T.C. GAZ N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H ANAB L M DALI TRK YE CUMHUR YET TAR H B L M DALI

20. YZYILIN BALARINDA KAZAK STANDA F K R HAREKETLER

DOKTORA TEZ

Hazrlayan Emin ZDEM R

Tez Danman Prof. Dr. Mehmet AH NGZ

Ankara - 2007

ii

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne Emin zdemire ait 20. Yzyln balarnda Kazakistanda fikir hareketleri adl alma jrimiz tarafndan Tarih Anabilim Dalnda DOKTORA TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan. PROF. DR. HALE IVGIN

ye. PROF. DR. MEHMET AH NGZ (Danman)

ye.. PROF. DR. M.EHMET AK F TURAL

ye DO. DR. VAHDET KELEYILMAZ

ye.. DO. DR. ABDULLAH GNDODU

NSZ

Orta Asyann geni bozkrlar ile Trklerin anayurdu Altaylara kadar geni bir corafyada yaayan Kazaklar, Trklerin Kpak koluna dahildir. Kazaklar, uzun sre Moollar ve dier Trk devletlerinin hakimiyeti altnda yaadktan sonra 15. yzylda Kazak Hanlnn kurulmasyla tarih sahnesine ktlar. 18. yzylda Kazak bozkrlarna doru balayan Rus istilas sonucunda Kazaklar, sadece bamszlklarn kaybetmeyip din, dil ve kltrlerini de kaybetme tehlikesiyle ka karya geldiler. 19. yzyl boyunca devam eden Rus smr ve asimilasyon politikalarna kar Kazaklar arasnda doan tepki, nce milli isyanlara sebep oldu. Rus ordularna kar baar kazanamayan Kazaklar, tepkilerini fikri ve siyasi alanda gstermeye baladlar. Rusyaya kar doan bu tepki 19. ve 20 yzyl Kazak aydnlarnn zgrlk ve dnce yaplarnn Kazak dile ekillenmesinde de etkili oldu. 1905 Rus ihtilali sonucu, Rusyada meruti idarenin aydnlar kurulmasyla birlikte gelien gazete ortamnda fikirlerini yaynlam olduklar dergilerle

getirmeye baladlar. 1905 ihtilaliyle balayan bu zgrlk ortam 1917 Bolevik ihtilaline kadar devam etti. 1905 ve 1917 ihtilalleri arasndaki dnemde Kazaklar arasnda gelien almas fikirler ile bu 20 dnemdeki yzyln siyasi banda hareketler zerinde de etkili oldu. Yapm olduum tez Kazakistanda gelien fikri hareketleri ve bu hareketlerin siyasi dncenin gelimesine etkilerini incelemeye altm. Son dnemlerde bu alanda yaplan almalarn sadece siyasi hareketlerle snrl kalmas ve fikri altyapsnn incelenmemesi beni bu alanda alma yapmaya sevk etti. Bu dnemin en etkili iki yayn organ olan Kazak gazetesi ve Aykap dergisinin nshalarnn neredilmi olmas salad. Trk almam esnasnda gerekli almama olan byk kolaylk ulamama Aratrma materyallere

yardmc olan Kazakistanda ki dostlarma, Baymirza Hayit Ktphanesi, Dnyas Aratrmalar Merkezi Ktphanesi, slam

ii Merkezi Ktphanesi, Boazii Ktphanesi retmen aileme ve yetkililerine,ahsi niversitesi Ktphanesi ve Almat Milli ktphanelerini zaman manevi hocam aan Bekir Pekdemir ve desteini esirgemeyen Mehmet ahingze

Abulvahap Karaya, almamn hazrlanmas aamasnda yardmc olan arkadalarma, hibir fikirleriyle beni ynlendiren

teekkr bor bilirim.

iii NDEKLER NSZ...iii NDEKLER...........v KISALTMALAR CETVEL............xi GR 1. Kazak Teriminin Manas.1 2. Kazak Hanl Dneminde Kazaklar.....2 3. Hanlk Dnemi Kazaklarda Devlet Ynetimi...8

I. BLM ARLIK RUSYASI HAKMYETNDE KAZAKLAR 1.1. Kazakistann arlk Rusyas Hakimiyeti Altna Girmesi....12 1.1.1.Kazakistann Ruslar Tarafndan gali12 1.1.2.Rusyann Kazakistan Smrgeletirmesi18 1.2.Kazakistanda Rus galine Kar Gelien Milli Hareketler.20 1.2.1. Srm Batur Ayaklanmas.20 1.2.2. Colaman Tileni Ayaklanmas.......22 1.2.3. satay Tayman Ayaklanmas......23 1.2.4. Kenesar Kasmolu Ayaklanmas...24 1.3. arlk Rusyas Hakimiyeti Altnda Kazaklarda Sosyal ve Ekonomik Hayat...26

iv

II. BLM 1905 RUS HT LAL NE KADAR KAZAKLARDA KLTREL HAYATIN GEL M 2.1. Kazak Halk Edebiyat ve Milli Dncelerin Gelimesi.......31 2.2. Kazak Kltrel Hayat zerinde arlk Rusyasnn Etkisi.34 2.2.1. Kazaklarda Dini Hayat ve arlk Rusyasnn Uygulad Dini Asimilasyon..........34 2.2.2. Kazaklarda Eitim Hayat ve arlk Rusyasnn Eitim Siyaseti.39 2.2.2.1. Kazaklarda Geleneksel Eitim......39 2.2.2.2. arlk Rusyasnn Kazakistanda Uygulad Eitim Siyaseti....42 2.3. Kazak Kltrel Hayat zerinde Tatarlarn Etkisi...49 2. 3.1.Kazak Genlerinin Eitim Aldklar Tatar Medreseleri....50 2.3.2. Kazakistanda Tatarlarn Etkisinde Alan Usul-i Cedid Okullar ..58 2. 3.3. Kazakistanda Tatar Etkisine Kar Rusyann Ald Tedbirler...60 2.4. Kazakistanda Aydn Snfnn Oluumu ve Rusyadaki Yksek Eitim Kurumlarnda Eitim Alan Kazak Genleri..62 2.4.1. 19. Yzylda Kazakistanda Aydn Snfnn Oluumu....62 4.1.1. okan Velihanov....63 2.4.1 brahim Altnsar.68 2.4.3. Abay Kunanbayev70

v 2.4.2. Rusyadaki Yksek Eitim Kurumlar ve Kazak Genleri...72 2.5. Kazakistanda Basn-Yayn Hayatnn Douu.76 2.5.1. Trkistan Vilayeti Gazetesi..77 2.5.2. Dala Vilayeti Gazetesi....83 2.5.3. Torgay Gazetesi..86

III.BLM 20.YZYILIN BAINDA KAZAKLAR ARASINDA GEL EN F KR HAREKETLER 3.1. 1905 Rus htilali le Birlikte Batc ve Cediti Aydn Snfnn Olumas ve Savunduklar Fikirler..88 3.1.1. 20. Yzyln Banda Kazak Aydnlarnn Genel Durumu..88 3.1.2.Kazakistanda Ceditiliin Gelimesi ve Cediti Aydnlarn Dnceleri ......92 3.1.2.1. Ceditiliin Kkenleri....92 3.1.2.2. Kazakistanda Ceditiliin Gelimesi....95 3.1.3. Batc Kazak Aydn Snfnn Olumas ve Savunduklar Fikirler.103 3.1.4. Batc ve Cediti Kazak Aydnlar Arasnda Yaanan Gr Ayrlklar...111 3.2. Kazak Aydnlar Arasnda Sosyalist Fikirlerin Gelimesi .......115 3.3. Smrgecilii Kar Milli Dncelerin Gelimesi...117 3.4. 20. Yzyln Banda nde Gelen Kazak Aydnlar.........123 3.4.1.Ahmet Baytursunov...123 3.4.2. Alihan Bkeyhanov..........129 3.4.3. Macan Cumabayev.133

vi 3.4.4. Mrcakp Dulatov.......136 3.4.5. Muhammetcan Seralin.....143

IV. BLM KAZAK M LL BASINININ DOMASI VE TARTIILAN F K RLER 4.1. 1905 htilali Sonras Kazak Milli Basnnn Domas.148 4.1.1. Serke Gazetesi148 4.1.2. Kazakistan Gazetesi...149 4.1.3. Aykap Dergisi...152 4.1.3.1.Aykap Dergisinde Kltrel Meselelere Dair Dnceler...154 4.1.3.2.Aykap Dergisinde Sosyal Meselelere Dair Dnceler..163 4.1.4. Kazak Gazetesi167 4.1.4.1.Kazak Gazetesinde Kltrel Meselelere Dair Dnceler..169 4.1.4.2.Kazak Gazetesinde Sosyal Meselelere Dair Dnceler174 4.1.5. Sadak Dergisi....177 4.1.6. Ala Gazetesi....178 4.2. 1917 ubat htilalinden Sonra Kazak Basn.....179 4. 2.1. Sararka Gazetesi.179 4.2.3.Birlik Tuv Gazetesi181 4.2.4.Cas Azamat Gazetesi..182 4.2.5.Abay Dergisi..183 4.2.6.Tirilik Gazetesi.184 4.3. Kazak Milli Basnnda nde Gelen Yazarlar...185

vii

V.BLM 20. YZYILIN BAINDA GEL EN F K RLER N KAZAK S YAS YAAMINA ETK LER

5.1.

1905 htilali Sonras Kazak Aydnlar Arasnda Gelien

Siyasi Hareketler.196 5.1.1.Kazak Aydnlarnda Siyasi Bilincin Olumas ve Partileme almalar.....196 5.1.2.Rusya Trklerinin I.II.III. Kongresi ve Kazaklar.200 5.1.3.Rusya Devlet Dumasnn Almas ve Kazak Aydnlarnn Faaliyetleri...203 5.1.4.Kazak Aydnlarnn Kongre almalar..209 5.1.5.Rusya Trklerinin IV. Kongresi ve Kazaklar......212 5.1.6. I.Dnya Savann Balamas ve Kazakistandaki Gelimeler..215 5.1.7. 1916 syan ve Kazak Aydnlarnn Faaliyetleri222 5.2. 1917 ubat htilali ve Kazak Aydnlarnn Faaliyetleri229 5.2.1.Kazakistanda Kurulan Cemiyetler.....231 5.2.2.Blgesel Kazak Kongrelerinin Toplanmas.234 5.2.3.Btn Rusya Mslmanlar I. Kongresi ve Kazaklar..239 5.2.4. I.Genel Kazak Kongresi.241 5.2.5.Ala Partisinin Kurulmas...247 5.2.6.Ala Partisine Muhalif Cz Partisinin Kurulmas.250 5. 3. Bolevik ihtilali ve Kazakistandaki Siyasi Gelimeler.252 5.3.1. II. Genel Kazak Kongresi ve Ala Orda Hkmetinin Kurulmas..254 5.3.2. Ala Orda Hkmetinin Faaliyetleri ve Sonu..259

viii

SONU ....266 KAYNAKA......269 ZET......281 ABSTRACT.......283

ix

KISALTMALAR CETVEL

D.T.C.F: Dil Tarih Corafya Fakltesi T.D.A.D: Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi .A: slam Ansiklopedisi Kazak SSR Tarihi: Kazak Sovyet Sosyalist Respublikas Tarihi S.S.C.B: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

GR

1. Kazak Teriminin Manas

Trk halklarnn bir boyu olan ve gnmzde Kazakistanda yaayan halk iin kullanlan Kazak teriminin ilmi bakmdan ele alnmas ok eski dnemlere gitmemektedir. Bu konuda aratrma yapan tarihiler Kazak terimini bir boy ismi olarak kullanlmaya baladn iddia etmektedirler. nceleri sadece sultanlara mahsus kullanlmakta olan Kazak 15. yzyldan itibaren

terimi daha sonra onlara bal kabileler ve kurmak istedikleri devlet iinde kullanlmaya baland. Bu tabir, genellikle siyasi bir maksatla veya isyan neticesinde ailesi ile birlikte cemiyetten uzaklaarak da ve dolaan1

sahralara ekilen, lke ve kabilesinin himayesinden darda sergzetler iin de kullanld.

ohan Velihanova gre Kazak terimi, askeri bir terim olarak yrekli,cesur Kazak Kudayberdiyev, manalarna gelmektedir.2 olarak nl oryantalist W.Radloff3, tanmlamaktadr. ekerim terimini kendi terimini bamsz,serbest

bu dncelere katlm ve Kazak

bana serbest olarak dolaan halk olarak tarif etmitir.4 Kazaklarn milli airi Abay Kunanbayev ise Kazak teriminin Arapada gmen olarak yaayan halk iin kullanlan Kuzak denen szden ktn iddia

Zeki Velidi TOGAN: Bugnk Trkili, Trkistan ( stanbul , 1981), 36-37. Nimet MINCAN: Kazaktn Kskaca Tarihi (Almat ,1994), 29. 3 W.Radloff (1837-1918), Aslen Almandr. Trk Lehelerini yerinde tetkiki iin Sibirde ve Kazak-Krgzlar arsnda yllarca kalan Radloff, zengin bir malzeme toplam 4. ciltlik Trk Leheleri Lgati Tecrbesi adl eserini yazmtr. 10 ciltlik Trk Halk Edebiyat Numuneleri adl eseri Trk Folkloru alannda yaplm en apl aratrmalarndan biridir. Radloffun hayat ve almalar iin Bkz: Ahmet TEM R: Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, Hayat- lmi Kiilii-Eserleri (Ankara, 1991) 4 Nimet MINCAN: a.g.e., 29.2

1

2 etmitir.5 Babrn Babrname adl eserinde kaybederek orada burada tahtsz,6

kazaklk gnleri tabiri iktidar vaziyette perian bir

kaaklk gnleri, prens veya padiahlar iin kullanldnda ise ordusuz, dolamak anlamna kullanlmtr.

Kazak teriminin yaygn anlam hr, serbest, mert, derbeder, babo, cengaver , sert erkek szleri ile ifade edilmektedir. Bununla beraber tarih aratrmaclar Kazaklarn teekkl meselesinde Kazakl, esas dzene boyun emeden, kendi bana buyruk, bal olduu toplumu terk edenler olarak tarif etmektedir. Kazak Trklerinin tarih sahnesine ilk klar da byle bir olayla baladna gre Kazak teriminin tarihi anlam, bu kelimeye esas manasn vermektedir.7 Krgz-Kazak tabiri ise Ruslar tarafndan yanl olarak Kazaklar iin kullanlmtr. Trkiyede ise snr boylarndaki yar Ortodoks gruplar iin de Kazak ad kullanlmaktadr. Bu Trk halklarndan olan Kazaklarla, Rus Kazaklarnn birbirine kartrlmasna sebep olmaktadr.

2. Kazak Hanl Dneminde Kazaklar

Tarih ve etnoloji bakmndan Kazaklar, Trk kavimler gurubunun Kpak blmne dahildir. Bu blmde Kazaklardan baka zbek, Nogay, Bakurt ve Tatar Trkleri bulunmaktadr.8 Kazakistann asl nfusunu tekil eden Kazaklar, muhtelif devirlerde geni bozkrlardan g eden Trk kavimlerinin bakiyeleriyle, Sibirya kavimleri ve Mool Kalmuklarnn birlemesi sonucu 15.yzylda teekkl etmi bir topluluktur.9 Kazaklar, 15. yzyln 20. yllarnda Dest-i Kpak blgesinde hkm sren Cengiz HanKazak Deen Szdn Kanday kkan Tural , Kazak Tarih, Nu.1 (1993), 17. S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : Kazakistan; Trkn bin Yl ( stanbul, 2003), 234. 7 Muhabay ENG N: Kazak ve Tatar Trkleri ( stanbul, 1976), 34. 8 Zeki Velidi TOGAN: a.g.e., 29. 9 Reit Rahmeti ARAT: slam Ansiklopedisi, Kazakistan maddesi, c.VI, 499.6 5

3 soyundan gelen zbek Hanlna bal olarak yaayan boylardan oluan bir topluluktu. Bu ve Kerey topluluun banda bulunan Barak Hann oullar kar Canibek Sultanlar, zbek Han Ebull - Hayr Hana

giritikleri mcadeleyi kaybedince 1440 ylnda kendilerine bal boylarla birlikte Aral blgesini terk ederek u Nehri boylarna geldiler. Mal ve mlksz olarak g eden bu toplulua yerliler Kazak adn verdiler.10 Bu dnemlerde Moolistan Han olan sabua, Ebull - Hayr Hana dman olduundan Kerey ve Canibek Sultanlara destek oldu. Onlara Yedisu blgesinin bat blmn verdi. Ebul - Hayr Handan kaan bir ok kabilenin buraya11

yerlemesi Kazak

Hanlarnn

tebaasnn

oalmasna sebep oldu.

1456 ylnda Kerey ve Canibek Sultanlarn bu

blgede Kazak Hanln kurmas sonucu Kazak halk etnik bir topluluk olarak tarih sahnesine km oldu.12 Canibek Han 1480 ylnda vefat ettikten sonra yerine Kerey Hann olu Burndk Han han oldu. Burndk Han, Kazak Hanlnn snrlarn dou ynnde geniletmek iin Ebul-Hayr Hanl ile mcadeleye devam etti.13 Bu dnemde Ebul-Hayr Hann yerine han olan eybani Han, Sunak ehrini st yaparak bozkrda yaayan Kazaklar zerine srekli aknlar yapmaktayd. Bunu nlemek iin Burndk Han, eybani Han zerine bir sefer yaptysa da yenilgiye urad. eybani Han ile yaplan ikinci savata baar sebep oldu.14 Burndk Hann lmnden sonra yerine Canibekin olu Kasm Han geti. blgesinde Kasm Han sratle devrinde Kazak Han kabileleri, eybani ile Srderya Hann yayldlar. eybani blgesinin elde edilmesi Kazak Hanlnn glenmesine

10

Kazak SSR Tarihi, , c.1, (Almat, 1957), 152. ; Kurabek KURMANEL ULI: Tarihi Kezende Terenirek Unilsek, Kazak Tarih, Nu.2, (1993), 19. 11 Abdikerim HASENOV: Kazak Hand Kay Cl Kuruldu, Kazak Tarihi, Nu.1 (1993), 39. ; ekerim KUDAYBERD YEV: Kazaktn Kanday kkan, Kazak Tarih, Nu.1 (1993), 3435. 12 Avelbek KONIRATBAYEV: Kazak Adebiyatnn Tarihi, (1994), 26-27. ; Koygara SALGAR N: Anna Cetip Akkatin Aytayk, Kazak Tarih, Nu.1 (1993), 41. 13 Baymirza,HAY T: Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi (Ankara, 1995), 8. 14 Kazak SSR Tarihi, c.I, 153.

4 hakimiyeti ynden iin mcadele iin ettiler. eybani Kazak Han al15

Kazaklar veri

ekonomik yaplmasn

zayflatmak

tccarlarla

yasaklam, Kazak kervanlarn yamalatmtr .

Ekonomik basklardan istedii sonucu alamayan eybani Han, Kazak Hanln zayflatmak iin Kazaklar zerine iki sefer dzenledi. Bu seferlerin ilkinde baar salad. 1510 ylnda yapt ikinci seferde Kazak Han Kasm Hann hazrlkl olmasndan dolay yenildi. Bu yenilgi sonucunda eybani Han g kaybetti. Ayn yl ran ah ah smaille yapt savata yenilen eybani Han, ksa bir mddet sonra lmtr. eybani Hann lmnden sonra Srdeya boyundaki ehirlerin kontrol Kasm Hann eline geti.16 Saylar 1 milyona ulaan, ayn Trk dilini konuan ve geim kayna hayvanclk olan Kazaklar Kasm Han kendi siyasi otoritesi etrafnda birletirmeyi baard.17 Kasm Han zamannda Kuzey komusu Nogay Hanl i mcadeleler yznden zayfladndan Nogay Hanlndan bir grup halk ta Kazak Hanlna katld. Bu dnem Kazak Hanlnn en gl dnemi olmutur.18 1523 ylnda Kasm Hann lmnden sonra yerine geen olu Tahir Han Kazak birliini koruyamad. D basklar ve i ekimeler sonucunda Kazak Hanl czlere blnd. sonra ortaya kan siyasi boluk ile anlamna ekonomik Kasm Hann lmnden siyasi mcadelelerin ortaya kt. etkili balayan gelen ve

neticesinde Kazak boylarnn siyasi bakmdan birbirlerinden ayrlmas ile oluan19 yn, taraf, blm20, Czlerin ortaya kmasnda olmutur. Avrupa kltrel ve15 16

cz ler corafi

faktrlerde

literatrnde cz teriminin karl olarak horde-

(orda) terimi kullanlmtr.21 Kazaklar czlere ayrlmasna karn dilleri, ekonomik yaam biimleri ayn olan tek bir millet olarak

Kazak SSR Tarihi, Kne Zamannan Bu Gnge Deyin, c.2 (Almat, 1983), 276-277. Muhtar MAGAV N: Kazak Tarihnn Elippesi (Almat, 1995), 18-20. 17 Martha Brill OLCOTT: The Kazakhs (Stanford, 1987), 4. 18 Muratkan KAN : Kazaktn Kne Tarih (Almat,1993), 243. 19 Kazak czlerinin ne zaman olutuu hakknda muhtelif grler vardr. En yaygn olan, Kasm Hann lmnden sonraki siyasi bolukta ktdr. Bkz; M.B.OLCOTT: a.g.e., 10-11 20 Ocetbek M RZAKOV: Reseyge Koslgannan Ne Uttk ? (Almat, 1999), 9. 21 Geoffrey WHEELER: The Modern History of Soviet Central Asia (London, 1964), 32.

5 kalmtr. Bu nedenle czler balangta daha ok siyasal ve ekonomik amalar iin kurulmu srekli olmayan kabile birlikleri grnmnde idi. 17. yzylda Kazaklarn egemen olduklar alann genilemesinden dolay czler; tuttuklar hanlarn snrlar ayr belli zerk olan kabile blgelerde, denetimini birliine ayrldktan kendi sonrada ellerinde Kazaklarn dirayetli dnt. Ancak

czlere(Kk Cz, Orta Cz, Ulu Cz) ynetiminde ya da ortak yeniden birletikleri grld. 22

tehlike karsnda

zaman zaman

Tahir Han dneminde balayan karklk Kasm Hann dier olu Haknazar Hann hakimiyeti eline almasyla sona erdi. Haknazar Han, paralanm olan Kazak siyasi birliini yeniden kurmak iin mcadele etti. Haknazar Han zamannda kuzeyde Nogay Hanl zayfladndan dolay bir ksm halk Kazak topraklarna g etti. Gneyde ise eybani Hanl ile anlama yapld.1550li yllarn sonunda Srderya boyundaki ticaret merkezlerini almak iin uraan Haknazar Han Kazak siyasi birliini yeniden salad.23 Haknazar Hann lmnden sonra yerine Tevekkel Han, han oldu. Onun zamannda Buhara Hanl ile savalarak Trkistan(Yessi), Takent ve Semerkand ehirleri ele geirildi.24 Tevekkel Han, Buhara Hanl ile yapt mcadelede destek alabilmek iin Rusya ve ran ile de ibirlii kurmaya alt.25 Tevekkelin yeeninin serbest Tevekkelin savamay Ruslarla kabul iktidar zamannda Rus birlikleri Sibiryaya etse de girerek Ruslar, kar

Tevekkelin yeeni Oraz Muhammeti Gney Sibiryada esir ald. Tevekkel braklmasn Rusyadan talep ettii takdirde yeenini birlikte Gney Sibirya Han Km Hana serbest

brakacaklarn

bildirdiler. Tevekkel Han, Ruslarn isteine boyun eerek Km Hana saldrmsa da Ruslar szlerinde durmayarak Tevekkelin yeenini serbest

Abdl Kayyum KES C : Kazakistann Etnik Yaps. Bu Etnik Yapnn Siyasal rgtlenmelere Etkisi ( stanbul, 1999) , (Yaynlanmam Doktora tezi), 22. 23 M.B.OLCOTT: a.g.e., 24 24 Kmen MAMIRULI: Kazak Tarih (Almat,1995), 32-33. 25 Muhtar MAGAV N: a.g.e., 36.

22

6 brakmadlar. Ayn dnemde26

Tevekkel, zbeklerle

yapt savata

yaraland ve 1599 ylnda ld.

Tevekkelin lmnden sonra yerine halefi im Han (1599-1640) geti. im Han dnemi karklklar ve Kazakistana saldran Kalmuklarla mcadeleyle geti. im Handan sonra Cihangir ve Tevke Han zamanlarnda da Kalmuklarla mcadele devam etmi ama Kazakistann Kalmuklar tarafndan igali engellenememitir. 27 1680 ylnda Tevke Han, (1680-1718) han olduktan sonra ite

otoritesini salamak iin baz idari tedbirler ald. Buhara Han ile dostane ilikiler kurulduktan sonra 1694te Rus elisi Skibin Trokin ile grt. Komu lkelerle iyi ilikiler kurmak iin eliler yollayan28 Tevke Hann, iktidarnn belirgin zelliklerinden birisi de adet ve kanunlarn sistematik bir ekilde tespit edilmesidir. Tevke Han Kazaklarn btn adet ve hukuk normlarn29

bir

araya

getirmek

iin Tuli Ali

Bey

bakanlnda alt ilim adamndan oluan bir heyete kysnda Ceti Carg

Ahengeren Irmann

ad verilen kanun klliyatn hazrlatt.30 Tevke

Han bu kanunlar kararak dank halde yaayan Kazaklar kendi hakimiyeti altnda birletirmeyi hedeflemitir.31 Tevke Hann lmnden sonra yerine geen Bolat Hanla Kk Cz Han Ebul Hayr Han arasnda olma isteini ihtilaf kt. Btn czlerin han Bolat Kazak beylerine kabul ettiremeyen Ebul Hayr Han,

Hann hkmranln tanmak istemediinden 1718de Kk Czn bamszln ilan etti. Onun dneminde Kalmuklarn dkmeyi renen Kalmuklar, Kazaklar zerine26 27

Kazak topraklarna

saldrlar devam etti. Poltava savanda esir edilen svelilerden top daha etkili bir ekilde

Ngmet MINCAN: a.g.e., 256. Kmen MAMIRULI: a.g.e., 40-41. 28 Almira TELEYOVA: Tevke Han Tusndag Kazak-Ors Katnastar, Kazak Tarihi, Nu.1 (1996), 38-39. 29 Ceti Carg1804 ylnda Yappas boyu aksakal Kbey kraliyevin azndan kaleme alnmtr. Yasann onbir maddesi 1820de G. Spassky tarafndan Sibirskiy Vestnikde yaynland. Bkz; S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV: a.g.e., 320. 30 Bag GABDUL NA: Tevke Tusndag Kazak Hand, Kazak Tarih , Nu..6 (2006), 4. 31 Kmen MAMIRULI: a.g.e., 66.

7 saldrlar. Aktaban uban ad verilen savata Kazaklar ar yenilgiye uradlar. Kazaklarn Kalmuklara kar yenilgisi sonucu yaadklar znty dile getiren Elim-Ah halk trks gnmze kadar Kazaklar arasnda sylenile geldi.32 Bir taraftan Rus Kazaklar dier taraftan Kalmuklarn saldrlarna maruz kalan Kazak halk zor anlar yaad. Bir ksm Harezmin gneyine g etmek zorunda kald. 1718 ylnda Ebul Hayr Han, Cz Kazaklar ile beraber Kalmuklara kar birleerek onlar malup etse de sonradan tekrar malup oldu.33 1723 ylnda Kalmuklarn hakimiyeti altna giren Ulu cz 1758 ylna kadar Kalmuk hakimiyeti altnda kald. Daha sonra ksa bir sre de olsa bamszln kazansa da dou ksmndaki topraklarn inin hakimiyetine kaptrd. Gneyde Trkistana kadar geni bir blge ise Buhara Hanlna baland.34 1781 ylnda Ablay Han Orta Cz han seildi. Ruslar ve

Kalmuklara kar inlilerle ibirlii yaparak denge siyaseti uygulayan Ablay Han, Kazak czleri arasnda tekrar birlik kurmaya alt ama baarl olamad. Ablay Hann idaresinde onun ahlak danman olan air Bukar-Crav Kalkamanulu yaad. air halk arasnda birlik fikrini glendirmeye, Hann ise milletine kar adalet duygusunu gelitirmeye almtr. 35 Ablay Handan sonra yerine geen Veli Han dneminde de karklklar devam etti. Veli Hann lmnden sonra Rusya, Orta Czde han seimine izin vermemi 19.yzyln banda Orta Cz kademeli bir ekilde Rusyaya balanmtr. 3632 O zaman halkn kan ve gzyandan doan Elim-Ay(Ah Vatanm trks dilden dile yayld. Bu trk o dnemdeki Kazaklarn gerek tarihi manzarasn yanstmaktadr. Karatavdn basndan k geledi, ; Karadan bandan g gelmekte. Kken sayn bir taylak bos keledi ;Genler saysnca develer bo gelmekte. El-curtnan ayrlgan kyn eken ; Anayurttan ayrlmak zor gelmekte. Eki kzden mltirdep cas keledi : ki gzmden tertemiz ya gelmekte. M. MADANOV ve .MUS N: Ul Dala Tarihi (Almat, 1994), 87 33 Canuzak KASIMBAYEV: Congar-Kazak Tartsndag Sayasi cene Askeri Meseleler, Kazak Tarih Nu.2, (1993), 25-26. 34 Savle MANBAYEVA: AblayHanga Arnalgan Ke, Kazak Tarih, Nu.1 (1996), 75-76. 35 Mana KOZIBAYEV: Cavd aptm Tu Baylap (Almat, 1996) ; 27-29. ; Kadircan ABUYEV: Kazakstan Tarihnn Aktandak Betterinen (1994), 19-20. 36 M.B. OLCOTT:a.g.e., 43-44.

8 Kk Cz 1731 ylna kadar i ve d mnasebetleri bakmndan bamsz kald. Fakat Ural blgesine doru ilerleyen Kalmuklarla yaplan savalar Kk Cz zayflatt. 1580 ylndan itibaren Ruslarla komu olan Kk Cz ile Ruslar arasnda Yayk Nehri snr idi. Kazaklarn Kalmuk korkusu onlar Ruslara yaknlatrm 1731 ylnda Ebul Hayr Han dneminde Rus hakimiyetine girmek zorunda brakmtr. Kk Cz 1731den 1820ye kadar tabi bir devlet olarak hayatn srdrp bu tarihten sonra ise Rusyaya balanmtr.37

3.Hanlk Dnemi Kazaklarda Devlet Ynetimi

Kazak Hanlnn banda btn sultanlarn bal bulunduu bir han bulunmakta idi. Kazak Hanlar bu sultanlar arasndan seilirdi. Han seimine sultanlarla birlikte beyler de katlrd. Hann danma mercii niteliindeki sultanlarn ve beylerin katld Kenge-(divan) sava, diplomatik sorunlar ve arazi anlamazlklar gibi nemli konularda karar alnaca zaman toplanrd. Btn lke hann mal saylrd.38 Hann hkmdarl mr boyu srer ve taht yaknlarna miras yoluyla geerdi. Miras hakk nce kardelere sonra ocuklara daha sonra erkek ve kz karde ocuklarna ait idi. Geleneklere gre gerekli koullar tayan taht varisi sultanlarn ve beylerin kurultaynda han seilirdi.39 Hanlara devlet ynetiminde sultanlar yardm etmekteydi. Hukuki olarak bir ok yetkileri olan sultanlarn, hanlk tahtna seilebilme hakk vard. Sultanlardan sonra yetkili kiiler ise Bey-(Biy)lerdi. Beyler kabile37

Sovyet dnemi tarih aratrmalarnda Kazakistann Rusyaya balanmas gnll bir katlm olarak izah edilmitir. Sovyetler Birlii Komnist partisi kongrelerinde Gayri Rus milletlerle Ruslarn arasndaki dostluun kuvvetlendirilmesi iin Rus olmayan Milletlerin Rusyaya katlmlarnn kendi istekleri ile olduu eklinde yazlmas istenmitir. Bkz; Emin ZDEM R Sovyet dnemi Tarih aratrmalar ve Tarih retiminde Kazakistann Rusyaya gnll katlma meselesi, Trk Kltr, s.453 (Ocak, 2001), 60-63. 38 Kazak SSR Tarihi, c.1 , 161-177. 39 Geoffrey WHEELER: a.g.e., 32.

9 ve boylar ynetirlerdi. En nl beyler hann yanndaki Beyler Kuruluna ye idiler. Beylerin ayn zamanda40

stiare ve

ordu

komutanl

mahkeme hakimlii grevleri de bulunmakta idi.

Hanlarn ve sultanlarn

kendilerine bal srekli savaa hazr durumda olan askeri birlikleri vard. Bu birlikler ayn zamanda vergi toplamakla da ykmlydler. Bu birliklerin dnda her boyun kendisine ait askeri birlii bulunmaktayd. Her Genel sahipti. birliin kendi sanca ve Uran denilen savaa ar nidas vard. ordu41

belli

miktardaki

bu

tr

birliklerden

oluurdu. Ordunun

bakomutan olarak

han sava ilan etmek ve bar yapmak hakkna

Halkn yapt tarm ve hayvanclk faaliyetlerinden alnan vergiler ile askeri seferlerden elde edilen gelirler hanlarn balca gelirlerini tekil etmekteydi.42 Halktan alnacak vergilerin orann43

hanlar

geleneksel

hukuka dayanarak belirlemekteydiler.

Kazak Hanlnn ilk dnemlerinde devlet geleneksel hukuka gre ynetilirken 17. yzyln sonunda Tevke Han zamannda geleneksel hukuk ile eri hukuk birletirilerek Cetti Carg ad altnda yeni bir hukuk sistemi bir oluturuldu. Ceti nevi idare Carg Kazaklarn bir ferman o zamana ok anlamna kadar gelen kullandklar getirildii hukuk kurallarn iermekle beraber hukukuydu. Yedi yeniliin de

kanunlar, azdan aza nakledilerek son dnemlere kadar ulamtr.44 Ceti Carg mal-mlk davas ve medeni hukuk kanun maddelerinden bazlar unlardr: 1-Allaha dil uzatan adam (eer yedi ahit varsa) talanarak ldrlr. 2-Kafir olan kiinin malna ve mlkne el konulur. Yaad yerden40 41

ilgili esaslar yannda

slam dininin korunmas iin getirilen cezai tedbirleri de iermekte idi. Bu

Zeyne SMA L: Kazak Trkleri (Ankara, 2002), 55. S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : a.g.e., 343. 42 Kmen MAMIRULI: a.g.e., 55-56. 43 Kazak SSR Tarih: c.2, a.g.e., 348. 44 Muhabay ENG N: a.g.e., 55.

10 srlr. 3-Hrszlk, zalimlik yapan ve insanlar ldren kiiler, lm cezas ile cezalandrlr. Cezalandrlan kii eer kan paras verirse cezas hafifletilir. 3- Karsna hakszlk yapan veya ona hakaret eden kii para cezasna arptrlr. 4-Bir kadna tecavz eden bir kii, bir kiiyi ldrenle ayn cezaya arptrlr. 45 Ceti Cargnn ilan edilmesine Kazak cznn temsilcilerinin de katld gz nnde bulundurulursa kanunlarn ortaya koyduu hukuk normlarnn ynelik yzyln sadece ortalarna belli czlere deil Kazak Hanlnn hayata dair tamamna 19 meselelerin olduu anlalmaktadr. kadar Bu kanunlar Kazak sosyal toplumunda

dzenlenmesinde etkili olmutur.46

45 46

L. RUSTEMOV: Ceti Carg (Almat, 1992), 5. S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : a.g.e., 233.

11 I.BLM ARLIK RUSYASI HAK M YET NDE KAZAKLAR

1.1. Kazakistann arlk Rusyas Hakimiyeti Altna Girmesi

1.1.1.Kazakistann Ruslar Tarafndan gali

Rusyann Kazak topraklarn igali 200 yllk bir srete kademeli bir ekilde gerekleti. Altn Orda Hanlnn yklmasndan sonra bu Hanlk yerine kurulan Krm, Astrahan, Kazan ve Sibir Hanlklar ile geni Asya bozkrlarna hakim olan Kazak Hanlnn i mcadeleler ve Rus Kazaklar ile Mool kabilelerinin saldrlar sonucu zayflamalar Rusyann dikkatini bu blgelere evirmesine sebep oldu.1 1550 ylnda Rusya Kazan ve Astrahan Hanlklarn ykp, Kazak

bozkrlarna komu olduktan sonra ilk Kazak-Rus mnasebetleri balad. Rus tccarlarn Kazak bozkrlarna gelmeye balamasyla birlikte KazakRus ilikileri hzl bir ekilde gelime gsterdi. 18. yzyln balarnda Rus ar I.Petro ile Rusyann, Kazakistan ve Orta Asya zerindeki ilgisi daha da artt.2 nk bu dnemde ticari ilikilerini in ve Hindistan gibi Dou lkeleriyle gelitirmek isteyen Rusyann bu blgelere ulamak iin Kazak topraklarndan gemesi gerekiyordu. Rus arlnn Kazak topraklarna olan ilgisini I.Petronun u szlerinde grmek mmkndr:

Btn Asya lkelerine girmenin anahtar ve kaps Ordann (Kazakistan)

1 2

Kazak SSR Tarih, c.I, (Almat,1957), 237-240. Steven SABOL: Russian Colonization and The Genesis of Kazak National Consciousness (Newyork,2003), 27.

12 kendisidir.Bu bakmdan btn Asyallarla onlar vastasyla temasa

geeceimiz iin o Ordann Rusyann hakimiyetinde olmas lazm.3 Asya ticaretinin nemli bir kaps olarak Kazak bozkrlarn gren Rusya, Hann iinde 1723 ylnda Kazak topraklarna balayan Kalmuk ve Bakrt kabilelerinin saldrlar sonucunda skan Kk Cz Han Ebul Hayr Bakrtlar ile bar talep etmelerinin

yardm isteini en iyi ekilde deerlendirdi. ar I. Petro, Bakrt yaamak istiyorlarsa Rusyann himayesini

kabile reisi Aldarbay vastasyla Ebul Hayr Hana

gerektii haberini ulatrd.4 Bunun zerine d basklar sonucu skan Ebul Hayr Han elilerle birlikte Rusyann tabiiyetini kabul etmek zorunda kald.5 1731 ylnda arie Anna vanova6, bir tamim yaynlayarak Ebul Hayr Hann mahiyetini Rus tebaas olarak kabul etti. Bu tamim hann Rusyaya sadakatle hizmet etmesi, vergi vermesi ve Rusyann dier tebaalarna zarar vermemesi artlarn ieriyordu. Btn bu artlara karlk olarak arie, Kazaklara dardan gelecek saldrlara kar onlar himaye edecei szn veriyordu.7 1731 tarihinde Kk Cze eli olarak tayin edilen Tevkelev, Kk Cze geldiinde Ebul Hayr Hann kurultay karar almadan Rusyaya tabi olduunu ve bu tabiiyeti dier Kazak beylerinin kabul etmediini rendi. Rusya, Ebul Hayr Hann sadakat yeminine artk inanmyordu. Bunun zerine Ebul Hayr Han sadakatinin karl olarak olu Hoca Ahmeti rehine olarak Rusyaya gndermek zorunda kald. Hanln salamlatrmak iin bir taraftan Rusyaya dayanmaya alrken dier taraftan da Mool kabilesi olan Cungarlarla anlamaya alt. Politikalar Kk Cz sultanlar tarafndan nefretle karlanan Ebul Hayr

3

Kazak SSR Tarihi, Kne Zamannan Bu Gnge Deyin, c.II (Almat, 1983), 242-243. Martha Brill OLCOTT: The Kazakhs (Stanford, 1987), 30. 5 R. DYSEEKEV ve C.AGABEYEV: Kazakstan Tarihnn Hrestomatiyas (Almat, 1992), 129. 6 Anna vanova, Byk Petronn kzdr. II. Petronun lmnden sora tahta kmtr. 17301740 yllar arasnda Rusyay ynetmitir. 7 Kmen MAMIRULI: Kazak Tarih (Almat,1995), 95.4

13 Han, bir isyan sonucu idam edildi. Ebul Hayr Hann yerine Nur Ali han ilan adildi.8 Bu dnemde Rusyann Trk halklarn birbirlerine kar baar ile kullanmas ok dikkat ekicidir. Daha nce Bakrt isyanna kar Kazaklar kullanan Ruslar, daha sonrada Kazaklara kar Bakrtlar kullandlar. Kazaklara gvenmeyip Kk Cz muntazam bir ekilde nfuzu altnda bulundurmaya alan Rusya, 2 Eyll 1756da kard bir kanunla Kazak Trklerinin Ural Nehrinin sa yakasna ayak basmalarn yasaklad. Rusya, zaman iinde Kazak czlerinin i ilerini nasl ynlendireceini renmi ve herhangi bir sultann hana kar gelmesini salayarak bundan sonra hakem roln oynamaya balamtr.9 Rusya, Kk Cz dahilinde blclk siyasetlerini yllar boyu srdrmeye alt. Bu maksatla 1774de tekilatlandrlan Orenburg Rus Snr Komisyonu faaliyet gsterdi. 25 Mays 1810da Rusya Bakan Kk Cz hannn seilmesine dair emir kard. Ayn yl ileri yeni

bir han seilmesi iin 10000 kiinin katld bir Kazak temsilcileri heyeti Orenburga toplantya arld. Hann seimi srasnda kan tartmalar neticesinde iki grup ortaya kt. Gruplar arasnda bir mutabakat salanamaynca her grup, kendi adayn han ilan ederek meclisi terk

etti. Bylelikle Rus politikalar baarya ulam oldu. Rusya Devlet uras, iki grup arasndaki ihtilaf daha da derinletirmek iin 29 Mays 1812 tarihinde Kk Czn iki hann da tanma karar almtr.10 Kk Czn paralanmasna dair ilk belirti 1800 ylnda Nur Ali Hann oullarndan biri olan Sultan Bkeyin tebasyla birlikte dil- Ural Nehirleri arasndaki blgeye g etmek istemesiyle ortaya kt. Rus yneticiler nce bu g isteine kar gelseler de sonra izin verdiler. nk Kazaklarn bir ksmnn bu blgeye yerlemesi Rus hkmetinin de iine gelmekteydi. Bylelikle Kk Cz Kazaklarnn iki hakimiyet

8 9

Kmen MAMIRULI: a.g.e., 117. A.g.e., 120-121. 10 Baymirza,HAY T: Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi (Ankara, 1995),

59.

14 blgesi oluacak ve daha da zayflayacakt. Rusya,18 kard kanun ile Mays 1808de

Bkey Ordann kurulmasn resmen kabul etti.

Usen Nehrinden Bad Dalarna; buradan da Hazar Denizine kadar yer alan blgeyi Bkey Ordann snrlar olarak belirledi. Bu blgeye g eden Kazaklarn bir ksm tekrar geriye g etmek istedilerse de Rusya bunlara izin vermedi. zin alamayan Kazaklar da Rusyadan izinsiz olarak g ettiler. Bunun zerine Bkey Orda Han Kaip Gali hapsedildi. Bu yzden 1836-38 yllarnda satay Tayman ynetimi altnda ayaklanma oldu. Bu isyan Rusyann emniyetini tehdit ettiinden Rusya, Bkey Ordasna son vermeye karar vermitir. 1845 ylnda Bkey Orda Han Cihangir ldkten sonra yeni han seimi yaplmad. 1917 ylna kadar Bkey Ordann idaresi Rus memurlar tarafndan yrtld.11 Bir taraftan hanlar birbirine drerek Kazakistandaki siyasi

otoriteyi zayflatmay baaran Rus ynetimi, dier taraftan da Kazak bozkrlarna kaleler ina ederek Kazakistan igal plann uygulad.12 Bu amala 1716 de Omb, 1717de Celezinsk, 1718de Semey, 1720de UstKamenegorsk, 1745 de Petrapavlovsk, 1845-1847 de Kapal, 1854 de Almat(Verniy) kaleleri ina edilmitir.13 Orta Czde ise Veli Hann lmnden sonra yerine yeni bir han seilmesine izin verilmedi. M.Seperansky tarafndan 22 Haziran 1822de hazrlanan ve 319 maddeden meydana gelen Sibirya Krgzlar Stats adl kanunname 1824 ylnda Orta Cz iin uyguland. Bu kanunnameye gre Rus hkmeti Orta Czde hanlk ynetimini kaldrarak yeni bir han seilmesine izin vermedi. dare sisteminde boy sistemi yerine Rusyann corafik temele dayanan Okrug sistemi getirildi. Bu sisteme

Kazak SSR Tarihi, c.III, (Almat,1982), 132-146. ; Baymirza HAY T: a.g.e., 59-60. Oliver ROY: Yeni Orta Asya yada Uluslarn mal Edilii ( stanbul, 2000), 60. 13 Samat TEN YAZOLU: Kazakistannn 19. Gasrdag Alevmettik Hal Ahval, Kazak Tarih, Nu.1 (1994), 39.12

11

15 gre Orta Cz sekiz okruga blnd ve her okrugu komite kuruldu. 31 ocak14

ynetecek bir

1824 ylnda

kartlan

bir

kanunla Kk

Cz

ilga

edilerek han seimleri yasakland. Kk Cz: Bat,Orta,Dou ve -Orda olmak zere drt idari blgeye blnd. Kazakistann genel idari merkezi Orenburg sahilinden yetkilerini eline oldu. Bu aa tedbirlerle mecrasna Rusya, Ural kadar olan Nehrinin sol Srderyann blgelerin idari

alarak Kk Cz topraklarn mparatorluunun hususi

blgeleri olarak ilan etti.15 Ulu Cz topraklarn Rusyadan uzak olmas sebebiyle Ruslarn bu blge ile ilgilenmesi daha sonraki dnemlere rastlamaktadr. Rusya Kk Cz ve Orta Czde kontrol saladktan sonra Ulu Cze de bask uygulamaya balad. Bu basklar sonucu dier czlere nazaran tebaas daha az olan Ulu Cz Han Syik Sultan 19. yzyln sonunda Rusya hakimiyetine girmek zorunda kald.16 Bylelikle Rusya Kazakistann tamamn hakimiyeti altna alm oldu. Kademeli ekilde Kazakistan ve Trkistann igalini tamamlayan arlk Rusyas, yaplanmaya Krgzlarnn kuruldu. Aulun bu blgelerin idaresini kolaylatrmak yaynlanan 15-20 gre: iin idari Sibirya aul(ky)un ilenin gitmitir. 22 Haziran Stats banda 1822de

adl kanunnameye ky halknn

meydana getirdii volost(ile) ve

20 ilenin meydana getirdii Okruglar seecei bir aksakal,

banda aksakallarn seecei bir sultan, okrugun banda da biri Kazak ikisi Rus olmak zere kiilik bir heyetle birlikte ile sultanlarnn seecei bir aa sultan grevlendirildi. Aa sultana Rus binbas unvan verilerek Rus memuru sayld.17

14

Serik ME MBAYEV: Patalk Reseydin Otarlk Sayasat (Almat, 1994), 36. ; smail KAYABALI ve Cemender ARSLANOLU: Orta Asya Trklnn Tarihi ve Bugnk Durumu (Ankara, 1978), 35. 15 Serik ME MBAYEV: a.g.e., 61. 16 Kazak SSR Tarih, c.1, 259-260. 17 Martha Brill OLCOTT: a.g.e,. 59-62. ; Steven SABOL: a.g.e., 32.

16

1824 ylnda sultanlarn beyler tarafndan seilmesi yerine tayinle ibana getirilmesi iin kanun kartld. Turgay ve Ural blgelerinin ynetimi Orenburg Genel Valiliine, Akmola ve Semey blgeleri Bat Sibirya Genel Valiliine devredildi.18 Bu drt blge 25 Mays 1891de Omsk kk merkez idari kabul edilerek ynetimi Step yerli Genel Valilii ad altnda idari birletirildi. dare sisteminde 50 kadar ailenin ynetimiyle megul olan en birimin halka brakld. Bu kk kurulular yneten aksakal ad verilen yneticilerin dahi bir st makam tarafndan onaylanmas gerekiyordu. 1867 ylnda bir kanun kartlarak Trkistan blgesinde de Trkistan Genel Valilii kurularak bu blgenin ynetimi birletirildi.19 Sivil ve askeri idare genel valilerin ve blge valilerinin kontrolne verildi. Genel valiler ayn zamanda Rus altnda olup Trkistan Genel Valisinin ktalarnn dorudan kumandanlaryd. doruya20

Trkistan ve Step Genel Valilii Rus Sava Bakanlnn denetimi ara bavurma ve d siyasetle ilgili karar alabilme yetkisi vard.

arlk ynetimi Kazaklara vatanda statsn vermedi. Kazaklar daha ziyade yabanc olarak adlandrld. Askerlik hizmetinden muaf tutuldular ve ksmen kendi geleneksel hukuklarna bal kaldlar.21 Rus Hkmeti Kazak topraklarnn kontroln salamlatrmak iin yaayan Kazaklarn Rus makamlarnn izni olmadan bir yere gitmelerini, yaylak ve klak otlatmalarn izne balad.22 merkezlerinde gebe bir yerden baka hayvanlarn

Serik ME MBAYEV: a.g.e., 35. Edward ALLWORTH: Central Asia (London, 1994), 152. 20 A.P ERCE : Russian Central Asia (Los Angeles, 1960), 46. 21 Alexandre BENN GSEN : arlk ve Sovyet Hakimiyeti Altndaki Trkler Trk Dnyas Aratrmalar, ev. Kemal AYTA, (Nisan 1986), 170. 22 Martha Brill OLCOTT: a.g.e,. 59-62.19

18

17 1.1.2. Rusyann Kazakistan Smrgeletirmesi

Rusyann Kazakistan

smrgeletirme

hareketinin

ilk

adm

Kazak bozkrlarnda uygulad iskan siyaseti olmutur. Rus idareciler, bu siyasetlerini gerekletirmek iin nce ederek tarm Kazak23

kale inaatlarn bahane birliklerini buralara

arazilerini ama

devletletirip Rus Kazak hayvanclkla

yerletirdiler.

Daha sonra Rusyadan g ettirilen fakir Rus kylleri iin bahanesiyle uraan Kazaklarn ellerinden alnarak Rus kylleri buralara iskan

arazileri24

kullandklar otlaklar ettirildiler.

Rusyann uygulam olduu bu iskan siyaseti sonucu Kazak

topraklarnn nemli bir ksm Kazaklarn elinden km oldu. Kazak topraklarna el konulmas hareketi 1743de Orenburg

Kalesinin yapm ile balad. 1808 ylna kadar Akmola ve Ceti-Tam blgesinde 5 milyon hektardan daha fazla arazi Rus Kazaklara verildi. 1889 tarihli yeni bir iskan kanunu ile Kazakistan topraklarna yerletirilen gmenlerin bu topraklar devaml suretle kullanabilecekleri kabul edildi. Bu tarihten 1905 ylna kadar Step Genel Valiliinde 5.144.115 desyatin25 1905ten sonra ise 30.327.940 desyatin arazi Rus gmenlere datld. Rusya 1911 ylna kadar 1.950.000 Rus, Ukraynal ve Rus Kazakn, Step ve Trkistan Genel Valiliinin topraklarna yerletirdi.26 1917 ylna gelindiinde Semeyin %25i, Akmolann %17.5i , Uraln %31.2i, %15.9u Rus gmenlerin eline geti.27 Aktbenin %8.7i, Yedisunun %13.9u, Kostanayn %32si olmak zere btn Kazak topraklarnn Btn Kazak topraklar Rusya devletinin mal olarak ilan edildii iin

Kazaklarn toprak sahibi olmas imkansz hale getirildi. kartlan yeni

23

24

Telcan SONAYULI: Yer Tadr El Tadr (Almat, 1995), 30. Daniel BROWER: Turkestan and The Fate of The Russian Empire ( London, 2003), 131. 25 1 desyatin yaklak 2.5 dnm etmektedir. 26 Telcan SONAYULI: a.g.e., 137-145. 27 Mambet KOYGELD YEV: Ala Kozgals (Almat, 1995), 51.

126-

18 kanunlara gre: Kazaklarn yaadklar topraklar devletin topraklar olup sadece Kazaklara otlak olarak verilmitir denildi .28 arlk Rusyasnn smr siyasetini pekitirecek dier nemli bir adm ise 1891 ylnda Orta Asyay katedecek Trans- Sibir demir yolunun inasnn demiryolu balamasdr . Vladivostoku Petersburga balayacak olan bu baka bir hatla Manurya tarihinin zerinden bir paras Port-Artura olan bu Rusyann smr

balanacakt.29

demiryolu inasn Tolstoy ve Dosdovski gibi Rus yazarlar Rusyann Orta Asyaya medeniyet gtrme hareketi olarak deerlendirmilerdir.30 Rusyann Kazakistandaki smrge hareketinin bir kolu da halktan alnan ar vergilerdi. Kazaklar Rus idaresinin masraflarn karlamak iin 2,5 ila 3 ruble arasnda deien vergi demek zorunda brakld. Bu vergiler be senede bir ruble artrlarak 1892de denen vergiler daha ncekilerinin iki kat oldu. Ayrca Kazaklar posta yollar ve okullar iin de ek vergi demek mecburiyetinde kaldlar. 31 Toplanan bu vergilerin miktar arasnda yldan yla hzl bir art gstermitir. Mesela 1800-1818 yllar ald yol vergisinin 1824de bu vergi 126.2444 rubleye Rusyann Kk Cz Kazaklarndan

ortalamas 15.894 ruble iken ulamtr.32 arlk Rusyasnn

uygulad

smrge

politikalar sonucunda

Kazak halk gnden gne fakirleti. Bir ksm halk iine dt zor durumdan ocuklarn kle olarak satarak kmaya almtr. arlk hkmeti, bunu kolaylatrmak iin 1809 ylnda soylu snfndan olmayan Kazak ocuklarnn satlabileceine dair kanun karmtr.33

28 29

Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 78. Akdes Nimet KURAT: Rusya Tarihi (Ankara , 1993), 363. 30 Ahmet RASH D: The Resugence of Central Asia (London, 1994), 51. 31 Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 78. 32 Serik Meimbayev: a.g.e., 31. 33 Ermehan BEKMEHANOV: Kazakistan 19. Gasrdn 20-40 Cldarnda (Almat, 1994),

142.

19 1.2. Kazakistanda Rus galine Kar Gelien Milli Hareketler

Kazakistanda Rus igal hareketine kar Kazaklarn bakaldrma hareketinin topraklarnn yere kale temel de drt sebebi igali ina sonucunda vardr. Bunlar verimli Kazak hayvanclkla geinen Kazaklarn Rus

hayvanlar iin gerekli otlak alanlarnn daraltlmas, etmeleri, haksz yere halktan memurlarn halka kt davranmalardr.

Ruslarn istedikleri

alnan vergiler ve

Rus igalinin genilemesi sonucu Kazakistanda bir ok ayaklanma meydana gelmi ve Kenesar bazlar btn Kazakistanda etkisini gstermitir. Bu ayaklanmalardr. Bunlardan baka da Rus ayaklanmalarn en etkilileri Srm Batur, Colaman Tilene, satay Tayman Kasmolu igaline kar kk apl birok bakaldr hareketi de olmutur.

1. 2.1. Srm Batur Ayaklanmas

Rus istilasna ve smrge siyasetine kar ilk ayaklanmalardan birisi 1783-1797 yllar arasnda Srm Batur nderliinde Kk Czdeki ayaklanmadr. Baybakt boyunun beyi olan Srm Batura Cancori Orazbet, Tilenci gibi boy nderleri kardei Ayuvakda nemli sebebi destek hatta Kk Cz Han Nur Alinin Ayaklananlar Czn daha ok verimli Rus verdiler.

makamlarnn yannda yer alan Nur Aliyi hedef aldlar. Ayaklanmann en arlk Rusyasnn, Kk sebepler ise arazilerine kullanmna kaleler ina etmek bahanesiyle topraklar Kazaklarn

snrlandrmasdr. Dier

Kk Cz

Kazaklarna Kuzey

20 blgelerdeki Rus Kazaklarnn beyler toplants yapmamasdr. saldrlar ve Kk Cz han Nuralinin34

1783 ylnda Srm idaresindeki Kazaklar Kk Cz Han Nuraliyi destekleyen Rus komutan aganov idaresindeki Rus Kazak birliklerine kar savatlar. Srm komutasndaki Kazak birlikleri bu savalarda byk baar kazandlar. Ayaklananlar Saz-Uil ve Temir Irmaklar evresini ele geirdiler. Rus Hkmeti, askeri gle ayaklanmay bastramayacan anlaynca Orenburg Valisi Baron gelstromu arac olarak kulland. Rusya, ayaklanmaclarn isteklerini yerine getirmek iin 1775de ald tedbirleri Ufada bir halk kurultay toplatmaya alt. Srm Batur, Rusyann bar salamak iin dikkate alarak ayaklanmay durdurdu. 1785de Ruslar, ettiler. Bu Orenburgda Kk Cz Kazaklarnn toplantsn organize

toplantda yeni bir han seilmedi. Buna mukabil bana Srmn getii bir taht uras tekil edildi. Bundan sonra Ruslar, Kk Czn ilerine ksa bir sre de olsa karmaktan vazgemek zorunda kaldlar.35 1791 ylnda Orenburg Valisi Neuyling, Nur Ali Hann kardei Er Aliyi Kk Cz Han olarak tayin etti. Bunun zerine Ruslara kar yeniden ayaklanmalar balad. 1792de Srm Batur, Orenburg Valisine milleti adna Ruslara sava ilan ettiini bildiren bir mektup gnderdi.36 Srm Batur idaresindeki ayaklanmaclar, 1797ye kadar Rus ordularna kar mcadeleye devam ettiler. Bu dnemde hayvan hastalklarn ba gstermesi Kazaklar ekonomik olarak zayflatt iin mcadele glerini krd.37

1797de Kk Cz

Han Er Alinin

ldrlmesi zerine Rus

hkmeti yeni bir han ve yeni bir taht uras seilmesine karar verdi. Sultanlar, Ayuvakn bakanlnda bir taht uras setiler. urann alt yesinden baka Mft Muhammet Hseyin Rus makamlarnn temsilcisi olarak bu urada grev ald. Austos 1797de urann ilk oturumu yapld. Bu toplantya yaklak bin adamn eliinde katlan Srm Batur,34 35

Kmen MAMIRULI: a.g.e., 128-129. M.B.OLCOTT: a.g.e., 43-47. 36 Kmen MAMIRULI : a.g.e., 129. 37 Nimet MINCAN: Kazaktn Kskaca Tarihi (Almat ,1994), 336.

21 halkn ekonomik durumunun ktlemesinden dolay arpmalarn

durdurulmasn isteyerek taht urasnn verdii karar kabul edeceini bildirdi. Rus askeri kuvvetlerinden kurtulabilmek iin 1802 ylna doru Hive tarafna ekilen Srm Baturun bundan sonraki hayat ve lmyle alakal olarak kesin bilgi mevcut deildir. 38

1.2. 2. Colaman Tileni Ayaklanmas

Kk Cz Han Sultan Arungazinin halk eriat esaslarna gre ynetmek istemesi, Buhara emirlii ile mnasebetler kurmas ve 1820de Rusyann A.Negri idaresindeki Buhara seferine mani olmas Ruslar fkelendirdi. Ruslar, Arungaziyi bir bahaneyle Petersburga davet ederek Kalugaya srgne gnderdiler. Arungazinin srgn edilmesi ve 1811 ylnda lek Irmana Ruslarn bir kale inaatna balamalar Kazak ayaklanma balad. Rusya dolay baar bozkrlarnda huzursuzluk meydana getirdi. Bu yzden Tabn alt boyu nderi Colaman Tilenci ynetiminde yeni bir almsa da salayamamtr. 39 Rusya esirlerin serbest braklmasn grmek iin Tilenciye bir eli gnderdi. Tilenci, eliye: Ben bir aki deilim. Rusya ile sava halindeyim. gal edilen zerine Ruslar, birliklerin zorunda kald.40

bu ayaklanmay 1823de Albay Berg idaresinde askeri birlikle bastrmaya bozkr artlarnn zorluundan

topraklar iade edilmedii mddete ve Arungazi zerine Tilenci, gnderdi. teslim Bu

serbest braklmadka Rus kalelerine saldrlar srecektir dedi. Bunun Rus Kazak birliklerini Tilenci dayanamayan Colaman basksna olmak

38 39

Kazak SSR Tarih, c.III, 129-131. Baymirza HAY T: a.g.e., 181. 40 A.g.e., 181.

22 1. 2.3. satay Tayman Ayaklanmas

1837 tarihinde balayan

satay Tayman ve Muhammet Otemiolu41 ile sebeplerinden birisi Bkey Orda Han

ayaklanmann

Cihangir Hann Bkey Orda topraklarnda 4 milyon desyatin araziyi evresinde yaayan beylere keyfi olarak devretmesi ve Prens Yusupov ile Graf Bezbodorskiye Hazar dier sebep ise Ruslarn Denizi Ural kysndan hattnda42

araziler

satmasdr.

Bir

kale yapm

iin Kazaklarn

kullandklar otlaklar msadere etmesidir.

satay Tayman, halkn durumunun ktlemesinden dolay Cihangir Hana yapt ikayetlerin dikkate alnmamas zerine 200 adamyla birlikte Cihangire kar ayaklanma bastrmak balatt. Rus Hkmeti satayn bir birlik ayaklanmasn zere Albay Gekes komutasnda

gnderdi. Rus birlikleri ile

satayn kuvvetleri arasnda ilk

arpmalar

1837de Ta Tbe vahasnda gerekleti.43 Ruslar, satay Hann Ruslara satld slogann yayarak Kazaklarn sataya olan gvenini sarsmaya altlar. Yaplan savalarda Ruslarn top kullanmas Kazaklarn byk zayiat vermesine sebep oldu. Rus birlikleri isyana katlanlar iddetle cezalandrd. birlikleri ile Btn bu olumsuz artlara ramen Kazaklar, mcadelelerine Yayk Nehrinin i ksmlarna ekilerek devam ettiler. Rus satay nderliindeki Kazaklar arasndaki ikinci karlama Rus birlikleri karsnda ok baarl bir mcadele Bu temiolu Temmuz 1838de Ak-Bulak ve Kyl Irmaklar arasndaki blgede meydana geldi. Kazaklar savata satay44

verseler de sayca kalabalk olan Rus ordusuna malup oldular. ldrld. Onun mcadelesini Muhammet devam ettirdi.

41

Muhammet temiolu, Rusa ve Trke okuyup yazabilen fasih szl ve halk zerinde etkili bir aydnd. : Bkz; Zeki Velidi TOGAN: Bugnk Trkili, Trkistan ( stanbul , 1981), 312. 42 A.RAZANOV: satay Taymanolu (Almat, 1996), 6-10. 43 Kmen MAMIRULI: a.g.e., 146-147. 44 Kazak SSR Tarihi c.III, 152-154.

23 1.2.4. Kenesar Kasmolu Ayaklanmas

1822 ylnda Orenburg Kazaklar iin kartlan yeni ynetim eklinin 1824 ylnda Orta Cz iinde uygulanmas sonucu Orta Cz Orenburg Genel Valiliine balanarak sultanlarn iktidarna son verildi. Ordularn kademeli olarak Orta Cze sokan Ruslar, kale gmenleri yerletirmek amacyla Kazak topraklarna yapm ve Rus 1835te el koydular.

Sultanlarn iktidarna son verilmesi ve topraklarn Ruslar tarafndan zorla alnmas halkn iddetli muhalefetine sebep oldu.45 Halkn Ruslara kar mcadeleden Kenesar silahlandrarak baka aresi kalmaynca Ablay Hann Esengali ile baladlar.46 Kenesar torunu birlikte Sultan halkn Kasm, kardeleri Sarcan ve mcadeleye

ayaklanmasna

Kazakistandaki Kazak boylarnn bir ounun destek vermesi sonucu Kenesarnn hareketi dier ayaklanmalara gre daha geni bir alanda etkili oldu.47 Bu dnemde ayaklanma gemelerini Kenesarya savarken blgeler hala nlemek kar dier Kk Czde iin tedbirler satay Tayman ald. Kenesarnn nderliindeki liderinin irtibata kuvvetleri 1838 ylnda

devam ediyordu. Ruslar iki Kazak

sonbaharnda Kketav ve Akmoladaki Rus kalelerine saldrdlar. Ruslar, Rus Kazak birliklerini kullanmlardr. 1840 birletirmeye trl alt. Takent-Sibirya ticaret yolunu ele geiren Kenesar, bir yandan Ruslarla taraftan halk her Kenesarnn baarlar zerine Ruslar anlamak istedilerse de Kenesar igal edilmi terk edilinceye kadar mzakereyi reddetti. Bunun zerine ar I.Nikola, Haziran 1843te ayaklanmann bastrlmas iin byk bir seferin yaplmasn emretti. Lebedev komutasnda harekete geen Rus ordusu, Kenesar karsnda baarsz olmutur.48

Kmen MAMIRULI: a.g.e., 148. E.T. SM RNOV: Kenesar cene Szdk Sultandar (Almat, 1992), 8. 47 Ermehan BEKMEHANOV: a.g.e., 174. 48 Kazakstan Tarih Oerkter (Almat,1994), 229-230.46

45

24 Sava birliklerini takviye eden Rusya, bu kez Dunikovskiy bir

komutasndaki Rus ordusunu Kenesar zerine gndermise de Ruslar tekrar baarsz oldular. Kenesar emrindeki Kazaklar, bu dnemde taraftan Ruslarla savarken dier taraftan da Gneydeki zbek

Hanlklarndan Buhara Hanl ile ittifak yaparak Hokand Hanlna kar savamlardr. Ruslar ve Hokand Hanlna kar yapt mcadelede byk baar kazanan Kenesary Buhara Hanl ve Hive Hanl Kazaklarn yetkili han olarak kabul ettiler. Takent civarnda yaayan

Kazaklar da Kenesarya ballklarn bildiler.49 Ayaklanmaclarla yapt mcadelesinde zor duruma den Rusya, Kenesar ile anlamak iin yeni bir heyet gnderdi. Bu heyetin dier bir amac da Bozkr hastalklarn ve tedavi yollarn renmek, Rusyann ina edecei yeni kalelerin yerini tespit etmekti. Orenburg Valisi Obruev Kenesarya cevaben Rus gnderdii valisine mektupta Kurann esaslarna istinaden Rusyann hakimiyetinin tannmasn talep etmitir. Kenesar bu mektuba yle demitir: Bizden hkmdarnza ve hkmetinize tabi olmamz istiyorsunuz. Ayn Allaha inandmz ama farkl dinden olduumuzu yazyorsunuz. unu bilmelisiniz ki bu fikirleriniz bizim anlaymza uymamaktadr. Size tabi olduum takdirde Allahn rzasna kar gelmi olurum. Onun50

gazabndan

korkar,

Mslman

hkmdarlarn nnde utanrm.

Bu mektuptan sonra Rus ynetimi ordularn daha da kuvvetlendirerek saldrya getiler. Kenesary ele geirmek iin yeni kaleler ina ettiler. 1847 ylnda Kenesar Ruslara kar mcadelesine daha gl bir ekilde devam edebilmek iin Krgz topraklarna girerek Krgzlarla birlemenin yollarn arad. Kenesarnn daha fazla glenmesini istemeyen Hokand Hanlnn dnen49 50

kkrtmalaryla Kenesarnn Krgzlar,

Krgz

kabile

efleri, Kazaklarla hakimiyeti altna destekledii

ibirliine alacan gleriyle

yanamadlar.

kendilerini

Hokand

Hanlnn da

Ermehan BEKMEHANOV: a.g.e., 254-260. Baymirza HAY T: a.g.e., 185.

25 Kenesarya kar saldrya getiler. Uzun yllar Ruslara kar

savamaktan yorgun den Kenesarnn ordusu Krgzlara kar malup oldu. Kenesar yakalanarak korkun bir ekilde ldrld. Bu yenilgi 19. yzyldaki Kazaklarn Ruslara kar verdii en byk direni hareketinin sona ermesine yol am, Asyann kaplarnn anahtar Ruslarn eline gemesine sebep olmutur. 51

1.3. arlk Rusyas Hakimiyeti Altnda Kazaklarda Sosyal ve Ekonomik Hayat

Kazaklarn sosyal hayatnn kendisine zg nitelikleri sosyo-ekonomik hayatnn biimlenmesinde hem de 19. yzyl ile yzyln bandaki Kazak aydnlarnn programlarnn

vard. 20.

Kazaklarn sahip olduklar gebe ve yar gebe hayat tarz hem Kazak belirlenmesinde

etkili olmutur. Gebe yaam tarznn ar tabiat artlar ile d tehditlere ak olmas, Kazaklar arasndaki akrabalk bann avl, boy, olmutur. oluan52

glenmesine ve sebep

cz

gibi

sosyal-siyasi

birlikteliklerin

kurulmasna

En kk topluluklar olan kylerin birlemesinden boylar,boylarn varl Kazak toplumunu derinlemesine snflara

birlemesinden ise czler olumakta idi. Kazak Hanl dneminde czn ayrlm bir cemiyet haline getirmiti. Hem bizzat czlerin arasnda hem de onlar tekil eden boylar arasnda kdem esas bulundurulmaktayd. Mesela Ulu Czn en alt kolunu oluturan bir boy, Orta Czn en st dzeydeki baka bir boydan stn saylrd. Bu kdem fark sava dzeninde yerin belirlenmesinde, sava ganimetlerinin paylalmasnda, toplantlarda oturma srasnn belirlenmesinde nemli idi.5351 52

E.T.S M RNOV: a.g.e., 17-19. Steven SABOL: a.g.e., 9-11. 53 S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : Kazakistan; Trkn bin Yl ( stanbul, 2003), 353.

26 Sosyolojik adan toplumsal hayat feodal temele dayanmakta idi. Kazak toplumu biri Ak-Syek-(Ak Kemik) dieri Kara-Syek-(Kara Kemik) olmak zere bir birine tamamen zt iki sosyal gruptan olumutu. Ancak bu iki grup arasndaki ashabnn farkllk ekonomik saylan deil siyasi ve hukuki Ak-Syek fertleri her yndendi. Sadece sultanlar ve Cengiz Hann soyundan gelenlerle, Hz. Muhammedin zmresine torunlar Hocalar mensuptular. Toplumun bunlar dnda kalan tm

Kara-Syek idiler. Toplumun tabaka iaretlerine gre gruplara ayrlmas ve iaretlere gre farkl hukuk normlar uygulanmas prensibine yapdaki bu zaman sk bir ekilde dikkat edildi. Hanlk dneminde oluan sosyal stat ayrm etkisini Kazaklar Rusyann hakimiyeti altna devam ettirmitir.54 dinin ve bilhassa rf ve adetlerin etkisi de girdikten sonra da uzun sre Sosyal hayat zerinde

bykt. Turgay eyaletinde yaplan bir aratrmaya gre 1830-80 yllar arasnda Hanlk dnemine nazaran slam dininin Kazak sosyal hayatnda etkisinin artt, halkn arasnda be vakit namaz klanlarn saysnn oald bildirilmektedir. Kazaklar slamiyet ten nceki adet ve rflerini ise slam inancnn bir paras olarak devam ettirdiler. zellikle Kazaklarn eski dinleri olan amanizmin de bulunmaktayd.55 Halk arasnda sosyal hayat zerinde derin izleri tedavi edici zellikleriyle tannan

amanlarn ruhlarn yardmyla tabiat olaylarn da etkilediklerine inanlrd. Kazaklar arasnda bu tr amanlara baks denilmekte idi. Bakslarn giydikleri kyafetler amanlarnki gibi at kuyruundan dikilmekteydi. Bakslar ayn ekilde amanlar gibi kopz alarak halk etkileme gleri yksekti. Kazak bakslarnn en nemli farllklar slam dinine inanmalar, Allaha ibadet etmeleriydi.56 Kazaklarn Mslman atalarnn olduktan sonra medet yaattklar adetlerinden birisi de isimlerinden

ummalardr. okan Velihanov bu konuda: Kazaklar

hayatlarnn zor

54 55

A.g.e., 349. E.Elizabeth BACON: Central Asians Under Russian Rule (Newyork, 1966), 42. 56 Adilcan PIRMANOVA Ve Alcan KALPEYEVA: Kazak nteligentsiyas ( Almat,1997), 58.

55-

27 dnemlerinde ata babalarnn isimlerini zikrederler ve onlar iin kurban keserler demektedir.57 Rusyann Kazakistan igaliyle sosyal hayat da otoritesini kurmas ekonomik hayattaki deiiklikler etkilemitir. arlk Rusyasnn Kazakistanda kendi Gebe hzl

bey, sultan,han , aksakal gibi Kazak halk zerinde Kazaklarn, Rus idarecilerin sosyal hayatlarnda

etkili olan geleneksel glerin etkisini yitirmesine sebep oldu.58 hayatn kendisine has kltryle beslenen de tevikleriyle yerleik hayata gemeleri

deiimler meydana getirdi. Bu deiimde Kazakistana yerletirilen Rus gmenlerin de etkisi byk oldu. Mesela 19. yzyln ilk yarsnda Orda Kazaklar arasnda nce ay iimi yaygnlamaya balam daha sonra ise Ruslarn tesiriyle votka, sigara, enfiye gibi zararl alkanlklar ba gstermitir. 59 Gebe hayat tarznn gerei olarak Kazak ekonomisinin temelini hayvanclk hayvanclktan oluturmaktayd.60 Gnlk saladklar rnleri temel tketim maddelerini takas ederek salayan Kazaklar,

genel olarak koyun, at ve deve yetitirirlerdi. Btn bir yl boyunca meralarda otlamaya ve kar altndan yem bulmaya alk olmayan byk ba hayvanlarn yetitiriciliinden Kazaklar uzak durmulardr. Dolaysyla koyun, ekonomik adan en nemli hayvand. Et ve st rnleri gda maddesi olarak kullanlr, deri ve postlarndan giysi, ayakkab, kap kacak ve dier bir ok ev eyas yaplrd. Kazaklar iin vazgeilmez olan dier bir hayvan ise at idi. Kazaklarda atlar binek, yk ve kou atlar olmak zere e ayrlyordu. Gebe Kazaklar iin atn gnlk yaamda son derece byk nemi bulunmaktayd.61 Kazak topraklarnn Rusya idaresi altna girmesi ile birlikte balad.

Kazaklar arasnda hayvancln yannda57 58

ziraat faaliyetleri de

A.g.e., 59. Steven SABOL: a.g.e., 51. 59 Ukiltay SUBHANBERD NA, S.DEM ROV Ve K.SAHOV: Kazak (Almat,1998), 200. 60 Aygul BOKEYEVA: Kazak Gebe Kltrnn Karakteri, Trkler, Vol.19, ev. Arzu GLER (Ankara, 2002), 429. 61 S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : a.g.e., 350.

28 Rusyann i ksmlarnda yaayan fakir Rus kyllerinin Kazak topraklarna g ettirilmesiyle birlikte 19. yzyldan itibaren bir ok Rus gmen Kazak topraklarna gelerek yerletiler. Bu gmenler daha ok ziraatla uratlar. Rusya idaresinin tevikleri ile yerleik hayata geen bir ksm Kazaklar da Ruslardan ziraatl renerek zirai faaliyetlere baladlar. Fakat verimli topraklara Ruslarn yerletirilmesinden dolay Kazaklara verimsiz topraklar kald. Bu sebepten Kazaklar hem ziraatlkta hem de hayvanclkta byk skntlar yaadlar. Mesela Kazakistann Yedisu hari dier blgelerinde 1880den 1905e kadar koyun ve kei says %24 orannda azald. Rusyann62

uygulam

olduu

iskan siyaseti

Kazaklar daha da yoksullatrd.

Rusyann Kazakistan igaliyle birlikte Kazaklarla Ruslar arasndaki ticari faaliyetler de geliti. Kazakistanda ticaretin gelimesinde farkl ehirlerde kurulan panayrlarn panayr 1832 ylnda Kazakistann ortand, etkisi byk oldu. Kazakistanda ilk Han Ordasnda ald. 1870-90 yllar aras Karkara, Oyl, Temir, ernoyarsk, Evliyaata, asl ticaret

Kketav, Akmola, Taynagl, gibi ehirlerinde 50 den fazla kk ve orta byklkte panayr faaliyet gsteriyordu. Panayrlarda hayvan rnlerine aitti. Kazakistandaki panayrlar Rusyann Nijegorod, rbit gibi nl ticaret merkezleri ile sk balant kurulmasn, Rusyann merkez ileleriyle alveri faaliyetlerinin gelimesini salad. Bylelikle her yaz ve sonbaharda panayrlarn kurulduu Petropavl, Semey, Akmola, Kketav, gibi Kazak ehirleri Nijegorod gibi birer ticaret merkezi haline geldi.63 Kazakistanda ticaretin gelimesi Kazakistann smrlmesini pahal bir tccarlarn

hzlandrmtr. Kazakistandan elde edilen ucuz hammaddenin Rusyada fabrikalarda ilendikten sonra tekrar Kazakistan pazarnda ekilde satlmas Kazak halknn fakirlemesine Rus

zenginlemesine sebep oldu. Kazak bozkrlarndan Rusyann ilerine62 63

Zeki Veldi.V.TOGAN : a.g.e, 271. Seyfullah YALIN: arlk daresindeki Kazakistanda Ticari Hayat, Trkler, Vol.19 (Ankara, 2002) 402.

29 gtrlen pek ok mal ve hammadde Uraldaki fabrikalarda ilenip tekrar bozkra deri ceket, kalpak, kundura, Kazaklar, olduklar yaplan bu kandil, fazla sabun trnde geri iin geliyordu. Kylerdeki tccarlarn getirmi dolay aldklarndan ticaretten bu rnleri anlamadklar

deerlerinin zararl

zerinde satn kmaktaydlar.

ticaretten de

Mesela Rusyada 6-7 rubleye satlan bir semaver Kazak kylerinde 2025 koyun karlnda satlmaktayd. Rusya, Kazakistanda kendi lehine ileyen ticareti mnasebetleri glendirmek iin demiryolu inasna byk nem verdi. Kazakistanda 1917 ylna kadar denen 2793 kilometrelik demiryolunun sadece 236 kilometresinin mahalli nemi olup geri kalan tamamen ticari ve askeri maksatlyd. 64 Kazaklarn ekonomik artlarnn arlamasnn sebebi de toplanan vergilerin halkn gelirinin dier nemli bir

stnde olmasdr ki

vergilerin para ile denme mecburiyeti Kazakistanda her geen gn tefeciliin artmasna sebep oldu. Alnan parann iki kat faiz alnmas ve borcun tefecilere malla denmesi Kazakistanda havyacln dolaysyla ekonomik hayatn gnden gne ktlemesine yol at.65

64 65

Seyfullah YALIN: a.g.e., 403-405. Kazak SRR Tarih a.g.e., 308.

II. BLM 1905 RUS HT LAL NE KADAR KAZAKLARDA KLTREL HAYATIN GEL M

2.1. Kazak Halk Edebiyat ve Milli Dncelerin Gelimesi

Kazakistanda Hanlk

dneminden

gnmze

edebi

almalar

yazl ve szl olmak zere iki yolla ulamtr. Yazl edebiyat alannda ecereler ile ylnameler nemli bir yer tutmaktadr. Kazak geleneklerine gre Kazak Hanlar atalarndan kalan ecereleri saklayarak gelecek kuaklara aktarmlardr. Bu ecerelerin banda Nsabname-i Kazak gelmektedir. Bu eserin kim tarafndan yazld belli deildir.1 Bu tr eserlerden olan 16. yzylda Farsa yazlan Tarih-i Raidi de Kazak tarihi asndan nemli bilgiler bulunmaktadr. Kitabn yazar Muhammet Duvlati, Kazak boylarndan biri olan Dulat boyunun bey soyundan bir kabileye mensuptu. Eserinde sadece Kazak Hanlnn kuruluundan bahsetmeyip milattan nceki asrlarda Turanda yaam Trk boylarnn tarihi ile ilgili bilgiler de vermektedir.2 Bu dnemde yazlan dier bir nemli eser, Kadrgaliy Celayiri Kosnbekulnn eserinde yazd Camit Tevarih adl eseridir. Kadrgaliy, Kazak Hanlarnn ecereleri ve Kazak bozkrnda yaayan

Celayir, Argn, Kpak, Kangl, Nayman, Kontrat, Kerey, Aln gibi Trk boylar hakknda bilgiler vermi ark memleketlerini geni olarak tahlil etmitir. 3

1

Nmet MINCAN: Kazaktn Kskaca Tarih (Almat,1994), 358. Bayuzak Kocabekul ALBAN : Tarihi Tanm (Almat,1994), 164-170. ; Klavdiya P U NA : Tarih-i Raididin Tercimesi Tural, Kazak Tarih, Nu.4 (2004), 129-132. 3 Asanbay AKSAR: Turan Bykleri, ev. Aur ZDEM R ( stanbul, 2003), 95-96.2

31

Trk devletlerindeki szl edebi gelenek Kazak Hanl zamannda Kazaklar arasnda da devam etti. Hanlk dnemine ait en nemli szl edebiyat rnleri kahramanlk destanlardr. Bunlar arasnda: Alpams, Er-Sayn, Kambar, Ertagn, Er Kosay, Tre Han, dnemin sosyal yaants, halkn gelenek ve Koblant izler Koz bulunmaktadr. Gerekte yaanm olaylar konu alan lirik destanlarda greneklerinden bulmak mmkndr. Lirik destanlarn konusu genellikle yaanm ak ve sevgi hikayeleridir. Bu lirik destanlarn en ok bilinenleri Krpe- Bayan Sulu, Kz Cibek ve Ayman-olpan dr. ve ozanlarnn edebi rnleri de nemli yer tutar.4

Hanlk dneminde Kazak szl edebiyat alannda Kazak airleri Geleneksel Kazak nazmnn temelini atm olan bu ozanlar, Kazak soylularnn himayesi altnda olup onlarla birlikte ger konarlard. Eserlerinde Sufi dncesini yanstan bu ozanlara ky ky dolaan, destan ve menkbeleri szl olarak nakleden ya da doalama iirler okuyan Aknlardan farkl olarak Crav denirdi. Cravlar mensubu bulunduklar kabilede bilge kii olarak sayg grr hanlar ve sultanlara danmanlk yaparlard.5 danmanlk Ablay Hana yapm olan Bukar Crav bu tr cravlardandr.

1668 ylnda bugnk Pavlador vilayetindeki Bayanavlda doan Bukar Crav, iirlerinde Ablay Hann sadece siyasetini ve millete yapt iyilikleri vmeyip bunun yannda hann da bir insan olduunu, dolaysyla hata yapabileceini ifade ederek hatalarn da ekinmeden hann yzne kar syledi. O devirde hana kar sert konumak; hann hatalarn nazmla da olsa yzne vurmak ve halk arasnda yaymak lm gze almak demekti. Bukar Crav, Ablay Han ar ekilde eletiren bir ok iir yazm ona yol gstermitir. 6

4 5

Nmet MINCAN: a.g.e., 354. Martha Brill OLCOTT: The Kazakhs (Stanford, 1987), 21. 6 Esenbay DSENBAY : Bukar Crav (Almat , 1993) 4-17. ; Baragul SABEK: Bukar Crav Gbrattar , Kazak Tarih, Nu.4 (2004), 27-30. Ay, Ablay, Sen onbir casnda - Ey Ablay, sen onbir yanda, Aeyin-ak kul edin- Kck bir olandn. Onbe caska kelgende- Onbe yana geldiinde Arkada Abilmambet Trenin- Arkada Ebilmambet beyin

32

Kazak Hanlnn zayflamas ve Kazak birliinin bozulmas ile birlikte Kazak topraklar nce Kalmuklarn daha sonra ise Rusyann istilasna urad. Kazak airleri ve ozanlar bu istila hareketlerinden etkilenip duygu ve dncelerini eserlerine yansttlar. 18. ve 19. yzyl boyunca Kazak halk edebiyatnn temsilcileri olan air ve ozanlar, Rus istilas ve smrge siyaseti karsnda olup Rus istilasna kar milli zor duruma den halkn dili gelimesinde ba rol dncelerin

oynadlar. 19. yzyln banda satay Taymann Rusyaya kar balatt mcadeleye destek veren Muhammet temilu(1804-1840) bu tr air ve ozanlardandr. vakf Muhammetin bilgili bir nerede olduu tahsil grd tam olarak bilinmemektedir. Ama onun slami ilimleri ok iyi bildii Rusaya da temiolu kii Atasna eken Kutlu Er, Kaygl Gn, ayn zamanda Halk Harekete

anlalmaktadr. Muhammet

Gese Han Duramaz Yannda ,Yiidim, satay simli Aam Var adl Rus istilasna kar yazd ateli iirleriyle halk coturmu gayrete getirmitir.7 Bu dnemin Kazak szl edebiyatnda nemli bir yere sahip olan halk ozanlarndan birisi de Kurmangaz Sagrbayuldr.(1818-1889) Kurmangazi, Ural eyaletinde fakir bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. Sanatkar bir muhitte doup byyen Kurmangazi, ocukluundan itibaren mzie kar ilgisiyle dikkatleri ekti. lk stad Kyi8 Uzaktr. Kurmangazi, Uzakla beraber gezip halk arasnda dolaarak dombra9 alma yarlarna katld. Bylece sanatyla ne kan Kurmangazi, mr boyunca sanatyla hakszla, zulme, smrye kar mcadele etti. Sibiryaya srlmesine ramen Rus smrsne kar sanatn icraDevesine bakan kuldn- Devesine bakan kle idin Bkz; .Metin ERGUN: Kopz Sarn, Kazak Ak Tarz iir Gelenei Akn ve Cravlar (2002,Ankara), 185. 7 Mardan BAYD LDAYEV: Gasr Crlayd (Almat,1965), 12-14. ; Asanbay AKSAR: a.g.e., 123. 8 Ky ; Halk ozanlarnn edebi, tarihi destanlar ve gnlk yaam konularn anlatmak iin mzik aletleriyle alnmak zere yazdklar eserlere Ky, bu sanat icra edenlere de Ky, denirdi. Bkz; Jannat ERGAL EVA ve Nurhat AKUZADAULI: Kazak Kltr (Almat,2000), 319. 9 Dombra, Kazaklarn balamadan biraz kk, iki telli milli algs

33

etmekten bamszlk

vazgemedi. mcadelesi

lk eserlerinden nderi satay

biri

olan

Kck ithaf etti.

kyn, Akbay,

Taymana

Kpk Saan, Aksak Geyik, Hapisten Kaan adl eserlerinde ise hrriyeti hayal eden halkn midi ve beklentisi oldu. st tabakaya olan kzgnln, kinini ve fkesini yanstt. Aday adl eserinde ise halk ayaklanmasnn kudretini ortaya koymaya alt.10 Rusyann smr siyasetine kar halk kyleri ile bilinlendiren bir baka ozan da Koceke Nazaruldr.(1823-1881) Koceke, sanatn kabiliyetinden doan eserlerle gelitirerek Rus igalinin zor gnlerinde doan milli uyan eserlerinde dile getirdi.11 Kazak bozkrlarnda iir sanatnn bir dal olan Ayts12 sanatnda da halkn milli duygularn yanstan bir ok ozan yetiti. Bunlar arasnda Syinbay dnyaya Aranol(1815-1898)nn gelen Syinbay yeri nemlidir. olduu Almat ehrinde tegen, sylemi aytslarda,

Karasay, Suran ve Savrk gibi Kazak kahramanlarnn erliklerini anlatt. Syinbayn Maksutka, Kasmga, gibi etkili ve sert aytslar halk arasnda ok mehur oldu. Muhtar Avezov, Suyibay Syinbay Yedisu airlerinin altn direidir szleriyle vmtr. Syinbay iirleriyle adalet, hrriyet, bamszlk ve eitlik iin mcadele eden halkn sesi olmutur. Onun Kazak halkn bamszlk mcadelesine tevik eden aytslar asrlar boyu Kazak bozkrlarnda sylenilmitir.13 Bu dnemde Kazak halk edebiyat iinde muhafazakar

dncelerde kendisini gsterdi. ortanbay Kanyolu(1818-1881), Dulat Babayatolu (1802-1871), Murat Mnkeolu (1842-1906), Bazar Crav

10 11

Asanbay AKSAR : a.g.e., 124-125. A.g.e., 126. 12 Ayts, Kazak Halk edebiyatnn en eski trlerindendir. Anadolu Trk edebiyatndaki atma trne benzeyen ayts, bugn de canlln korumaktadr. Bkz ; Jannat ERGAL EVA : a.g.e., 305. 13 Bozkurtlu bayrak derse Dmeyen can kalmaz Bozkurtlu bayrak ykselirse Yoku da arayp buluruz Bkz ; AsanbayAKSAR: a.g.e, 138.

34

(1839-1911), Ebubekir Kerderi14(1858-1903) gibi ozanlar bu akmn en gl temsilcileri oldular. Bu ozanlar eserlerinde slam kurallarna ve ahlak deerlerine ok geni yer verdiler. Kazaklarn geleneksel yaam biimlerini ven bu ozanlar Rus smrgecilerine ve yeni Rus idaresine zellikle Kazakistana Rus gmenlerin getirilmesine kar ktlar. Bu nedenle bu ozanlar gurubu Kazak edebiyat tarihinde Zar Zaman-(Zor Zaman) ozanlar Kanayolu savatlar.15

olarak Murat

ta

adlandrldlar. gibi hareketine

Bunlardan

ortanbay Han kar

ve

Mnkeolu

ozanlar katlarak

Kenesar Ruslara

nderliindeki

milli

kurtulu

Medrese eitimi alan Dulat Babatayev

Kazak halknn ve ozan ve

btn Trki halklarn eski ecerelerinden haberdar, eski ozand.16

cravlarn mirasn iyi tanyan ve onlarn zelliklerinden ilham alan bir

19. yzyln son eyreinde Kazak edebi dili gelimi resmi dairelerin dnda edebi almalarda bu dil kullanlmaya balanmtr. Kazak bozkrlarnda slamiyetin glenmesi sonucu milli Trk ananelerinin yaatlmas iin eserler verilmeye baland. Bu uurda Manglakl Ebubekir Molla, Toblda Mevlikey Cusupbek, ve Molla, Karkaral hocalarndan hizmetleri Mehur Cusup Kpeyevin

eyhulislamolu

nemlidir. Bunlar arasndan Cusupbek, Halk edebiyatna ait bir ok edebiyat rn neretti. Bilhassa Hz.Ali, Hasan ve Hseyin, Kerbela, Salsal, Zerkum gibi ii efsanelerini, Rstem destan, Cemid, Ferhat ile irin gibi ran destanlarn Kazakaya evirerek yaynlad . Bu slam- ran eserlerini Cusupbek, tam Kazak hayatna uygun bir ekilde yazmtr. Hz.Ali, Hasan ve Hseyin onun eserlerinde tam manasyla gebe Kazak tipindedir. Bu ynyle eserleri slami geleneklerin gelimesi iin14

airin, 1903 ve 1905 yllarnda Tatar tccar Nimetcann maddi desteiyle Kazanda Kerimovlar matbaasnda iki kitab baslmtr. Kerderi eserlerinde ahret inancna slam ahlakna yer vererek halka ruhani nderlik yapmtr. Bu yzden Komnist ihtilalden sonra airin eserleri ihmal edilmitir. Bkz ; Galm AHMETOV: a.g.e, 192-195. 15 M.B. OLCOTT: a.g.e., 108. ; Saylav KOCAGULOV: Cetisu lkesinin Cravlk-Akndk Desturu, Kazak Tarih, Nu.2 (2006), 72 16 Orhan SYLEMEZ : Bamszln 10. Ylnda Kazakistan Cumhuriyeti, Trkler, Vol.10 (Ankara, 2002), 349.

35

byk bir hizmet grd. Radloff, Cusupbek Kssa-i Cmcme adl eseriyle misyonerlerin faaliyetlerine set oldu demitir.17 Kazak halk yaad geni corafyada gebe bir hayat yaayp atalarndan miras kalan rf ve adetlerini, gelenek ve greneklerini koruyup sanatn da nesilden nesile devam ettirdi. dnemlerinde deil daha sonraki 19. yzyl boyunca hayat

Kazak yazl ve szl edebiyatnda gelien mili dnceler sadece dnemlerde de dnce zerinde etkili oldu.

2.2. Kazak Kltrel Hayat zerinde arlk Rusyasnn Etkisi

2. 2.1. Kazaklarda Dini Hayat ve arlk Rusyasnn Uygulad Dini Asimilasyon

10. yzylda Mslman olan Kazaklar arasnda slamiyet Altn Orda Han zbek Hann gayretleriyle hzl bir ekilde yaylmt.18 Hanlk dneminde slam dini Yesevi ve Nakibendi tarikatlarnn tesiri altndaki Buhara ve Semerkant gibi gebe girdikten ettirdiler.17 18

slam kltr merkezlerine yakn olan ve19

nispeten yerleik hayata geen gney Kazaklar zerinde Kazaklara sonrada21

Kuzeydeki dinine devam

gre

daha

etkili ait

oldu.

20

Kazaklar

slam

amanizme

baz eski

inanlarn da

okan Velihanov Kazaklar Rusyaya katlncaya kadar szde

Zeki Velidi TOGAN: Bugn ki Trkili (Trkistan) ( stanbul,1981), 492. A.Serge ZENKOVSKY: Rusyada Pantrkizm ve Mslmanlk Ter. zzet KANDEM R ( Ankara, 1971), 51. ; Ravan MUSTAF NA: slamnn Kazakstanda Taralu Tarihnnan, Kazak Tarih, Nu.5 (2004), .53. 19 Kazakistanda ve Orta Asyada Nakibendi ve Yesevilik tarikatnn kollar ile ilgili Bkz; Alexandre BENN GSEN ve Q.LEMERC ER Sufi ve Komiser, Rusyada slam Tarikatlar, ev. Osman TRER (Ankara , 1998) 20 Kazak SSR Tarihi, Kne Zamannan Bu Gnge Deyin, c.II (Almat, 1983), 246-247 21 Ngmet MINCAN: a.g.e., 372.

36

Mslmandlar. Kazaklar slamiyeti hibir zaman aka kabullenmemi ve hkmetlerin kkrtmalaryla girmilerdir eklinde yazmtr.22 1870 ylnda Tatar okullarnda Mfetti olan Radloff ise Velihanovun aksine Kazaklarn slam inancndaki amanizmin tesiriyle alakal olarak unlar sylemitir: Kazaklarn slamiyeti kabul etmelerinin zerinden bir ok dnmek hatadr. Kazaklarn

asrlar gemitir. Onlardaki amanizm kalntlarna bakarak gya ancak imdi Mslman olan bir halk diye Mslmanlnn dier halklarn slam inancndan az ok farkl olmas, yalnz hayat tarz farkndan ileri gelmektedir. 23 Kazakistann Rusya tarafndan igalinden sonra slamiyetin Kazak bozkrlarndaki durumu Rusyadaki 1768-1774 Osmanl-Rus savalar kar daha lml Mslmanlara ve Pugaev kar24 25

dini

zgrlk Katerinay

isteyecek kadar onlara kar ilgi duyan II.Katerinadan Mslmanlara altnda slam davranmaya hzl

sonra kuvvetlendi. isyan brakt. Bu geliti.

mecbur bir

dnemden sonra Rusyann tevik ettii Tatar din adamlarnn tesiri dini Kazak bozkrlarnda ekilde Katarinann dini alanda bir takm serbestlikler getirmesinin sebebi Rus istilasna kar doacak tepkileri hafifletmekti.26 Bu amala II. Katerina, 1787 de Rusyada Mslmanlarn

ounlukta olduklar eyaletlerden biri olan Orenburg eyaletine bal olan Ufa ehrinde Mslmanlara eri haklar konusunda bavurmalar iin bir dini idare merkezi amaya karar verdi. 1788 ylnda senato kararyla22 23

A.Serge ZENKOVSKY: a..g.e, 51. W. Radloff: Sbiryadan, ev. Ahmet TEM R ( stanbul,1956), 480. 24 II. Katerina 1762-1796 yllar arasnda Rusyay ynetmitir. Onun zamannda Rusyay derinden etkileyen Pugaev isyan olmutur. Pugaev syanna Ural- dil blgesindeki Mslman Trkleri de destek vermitir. Bu durumu gren II. Katerina Mslman Trkleri yeniden kazanmak iin dini alanda bir takm tedbirler almtr. 25 Aslen Don Kazaklarndan olan Emelyan vanovi Pugaev Rus ordusunun eitli birimlerinde alm Daha orduda iken bir ka hapse atlmtr. Pugaev, Yayk nehri boylarnda yaayan ahaliyi kendisinin II.Katerinann ldrlen kocas III.Petro olduuna inandrp ksa zamanda byk kuvvet toplad. Orenburg hari blgedeki birok ehri aldktan sonra Kazan zerinden Moskovaya yneldi. Bir manifesto yaynlayarak kyl halk iftlik sahiplerinin zulmnden kurtaracan ilan etti. Rejimden memnun olmayan kyller ve Gayri Rus halk kitleler halinde ona katld. Daha sonra yakalanarak idam edildi. Bkz : smail TRKOLU: Rzaeddin Fahreddin ( stanbul,2000), 75. 26 Oliver ROY: Yeni Orta Asya yada Uluslarn mal Edilii ( stanbul, 2000), 62.

37

Orenburg

Mftlnn kurulma karar Hseyinov atand.

kesinleti.27

lk mft olarak sonra

Muhammetcan

Mftln

kurulmasndan

Akmola, Yedisu, Semey, Turgay ve Ural blgelerinde yaayan bir ksm Kazaklar da Mftle tabi olmak istediklerini hkmete bildirdiler. Fakat halk mftlk konusunda ikiye blnmt; birinci taraf kendi mstakil mftlerinin olmasn arzu ederken balanmak yukardaki istiyordu. blgelerde Hkmete yaayan kinci taraf Orenburg Mftlne yaplan Kazaklar bir bavurular 1789 ylnda yaynlayarak neticesinde Orenburg Kazak

Mftlne balandlar. Kazaklarn mftle balanmasndan sonra Baron Igelstromun bozkrlarna datt tevikiyle mft gnderdi.28

ferman

mamlar

II.Katerina

bununla da

yetinmeyerek

1787 ylnda ilk defa Rusyada Kuran bastrarak Kazaklara cretsiz gibi idaresi dneminde Kurann 3-4 dnemde Kazaklar din ve itikat defa baslmasna izin meselesinde serbest randan gemek verdi.29 Bu

brakld. Hacca giden Orta Asyal Mslmanlara ii verildi.30 Krm Mslman savandan milletlerin sonra Kltr

zorunda kalmamalar iin, Rusyann kontrolndeki yerlerden gei hakk

Rusyada milliyetilik potasnda

dncesinin gerektiini

ykselmeye balamasyla birlikte Panslavist Rus aydnlar, Rusyadaki Rus eritilmeleri savundular. Bunun da ancak o milletleri27

Hristiyanlatrarak olabileceini

Merkezi Ufada ehrinde olan, fakat, Orenburg Mslman Ruhani meclisi adn tayan bu messesenin vazifesi mollalar ve baka Mslman ruhanilerini tayin etmek ve Rusyada Mslman ruhani mansb sahiplerini idare etmekti. Bkz; Akdes Nimet KURAT: Rusya Tarihi (Ankara, 1993), 285. 28 Gnderilen imamlarn hepsi halkn dini ihtiyalarn karlayacak seviyede eitim alm kiiler deildi. Bunlarn arsnda medreselerde eitim alm kiilerin yannda cahillerde vard. Baz cahil imamlarn blge halkna yapt ktlkler ve din d uygulamalar, halk canndan bezdirecek bir seviyeye geldi. mamlar halktan eitli entrikalarla srekli para topluyorlard. Blgenin corafi olarak ok byk ve imam gndermeden cenazenin kaldrlmayacak olmas, bazen mevtann bir iki hafta gmlmeden kalmasna sebep oluyordu.. imamlar bazen Kazak kadnlarnn nikahlarnn sahih olmadn iddia ederek para karl ikinci ahslara dahi nikahlyorlard bu nevi uygulamalar neticesinde yaman araba yol bozar, yaman imam din bozar sz Kazaklar arsnda yerlemitir. Bkz; smail TRKOLU : a.g.e., 99. ; Allen J. FRANK: Russian Muslim Institions in Imperial Russia (Boston, 2001), 103-105. 29 1797 ylnda 3600 adet 1806 ylnda 1500 adet 1853 ylnda ise 82000 adet Kuran- Kerim baslp datlmtr. Bkz; Savlebek RUSTEMOV : Ornbor Muftiligi cene Kazaktar, Kazak Tarih, Nu.4 (2004), 84. 30 Oliver ROY : a.g.e., 52- 64.

38

iddia ettiler.31 Bunun sonucu olarak I.Nikola zamannda II. Katerinann uygulad slam siyaseti terk edilerek geleneksel yntemlere dnld. Bu dnemden sonra artk Ruslatrlmasn planladlar.32 Rus yneticileri slam dinini Trk halklarnn birlikte yrtmeyi Ruslatrlmasnda en byk engel olarak grdler. Trk halklarnn Hristiyanlatrma hareketiyle Rus aydnlarnn tesirleri sonucu Rusyann uygulad

Ruslatrma siyaseti etkisini dini alanda da

gsterdi. Kazakistandaki dini

gelimeleri kontrol edebilmek iin idari alanda terdirler alnd. 1866 ylnda kartlan kanuna gre evkaf arazileri yasaklanarak camilerin yaptrlmas genel valinin iznine brakld. 33 Rus idareciler bir taraftan slam dininin Kazaklar zerindeki etkisini kontrol etmeye alrken dier taraftan da Kazakistanda alan Rus okullar vastasyla Kazaklarn Ruslatrlmas ve Hristiyanlatrlmas iin altlar. Bu almalar planl bir ekilde yrtlp misyonerler grevlendirildi. Bu amala 1846 ylnn sonunda Kazan ehrinde Teoloji Akademisinin yannda misyonerlerin yetitirilmesi iin blmde Komitesi yzlerce kurularak misyoner burada yetitirildi. Hristiyan 1847 dinini34

blm ald. Bu kitaplar Trk

ylnda Tercmanlar tantc

halklarnn dillerine evrilerek halka datld. 1872

ylnda Almat ehrinde Kazaklarn halk arasnda slam

Hristiyanlatrlmasn dininin aleyhinde

hzlandrmak iin misyonerlerden oluan bir komite kuruldu.35 Bu komitenin ynetiminde misyonerler propaganda yaparak Hristiyanl anlattlar. Bu trden propagandalar neticesinde din deitiren Kazaklara nakdi yardmlar da yapld. Rus yneticiler, Kazaklarn Hristiyanlatrlmas faaliyetlerinde mektupta kiliseye bu konu ve ile misyonerlere maddi destei esirgemediler. Orenburg ve Ural ehirleri Bapiskoposunun ileri Bakanlna yazd alakal maddi isteklerini belirtmektedir: Turgay eyaletinde din deitiren31 32

A P ERCE : Russian Central Asia (Los Angeles, 1960), 204. Mekemtas MIRZAHMETOV: Turkistanda Tugan Oydar (Almat, 1998) , 51. 33 Baymirza HAY T : Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi (Ankara, 1995), 159. 34 Adilcan PIRMANOV ve Aycan KAPEYEVA: Kazak nteligetsiyas (Almat, 1997), 68. 35 Mekemtas MIRZAHMETOV: Kazak Kalay Orustandrld (Almat, 1993), 31.

39

Kazaklarn ev inaatlar ve tarm faaliyetleri iin her aileye ylda 200 ruble olmak zere 26 aileye toplam 5200 ruble verilmesini rica ederim. 36 19. yzyln ikinci yarsnda hzlanan Hristiyanlatrma faaliyetleri sonucunda din deitiren ailelerin says belli deildir. Orenburg ve Ural Bapiskoposunun ileri Bakanlna gnderdii mektuptan anlalaca zere din deitiren ailelerin says snrldr. nk Rusyann slam dinine saysndan 1910 Hristiyanlatrma politikas engellerine ramen hzla aksi tepki yapm Kazaklar artan cami ve mescitlerin

daha da yaknlatrmtr.37 Bu durumu 19. yzyln sonlarnda Rusyann anlayabiliriz. 1864 ylnda Trkistan(Yesi) ehrinde 20 mescit varken

1920 ylnda bu say 41e, 1868de imkentte 18 mescit varken kii Rusya hkmetinden vize ald. Btn engellemeler

ylnda 36ya ykseldi. 1910 ylnda Kazakistanda hacca gitmek iin 500 ramen Kazakistanda dini eitim veren mektep ve medreselerin de says artt.

1917 ihtilalinden nceki 40 ylda Kazakistanda dini ierikli 200 kitap bastrld.38 Btn bu gelimeler Rusyann Hristiyanlatrma siyasetinde baarsz olduunu, 20. yzyln balarnda Kazakistanda slam dininin etkisini koruduunu gstermektedir. 20. yzyln balarnda Kazakistanda slamiyetin durumu bu dnemde gelien dnce hayatna ve politik gelimelere de tesir edecektir.

36 37

Alihan PIRMNOV: a.g.e., 69-70. Alihan KONRATBAYEV: Kazak Edebiyetinin Tarih (Almat,1994), 38 Nurcan RIGAL : Avezov cene Ala (Almat, 1997), 37.

123.

40

2.2.2. Kazaklarda Eitim Hayat ve arlk Rusyasnn Eitim Siyaseti

2. 2.2.1. Kazaklarda Geleneksel Eitim

slamiyetin, Orta Asyada yaylmas ile birlikte mescitlerin yanlarnda alan slam balamasna mamlar ve dinini kadarki reten medrese ve mektepler eitim Rus igalinin oldular. 18.yzyla dnemde en nemli merkezleri

mderrislerin

ders verdikleri bu

medreselerde

kadar skolastik dnce hakim olmayp dini ilimlerin yannda dier fenler de retildi. Kazak Hanlnn bakenti olan Trkistan ehrinde ve grmekteydiler.39 sfahani, medreselerin dier byk ehirlerde medreseler bulunmaktayd. Medreselerde zellikle varlkl ailelerin ve Kazak beylerinin ocuklar eitim 16. yzylda Mehmannamy yaayan Buhara Orta Asya adl eserinde tarihisi Rozbehan

Kazakistandaki

varlndan sz etmektedir. Hanlk dneminde Kazaklar bu medreselerin dnda Buhara Semerkand gibi ehirlerde alm olan medreselere de giderek dini eitim almlard. 40 slam dinini tebli vazifesi bulunan bu medreseler hanlarn ve ianlarn medreseleri ile zengin kiilerin at zel medreseler olmak zere iki trde olup eitim balang, orta ve yksek olmak zere kategorideydi. Bu okullarda her ya gurubundan genler eitim

almaktayd.41 nl Kazak airi ve dnr Abay Kunanbayevde bu tr medreselerden olan Semeydeki Kamali Hazretin mescidinin yanndaki medresede eitim almtr.42 19. yzyln banda Orta Asyada 600 kadar medresenin

varlndan sz edilmektedir. 1908 ylnda Trkistan Genel Valiliinde39 40

Nmet MINCAN: a.g.e., 37. Kazak SSR Tarihi, Kne Zamannan Bu Gnge Deyin, c.III, 41 Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 42-44. 42 Abay Ansiklopediya, (Almat, 1995), 513.

(Almat, 1982), 208-209.

41

268 medresenin varl bilinmektedir. Aratrmac H. Sebitovun verdii bilgilere gre Yedisu eyaletinde 1897 ylnda 88 mektep ve medresede 12 835 renci, Semey eyaletinde 1895 ylnda 17 mektep ve medresede 900 renci, Turgay eyaletinde 1911 ylnda 13 mektep ve medresede 340 renci, Akmola eyaletinde 1895 ylnda15 mektep ve medresede 340 renci, medresede renci Astrahann Srderya eyaletinde ise 1895 ylnda 2409 mektep ve 34 28.988 renci eitim almakta idi.43 Bu okullarda okuyan yldan yla hzl bir ekilde artmtr. Kazaklarn 1882 ylnda eitim Rus Valisi Ianovskii, geleneksel says

kurumlarna rabet gstermelerinin sebebini bu okullarn basit ve faydal eitim vermelerine ve bu okullardan mezun olan rencilerin Kuran ve Tatarca yazlm dini kitaplar kolayca anlayabilmelerine balamtr.44 19. yzyldan itibaren Rusya, Ruslatrma siyasetinin nnde bu alan mektep ve medreseleri azaltmaya engel alt. Yedisu Bu olarak grdnden kendi bu tr okullarn okullarnn kontrolndeki Kazak-Rus okullarnn saysn artrmaya, medreselerin halk zerindeki tesirlerini Valilii eitim amala kontroln artrarak yeni okullar almasn gletirdi. Trkistan Genel mfettiinin eyaleti Kazak-Rus mfettiine 1910 ylnda gnderdii mektubunda medreselerin kontrolyle

alakal olarak yle demektedir: Mektep ve medreselerin halk zerindeki tesirleri fazla olduundan bu kurumlarn kontrolnn dzenli olarak yaplmasn ve her alt ayda bir rapor halinde gnderilmesini istiyorum. 45 Rus hkmeti halk dini ynden bilinlendiren Bakanlna mektep direkt ve

medreselerin kontroln salamak iin 1874 ylnda Kazakistandaki btn mektep ve medreseleri Rusya Halk Eitim olarak balad. 1876 ylnda Kazak mekteplerinin yannda Rus snflar amay zorunlu hale getirdi. Bylelikle Kazak genleri Rus dilini renecek, Ruslatrlmalar hzlanacakt. Hkmet yetkilileri ger yada yerleik olsun43

Mehrdad HAGHAYEGH : slam and Politics in Central Asia (Newyork, 1995), 8. ; Adilcan PIRMANOV : a.g.e., 45- 48 44 Allen J. FRANK: a.g.e., 293. 45 Adilcan PIRMANOV : a.g.e., 45.

42

halkn Rus dilini bilmesi gerektiini nk Rusann resmi dil olduunu, hkmet kurumlarnda ve mahkemelerde bu dilin konuulmakta olduunu belirttiler. 46 Kazak mektep ve medreselerine kat bir eletirel gzle bakan Rus memurlara gre medreselerde snflarn olumasnda ve imtihan sisteminde belirli bir metot uygulanmamakta, renciler ise yeterince bilgi alamamaktayd. Bunlarn dnda bu okullar skolastik dncenin etkisi altnda olup mderrisler banda Turgay dersler konusunda yeterli deillerdi. 20. yzyln medreselerin kesin olarak itaat altna eyaletinde

alnabilmesi iin bu okullarda Rus hkmetin onaylad kitaplar dnda kitaplarn okutulmasn yasaklayan bir kanun kartlmtr.47 ocuklarn Medreselerde mdrlerinden okutmak isteyen velilere ile

izin kad alma art getirilip

zin kad almaktan

kananlara para cezas uyguland.48 1877 ylnda Halk Eitim Bakanl tarafndan kartlan kanunla il mdrlerinin izni dnda evlerde mektep ve medrese almas kesin olarak yasakland. Rus Medresede snflarnn eitim ders verecek olan mderrislere de bilmeleri, medreselerin yannda Rus dilini okuma yazma seviyesinde bulunan

programlarna vakf olma art getirildi.49 Medreseler mfettiler tarafndan sk bir ekilde kontrol edilmekle kalmayp ayrca yeni medreselerin almasn zorlatracak bir takm artlar da getirildi. Bu artlar arasnda alacak olan yeni medreselerin yannda Rus snf almas iin gerekli altyapnn hazrlanmas, medrese ile mekteplerin gerekli materyalleri iin gerekli finansmannn gsterilmesi art bulunmaktadr.50 Btn bu engellemelere ramen Kazakistanda bu tr mektep ve medreselerin says hzla artm bu okullarn almas iin cemiyetler kurulmaya balanmtr. Bu cemiyetlerden biri Omb ehrinde46 47

Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 47. A.g.e., 47. 48 Kazak SSR Tarih, c.III, (Almat,1982), 346. 49 Adilcan PIRMANOV : a.g.e., 48. 50 G.CEKSENBAYEVA: Ors-Kazak cene Otarlav Sayasat , Kazak Tarih, Nu.1 (1996), 53.

43

kuruldu. 1906 ylnda Ombda alan ilk Kazak mektebinin finansman bu cemiyet tarafndan karland.51 Rusya hkmetinin uygulad btn engellemelere ramen Kazak halk temelde slam dinin esaslarnn retildii Kazak mektep ve medreselerine destek verdiler.

2.2.2.2. arlk Rusyasnn Kazakistanda uygulad Eitim Siyaseti

19.yzyldan hakimiyetini salam

itibaren

Kazakistan oturtmak

tamamen isteyen

igal

eden

ve

temellere

Rusyann, eitim

siyasetinin amac Kazak halkn Rusyann dnce ve hayat biimine intibak ettirmekti. Bu hedefe ulamak isteyen Rusyann Orta Asya ve Kazakistanda uygulad eitim siyaseti iki ana temele dayanmaktayd. Bunlardan birincisi Orta Asya Trk halklar arasndaki kltrel birlii bozmak ikincisi ise Trk halklarn Ruslatrmakt. grev almlardr.55 lmiminski52

,A.E.

Alekterov53,ve N.P.Ostromov54gibi misyonerler bu siyasetin uygulanmasnda

51 52

Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 49. Kazakistanda Ruslatrma ve Hristiyanlatrma faaliyetlerinde Nikolay lmisnki nemli bir yer tutar. Kazanl bir Ortodoks misyoneri olan lminski, Kazan ruhani akademisinde tahsil grd. Ve orada retmenlik yapt. Aznlklar Hristiyanlatrmak iin alt 1846-1861 yllar arasnsa Kahire ve Kazanda medrese tahsili grm olmasndan dolay slamiyeti tanm Arap ve Trk lehelerine de vakf olmutur. Bkz; Nadir DEVLET: Ruslatrmada Kazan Trkleri rnei, T.D.A.D, N-21, 87. 53 ALEKTOROV Aleksandr Yefimovi - (1861-1919), mesleki hayatna okutman olarak Orenburgta balamtr. Bu blgede o dnemlerde lminskinin misyonerlik hareketi olduka yaylm olup, hkmete her ynden yeterince destekleniyordu. Alektorov, lminski ile tanp, onun misyonerlik faaliyetlerini benimsiyor. Fakat dier misyonerler gibi kiliseye bal kalmadan yerlileri Ruslatrma siyasetinde zemin olarak okul ve eitimi gryordu. Resmi eitim-retim kurumlarnda retmenlik yapt. Ona gre misyonerlikle uraan ilim adamlarnn balca grevleri, smrge milletlerin dilini, tarihini, folklorunu, etnografyasn, dinini ve yaam tarzn ayrntl ekilde renip, onlar Ruslatrmak iin gerekli siyasi yntemler gelitirmekti. Misyonerler tarafndan bu dorultuda yazlan eserler, bizim iin gemi tarihimizi renmede gvenilir kaynaklar niteliinde olduu grlmektedir. Alektorv 25 yanda iken, yani 1886 ylnda Ordu (Devlet) retim Mfettiliine atand. Genelde arlk Hkmeti Kazak Trkleri zerinde uygulad siyasi, sosyal politikalar ncelikle gvenli olan Orduda deniyordu. Daha sonra tm Trkistan blgesinde uygulamaya geiyordu. rnein,

44

1870

ylnda Rusya Eitim Bakan D.A.Tolstov : Anavatanmzn yaamakta olan btn yabanc milletlerin eitimi; lminskiyi iin ynlendirmitir. btn g engelleri lminski, ortadan diyerek Tolstoyun kaldrmay Ruslatrma56

snrlar dahilinde

onlar kaytsz artsz Ruslatrma ve Rus halk ile kaynatrma hedefini gtmelidir. szleriyle gsterdii Arap hedefe ulamak

dnm bu amala Tolstoya : slam dini var olduka Rus harflerinin harflerine kar sava olacaktr hareketinde ilk admn alfabeden balayacann iaretini vermitir. lminskinin program Arap alfabesinin alfabeler sayesinde hem de Trk neticesi alnan yerine Kril

alfabesinin

kullanlmasn ieriyordu. Her Trk lehesi iin hazrlanan ayr ayr yeni hem yerli halk kltrel kklerinden uzaklatrlacak arasndaki kltrel ba koparlacakt.57 arlk halklar

dneminde uygulamaya konulan fakat asl Bolevik ihtilalinden sonra lminskinin yeni metodunun amac ayr Trk boylarn mstakil milletler haline dntrmekti. Bu sayede bir birinden kopartlanAlektorov Yerlileri Ruslatrmada neler gerekiyor? (Astrahanskiy Listok, 1892, No 27) adl makalesinde Ordu Kazak Trklerini Ruslatrma sorununa deinerek misyonerlik grevinin ana konularn belirlemitir. Alektorov, Okul, smrge halklarn Ruslatrlmasnda temel aratr demektedir. Yine o dnemlerde tannm Prof. Dr. L.N.Smirnov Yerlileri Ruslatrma ve Ruslatrma siyasetinin amalar adl makalesinde Ruslatrma siyasetinin esasnn yerlileri Hristiyanlatrmak olduunu ifade etmitir. Misyoner ilim adamlar tarafndan yaplan neriler iinde, Alektorovun ne srd usullerin gerekleme ihtimali daha etkili ve gvenli olmas, onun misyonerlik faaliyetlerinin baars hakknda fikir vermektedir. Alektorov, Rus Dousundaki Hristiyanlatrma (Ortodoks dinine geirme) Misyonumuz Hakknda Bizim Gazeteler adl makalesinde Trkistan halklarn Ruslatrmak iin ncelikle onlarn Kzlarna Hristiyanl kabul ettirmenin nemli olduunu savunmaktadr. Ona gre, ocuklarn aile atmosferinde milli ve manevi deerlerle yetitirilmesinde balca rol oynayan annenin Hristiyanl kabul etmesi ile Ruslatrma siyaseti hem gvenli, hem de verimli sonular verecektir. Mirzahan EGAMBERD YEV : Trkisntanskiye Vedomosti gazetesine gre Trkistanda Ruslatrma siyaseti (Ankara 2002), ( Yaynlanmam Yksek Lisans tezi), 54. 54 Rusya Mslmanlarnn Hristiyanlatrlmas hareketinde ilminskinin en nemli yardmclarndand5r. Taken Kz lisesinde Mdrlk yapan, Ostroumov Dala Valayatnn gazetesinin kartlmasndada grev almtr. Eserleri; Mslmanlar Arasnda Hristiyanlk Misyonerliin Tarihi ve Zamanmzdaki nemi (Kazan 1894), Trkistan Blgesinde Yerlilerin Eitimi Meselesindeki Tereddtler (Takent 1910), slam Bilimi (Takent 1910), Trkistan Okulunun 25 senelik Faaliyetinin Raporu (Takent 1900), Arabistan ve Kuran (Kazan 1899), Sartlar (Takent 1908), Gebe Asya Ha