27
(2015) 1 PRO JUSTITIA 1 | Τόμος 1, 2015 Κρατική Βία και Κατάχρηση Εξουσίας Στέργιος Αϊδινλής – Αχιλλέας Ντόγκαρης – Ειρήνη Τσιρονίκου Μεταπτυχιακοί Φοιτητές στον Τομέα των Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Οι σύγχρονες μέθοδοι καταστολής που εκφράζονται μέσα από την νομιμοποιημένη κρατική εξουσία δοκιμάζουν συχνά τα όρια των θεμελιωδών δικαιωμάτων των κρατουμένων και της εγγυητικής λειτουργίας του ποινικού δικαίου σε μια δημοκρατία. Στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης και υπό το πρίσμα των πρόσφατων νομοθετικών και νομολογιακών δεδομένων σε ελληνικό επίπεδο και στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, επιχειρείται πρωτίστως μία προσέγγιση των μορφών της αστυνομικής βίας, η οποία διακρίνεται σε βία κατά την προληπτική και κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση. Εν συνεχεία, γίνεται ανάλυση ορισμένων κεφαλαιωδών ζητημάτων γύρω από την προσβολή σημαντικών αγαθών των κρατουμένων, με ιδιαίτερη έμφαση στις προσβολές κατά της ανθρώπινης ζωής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και το έγκλημα των βασανιστηρίων. Το παρόν έργο υπάγεται σε Άδεια Χρήσης: Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές (CC BY-NC-ND 4.0) https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.el

(2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

1 |

Τόμος 1 2015

Κρατική Βία και Κατάχρηση Εξουσίας

Στέργιος Αϊδινλής ndash Αχιλλέας Ντόγκαρης ndash Ειρήνη Τσιρονίκου

Μεταπτυχιακοί Φοιτητές στον Τομέα των Ποινικών και Εγκληματολογικών

Επιστημών της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι σύγχρονες μέθοδοι καταστολής που εκφράζονται μέσα από την

νομιμοποιημένη κρατική εξουσία δοκιμάζουν συχνά τα όρια των θεμελιωδών

δικαιωμάτων των κρατουμένων και της εγγυητικής λειτουργίας του ποινικού δικαίου

σε μια δημοκρατία Στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης και υπό το πρίσμα των

πρόσφατων νομοθετικών και νομολογιακών δεδομένων σε ελληνικό επίπεδο και στο

επίπεδο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου επιχειρείται

πρωτίστως μία προσέγγιση των μορφών της αστυνομικής βίας η οποία διακρίνεται

σε βία κατά την προληπτική και κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση Εν

συνεχεία γίνεται ανάλυση ορισμένων κεφαλαιωδών ζητημάτων γύρω από την

προσβολή σημαντικών αγαθών των κρατουμένων με ιδιαίτερη έμφαση στις

προσβολές κατά της ανθρώπινης ζωής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και το

έγκλημα των βασανιστηρίων

Το παρόν έργο υπάγεται σε Άδεια Χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 40

Διεθνές (CC BY-NC-ND 40) httpscreativecommonsorglicensesby-nc-nd40deedel

(2015) 1 PRO JUSTITIA

2 |

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΕΛΕΤΗΣ

ΙΠρώτο Μέρος Αστυνομική βία

Α Προσβολές κατά την προληπτική αστυνομική δράση

1Οι προσαγωγές

2Οι προληπτικές σωματικές έρευνες

3 Συμπεράσματα

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

ΙΙΔεύτερο Μέρος Ιδιαίτερα ζητήματα γύρω από την προσβολή σημαντικών εννόμων

αγαθών

Α Ανθρώπινη ζωή

1Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Β Ανθρώπινη αξιοπρέπεια

1Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

2Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

3Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

Ι Η αστυνομική βία μπορεί να διακριθεί σε βία κατά την προληπτική

αστυνομική δράση στο πλαίσιο δηλαδή αστυνομικών ενεργειών για την πρόληψη

και αποκάλυψη αξιόποινων πράξεων και κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

κατά τη σύλληψη δηλαδή για ήδη τελεσθέν αδίκημα

Α Προσβολές κατά την προληπτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο της προληπτικής αστυνομικής δράσης η κατάχρηση αστυνομικής

εξουσίας οδηγεί σε προσβολές της προσωπικής ελευθερίας και της τιμής μέσω

κυρίως των προσαγωγών πολιτών στα αστυνομικά τμήματα και της διενέργειας

προληπτικών σωματικών ερευνών Οι προσβολές αυτές οφείλονται όπως θα

(2015) 1 PRO JUSTITIA

3 |

φανεί από τα παρακάτω στην πρακτική στρεβλή εφαρμογή του σχετικού

νομοθετικού πλαισίου από τους αστυνομικούς

1 Οι προσαγωγές

Σε σχέση με τις προσαγωγές αυτές πραγματοποιούνται χωρίς να συντρέχει

δικονομικά επιτρεπτή περίπτωση σύλληψης κατrsquo άρθρο 6 παρ1 του Συντάγματος

χωρίς δηλαδή την επίδοση εντάλματος σύλληψης ή την απόδοση κατηγορίας για

τέλεση αυτόφωρου αδικήματος

11 Νομική βάση για την πραγματοποίησή τους αποτελεί το άρθρο 74

παρ15 θ του πδ1411991 που επιτρέπει την προσαγωγή ατόμων που

laquoστερούνται στοιχείων αποδεικτικών της ταυτότητάς τους ή εξαιτίας του τόπου

του χρόνου των περιστάσεων και της συμπεριφοράς τους δημιουργούν υπόνοιες

διάπραξης εγκληματικής ενέργειαςhellipraquo

12 Πρώτιστο ζήτημα αποτελεί η διερεύνηση της φύσης της προσαγωγής ως

στερητικού ή περιοριστικού της ελευθερίας μέτρου καθώς αν πρόκειται για

περιορισμό της ελευθερίας αρκεί η πρόβλεψή του στο νόμο ενώ αν πρόκειται για

στέρηση αυτής θα πρέπει να συντρέχουν οι διαδικαστικές προϋποθέσεις του άρθρου

6 παρ1 Σ όπως επίσης και οι περαιτέρω εγγυήσεις του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ το

οποίο εφαρμόζεται μόνο για τα στερητικά της ελευθερίας μέτρα ενώ για τα

περιοριστικά εφαρμόζεται το άρθρο 2 του 4ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της

Ακόμη κι αν γίνει δεκτή η κρατούσα άποψη ότι πρόκειται για περιορισμό της

προσωπικής ελευθερίας λόγω της μικρής χρονικής διάρκειας1 η τυπική

συνταγματικότητα της διάταξης αμφισβητείται καθώς ο περιορισμός αυτός κατrsquo

άρθρο 5 παρ3 Σ πρέπει να προβλέπεται σε τυπικό νόμο ή σε κανονιστική πράξη

που εκδόθηκε βάσει εξουσιοδότησης τυπικού νόμου2 Οι σχετικές όμως ρυθμίσεις

του πδ δεν στηρίζονται στη νομοθετική εξουσιοδότηση που δόθηκε από τα άρθρα

11 12 18 και 33 του νόμου 14811984 τα οποία παρέχουν εξουσιοδότηση για τη

1 Βλ Α Καρρά Ποινικό Δικονομικό Δίκαιο 2007 σελ393 Π Δαγτόγλου Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά

Δικαιώματα 2012 σελ197Α Τάχου Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ82Θ Δαλακούρα Αρχή της

αναλογικότητας και μέτρα δικονομικού καταναγκασμού 1993 σελ265 επΚ Βουγιούκα

Προβληματισμοί σχετικοί με τη σύλληψη και κράτηση του ατόμου στο χώρο του Ελληνικού Ποινικού

Δικονομικού Δικαίου Υπερ 1994751-2

2Βλ Α Μάνεση Ατομικές Ελευθερίες 1982 σελ68Π Δαγτόγλου όπ σελ198Κ Χρυσόγονου

Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ76 επ Αντίθετα ο Γ Βλάχος Το Σύνταγμα της Ελλάδος

1979 σελ78-79 απαιτεί την πρόβλεψη σε τυπικό νόμο όπως και ο ΣτΠ στο Πόρισμά του με θέμα

laquoΝόμιμες προϋποθέσεις προσαγωγών και αστυνομικών ερευνώνraquo Ιούνιος 2003 σελ4 και ο Α

Καρράς όπ σελ394

(2015) 1 PRO JUSTITIA

4 |

ρύθμιση θεμάτων σχετικά με τη διάρθρωση και οργάνωση της αστυνομίας και όχι για

τη θέση περιορισμών της προσωπικής ελευθερίας3

Η παλαιότερη αντίθετα θέση του Μάνεση4 ότι πρόκειται για στέρηση της

ελευθερίας αντίθετη στο άρθρο 6 παρ1 Σ ενισχύεται και από τη σχετική νομολογία

του ΕΔΔΑ Το τελευταίο υιοθετώντας σημαντικές θέσεις για τη διάκριση μεταξύ

στέρησης και περιορισμού της ελευθερίας δεν δεσμεύεται από το νομικό

χαρακτηρισμό του μέτρου από το κράτος5 αλλά ανάγει σε κρίσιμο στοιχείο τη

συγκεκριμένη κατάσταση του ατόμου6 συνεκτιμώντας δεδομένα όπως το είδος η

διάρκεια τα αποτελέσματα και ο τρόπος εφαρμογής του επίμαχου μέτρου7 ενώ η

μικρή χρονική διάρκεια εφαρμογής του δεν αναιρεί τον χαρακτήρα του ως στερητικού

της ελευθερίας8

Βάσει λοιπόν των ανωτέρω όταν το άτομο με τη χρήση βίας και συνήθως με

χειροπέδες μεταφέρεται στο αστυνομικό τμήμα το κρίσιμο κατά το ΕΔΔΑ στοιχείο

του καταναγκασμού9 συντρέχει και είναι ενδεικτικό της στέρησης κι όχι απλώς του

περιορισμού της ελευθερίας του αφού βρίσκεται έστω και προσωρινά υπό την

απόλυτη φυσική εξουσία των κρατικών οργάνων με σκοπό ή αποτέλεσμα την

στέρηση της ελευθερίας του όπως και ο συλληφθείς10 Επομένως μία προσαγωγή

υπrsquo αυτές τις συνθήκες αποτελεί κατrsquo ορθότερη εκδοχή στέρηση της ελευθερίας και

αντιβαίνει στο άρθρο 6 παρ1 Σ

Σημειωτέον επίσης ότι το ΕΔΔΑ ερμηνεύοντας το άρθρο 5 παρ1 της ΕΣΔΑ

σχετικά με τα στερητικά της ελευθερίας μέτρα θέτει αυστηρές εγγυήσεις για την

κατάφαση της νομιμότητάς τους Ειδικότερα έχει κρίνει ότι ο νόμος που προβλέπει

τέτοια μέτρα πρέπει να είναι εύληπτος και επαρκώς ακριβής ώστε να μην αφήνονται

περιθώρια επιλεκτικής δράσης και αυθαιρεσίας στις αστυνομικές αρχές11 όπως

3Βλ έτσι και Α Καρρά όπ σελ 394Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Κατάχρηση εξουσίας και ανθρώπινα

δικαιώματα 2013 σελ 8 Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ4 Α Ζαχαριάδη Οι προληπτικές σωματικές

έρευνες η αρχή της αναγκαιότητας και η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας Υπερ 19951241

4Βλ Α Μάνεση όπ σελ 176-7 Έτσι και Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ7

5ΕΔΔΑ Creangaκ Ρουμανίας 2322012 παρ92

6ΕΔΔΑ Guzzardi κ Ιταλίας 6111980 παρ92-95Engel κα κ Ολλανδίας 861976 παρ59 61-63

7ΕΔΔΑ Amuur κ Γαλλίας 2561996 παρ42Iskandarov κ Ρωσίας 2392010 παρ139

8ΕΔΔΑ Gillan και Quinton κ Αγγλίας 1212010 παρ57

9ΕΔΔΑ Foka κ Τουρκίας 2462008 παρ77-79Nolan και Κ κ Ρωσίας 1222009 παρ93-96

10Βλ Π Δαγτόγλου όπ σελ197

11ΕΔΔΑ Bozano κ Γαλλίας 18121986 παρ59Bouamar κ Βελγίου 2921988 παρ47Conka κ

Βελγίου 522002 παρ39

(2015) 1 PRO JUSTITIA

5 |

επίσης και προβλέψιμος στην εφαρμογή του12 Περαιτέρω σχετικά με την κράτηση

στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών κατrsquo άρθρο 5 παρ1 περγ της Σύμβασης το ΕΔΔΑ

έκρινε ότι η εύλογη υπόνοια τέλεσης αδικήματος προϋποθέτει την ύπαρξη γεγονότων

ή πληροφοριών που θα ικανοποιούσαν έναν αντικειμενικό παρατηρητή ότι το

εμπλεκόμενο άτομο μπορεί να έχει διαπράξει αδίκημα13 Η καταδίκη κατά το

παρελθόν για πράξεις τρομοκρατίας δεν αρκεί αφrsquo εαυτής ως βάση υποψίας14

παρότι το Δικαστήριο αναγνώρισε ότι οι υποθέσεις τρομοκρατίας ανήκουν σε μία

ιδιαίτερη κατηγορία Τέλος η στέρηση της ελευθερίας θα πρέπει να συμβαδίζει και με

τον σκοπό του άρθρου 5 δηλαδή την προστασία του ατόμου από την κρατική

αυθαιρεσία15 η οποία εκδηλώνεται και όταν οι αρχές επιδεικνύουν κακή πίστη ή

διάθεση εξαπάτησης του πολίτη16 ή όταν δεν εφαρμόζουν τη σχετική νομοθεσία

σύμφωνα με το πνεύμα της1718

13 Πέραν τώρα του χαρακτήρα του μέτρου όπως προκύπτει από τη

διατύπωση της διάταξης του άρθρου 74 παρ 15θ του πδ 1411991 η επίδειξη

δελτίου αστυνομικής ταυτότητας αποκλείει την προσαγωγή ενώ αν δεν καταστεί

δυνατή η βεβαίωση των στοιχείων οι ερωτήσεις που διατυπώνονται στον

προσαχθέντα στο τμήμα πολίτη οφείλουν να περιορίζονται στα απολύτως αναγκαία

για την εξακρίβωση στοιχεία και η παραμονή του στο τμήμα δεν πρέπει να ξεπερνά

τον απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό της προσαγωγής χρόνο Η προσαγωγή

βέβαια επιτρέπεται ακόμη κι αν βεβαιώθηκε η ταυτότητα του ατόμου εάν υπάρχουν

υπόνοιες διάπραξης εγκλήματος

Αυτό που συμβαίνει στην πράξη είναι να προσάγονται πολίτες ακόμη κι αν

επιδεικνύουν την ταυτότητά τους ή δεν υφίσταται καμία αντικειμενική ένδειξη τέλεσης

εγκλήματος από αυτούς19 Οι προσαγωγές αυτές αποτελούν συνήθως επακόλουθο

της διενέργειας οργανωμένων αστυνομικών επιχειρήσεων σε χώρους υψηλής

εγκληματικότητας (πχ πλατεία Εξαρχείων) ενώ για τη νομιμοποίησή τους οι

αστυνομικοί επικαλούνται σε αναφορές τους την υψηλή εγκληματικότητα του χώρου

12

ΕΔΔΑ Medvedyev κ Γαλλίας 2932010 παρ80Steel κα κ Αγγλίας 2391998 παρ54

13ΕΔΔΑ Labita κ Ιταλίας 642000 παρ155Ipek κα κ Τουρκίας 322009 παρ29

14ΕΔΔΑ Fox Campbell Hartley κ Αγγλίας 3081990 παρ35

15ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ54ChitayevChitayev κ Ρωσίας 1812007 παρ172

16ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ59-60Conka όπ παρ44-6

17ΕΔΔΑ Benham κ Αγγλίας 1061996 παρ47Liu κ Ρωσίας 6122007 παρ82

18Βλ ως περίπτωση παραπλανητικής και καταχρηστικής σχετικής πρακτικής την αναφερόμενη στο

έγγραφο ΣτΠ 6230122532001 ΠοινΧρ 2002740-1 με σημείωση Ε Φυτράκη

19Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

6 |

ότι οι προσαγόμενοι laquoπεριφέρονται ύποπταraquo σrsquo αυτόν ή laquoαδυνατούν να

δικαιολογήσουν την παρουσία τουςraquo εκεί σαν να είναι υποχρεωμένοι οι πολίτες να

λογοδοτούν για την κίνησή τους σε δημόσιους χώρους ακόμα δε και την laquoαρνητικήraquo

τους συμπεριφορά

Χαρακτηριστικά σε μία από τις πολλές καταγγελθείσες στο ΣτΠ περιπτώσεις

κρίθηκαν ύποπτοι νεαροί που δήλωσαν ότι πάνε για μπάνιο ενώ αυτό ερχόταν σε

αντίθεση με την αμφίεσή τους καθώς φορούσαν παντελόνια τζιν και μπλούζες20

2 Οι προληπτικές σωματικές έρευνες

21 Αντίστοιχη είναι η νομοθετική βάση και για τη διενέργεια των

προληπτικών σωματικών ερευνών21 Οι έρευνες αυτές δεν ανήκουν στις γνωστές

και ρυθμιζόμενες από τον ΚΠΔ (άρθρα 253257) έρευνες οι οποίες επιτελούν

κατασταλτική λειτουργία με σκοπό την εξιχνίαση εγκλήματος που τελέστηκε ήδη και

τη σύλληψη του δράστη εντασσόμενες έτσι στα πλαίσια κάποιας εκκρεμούς

ποινικής διαδικασίας και διενεργούμενες είτε στο στάδιο της αστυνομικής

προανάκρισης κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ είτε κατόπιν άσκησης ποινικής δίωξης

στο στάδιο της κύριας ανάκρισης ή της προανάκρισης

Ειδικότερα το άρθρο 96 παρ 3β του ίδιου πδ προβλέπει ότι γίνονται

laquohellipόταν υπάρχει σοβαρή υπόνοια τελέσεως αξιοποίνου πράξεως ή απόλυτη

ανάγκηraquo

22 Στην πράξη22 οι σωματικές αυτές έρευνες διενεργούνται συνήθως σε

δημόσιο χώρο υπό κοινή θέα με την απειλή όπλου και το βίαιο εξαναγκασμό του

ατόμου να λάβει συγκεκριμένη θέση προς διενέργεια του ελέγχου και προς

εξασφάλιση της προστασίας των αστυνομικών23 Οι έρευνες γίνονται ακόμα και χωρίς

τη συνδρομή υπονοιών τέλεσης εγκλήματος ενώ για τη νομιμοποίησή τους

προσάπτεται συχνά στους ελεγχόμενους laquoαρνητική συμπεριφοράraquo και εκδήλωση

αρνητικής πεποίθησης για τη νομιμότητα της έρευνας ενώ παρατηρείται και διακριτική

επιλογή των ερευνώμενων προσώπων καθώς προτιμώνται αλλοδαποί ή πολίτες με

ιδιαίτερα εξωτερικά χαρακτηριστικά

20

Βλ την υπrsquo αριθμ πρωτ60041559ndashστ΄812003 αναφορά ΔιευθΑστυνΝοτιοανΑττ

21Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951237 επΠ Μπρακουμάτσου Το επιτρεπτό ή μη των

προληπτικών σωματικών ερευνών ΠοινΧρ 1987124 επ

22Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ2 επ

23Βλ σχετικά το άρθρο 6 παρ2 της υπrsquo αριθμ1393 laquoΚανονιστικής Διαταγήςraquo

(2015) 1 PRO JUSTITIA

7 |

Ενδεικτική είναι η περίπτωση24 όπου ένας επιβάτης οχήματος και μάλιστα όχι

ο οδηγός θεωρήθηκε από αστυνομικούς ύποπτος τέλεσης εγκλήματος μολονότι δεν

υπήρχε προς τούτο καμία αντικειμενική ένδειξη Απέναντι στην άρνησή του να υποστεί

σωματική έρευνα οι αστυνομικοί χρησιμοποίησαν υπέρμετρη βία με αποτέλεσμα τον

σοβαρό τραυματισμό του Στην περίπτωση αυτή ο Εισαγγελέας δεν άσκησε ποινική

δίωξη σε βάρος του εν λόγω προσώπου για αντίσταση κατά της αρχής (άρθρο 167

ΠΚ) ή απείθεια (άρθρο 169 ΠΚ) καθώς έκρινε μη νόμιμη τη σχετική ενέργεια των

αστυνομικών

Σημειωτέον ότι τα άρθρα 167 και 169 ΠΚ προϋποθέτουν γενικά νόμιμη

πρόσκληση και επιχείρηση νόμιμης υπηρεσιακής ενέργειας ενώ σύμφωνα με τον

καθηγητή Μανωλεδάκη25 στην περίπτωση της απείθειας (αντίστοιχα και για την

αντίσταση) η νομιμότητα (της πρόσκλησης και της υπηρεσιακής ενέργειας)

περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων την ουσιαστική συμφωνία της πρόσκλησης με το

Σύνταγμα και τους νόμους την όμοια συμφωνία της υπηρεσιακής ενέργειας που

πρόκειται να εκτελεστεί καθώς και τη συνταγματικότητα του νόμου που προβλέπει

την υποχρέωση του πολίτη για παροχή συνδρομής η οποία ανήκει στην ευρύτερη

laquoνομιμότηταraquo της πρόσκλησης Καθώς όμως οι ρυθμίσεις των άρθρων 94 και 96

παρ2 του πδ κρίνονται από τη θεωρία (τουλάχιστον τυπικά) αντισυνταγματικές

κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα έτσι και η πρόσκληση που στηρίζεται σrsquo αυτές δεν

μπορεί να είναι νόμιμη26

3 Συμπεράσματα

31 Όπως λοιπόν προκύπτει από τα παραπάνω και ιδίως από τα

παραδείγματα που αναφέρθηκαν η στρεβλή πρακτική εφαρμογή των σχετικών

διατάξεων οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι αστυνομικοί δίνουν στην έννοια της

υπόνοιας αμιγώς υποκειμενικό περιεχόμενο

Σε σχέση δε με τις σωματικές έρευνες η διάταξη παρουσιάζει επιπλέον

προβλήματα Συγκεκριμένα επισημαίνεται27 η παραβίαση με τη διάταξη της

συνταγματικής αρχής της αναγκαιότητας που (πρέπει να) διέπει όλες τις επαχθείς

laquoπράξεις δικονομικού καταναγκασμούraquo28 ενόψει της μη ειδικής και συγκεκριμένης

24

Βλ ΑναφοράΕισΠρωτΛάρισας 5429122005 ΠοινΧρ 2005276

25Βλ Ι Μανωλεδάκη Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας 1994 σελ109

26Έτσι οι Π Μπρακουμάτσος όπ ΠοινΧρ 1987126 και Α Ζαχαριάδης όπ Υπερ 19951245

27Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 1995 1244

28Βλ Ν Ανδρουλάκη Οι θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης 2012 σελ 298-9

(2015) 1 PRO JUSTITIA

8 |

αναφοράς των επιδιωκόμενων σκοπών των ερευνών αυτών (πέραν των γενικών

σκοπών του άρθρου 94) και της έλλειψης περαιτέρω εξειδίκευσης του εννοιολογικά

ευρέος όρου της απόλυτης ανάγκης Έχει υποστηριχθεί29 βέβαια και ότι η

προϋπόθεση της ύπαρξης σοβαρής υπόνοιας τέλεσης εγκλήματος δεν έχει

ουσιαστική σημασία στις προληπτικές έρευνες καθώς εάν υπάρχει πράγματι τέτοια

σοβαρή υπόνοια τότε οι διενεργούμενες έρευνες θα εντάσσονται στην αστυνομική

προανάκριση κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ έχοντας χαρακτήρα κατασταλτικό Σχετικά

πάντως με τα ρευστά όρια μεταξύ προληπτικής έρευνας και κατασταλτικής τοιαύτης

κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ τίθεται περαιτέρω το ερώτημα30 αν είναι ανεκτό η φύση

μιας τέτοιας έρευνας να κρίνεται εκ των υστέρων και με βάση το αποτέλεσμά της με

την έννοια ότι εάν η έρευνα καταλήξει σε αρνητικό αποτέλεσμα ως προς την τέλεση

εγκλήματος παραμένει προληπτική ενώ αν οδηγήσει σε κάποια ευρήματα τότε

αποκτά κατασταλτικό χαρακτήρα και μεταπίπτει σε προανακριτική του άρθρου 243

παρ2 ΚΠΔ Το όλο ζήτημα δεν είναι θέμα απλού χαρακτηρισμού της εκάστοτε

έρευνας αλλά συναρτάται με την ιδιότητα και τα δικαιώματά του καθrsquo ου η έρευνα σε

καθεμιά περίπτωση

32 Η ορθή ωστόσο ερμηνεία των σχετικών διατάξεων αποτυπώθηκε στο

φυλλάδιο που εξέδωσε το Υπουργείο Δημόσιας Τάξηςσε συνεργασία με το ΣτΠ το

καλοκαίρι του 2004 με τίτλο laquoΠρακτικός Οδηγός Επαφής του Αστυνομικού με τον

Πολίτη κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνωνraquo31 και με ισχύ μόνο για την

περίοδο των Αγώνων

Στον Οδηγό προβλέφθηκε ειδικότερα ότι η ακινητοποίηση έρευνα και

σύλληψη προσώπωνhellip επιτρέπεται να λάβουν χώρα μόνο εάν η αστυνομία έχει

σοβαρές υποψίες ότι έχει παραβιαστεί ο νόμος laquoΟι σοβαρές υποψίες πρέπει να

βασίζονται σε αντικειμενικώς εύλογα δεδομένα σχετικά με τη συμπεριφορά του

ατόμουhellipraquo laquoΚρίσιμα είναι τα στοιχεία της συμπεριφοράς του ατόμουraquo τα οποία

πρέπει να είναι σε θέση να περιγράψει ο αστυνομικός ενώ laquoδεν επιτρέπεται να

ακινητοποιήσει ερευνήσει ή συλλάβει με βάση αυθαίρετη κρίση ή εικασία με βάση

το γεγονός ότι ένα πρόσωπο κινείται σε περιοχή υψηλής εγκληματικότητας με βάση

χαρακτηριστικά του ατόμουhellip ή την απροθυμία συμμόρφωσης σε απλές υποδείξεις

της αστυνομίαςraquo

29

Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951240 με περαιτέρω παραπομπές

30Βλ Ν Λίβου ΠοινΧρΜΕ433παρατηρήσεις σε ΑΠ(Συμβ) 1151995

31Ηttpwwwsynigorosgrresourcestoolipdoc20110119astinomia-fylladiopdf

(2015) 1 PRO JUSTITIA

9 |

Η έκδοση πάντως ενός τέτοιου Οδηγού και ειδικά σε μία τόσο σημαίνουσα

περίσταση υποδηλώνει τη γνώση και έμμεση παραδοχή εκ μέρους της Πολιτείας των

προβλημάτων που ανακύπτουν από τις αστυνομικές πρακτικές στον τομέα αυτό

προληπτικής αστυνομικής δράσης

33 Το ερμηνευτικό συμπέρασμα που απορρέει συνεπώς από τον Οδηγό

και επιτάσσεται από την ασφάλεια δικαίου είναι να νοούνται ως laquoυπόνοιεςraquo μόνο οι

εξατομικευμένες αντικειμενικές ενδείξεις τέλεσης συγκεκριμένου αδικήματος

που πρέπει να συνδέονται με τη συμπεριφορά του ατόμου και να αποδεικνύονται

από τους αστυνομικούς32

Οι προσαγωγές επομένως και οι προληπτικές σωματικές έρευνες θα πρέπει

κατrsquo ορθότερη εκδοχή να συνδέονται σε κάθε περίπτωση με την αποκάλυψη τέλεσης

εγκλήματος ενώ δεν είναι δικαιοκρατικά ανεκτό να εξυπηρετούν όπως έχει

υποστηριχθεί33 αμιγώς προληπτικούς σκοπούς ενόψει του επαχθούς

καταναγκαστικού τους χαρακτήρα και των σοβαρών περιορισμών που συνεπάγονται

για την προσωπική ελευθερία του πολίτη Άλλωστε στην περίπτωση που γινόταν

δεκτό ότι οι υπόνοιες αφορούν πράξεις που θα τελεστούν γίνεται εύκολα αντιληπτό

ότι η ανασφάλεια δικαίου θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη δεδομένης της δυσχέρειας ndashαν

όχι της αδυναμίας- προσδιορισμού με όρους αντικειμενικούς του πότε κάποιος είναι

ύποπτος στο επίπεδο της καθαρά προληπτικής αστυνόμευσης και των τυχαίων

ελέγχων προσδιορισμός που θα επαφιόταν τότε αποκλειστικά στην υποκειμενική

κρίση την εμπειρία και τις πνευματικές ικανότητες κάθε αστυνομικού Την συσταλτική

ερμηνεία των σχετικών διατάξεων υπαγορεύει άλλωστε και η αμφίβολη τυπική αλλά

και ουσιαστική σχετικά με επιμέρους προβλέψεις συνταγματικότητα του

συγκεκριμένου πδ

34 Ο περιορισμός βέβαια στα παραπάνω ερμηνευτικά συμπεράσματα δεν

αρκεί αλλά χρειάζονται κυρίως δύο πράγματα

Πρώτον οι παραδοχές αυτές θα πρέπει να ενταχθούν πια σrsquo ένα νέο σαφές

νομοθετικό κείμενο απαλλαγμένο από ασαφείς και γενικόλογες διατυπώσεις που θα

προσδιορίζει με αντικειμενικούς όρους τις ακριβείς προϋποθέσεις και τους σκοπούς

32

Βλ έτσι και Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ5

33Βλ Ν Λίβου παρατηρήσεις σε ΑΠ 6961999 ΠοινΧρ 2000318 επτου ίδιου Η δικονομική θέση των

καθrsquo ων υφίστανται υπόνοιες περί τελέσεως εγκλήματος ΠοινΧρ 19951103 επ ΓνωμΕισΑΠ 162007

ΠοινΔικ 2008431 επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 2: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

2 |

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΕΛΕΤΗΣ

ΙΠρώτο Μέρος Αστυνομική βία

Α Προσβολές κατά την προληπτική αστυνομική δράση

1Οι προσαγωγές

2Οι προληπτικές σωματικές έρευνες

3 Συμπεράσματα

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

ΙΙΔεύτερο Μέρος Ιδιαίτερα ζητήματα γύρω από την προσβολή σημαντικών εννόμων

αγαθών

Α Ανθρώπινη ζωή

1Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Β Ανθρώπινη αξιοπρέπεια

1Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

2Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

3Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

Ι Η αστυνομική βία μπορεί να διακριθεί σε βία κατά την προληπτική

αστυνομική δράση στο πλαίσιο δηλαδή αστυνομικών ενεργειών για την πρόληψη

και αποκάλυψη αξιόποινων πράξεων και κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

κατά τη σύλληψη δηλαδή για ήδη τελεσθέν αδίκημα

Α Προσβολές κατά την προληπτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο της προληπτικής αστυνομικής δράσης η κατάχρηση αστυνομικής

εξουσίας οδηγεί σε προσβολές της προσωπικής ελευθερίας και της τιμής μέσω

κυρίως των προσαγωγών πολιτών στα αστυνομικά τμήματα και της διενέργειας

προληπτικών σωματικών ερευνών Οι προσβολές αυτές οφείλονται όπως θα

(2015) 1 PRO JUSTITIA

3 |

φανεί από τα παρακάτω στην πρακτική στρεβλή εφαρμογή του σχετικού

νομοθετικού πλαισίου από τους αστυνομικούς

1 Οι προσαγωγές

Σε σχέση με τις προσαγωγές αυτές πραγματοποιούνται χωρίς να συντρέχει

δικονομικά επιτρεπτή περίπτωση σύλληψης κατrsquo άρθρο 6 παρ1 του Συντάγματος

χωρίς δηλαδή την επίδοση εντάλματος σύλληψης ή την απόδοση κατηγορίας για

τέλεση αυτόφωρου αδικήματος

11 Νομική βάση για την πραγματοποίησή τους αποτελεί το άρθρο 74

παρ15 θ του πδ1411991 που επιτρέπει την προσαγωγή ατόμων που

laquoστερούνται στοιχείων αποδεικτικών της ταυτότητάς τους ή εξαιτίας του τόπου

του χρόνου των περιστάσεων και της συμπεριφοράς τους δημιουργούν υπόνοιες

διάπραξης εγκληματικής ενέργειαςhellipraquo

12 Πρώτιστο ζήτημα αποτελεί η διερεύνηση της φύσης της προσαγωγής ως

στερητικού ή περιοριστικού της ελευθερίας μέτρου καθώς αν πρόκειται για

περιορισμό της ελευθερίας αρκεί η πρόβλεψή του στο νόμο ενώ αν πρόκειται για

στέρηση αυτής θα πρέπει να συντρέχουν οι διαδικαστικές προϋποθέσεις του άρθρου

6 παρ1 Σ όπως επίσης και οι περαιτέρω εγγυήσεις του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ το

οποίο εφαρμόζεται μόνο για τα στερητικά της ελευθερίας μέτρα ενώ για τα

περιοριστικά εφαρμόζεται το άρθρο 2 του 4ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της

Ακόμη κι αν γίνει δεκτή η κρατούσα άποψη ότι πρόκειται για περιορισμό της

προσωπικής ελευθερίας λόγω της μικρής χρονικής διάρκειας1 η τυπική

συνταγματικότητα της διάταξης αμφισβητείται καθώς ο περιορισμός αυτός κατrsquo

άρθρο 5 παρ3 Σ πρέπει να προβλέπεται σε τυπικό νόμο ή σε κανονιστική πράξη

που εκδόθηκε βάσει εξουσιοδότησης τυπικού νόμου2 Οι σχετικές όμως ρυθμίσεις

του πδ δεν στηρίζονται στη νομοθετική εξουσιοδότηση που δόθηκε από τα άρθρα

11 12 18 και 33 του νόμου 14811984 τα οποία παρέχουν εξουσιοδότηση για τη

1 Βλ Α Καρρά Ποινικό Δικονομικό Δίκαιο 2007 σελ393 Π Δαγτόγλου Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά

Δικαιώματα 2012 σελ197Α Τάχου Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ82Θ Δαλακούρα Αρχή της

αναλογικότητας και μέτρα δικονομικού καταναγκασμού 1993 σελ265 επΚ Βουγιούκα

Προβληματισμοί σχετικοί με τη σύλληψη και κράτηση του ατόμου στο χώρο του Ελληνικού Ποινικού

Δικονομικού Δικαίου Υπερ 1994751-2

2Βλ Α Μάνεση Ατομικές Ελευθερίες 1982 σελ68Π Δαγτόγλου όπ σελ198Κ Χρυσόγονου

Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ76 επ Αντίθετα ο Γ Βλάχος Το Σύνταγμα της Ελλάδος

1979 σελ78-79 απαιτεί την πρόβλεψη σε τυπικό νόμο όπως και ο ΣτΠ στο Πόρισμά του με θέμα

laquoΝόμιμες προϋποθέσεις προσαγωγών και αστυνομικών ερευνώνraquo Ιούνιος 2003 σελ4 και ο Α

Καρράς όπ σελ394

(2015) 1 PRO JUSTITIA

4 |

ρύθμιση θεμάτων σχετικά με τη διάρθρωση και οργάνωση της αστυνομίας και όχι για

τη θέση περιορισμών της προσωπικής ελευθερίας3

Η παλαιότερη αντίθετα θέση του Μάνεση4 ότι πρόκειται για στέρηση της

ελευθερίας αντίθετη στο άρθρο 6 παρ1 Σ ενισχύεται και από τη σχετική νομολογία

του ΕΔΔΑ Το τελευταίο υιοθετώντας σημαντικές θέσεις για τη διάκριση μεταξύ

στέρησης και περιορισμού της ελευθερίας δεν δεσμεύεται από το νομικό

χαρακτηρισμό του μέτρου από το κράτος5 αλλά ανάγει σε κρίσιμο στοιχείο τη

συγκεκριμένη κατάσταση του ατόμου6 συνεκτιμώντας δεδομένα όπως το είδος η

διάρκεια τα αποτελέσματα και ο τρόπος εφαρμογής του επίμαχου μέτρου7 ενώ η

μικρή χρονική διάρκεια εφαρμογής του δεν αναιρεί τον χαρακτήρα του ως στερητικού

της ελευθερίας8

Βάσει λοιπόν των ανωτέρω όταν το άτομο με τη χρήση βίας και συνήθως με

χειροπέδες μεταφέρεται στο αστυνομικό τμήμα το κρίσιμο κατά το ΕΔΔΑ στοιχείο

του καταναγκασμού9 συντρέχει και είναι ενδεικτικό της στέρησης κι όχι απλώς του

περιορισμού της ελευθερίας του αφού βρίσκεται έστω και προσωρινά υπό την

απόλυτη φυσική εξουσία των κρατικών οργάνων με σκοπό ή αποτέλεσμα την

στέρηση της ελευθερίας του όπως και ο συλληφθείς10 Επομένως μία προσαγωγή

υπrsquo αυτές τις συνθήκες αποτελεί κατrsquo ορθότερη εκδοχή στέρηση της ελευθερίας και

αντιβαίνει στο άρθρο 6 παρ1 Σ

Σημειωτέον επίσης ότι το ΕΔΔΑ ερμηνεύοντας το άρθρο 5 παρ1 της ΕΣΔΑ

σχετικά με τα στερητικά της ελευθερίας μέτρα θέτει αυστηρές εγγυήσεις για την

κατάφαση της νομιμότητάς τους Ειδικότερα έχει κρίνει ότι ο νόμος που προβλέπει

τέτοια μέτρα πρέπει να είναι εύληπτος και επαρκώς ακριβής ώστε να μην αφήνονται

περιθώρια επιλεκτικής δράσης και αυθαιρεσίας στις αστυνομικές αρχές11 όπως

3Βλ έτσι και Α Καρρά όπ σελ 394Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Κατάχρηση εξουσίας και ανθρώπινα

δικαιώματα 2013 σελ 8 Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ4 Α Ζαχαριάδη Οι προληπτικές σωματικές

έρευνες η αρχή της αναγκαιότητας και η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας Υπερ 19951241

4Βλ Α Μάνεση όπ σελ 176-7 Έτσι και Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ7

5ΕΔΔΑ Creangaκ Ρουμανίας 2322012 παρ92

6ΕΔΔΑ Guzzardi κ Ιταλίας 6111980 παρ92-95Engel κα κ Ολλανδίας 861976 παρ59 61-63

7ΕΔΔΑ Amuur κ Γαλλίας 2561996 παρ42Iskandarov κ Ρωσίας 2392010 παρ139

8ΕΔΔΑ Gillan και Quinton κ Αγγλίας 1212010 παρ57

9ΕΔΔΑ Foka κ Τουρκίας 2462008 παρ77-79Nolan και Κ κ Ρωσίας 1222009 παρ93-96

10Βλ Π Δαγτόγλου όπ σελ197

11ΕΔΔΑ Bozano κ Γαλλίας 18121986 παρ59Bouamar κ Βελγίου 2921988 παρ47Conka κ

Βελγίου 522002 παρ39

(2015) 1 PRO JUSTITIA

5 |

επίσης και προβλέψιμος στην εφαρμογή του12 Περαιτέρω σχετικά με την κράτηση

στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών κατrsquo άρθρο 5 παρ1 περγ της Σύμβασης το ΕΔΔΑ

έκρινε ότι η εύλογη υπόνοια τέλεσης αδικήματος προϋποθέτει την ύπαρξη γεγονότων

ή πληροφοριών που θα ικανοποιούσαν έναν αντικειμενικό παρατηρητή ότι το

εμπλεκόμενο άτομο μπορεί να έχει διαπράξει αδίκημα13 Η καταδίκη κατά το

παρελθόν για πράξεις τρομοκρατίας δεν αρκεί αφrsquo εαυτής ως βάση υποψίας14

παρότι το Δικαστήριο αναγνώρισε ότι οι υποθέσεις τρομοκρατίας ανήκουν σε μία

ιδιαίτερη κατηγορία Τέλος η στέρηση της ελευθερίας θα πρέπει να συμβαδίζει και με

τον σκοπό του άρθρου 5 δηλαδή την προστασία του ατόμου από την κρατική

αυθαιρεσία15 η οποία εκδηλώνεται και όταν οι αρχές επιδεικνύουν κακή πίστη ή

διάθεση εξαπάτησης του πολίτη16 ή όταν δεν εφαρμόζουν τη σχετική νομοθεσία

σύμφωνα με το πνεύμα της1718

13 Πέραν τώρα του χαρακτήρα του μέτρου όπως προκύπτει από τη

διατύπωση της διάταξης του άρθρου 74 παρ 15θ του πδ 1411991 η επίδειξη

δελτίου αστυνομικής ταυτότητας αποκλείει την προσαγωγή ενώ αν δεν καταστεί

δυνατή η βεβαίωση των στοιχείων οι ερωτήσεις που διατυπώνονται στον

προσαχθέντα στο τμήμα πολίτη οφείλουν να περιορίζονται στα απολύτως αναγκαία

για την εξακρίβωση στοιχεία και η παραμονή του στο τμήμα δεν πρέπει να ξεπερνά

τον απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό της προσαγωγής χρόνο Η προσαγωγή

βέβαια επιτρέπεται ακόμη κι αν βεβαιώθηκε η ταυτότητα του ατόμου εάν υπάρχουν

υπόνοιες διάπραξης εγκλήματος

Αυτό που συμβαίνει στην πράξη είναι να προσάγονται πολίτες ακόμη κι αν

επιδεικνύουν την ταυτότητά τους ή δεν υφίσταται καμία αντικειμενική ένδειξη τέλεσης

εγκλήματος από αυτούς19 Οι προσαγωγές αυτές αποτελούν συνήθως επακόλουθο

της διενέργειας οργανωμένων αστυνομικών επιχειρήσεων σε χώρους υψηλής

εγκληματικότητας (πχ πλατεία Εξαρχείων) ενώ για τη νομιμοποίησή τους οι

αστυνομικοί επικαλούνται σε αναφορές τους την υψηλή εγκληματικότητα του χώρου

12

ΕΔΔΑ Medvedyev κ Γαλλίας 2932010 παρ80Steel κα κ Αγγλίας 2391998 παρ54

13ΕΔΔΑ Labita κ Ιταλίας 642000 παρ155Ipek κα κ Τουρκίας 322009 παρ29

14ΕΔΔΑ Fox Campbell Hartley κ Αγγλίας 3081990 παρ35

15ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ54ChitayevChitayev κ Ρωσίας 1812007 παρ172

16ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ59-60Conka όπ παρ44-6

17ΕΔΔΑ Benham κ Αγγλίας 1061996 παρ47Liu κ Ρωσίας 6122007 παρ82

18Βλ ως περίπτωση παραπλανητικής και καταχρηστικής σχετικής πρακτικής την αναφερόμενη στο

έγγραφο ΣτΠ 6230122532001 ΠοινΧρ 2002740-1 με σημείωση Ε Φυτράκη

19Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

6 |

ότι οι προσαγόμενοι laquoπεριφέρονται ύποπταraquo σrsquo αυτόν ή laquoαδυνατούν να

δικαιολογήσουν την παρουσία τουςraquo εκεί σαν να είναι υποχρεωμένοι οι πολίτες να

λογοδοτούν για την κίνησή τους σε δημόσιους χώρους ακόμα δε και την laquoαρνητικήraquo

τους συμπεριφορά

Χαρακτηριστικά σε μία από τις πολλές καταγγελθείσες στο ΣτΠ περιπτώσεις

κρίθηκαν ύποπτοι νεαροί που δήλωσαν ότι πάνε για μπάνιο ενώ αυτό ερχόταν σε

αντίθεση με την αμφίεσή τους καθώς φορούσαν παντελόνια τζιν και μπλούζες20

2 Οι προληπτικές σωματικές έρευνες

21 Αντίστοιχη είναι η νομοθετική βάση και για τη διενέργεια των

προληπτικών σωματικών ερευνών21 Οι έρευνες αυτές δεν ανήκουν στις γνωστές

και ρυθμιζόμενες από τον ΚΠΔ (άρθρα 253257) έρευνες οι οποίες επιτελούν

κατασταλτική λειτουργία με σκοπό την εξιχνίαση εγκλήματος που τελέστηκε ήδη και

τη σύλληψη του δράστη εντασσόμενες έτσι στα πλαίσια κάποιας εκκρεμούς

ποινικής διαδικασίας και διενεργούμενες είτε στο στάδιο της αστυνομικής

προανάκρισης κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ είτε κατόπιν άσκησης ποινικής δίωξης

στο στάδιο της κύριας ανάκρισης ή της προανάκρισης

Ειδικότερα το άρθρο 96 παρ 3β του ίδιου πδ προβλέπει ότι γίνονται

laquohellipόταν υπάρχει σοβαρή υπόνοια τελέσεως αξιοποίνου πράξεως ή απόλυτη

ανάγκηraquo

22 Στην πράξη22 οι σωματικές αυτές έρευνες διενεργούνται συνήθως σε

δημόσιο χώρο υπό κοινή θέα με την απειλή όπλου και το βίαιο εξαναγκασμό του

ατόμου να λάβει συγκεκριμένη θέση προς διενέργεια του ελέγχου και προς

εξασφάλιση της προστασίας των αστυνομικών23 Οι έρευνες γίνονται ακόμα και χωρίς

τη συνδρομή υπονοιών τέλεσης εγκλήματος ενώ για τη νομιμοποίησή τους

προσάπτεται συχνά στους ελεγχόμενους laquoαρνητική συμπεριφοράraquo και εκδήλωση

αρνητικής πεποίθησης για τη νομιμότητα της έρευνας ενώ παρατηρείται και διακριτική

επιλογή των ερευνώμενων προσώπων καθώς προτιμώνται αλλοδαποί ή πολίτες με

ιδιαίτερα εξωτερικά χαρακτηριστικά

20

Βλ την υπrsquo αριθμ πρωτ60041559ndashστ΄812003 αναφορά ΔιευθΑστυνΝοτιοανΑττ

21Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951237 επΠ Μπρακουμάτσου Το επιτρεπτό ή μη των

προληπτικών σωματικών ερευνών ΠοινΧρ 1987124 επ

22Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ2 επ

23Βλ σχετικά το άρθρο 6 παρ2 της υπrsquo αριθμ1393 laquoΚανονιστικής Διαταγήςraquo

(2015) 1 PRO JUSTITIA

7 |

Ενδεικτική είναι η περίπτωση24 όπου ένας επιβάτης οχήματος και μάλιστα όχι

ο οδηγός θεωρήθηκε από αστυνομικούς ύποπτος τέλεσης εγκλήματος μολονότι δεν

υπήρχε προς τούτο καμία αντικειμενική ένδειξη Απέναντι στην άρνησή του να υποστεί

σωματική έρευνα οι αστυνομικοί χρησιμοποίησαν υπέρμετρη βία με αποτέλεσμα τον

σοβαρό τραυματισμό του Στην περίπτωση αυτή ο Εισαγγελέας δεν άσκησε ποινική

δίωξη σε βάρος του εν λόγω προσώπου για αντίσταση κατά της αρχής (άρθρο 167

ΠΚ) ή απείθεια (άρθρο 169 ΠΚ) καθώς έκρινε μη νόμιμη τη σχετική ενέργεια των

αστυνομικών

Σημειωτέον ότι τα άρθρα 167 και 169 ΠΚ προϋποθέτουν γενικά νόμιμη

πρόσκληση και επιχείρηση νόμιμης υπηρεσιακής ενέργειας ενώ σύμφωνα με τον

καθηγητή Μανωλεδάκη25 στην περίπτωση της απείθειας (αντίστοιχα και για την

αντίσταση) η νομιμότητα (της πρόσκλησης και της υπηρεσιακής ενέργειας)

περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων την ουσιαστική συμφωνία της πρόσκλησης με το

Σύνταγμα και τους νόμους την όμοια συμφωνία της υπηρεσιακής ενέργειας που

πρόκειται να εκτελεστεί καθώς και τη συνταγματικότητα του νόμου που προβλέπει

την υποχρέωση του πολίτη για παροχή συνδρομής η οποία ανήκει στην ευρύτερη

laquoνομιμότηταraquo της πρόσκλησης Καθώς όμως οι ρυθμίσεις των άρθρων 94 και 96

παρ2 του πδ κρίνονται από τη θεωρία (τουλάχιστον τυπικά) αντισυνταγματικές

κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα έτσι και η πρόσκληση που στηρίζεται σrsquo αυτές δεν

μπορεί να είναι νόμιμη26

3 Συμπεράσματα

31 Όπως λοιπόν προκύπτει από τα παραπάνω και ιδίως από τα

παραδείγματα που αναφέρθηκαν η στρεβλή πρακτική εφαρμογή των σχετικών

διατάξεων οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι αστυνομικοί δίνουν στην έννοια της

υπόνοιας αμιγώς υποκειμενικό περιεχόμενο

Σε σχέση δε με τις σωματικές έρευνες η διάταξη παρουσιάζει επιπλέον

προβλήματα Συγκεκριμένα επισημαίνεται27 η παραβίαση με τη διάταξη της

συνταγματικής αρχής της αναγκαιότητας που (πρέπει να) διέπει όλες τις επαχθείς

laquoπράξεις δικονομικού καταναγκασμούraquo28 ενόψει της μη ειδικής και συγκεκριμένης

24

Βλ ΑναφοράΕισΠρωτΛάρισας 5429122005 ΠοινΧρ 2005276

25Βλ Ι Μανωλεδάκη Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας 1994 σελ109

26Έτσι οι Π Μπρακουμάτσος όπ ΠοινΧρ 1987126 και Α Ζαχαριάδης όπ Υπερ 19951245

27Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 1995 1244

28Βλ Ν Ανδρουλάκη Οι θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης 2012 σελ 298-9

(2015) 1 PRO JUSTITIA

8 |

αναφοράς των επιδιωκόμενων σκοπών των ερευνών αυτών (πέραν των γενικών

σκοπών του άρθρου 94) και της έλλειψης περαιτέρω εξειδίκευσης του εννοιολογικά

ευρέος όρου της απόλυτης ανάγκης Έχει υποστηριχθεί29 βέβαια και ότι η

προϋπόθεση της ύπαρξης σοβαρής υπόνοιας τέλεσης εγκλήματος δεν έχει

ουσιαστική σημασία στις προληπτικές έρευνες καθώς εάν υπάρχει πράγματι τέτοια

σοβαρή υπόνοια τότε οι διενεργούμενες έρευνες θα εντάσσονται στην αστυνομική

προανάκριση κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ έχοντας χαρακτήρα κατασταλτικό Σχετικά

πάντως με τα ρευστά όρια μεταξύ προληπτικής έρευνας και κατασταλτικής τοιαύτης

κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ τίθεται περαιτέρω το ερώτημα30 αν είναι ανεκτό η φύση

μιας τέτοιας έρευνας να κρίνεται εκ των υστέρων και με βάση το αποτέλεσμά της με

την έννοια ότι εάν η έρευνα καταλήξει σε αρνητικό αποτέλεσμα ως προς την τέλεση

εγκλήματος παραμένει προληπτική ενώ αν οδηγήσει σε κάποια ευρήματα τότε

αποκτά κατασταλτικό χαρακτήρα και μεταπίπτει σε προανακριτική του άρθρου 243

παρ2 ΚΠΔ Το όλο ζήτημα δεν είναι θέμα απλού χαρακτηρισμού της εκάστοτε

έρευνας αλλά συναρτάται με την ιδιότητα και τα δικαιώματά του καθrsquo ου η έρευνα σε

καθεμιά περίπτωση

32 Η ορθή ωστόσο ερμηνεία των σχετικών διατάξεων αποτυπώθηκε στο

φυλλάδιο που εξέδωσε το Υπουργείο Δημόσιας Τάξηςσε συνεργασία με το ΣτΠ το

καλοκαίρι του 2004 με τίτλο laquoΠρακτικός Οδηγός Επαφής του Αστυνομικού με τον

Πολίτη κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνωνraquo31 και με ισχύ μόνο για την

περίοδο των Αγώνων

Στον Οδηγό προβλέφθηκε ειδικότερα ότι η ακινητοποίηση έρευνα και

σύλληψη προσώπωνhellip επιτρέπεται να λάβουν χώρα μόνο εάν η αστυνομία έχει

σοβαρές υποψίες ότι έχει παραβιαστεί ο νόμος laquoΟι σοβαρές υποψίες πρέπει να

βασίζονται σε αντικειμενικώς εύλογα δεδομένα σχετικά με τη συμπεριφορά του

ατόμουhellipraquo laquoΚρίσιμα είναι τα στοιχεία της συμπεριφοράς του ατόμουraquo τα οποία

πρέπει να είναι σε θέση να περιγράψει ο αστυνομικός ενώ laquoδεν επιτρέπεται να

ακινητοποιήσει ερευνήσει ή συλλάβει με βάση αυθαίρετη κρίση ή εικασία με βάση

το γεγονός ότι ένα πρόσωπο κινείται σε περιοχή υψηλής εγκληματικότητας με βάση

χαρακτηριστικά του ατόμουhellip ή την απροθυμία συμμόρφωσης σε απλές υποδείξεις

της αστυνομίαςraquo

29

Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951240 με περαιτέρω παραπομπές

30Βλ Ν Λίβου ΠοινΧρΜΕ433παρατηρήσεις σε ΑΠ(Συμβ) 1151995

31Ηttpwwwsynigorosgrresourcestoolipdoc20110119astinomia-fylladiopdf

(2015) 1 PRO JUSTITIA

9 |

Η έκδοση πάντως ενός τέτοιου Οδηγού και ειδικά σε μία τόσο σημαίνουσα

περίσταση υποδηλώνει τη γνώση και έμμεση παραδοχή εκ μέρους της Πολιτείας των

προβλημάτων που ανακύπτουν από τις αστυνομικές πρακτικές στον τομέα αυτό

προληπτικής αστυνομικής δράσης

33 Το ερμηνευτικό συμπέρασμα που απορρέει συνεπώς από τον Οδηγό

και επιτάσσεται από την ασφάλεια δικαίου είναι να νοούνται ως laquoυπόνοιεςraquo μόνο οι

εξατομικευμένες αντικειμενικές ενδείξεις τέλεσης συγκεκριμένου αδικήματος

που πρέπει να συνδέονται με τη συμπεριφορά του ατόμου και να αποδεικνύονται

από τους αστυνομικούς32

Οι προσαγωγές επομένως και οι προληπτικές σωματικές έρευνες θα πρέπει

κατrsquo ορθότερη εκδοχή να συνδέονται σε κάθε περίπτωση με την αποκάλυψη τέλεσης

εγκλήματος ενώ δεν είναι δικαιοκρατικά ανεκτό να εξυπηρετούν όπως έχει

υποστηριχθεί33 αμιγώς προληπτικούς σκοπούς ενόψει του επαχθούς

καταναγκαστικού τους χαρακτήρα και των σοβαρών περιορισμών που συνεπάγονται

για την προσωπική ελευθερία του πολίτη Άλλωστε στην περίπτωση που γινόταν

δεκτό ότι οι υπόνοιες αφορούν πράξεις που θα τελεστούν γίνεται εύκολα αντιληπτό

ότι η ανασφάλεια δικαίου θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη δεδομένης της δυσχέρειας ndashαν

όχι της αδυναμίας- προσδιορισμού με όρους αντικειμενικούς του πότε κάποιος είναι

ύποπτος στο επίπεδο της καθαρά προληπτικής αστυνόμευσης και των τυχαίων

ελέγχων προσδιορισμός που θα επαφιόταν τότε αποκλειστικά στην υποκειμενική

κρίση την εμπειρία και τις πνευματικές ικανότητες κάθε αστυνομικού Την συσταλτική

ερμηνεία των σχετικών διατάξεων υπαγορεύει άλλωστε και η αμφίβολη τυπική αλλά

και ουσιαστική σχετικά με επιμέρους προβλέψεις συνταγματικότητα του

συγκεκριμένου πδ

34 Ο περιορισμός βέβαια στα παραπάνω ερμηνευτικά συμπεράσματα δεν

αρκεί αλλά χρειάζονται κυρίως δύο πράγματα

Πρώτον οι παραδοχές αυτές θα πρέπει να ενταχθούν πια σrsquo ένα νέο σαφές

νομοθετικό κείμενο απαλλαγμένο από ασαφείς και γενικόλογες διατυπώσεις που θα

προσδιορίζει με αντικειμενικούς όρους τις ακριβείς προϋποθέσεις και τους σκοπούς

32

Βλ έτσι και Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ5

33Βλ Ν Λίβου παρατηρήσεις σε ΑΠ 6961999 ΠοινΧρ 2000318 επτου ίδιου Η δικονομική θέση των

καθrsquo ων υφίστανται υπόνοιες περί τελέσεως εγκλήματος ΠοινΧρ 19951103 επ ΓνωμΕισΑΠ 162007

ΠοινΔικ 2008431 επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 3: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

3 |

φανεί από τα παρακάτω στην πρακτική στρεβλή εφαρμογή του σχετικού

νομοθετικού πλαισίου από τους αστυνομικούς

1 Οι προσαγωγές

Σε σχέση με τις προσαγωγές αυτές πραγματοποιούνται χωρίς να συντρέχει

δικονομικά επιτρεπτή περίπτωση σύλληψης κατrsquo άρθρο 6 παρ1 του Συντάγματος

χωρίς δηλαδή την επίδοση εντάλματος σύλληψης ή την απόδοση κατηγορίας για

τέλεση αυτόφωρου αδικήματος

11 Νομική βάση για την πραγματοποίησή τους αποτελεί το άρθρο 74

παρ15 θ του πδ1411991 που επιτρέπει την προσαγωγή ατόμων που

laquoστερούνται στοιχείων αποδεικτικών της ταυτότητάς τους ή εξαιτίας του τόπου

του χρόνου των περιστάσεων και της συμπεριφοράς τους δημιουργούν υπόνοιες

διάπραξης εγκληματικής ενέργειαςhellipraquo

12 Πρώτιστο ζήτημα αποτελεί η διερεύνηση της φύσης της προσαγωγής ως

στερητικού ή περιοριστικού της ελευθερίας μέτρου καθώς αν πρόκειται για

περιορισμό της ελευθερίας αρκεί η πρόβλεψή του στο νόμο ενώ αν πρόκειται για

στέρηση αυτής θα πρέπει να συντρέχουν οι διαδικαστικές προϋποθέσεις του άρθρου

6 παρ1 Σ όπως επίσης και οι περαιτέρω εγγυήσεις του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ το

οποίο εφαρμόζεται μόνο για τα στερητικά της ελευθερίας μέτρα ενώ για τα

περιοριστικά εφαρμόζεται το άρθρο 2 του 4ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της

Ακόμη κι αν γίνει δεκτή η κρατούσα άποψη ότι πρόκειται για περιορισμό της

προσωπικής ελευθερίας λόγω της μικρής χρονικής διάρκειας1 η τυπική

συνταγματικότητα της διάταξης αμφισβητείται καθώς ο περιορισμός αυτός κατrsquo

άρθρο 5 παρ3 Σ πρέπει να προβλέπεται σε τυπικό νόμο ή σε κανονιστική πράξη

που εκδόθηκε βάσει εξουσιοδότησης τυπικού νόμου2 Οι σχετικές όμως ρυθμίσεις

του πδ δεν στηρίζονται στη νομοθετική εξουσιοδότηση που δόθηκε από τα άρθρα

11 12 18 και 33 του νόμου 14811984 τα οποία παρέχουν εξουσιοδότηση για τη

1 Βλ Α Καρρά Ποινικό Δικονομικό Δίκαιο 2007 σελ393 Π Δαγτόγλου Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά

Δικαιώματα 2012 σελ197Α Τάχου Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ82Θ Δαλακούρα Αρχή της

αναλογικότητας και μέτρα δικονομικού καταναγκασμού 1993 σελ265 επΚ Βουγιούκα

Προβληματισμοί σχετικοί με τη σύλληψη και κράτηση του ατόμου στο χώρο του Ελληνικού Ποινικού

Δικονομικού Δικαίου Υπερ 1994751-2

2Βλ Α Μάνεση Ατομικές Ελευθερίες 1982 σελ68Π Δαγτόγλου όπ σελ198Κ Χρυσόγονου

Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ76 επ Αντίθετα ο Γ Βλάχος Το Σύνταγμα της Ελλάδος

1979 σελ78-79 απαιτεί την πρόβλεψη σε τυπικό νόμο όπως και ο ΣτΠ στο Πόρισμά του με θέμα

laquoΝόμιμες προϋποθέσεις προσαγωγών και αστυνομικών ερευνώνraquo Ιούνιος 2003 σελ4 και ο Α

Καρράς όπ σελ394

(2015) 1 PRO JUSTITIA

4 |

ρύθμιση θεμάτων σχετικά με τη διάρθρωση και οργάνωση της αστυνομίας και όχι για

τη θέση περιορισμών της προσωπικής ελευθερίας3

Η παλαιότερη αντίθετα θέση του Μάνεση4 ότι πρόκειται για στέρηση της

ελευθερίας αντίθετη στο άρθρο 6 παρ1 Σ ενισχύεται και από τη σχετική νομολογία

του ΕΔΔΑ Το τελευταίο υιοθετώντας σημαντικές θέσεις για τη διάκριση μεταξύ

στέρησης και περιορισμού της ελευθερίας δεν δεσμεύεται από το νομικό

χαρακτηρισμό του μέτρου από το κράτος5 αλλά ανάγει σε κρίσιμο στοιχείο τη

συγκεκριμένη κατάσταση του ατόμου6 συνεκτιμώντας δεδομένα όπως το είδος η

διάρκεια τα αποτελέσματα και ο τρόπος εφαρμογής του επίμαχου μέτρου7 ενώ η

μικρή χρονική διάρκεια εφαρμογής του δεν αναιρεί τον χαρακτήρα του ως στερητικού

της ελευθερίας8

Βάσει λοιπόν των ανωτέρω όταν το άτομο με τη χρήση βίας και συνήθως με

χειροπέδες μεταφέρεται στο αστυνομικό τμήμα το κρίσιμο κατά το ΕΔΔΑ στοιχείο

του καταναγκασμού9 συντρέχει και είναι ενδεικτικό της στέρησης κι όχι απλώς του

περιορισμού της ελευθερίας του αφού βρίσκεται έστω και προσωρινά υπό την

απόλυτη φυσική εξουσία των κρατικών οργάνων με σκοπό ή αποτέλεσμα την

στέρηση της ελευθερίας του όπως και ο συλληφθείς10 Επομένως μία προσαγωγή

υπrsquo αυτές τις συνθήκες αποτελεί κατrsquo ορθότερη εκδοχή στέρηση της ελευθερίας και

αντιβαίνει στο άρθρο 6 παρ1 Σ

Σημειωτέον επίσης ότι το ΕΔΔΑ ερμηνεύοντας το άρθρο 5 παρ1 της ΕΣΔΑ

σχετικά με τα στερητικά της ελευθερίας μέτρα θέτει αυστηρές εγγυήσεις για την

κατάφαση της νομιμότητάς τους Ειδικότερα έχει κρίνει ότι ο νόμος που προβλέπει

τέτοια μέτρα πρέπει να είναι εύληπτος και επαρκώς ακριβής ώστε να μην αφήνονται

περιθώρια επιλεκτικής δράσης και αυθαιρεσίας στις αστυνομικές αρχές11 όπως

3Βλ έτσι και Α Καρρά όπ σελ 394Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Κατάχρηση εξουσίας και ανθρώπινα

δικαιώματα 2013 σελ 8 Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ4 Α Ζαχαριάδη Οι προληπτικές σωματικές

έρευνες η αρχή της αναγκαιότητας και η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας Υπερ 19951241

4Βλ Α Μάνεση όπ σελ 176-7 Έτσι και Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ7

5ΕΔΔΑ Creangaκ Ρουμανίας 2322012 παρ92

6ΕΔΔΑ Guzzardi κ Ιταλίας 6111980 παρ92-95Engel κα κ Ολλανδίας 861976 παρ59 61-63

7ΕΔΔΑ Amuur κ Γαλλίας 2561996 παρ42Iskandarov κ Ρωσίας 2392010 παρ139

8ΕΔΔΑ Gillan και Quinton κ Αγγλίας 1212010 παρ57

9ΕΔΔΑ Foka κ Τουρκίας 2462008 παρ77-79Nolan και Κ κ Ρωσίας 1222009 παρ93-96

10Βλ Π Δαγτόγλου όπ σελ197

11ΕΔΔΑ Bozano κ Γαλλίας 18121986 παρ59Bouamar κ Βελγίου 2921988 παρ47Conka κ

Βελγίου 522002 παρ39

(2015) 1 PRO JUSTITIA

5 |

επίσης και προβλέψιμος στην εφαρμογή του12 Περαιτέρω σχετικά με την κράτηση

στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών κατrsquo άρθρο 5 παρ1 περγ της Σύμβασης το ΕΔΔΑ

έκρινε ότι η εύλογη υπόνοια τέλεσης αδικήματος προϋποθέτει την ύπαρξη γεγονότων

ή πληροφοριών που θα ικανοποιούσαν έναν αντικειμενικό παρατηρητή ότι το

εμπλεκόμενο άτομο μπορεί να έχει διαπράξει αδίκημα13 Η καταδίκη κατά το

παρελθόν για πράξεις τρομοκρατίας δεν αρκεί αφrsquo εαυτής ως βάση υποψίας14

παρότι το Δικαστήριο αναγνώρισε ότι οι υποθέσεις τρομοκρατίας ανήκουν σε μία

ιδιαίτερη κατηγορία Τέλος η στέρηση της ελευθερίας θα πρέπει να συμβαδίζει και με

τον σκοπό του άρθρου 5 δηλαδή την προστασία του ατόμου από την κρατική

αυθαιρεσία15 η οποία εκδηλώνεται και όταν οι αρχές επιδεικνύουν κακή πίστη ή

διάθεση εξαπάτησης του πολίτη16 ή όταν δεν εφαρμόζουν τη σχετική νομοθεσία

σύμφωνα με το πνεύμα της1718

13 Πέραν τώρα του χαρακτήρα του μέτρου όπως προκύπτει από τη

διατύπωση της διάταξης του άρθρου 74 παρ 15θ του πδ 1411991 η επίδειξη

δελτίου αστυνομικής ταυτότητας αποκλείει την προσαγωγή ενώ αν δεν καταστεί

δυνατή η βεβαίωση των στοιχείων οι ερωτήσεις που διατυπώνονται στον

προσαχθέντα στο τμήμα πολίτη οφείλουν να περιορίζονται στα απολύτως αναγκαία

για την εξακρίβωση στοιχεία και η παραμονή του στο τμήμα δεν πρέπει να ξεπερνά

τον απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό της προσαγωγής χρόνο Η προσαγωγή

βέβαια επιτρέπεται ακόμη κι αν βεβαιώθηκε η ταυτότητα του ατόμου εάν υπάρχουν

υπόνοιες διάπραξης εγκλήματος

Αυτό που συμβαίνει στην πράξη είναι να προσάγονται πολίτες ακόμη κι αν

επιδεικνύουν την ταυτότητά τους ή δεν υφίσταται καμία αντικειμενική ένδειξη τέλεσης

εγκλήματος από αυτούς19 Οι προσαγωγές αυτές αποτελούν συνήθως επακόλουθο

της διενέργειας οργανωμένων αστυνομικών επιχειρήσεων σε χώρους υψηλής

εγκληματικότητας (πχ πλατεία Εξαρχείων) ενώ για τη νομιμοποίησή τους οι

αστυνομικοί επικαλούνται σε αναφορές τους την υψηλή εγκληματικότητα του χώρου

12

ΕΔΔΑ Medvedyev κ Γαλλίας 2932010 παρ80Steel κα κ Αγγλίας 2391998 παρ54

13ΕΔΔΑ Labita κ Ιταλίας 642000 παρ155Ipek κα κ Τουρκίας 322009 παρ29

14ΕΔΔΑ Fox Campbell Hartley κ Αγγλίας 3081990 παρ35

15ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ54ChitayevChitayev κ Ρωσίας 1812007 παρ172

16ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ59-60Conka όπ παρ44-6

17ΕΔΔΑ Benham κ Αγγλίας 1061996 παρ47Liu κ Ρωσίας 6122007 παρ82

18Βλ ως περίπτωση παραπλανητικής και καταχρηστικής σχετικής πρακτικής την αναφερόμενη στο

έγγραφο ΣτΠ 6230122532001 ΠοινΧρ 2002740-1 με σημείωση Ε Φυτράκη

19Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

6 |

ότι οι προσαγόμενοι laquoπεριφέρονται ύποπταraquo σrsquo αυτόν ή laquoαδυνατούν να

δικαιολογήσουν την παρουσία τουςraquo εκεί σαν να είναι υποχρεωμένοι οι πολίτες να

λογοδοτούν για την κίνησή τους σε δημόσιους χώρους ακόμα δε και την laquoαρνητικήraquo

τους συμπεριφορά

Χαρακτηριστικά σε μία από τις πολλές καταγγελθείσες στο ΣτΠ περιπτώσεις

κρίθηκαν ύποπτοι νεαροί που δήλωσαν ότι πάνε για μπάνιο ενώ αυτό ερχόταν σε

αντίθεση με την αμφίεσή τους καθώς φορούσαν παντελόνια τζιν και μπλούζες20

2 Οι προληπτικές σωματικές έρευνες

21 Αντίστοιχη είναι η νομοθετική βάση και για τη διενέργεια των

προληπτικών σωματικών ερευνών21 Οι έρευνες αυτές δεν ανήκουν στις γνωστές

και ρυθμιζόμενες από τον ΚΠΔ (άρθρα 253257) έρευνες οι οποίες επιτελούν

κατασταλτική λειτουργία με σκοπό την εξιχνίαση εγκλήματος που τελέστηκε ήδη και

τη σύλληψη του δράστη εντασσόμενες έτσι στα πλαίσια κάποιας εκκρεμούς

ποινικής διαδικασίας και διενεργούμενες είτε στο στάδιο της αστυνομικής

προανάκρισης κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ είτε κατόπιν άσκησης ποινικής δίωξης

στο στάδιο της κύριας ανάκρισης ή της προανάκρισης

Ειδικότερα το άρθρο 96 παρ 3β του ίδιου πδ προβλέπει ότι γίνονται

laquohellipόταν υπάρχει σοβαρή υπόνοια τελέσεως αξιοποίνου πράξεως ή απόλυτη

ανάγκηraquo

22 Στην πράξη22 οι σωματικές αυτές έρευνες διενεργούνται συνήθως σε

δημόσιο χώρο υπό κοινή θέα με την απειλή όπλου και το βίαιο εξαναγκασμό του

ατόμου να λάβει συγκεκριμένη θέση προς διενέργεια του ελέγχου και προς

εξασφάλιση της προστασίας των αστυνομικών23 Οι έρευνες γίνονται ακόμα και χωρίς

τη συνδρομή υπονοιών τέλεσης εγκλήματος ενώ για τη νομιμοποίησή τους

προσάπτεται συχνά στους ελεγχόμενους laquoαρνητική συμπεριφοράraquo και εκδήλωση

αρνητικής πεποίθησης για τη νομιμότητα της έρευνας ενώ παρατηρείται και διακριτική

επιλογή των ερευνώμενων προσώπων καθώς προτιμώνται αλλοδαποί ή πολίτες με

ιδιαίτερα εξωτερικά χαρακτηριστικά

20

Βλ την υπrsquo αριθμ πρωτ60041559ndashστ΄812003 αναφορά ΔιευθΑστυνΝοτιοανΑττ

21Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951237 επΠ Μπρακουμάτσου Το επιτρεπτό ή μη των

προληπτικών σωματικών ερευνών ΠοινΧρ 1987124 επ

22Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ2 επ

23Βλ σχετικά το άρθρο 6 παρ2 της υπrsquo αριθμ1393 laquoΚανονιστικής Διαταγήςraquo

(2015) 1 PRO JUSTITIA

7 |

Ενδεικτική είναι η περίπτωση24 όπου ένας επιβάτης οχήματος και μάλιστα όχι

ο οδηγός θεωρήθηκε από αστυνομικούς ύποπτος τέλεσης εγκλήματος μολονότι δεν

υπήρχε προς τούτο καμία αντικειμενική ένδειξη Απέναντι στην άρνησή του να υποστεί

σωματική έρευνα οι αστυνομικοί χρησιμοποίησαν υπέρμετρη βία με αποτέλεσμα τον

σοβαρό τραυματισμό του Στην περίπτωση αυτή ο Εισαγγελέας δεν άσκησε ποινική

δίωξη σε βάρος του εν λόγω προσώπου για αντίσταση κατά της αρχής (άρθρο 167

ΠΚ) ή απείθεια (άρθρο 169 ΠΚ) καθώς έκρινε μη νόμιμη τη σχετική ενέργεια των

αστυνομικών

Σημειωτέον ότι τα άρθρα 167 και 169 ΠΚ προϋποθέτουν γενικά νόμιμη

πρόσκληση και επιχείρηση νόμιμης υπηρεσιακής ενέργειας ενώ σύμφωνα με τον

καθηγητή Μανωλεδάκη25 στην περίπτωση της απείθειας (αντίστοιχα και για την

αντίσταση) η νομιμότητα (της πρόσκλησης και της υπηρεσιακής ενέργειας)

περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων την ουσιαστική συμφωνία της πρόσκλησης με το

Σύνταγμα και τους νόμους την όμοια συμφωνία της υπηρεσιακής ενέργειας που

πρόκειται να εκτελεστεί καθώς και τη συνταγματικότητα του νόμου που προβλέπει

την υποχρέωση του πολίτη για παροχή συνδρομής η οποία ανήκει στην ευρύτερη

laquoνομιμότηταraquo της πρόσκλησης Καθώς όμως οι ρυθμίσεις των άρθρων 94 και 96

παρ2 του πδ κρίνονται από τη θεωρία (τουλάχιστον τυπικά) αντισυνταγματικές

κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα έτσι και η πρόσκληση που στηρίζεται σrsquo αυτές δεν

μπορεί να είναι νόμιμη26

3 Συμπεράσματα

31 Όπως λοιπόν προκύπτει από τα παραπάνω και ιδίως από τα

παραδείγματα που αναφέρθηκαν η στρεβλή πρακτική εφαρμογή των σχετικών

διατάξεων οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι αστυνομικοί δίνουν στην έννοια της

υπόνοιας αμιγώς υποκειμενικό περιεχόμενο

Σε σχέση δε με τις σωματικές έρευνες η διάταξη παρουσιάζει επιπλέον

προβλήματα Συγκεκριμένα επισημαίνεται27 η παραβίαση με τη διάταξη της

συνταγματικής αρχής της αναγκαιότητας που (πρέπει να) διέπει όλες τις επαχθείς

laquoπράξεις δικονομικού καταναγκασμούraquo28 ενόψει της μη ειδικής και συγκεκριμένης

24

Βλ ΑναφοράΕισΠρωτΛάρισας 5429122005 ΠοινΧρ 2005276

25Βλ Ι Μανωλεδάκη Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας 1994 σελ109

26Έτσι οι Π Μπρακουμάτσος όπ ΠοινΧρ 1987126 και Α Ζαχαριάδης όπ Υπερ 19951245

27Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 1995 1244

28Βλ Ν Ανδρουλάκη Οι θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης 2012 σελ 298-9

(2015) 1 PRO JUSTITIA

8 |

αναφοράς των επιδιωκόμενων σκοπών των ερευνών αυτών (πέραν των γενικών

σκοπών του άρθρου 94) και της έλλειψης περαιτέρω εξειδίκευσης του εννοιολογικά

ευρέος όρου της απόλυτης ανάγκης Έχει υποστηριχθεί29 βέβαια και ότι η

προϋπόθεση της ύπαρξης σοβαρής υπόνοιας τέλεσης εγκλήματος δεν έχει

ουσιαστική σημασία στις προληπτικές έρευνες καθώς εάν υπάρχει πράγματι τέτοια

σοβαρή υπόνοια τότε οι διενεργούμενες έρευνες θα εντάσσονται στην αστυνομική

προανάκριση κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ έχοντας χαρακτήρα κατασταλτικό Σχετικά

πάντως με τα ρευστά όρια μεταξύ προληπτικής έρευνας και κατασταλτικής τοιαύτης

κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ τίθεται περαιτέρω το ερώτημα30 αν είναι ανεκτό η φύση

μιας τέτοιας έρευνας να κρίνεται εκ των υστέρων και με βάση το αποτέλεσμά της με

την έννοια ότι εάν η έρευνα καταλήξει σε αρνητικό αποτέλεσμα ως προς την τέλεση

εγκλήματος παραμένει προληπτική ενώ αν οδηγήσει σε κάποια ευρήματα τότε

αποκτά κατασταλτικό χαρακτήρα και μεταπίπτει σε προανακριτική του άρθρου 243

παρ2 ΚΠΔ Το όλο ζήτημα δεν είναι θέμα απλού χαρακτηρισμού της εκάστοτε

έρευνας αλλά συναρτάται με την ιδιότητα και τα δικαιώματά του καθrsquo ου η έρευνα σε

καθεμιά περίπτωση

32 Η ορθή ωστόσο ερμηνεία των σχετικών διατάξεων αποτυπώθηκε στο

φυλλάδιο που εξέδωσε το Υπουργείο Δημόσιας Τάξηςσε συνεργασία με το ΣτΠ το

καλοκαίρι του 2004 με τίτλο laquoΠρακτικός Οδηγός Επαφής του Αστυνομικού με τον

Πολίτη κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνωνraquo31 και με ισχύ μόνο για την

περίοδο των Αγώνων

Στον Οδηγό προβλέφθηκε ειδικότερα ότι η ακινητοποίηση έρευνα και

σύλληψη προσώπωνhellip επιτρέπεται να λάβουν χώρα μόνο εάν η αστυνομία έχει

σοβαρές υποψίες ότι έχει παραβιαστεί ο νόμος laquoΟι σοβαρές υποψίες πρέπει να

βασίζονται σε αντικειμενικώς εύλογα δεδομένα σχετικά με τη συμπεριφορά του

ατόμουhellipraquo laquoΚρίσιμα είναι τα στοιχεία της συμπεριφοράς του ατόμουraquo τα οποία

πρέπει να είναι σε θέση να περιγράψει ο αστυνομικός ενώ laquoδεν επιτρέπεται να

ακινητοποιήσει ερευνήσει ή συλλάβει με βάση αυθαίρετη κρίση ή εικασία με βάση

το γεγονός ότι ένα πρόσωπο κινείται σε περιοχή υψηλής εγκληματικότητας με βάση

χαρακτηριστικά του ατόμουhellip ή την απροθυμία συμμόρφωσης σε απλές υποδείξεις

της αστυνομίαςraquo

29

Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951240 με περαιτέρω παραπομπές

30Βλ Ν Λίβου ΠοινΧρΜΕ433παρατηρήσεις σε ΑΠ(Συμβ) 1151995

31Ηttpwwwsynigorosgrresourcestoolipdoc20110119astinomia-fylladiopdf

(2015) 1 PRO JUSTITIA

9 |

Η έκδοση πάντως ενός τέτοιου Οδηγού και ειδικά σε μία τόσο σημαίνουσα

περίσταση υποδηλώνει τη γνώση και έμμεση παραδοχή εκ μέρους της Πολιτείας των

προβλημάτων που ανακύπτουν από τις αστυνομικές πρακτικές στον τομέα αυτό

προληπτικής αστυνομικής δράσης

33 Το ερμηνευτικό συμπέρασμα που απορρέει συνεπώς από τον Οδηγό

και επιτάσσεται από την ασφάλεια δικαίου είναι να νοούνται ως laquoυπόνοιεςraquo μόνο οι

εξατομικευμένες αντικειμενικές ενδείξεις τέλεσης συγκεκριμένου αδικήματος

που πρέπει να συνδέονται με τη συμπεριφορά του ατόμου και να αποδεικνύονται

από τους αστυνομικούς32

Οι προσαγωγές επομένως και οι προληπτικές σωματικές έρευνες θα πρέπει

κατrsquo ορθότερη εκδοχή να συνδέονται σε κάθε περίπτωση με την αποκάλυψη τέλεσης

εγκλήματος ενώ δεν είναι δικαιοκρατικά ανεκτό να εξυπηρετούν όπως έχει

υποστηριχθεί33 αμιγώς προληπτικούς σκοπούς ενόψει του επαχθούς

καταναγκαστικού τους χαρακτήρα και των σοβαρών περιορισμών που συνεπάγονται

για την προσωπική ελευθερία του πολίτη Άλλωστε στην περίπτωση που γινόταν

δεκτό ότι οι υπόνοιες αφορούν πράξεις που θα τελεστούν γίνεται εύκολα αντιληπτό

ότι η ανασφάλεια δικαίου θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη δεδομένης της δυσχέρειας ndashαν

όχι της αδυναμίας- προσδιορισμού με όρους αντικειμενικούς του πότε κάποιος είναι

ύποπτος στο επίπεδο της καθαρά προληπτικής αστυνόμευσης και των τυχαίων

ελέγχων προσδιορισμός που θα επαφιόταν τότε αποκλειστικά στην υποκειμενική

κρίση την εμπειρία και τις πνευματικές ικανότητες κάθε αστυνομικού Την συσταλτική

ερμηνεία των σχετικών διατάξεων υπαγορεύει άλλωστε και η αμφίβολη τυπική αλλά

και ουσιαστική σχετικά με επιμέρους προβλέψεις συνταγματικότητα του

συγκεκριμένου πδ

34 Ο περιορισμός βέβαια στα παραπάνω ερμηνευτικά συμπεράσματα δεν

αρκεί αλλά χρειάζονται κυρίως δύο πράγματα

Πρώτον οι παραδοχές αυτές θα πρέπει να ενταχθούν πια σrsquo ένα νέο σαφές

νομοθετικό κείμενο απαλλαγμένο από ασαφείς και γενικόλογες διατυπώσεις που θα

προσδιορίζει με αντικειμενικούς όρους τις ακριβείς προϋποθέσεις και τους σκοπούς

32

Βλ έτσι και Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ5

33Βλ Ν Λίβου παρατηρήσεις σε ΑΠ 6961999 ΠοινΧρ 2000318 επτου ίδιου Η δικονομική θέση των

καθrsquo ων υφίστανται υπόνοιες περί τελέσεως εγκλήματος ΠοινΧρ 19951103 επ ΓνωμΕισΑΠ 162007

ΠοινΔικ 2008431 επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 4: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

4 |

ρύθμιση θεμάτων σχετικά με τη διάρθρωση και οργάνωση της αστυνομίας και όχι για

τη θέση περιορισμών της προσωπικής ελευθερίας3

Η παλαιότερη αντίθετα θέση του Μάνεση4 ότι πρόκειται για στέρηση της

ελευθερίας αντίθετη στο άρθρο 6 παρ1 Σ ενισχύεται και από τη σχετική νομολογία

του ΕΔΔΑ Το τελευταίο υιοθετώντας σημαντικές θέσεις για τη διάκριση μεταξύ

στέρησης και περιορισμού της ελευθερίας δεν δεσμεύεται από το νομικό

χαρακτηρισμό του μέτρου από το κράτος5 αλλά ανάγει σε κρίσιμο στοιχείο τη

συγκεκριμένη κατάσταση του ατόμου6 συνεκτιμώντας δεδομένα όπως το είδος η

διάρκεια τα αποτελέσματα και ο τρόπος εφαρμογής του επίμαχου μέτρου7 ενώ η

μικρή χρονική διάρκεια εφαρμογής του δεν αναιρεί τον χαρακτήρα του ως στερητικού

της ελευθερίας8

Βάσει λοιπόν των ανωτέρω όταν το άτομο με τη χρήση βίας και συνήθως με

χειροπέδες μεταφέρεται στο αστυνομικό τμήμα το κρίσιμο κατά το ΕΔΔΑ στοιχείο

του καταναγκασμού9 συντρέχει και είναι ενδεικτικό της στέρησης κι όχι απλώς του

περιορισμού της ελευθερίας του αφού βρίσκεται έστω και προσωρινά υπό την

απόλυτη φυσική εξουσία των κρατικών οργάνων με σκοπό ή αποτέλεσμα την

στέρηση της ελευθερίας του όπως και ο συλληφθείς10 Επομένως μία προσαγωγή

υπrsquo αυτές τις συνθήκες αποτελεί κατrsquo ορθότερη εκδοχή στέρηση της ελευθερίας και

αντιβαίνει στο άρθρο 6 παρ1 Σ

Σημειωτέον επίσης ότι το ΕΔΔΑ ερμηνεύοντας το άρθρο 5 παρ1 της ΕΣΔΑ

σχετικά με τα στερητικά της ελευθερίας μέτρα θέτει αυστηρές εγγυήσεις για την

κατάφαση της νομιμότητάς τους Ειδικότερα έχει κρίνει ότι ο νόμος που προβλέπει

τέτοια μέτρα πρέπει να είναι εύληπτος και επαρκώς ακριβής ώστε να μην αφήνονται

περιθώρια επιλεκτικής δράσης και αυθαιρεσίας στις αστυνομικές αρχές11 όπως

3Βλ έτσι και Α Καρρά όπ σελ 394Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Κατάχρηση εξουσίας και ανθρώπινα

δικαιώματα 2013 σελ 8 Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ4 Α Ζαχαριάδη Οι προληπτικές σωματικές

έρευνες η αρχή της αναγκαιότητας και η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας Υπερ 19951241

4Βλ Α Μάνεση όπ σελ 176-7 Έτσι και Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ7

5ΕΔΔΑ Creangaκ Ρουμανίας 2322012 παρ92

6ΕΔΔΑ Guzzardi κ Ιταλίας 6111980 παρ92-95Engel κα κ Ολλανδίας 861976 παρ59 61-63

7ΕΔΔΑ Amuur κ Γαλλίας 2561996 παρ42Iskandarov κ Ρωσίας 2392010 παρ139

8ΕΔΔΑ Gillan και Quinton κ Αγγλίας 1212010 παρ57

9ΕΔΔΑ Foka κ Τουρκίας 2462008 παρ77-79Nolan και Κ κ Ρωσίας 1222009 παρ93-96

10Βλ Π Δαγτόγλου όπ σελ197

11ΕΔΔΑ Bozano κ Γαλλίας 18121986 παρ59Bouamar κ Βελγίου 2921988 παρ47Conka κ

Βελγίου 522002 παρ39

(2015) 1 PRO JUSTITIA

5 |

επίσης και προβλέψιμος στην εφαρμογή του12 Περαιτέρω σχετικά με την κράτηση

στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών κατrsquo άρθρο 5 παρ1 περγ της Σύμβασης το ΕΔΔΑ

έκρινε ότι η εύλογη υπόνοια τέλεσης αδικήματος προϋποθέτει την ύπαρξη γεγονότων

ή πληροφοριών που θα ικανοποιούσαν έναν αντικειμενικό παρατηρητή ότι το

εμπλεκόμενο άτομο μπορεί να έχει διαπράξει αδίκημα13 Η καταδίκη κατά το

παρελθόν για πράξεις τρομοκρατίας δεν αρκεί αφrsquo εαυτής ως βάση υποψίας14

παρότι το Δικαστήριο αναγνώρισε ότι οι υποθέσεις τρομοκρατίας ανήκουν σε μία

ιδιαίτερη κατηγορία Τέλος η στέρηση της ελευθερίας θα πρέπει να συμβαδίζει και με

τον σκοπό του άρθρου 5 δηλαδή την προστασία του ατόμου από την κρατική

αυθαιρεσία15 η οποία εκδηλώνεται και όταν οι αρχές επιδεικνύουν κακή πίστη ή

διάθεση εξαπάτησης του πολίτη16 ή όταν δεν εφαρμόζουν τη σχετική νομοθεσία

σύμφωνα με το πνεύμα της1718

13 Πέραν τώρα του χαρακτήρα του μέτρου όπως προκύπτει από τη

διατύπωση της διάταξης του άρθρου 74 παρ 15θ του πδ 1411991 η επίδειξη

δελτίου αστυνομικής ταυτότητας αποκλείει την προσαγωγή ενώ αν δεν καταστεί

δυνατή η βεβαίωση των στοιχείων οι ερωτήσεις που διατυπώνονται στον

προσαχθέντα στο τμήμα πολίτη οφείλουν να περιορίζονται στα απολύτως αναγκαία

για την εξακρίβωση στοιχεία και η παραμονή του στο τμήμα δεν πρέπει να ξεπερνά

τον απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό της προσαγωγής χρόνο Η προσαγωγή

βέβαια επιτρέπεται ακόμη κι αν βεβαιώθηκε η ταυτότητα του ατόμου εάν υπάρχουν

υπόνοιες διάπραξης εγκλήματος

Αυτό που συμβαίνει στην πράξη είναι να προσάγονται πολίτες ακόμη κι αν

επιδεικνύουν την ταυτότητά τους ή δεν υφίσταται καμία αντικειμενική ένδειξη τέλεσης

εγκλήματος από αυτούς19 Οι προσαγωγές αυτές αποτελούν συνήθως επακόλουθο

της διενέργειας οργανωμένων αστυνομικών επιχειρήσεων σε χώρους υψηλής

εγκληματικότητας (πχ πλατεία Εξαρχείων) ενώ για τη νομιμοποίησή τους οι

αστυνομικοί επικαλούνται σε αναφορές τους την υψηλή εγκληματικότητα του χώρου

12

ΕΔΔΑ Medvedyev κ Γαλλίας 2932010 παρ80Steel κα κ Αγγλίας 2391998 παρ54

13ΕΔΔΑ Labita κ Ιταλίας 642000 παρ155Ipek κα κ Τουρκίας 322009 παρ29

14ΕΔΔΑ Fox Campbell Hartley κ Αγγλίας 3081990 παρ35

15ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ54ChitayevChitayev κ Ρωσίας 1812007 παρ172

16ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ59-60Conka όπ παρ44-6

17ΕΔΔΑ Benham κ Αγγλίας 1061996 παρ47Liu κ Ρωσίας 6122007 παρ82

18Βλ ως περίπτωση παραπλανητικής και καταχρηστικής σχετικής πρακτικής την αναφερόμενη στο

έγγραφο ΣτΠ 6230122532001 ΠοινΧρ 2002740-1 με σημείωση Ε Φυτράκη

19Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

6 |

ότι οι προσαγόμενοι laquoπεριφέρονται ύποπταraquo σrsquo αυτόν ή laquoαδυνατούν να

δικαιολογήσουν την παρουσία τουςraquo εκεί σαν να είναι υποχρεωμένοι οι πολίτες να

λογοδοτούν για την κίνησή τους σε δημόσιους χώρους ακόμα δε και την laquoαρνητικήraquo

τους συμπεριφορά

Χαρακτηριστικά σε μία από τις πολλές καταγγελθείσες στο ΣτΠ περιπτώσεις

κρίθηκαν ύποπτοι νεαροί που δήλωσαν ότι πάνε για μπάνιο ενώ αυτό ερχόταν σε

αντίθεση με την αμφίεσή τους καθώς φορούσαν παντελόνια τζιν και μπλούζες20

2 Οι προληπτικές σωματικές έρευνες

21 Αντίστοιχη είναι η νομοθετική βάση και για τη διενέργεια των

προληπτικών σωματικών ερευνών21 Οι έρευνες αυτές δεν ανήκουν στις γνωστές

και ρυθμιζόμενες από τον ΚΠΔ (άρθρα 253257) έρευνες οι οποίες επιτελούν

κατασταλτική λειτουργία με σκοπό την εξιχνίαση εγκλήματος που τελέστηκε ήδη και

τη σύλληψη του δράστη εντασσόμενες έτσι στα πλαίσια κάποιας εκκρεμούς

ποινικής διαδικασίας και διενεργούμενες είτε στο στάδιο της αστυνομικής

προανάκρισης κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ είτε κατόπιν άσκησης ποινικής δίωξης

στο στάδιο της κύριας ανάκρισης ή της προανάκρισης

Ειδικότερα το άρθρο 96 παρ 3β του ίδιου πδ προβλέπει ότι γίνονται

laquohellipόταν υπάρχει σοβαρή υπόνοια τελέσεως αξιοποίνου πράξεως ή απόλυτη

ανάγκηraquo

22 Στην πράξη22 οι σωματικές αυτές έρευνες διενεργούνται συνήθως σε

δημόσιο χώρο υπό κοινή θέα με την απειλή όπλου και το βίαιο εξαναγκασμό του

ατόμου να λάβει συγκεκριμένη θέση προς διενέργεια του ελέγχου και προς

εξασφάλιση της προστασίας των αστυνομικών23 Οι έρευνες γίνονται ακόμα και χωρίς

τη συνδρομή υπονοιών τέλεσης εγκλήματος ενώ για τη νομιμοποίησή τους

προσάπτεται συχνά στους ελεγχόμενους laquoαρνητική συμπεριφοράraquo και εκδήλωση

αρνητικής πεποίθησης για τη νομιμότητα της έρευνας ενώ παρατηρείται και διακριτική

επιλογή των ερευνώμενων προσώπων καθώς προτιμώνται αλλοδαποί ή πολίτες με

ιδιαίτερα εξωτερικά χαρακτηριστικά

20

Βλ την υπrsquo αριθμ πρωτ60041559ndashστ΄812003 αναφορά ΔιευθΑστυνΝοτιοανΑττ

21Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951237 επΠ Μπρακουμάτσου Το επιτρεπτό ή μη των

προληπτικών σωματικών ερευνών ΠοινΧρ 1987124 επ

22Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ2 επ

23Βλ σχετικά το άρθρο 6 παρ2 της υπrsquo αριθμ1393 laquoΚανονιστικής Διαταγήςraquo

(2015) 1 PRO JUSTITIA

7 |

Ενδεικτική είναι η περίπτωση24 όπου ένας επιβάτης οχήματος και μάλιστα όχι

ο οδηγός θεωρήθηκε από αστυνομικούς ύποπτος τέλεσης εγκλήματος μολονότι δεν

υπήρχε προς τούτο καμία αντικειμενική ένδειξη Απέναντι στην άρνησή του να υποστεί

σωματική έρευνα οι αστυνομικοί χρησιμοποίησαν υπέρμετρη βία με αποτέλεσμα τον

σοβαρό τραυματισμό του Στην περίπτωση αυτή ο Εισαγγελέας δεν άσκησε ποινική

δίωξη σε βάρος του εν λόγω προσώπου για αντίσταση κατά της αρχής (άρθρο 167

ΠΚ) ή απείθεια (άρθρο 169 ΠΚ) καθώς έκρινε μη νόμιμη τη σχετική ενέργεια των

αστυνομικών

Σημειωτέον ότι τα άρθρα 167 και 169 ΠΚ προϋποθέτουν γενικά νόμιμη

πρόσκληση και επιχείρηση νόμιμης υπηρεσιακής ενέργειας ενώ σύμφωνα με τον

καθηγητή Μανωλεδάκη25 στην περίπτωση της απείθειας (αντίστοιχα και για την

αντίσταση) η νομιμότητα (της πρόσκλησης και της υπηρεσιακής ενέργειας)

περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων την ουσιαστική συμφωνία της πρόσκλησης με το

Σύνταγμα και τους νόμους την όμοια συμφωνία της υπηρεσιακής ενέργειας που

πρόκειται να εκτελεστεί καθώς και τη συνταγματικότητα του νόμου που προβλέπει

την υποχρέωση του πολίτη για παροχή συνδρομής η οποία ανήκει στην ευρύτερη

laquoνομιμότηταraquo της πρόσκλησης Καθώς όμως οι ρυθμίσεις των άρθρων 94 και 96

παρ2 του πδ κρίνονται από τη θεωρία (τουλάχιστον τυπικά) αντισυνταγματικές

κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα έτσι και η πρόσκληση που στηρίζεται σrsquo αυτές δεν

μπορεί να είναι νόμιμη26

3 Συμπεράσματα

31 Όπως λοιπόν προκύπτει από τα παραπάνω και ιδίως από τα

παραδείγματα που αναφέρθηκαν η στρεβλή πρακτική εφαρμογή των σχετικών

διατάξεων οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι αστυνομικοί δίνουν στην έννοια της

υπόνοιας αμιγώς υποκειμενικό περιεχόμενο

Σε σχέση δε με τις σωματικές έρευνες η διάταξη παρουσιάζει επιπλέον

προβλήματα Συγκεκριμένα επισημαίνεται27 η παραβίαση με τη διάταξη της

συνταγματικής αρχής της αναγκαιότητας που (πρέπει να) διέπει όλες τις επαχθείς

laquoπράξεις δικονομικού καταναγκασμούraquo28 ενόψει της μη ειδικής και συγκεκριμένης

24

Βλ ΑναφοράΕισΠρωτΛάρισας 5429122005 ΠοινΧρ 2005276

25Βλ Ι Μανωλεδάκη Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας 1994 σελ109

26Έτσι οι Π Μπρακουμάτσος όπ ΠοινΧρ 1987126 και Α Ζαχαριάδης όπ Υπερ 19951245

27Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 1995 1244

28Βλ Ν Ανδρουλάκη Οι θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης 2012 σελ 298-9

(2015) 1 PRO JUSTITIA

8 |

αναφοράς των επιδιωκόμενων σκοπών των ερευνών αυτών (πέραν των γενικών

σκοπών του άρθρου 94) και της έλλειψης περαιτέρω εξειδίκευσης του εννοιολογικά

ευρέος όρου της απόλυτης ανάγκης Έχει υποστηριχθεί29 βέβαια και ότι η

προϋπόθεση της ύπαρξης σοβαρής υπόνοιας τέλεσης εγκλήματος δεν έχει

ουσιαστική σημασία στις προληπτικές έρευνες καθώς εάν υπάρχει πράγματι τέτοια

σοβαρή υπόνοια τότε οι διενεργούμενες έρευνες θα εντάσσονται στην αστυνομική

προανάκριση κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ έχοντας χαρακτήρα κατασταλτικό Σχετικά

πάντως με τα ρευστά όρια μεταξύ προληπτικής έρευνας και κατασταλτικής τοιαύτης

κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ τίθεται περαιτέρω το ερώτημα30 αν είναι ανεκτό η φύση

μιας τέτοιας έρευνας να κρίνεται εκ των υστέρων και με βάση το αποτέλεσμά της με

την έννοια ότι εάν η έρευνα καταλήξει σε αρνητικό αποτέλεσμα ως προς την τέλεση

εγκλήματος παραμένει προληπτική ενώ αν οδηγήσει σε κάποια ευρήματα τότε

αποκτά κατασταλτικό χαρακτήρα και μεταπίπτει σε προανακριτική του άρθρου 243

παρ2 ΚΠΔ Το όλο ζήτημα δεν είναι θέμα απλού χαρακτηρισμού της εκάστοτε

έρευνας αλλά συναρτάται με την ιδιότητα και τα δικαιώματά του καθrsquo ου η έρευνα σε

καθεμιά περίπτωση

32 Η ορθή ωστόσο ερμηνεία των σχετικών διατάξεων αποτυπώθηκε στο

φυλλάδιο που εξέδωσε το Υπουργείο Δημόσιας Τάξηςσε συνεργασία με το ΣτΠ το

καλοκαίρι του 2004 με τίτλο laquoΠρακτικός Οδηγός Επαφής του Αστυνομικού με τον

Πολίτη κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνωνraquo31 και με ισχύ μόνο για την

περίοδο των Αγώνων

Στον Οδηγό προβλέφθηκε ειδικότερα ότι η ακινητοποίηση έρευνα και

σύλληψη προσώπωνhellip επιτρέπεται να λάβουν χώρα μόνο εάν η αστυνομία έχει

σοβαρές υποψίες ότι έχει παραβιαστεί ο νόμος laquoΟι σοβαρές υποψίες πρέπει να

βασίζονται σε αντικειμενικώς εύλογα δεδομένα σχετικά με τη συμπεριφορά του

ατόμουhellipraquo laquoΚρίσιμα είναι τα στοιχεία της συμπεριφοράς του ατόμουraquo τα οποία

πρέπει να είναι σε θέση να περιγράψει ο αστυνομικός ενώ laquoδεν επιτρέπεται να

ακινητοποιήσει ερευνήσει ή συλλάβει με βάση αυθαίρετη κρίση ή εικασία με βάση

το γεγονός ότι ένα πρόσωπο κινείται σε περιοχή υψηλής εγκληματικότητας με βάση

χαρακτηριστικά του ατόμουhellip ή την απροθυμία συμμόρφωσης σε απλές υποδείξεις

της αστυνομίαςraquo

29

Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951240 με περαιτέρω παραπομπές

30Βλ Ν Λίβου ΠοινΧρΜΕ433παρατηρήσεις σε ΑΠ(Συμβ) 1151995

31Ηttpwwwsynigorosgrresourcestoolipdoc20110119astinomia-fylladiopdf

(2015) 1 PRO JUSTITIA

9 |

Η έκδοση πάντως ενός τέτοιου Οδηγού και ειδικά σε μία τόσο σημαίνουσα

περίσταση υποδηλώνει τη γνώση και έμμεση παραδοχή εκ μέρους της Πολιτείας των

προβλημάτων που ανακύπτουν από τις αστυνομικές πρακτικές στον τομέα αυτό

προληπτικής αστυνομικής δράσης

33 Το ερμηνευτικό συμπέρασμα που απορρέει συνεπώς από τον Οδηγό

και επιτάσσεται από την ασφάλεια δικαίου είναι να νοούνται ως laquoυπόνοιεςraquo μόνο οι

εξατομικευμένες αντικειμενικές ενδείξεις τέλεσης συγκεκριμένου αδικήματος

που πρέπει να συνδέονται με τη συμπεριφορά του ατόμου και να αποδεικνύονται

από τους αστυνομικούς32

Οι προσαγωγές επομένως και οι προληπτικές σωματικές έρευνες θα πρέπει

κατrsquo ορθότερη εκδοχή να συνδέονται σε κάθε περίπτωση με την αποκάλυψη τέλεσης

εγκλήματος ενώ δεν είναι δικαιοκρατικά ανεκτό να εξυπηρετούν όπως έχει

υποστηριχθεί33 αμιγώς προληπτικούς σκοπούς ενόψει του επαχθούς

καταναγκαστικού τους χαρακτήρα και των σοβαρών περιορισμών που συνεπάγονται

για την προσωπική ελευθερία του πολίτη Άλλωστε στην περίπτωση που γινόταν

δεκτό ότι οι υπόνοιες αφορούν πράξεις που θα τελεστούν γίνεται εύκολα αντιληπτό

ότι η ανασφάλεια δικαίου θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη δεδομένης της δυσχέρειας ndashαν

όχι της αδυναμίας- προσδιορισμού με όρους αντικειμενικούς του πότε κάποιος είναι

ύποπτος στο επίπεδο της καθαρά προληπτικής αστυνόμευσης και των τυχαίων

ελέγχων προσδιορισμός που θα επαφιόταν τότε αποκλειστικά στην υποκειμενική

κρίση την εμπειρία και τις πνευματικές ικανότητες κάθε αστυνομικού Την συσταλτική

ερμηνεία των σχετικών διατάξεων υπαγορεύει άλλωστε και η αμφίβολη τυπική αλλά

και ουσιαστική σχετικά με επιμέρους προβλέψεις συνταγματικότητα του

συγκεκριμένου πδ

34 Ο περιορισμός βέβαια στα παραπάνω ερμηνευτικά συμπεράσματα δεν

αρκεί αλλά χρειάζονται κυρίως δύο πράγματα

Πρώτον οι παραδοχές αυτές θα πρέπει να ενταχθούν πια σrsquo ένα νέο σαφές

νομοθετικό κείμενο απαλλαγμένο από ασαφείς και γενικόλογες διατυπώσεις που θα

προσδιορίζει με αντικειμενικούς όρους τις ακριβείς προϋποθέσεις και τους σκοπούς

32

Βλ έτσι και Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ5

33Βλ Ν Λίβου παρατηρήσεις σε ΑΠ 6961999 ΠοινΧρ 2000318 επτου ίδιου Η δικονομική θέση των

καθrsquo ων υφίστανται υπόνοιες περί τελέσεως εγκλήματος ΠοινΧρ 19951103 επ ΓνωμΕισΑΠ 162007

ΠοινΔικ 2008431 επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 5: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

5 |

επίσης και προβλέψιμος στην εφαρμογή του12 Περαιτέρω σχετικά με την κράτηση

στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών κατrsquo άρθρο 5 παρ1 περγ της Σύμβασης το ΕΔΔΑ

έκρινε ότι η εύλογη υπόνοια τέλεσης αδικήματος προϋποθέτει την ύπαρξη γεγονότων

ή πληροφοριών που θα ικανοποιούσαν έναν αντικειμενικό παρατηρητή ότι το

εμπλεκόμενο άτομο μπορεί να έχει διαπράξει αδίκημα13 Η καταδίκη κατά το

παρελθόν για πράξεις τρομοκρατίας δεν αρκεί αφrsquo εαυτής ως βάση υποψίας14

παρότι το Δικαστήριο αναγνώρισε ότι οι υποθέσεις τρομοκρατίας ανήκουν σε μία

ιδιαίτερη κατηγορία Τέλος η στέρηση της ελευθερίας θα πρέπει να συμβαδίζει και με

τον σκοπό του άρθρου 5 δηλαδή την προστασία του ατόμου από την κρατική

αυθαιρεσία15 η οποία εκδηλώνεται και όταν οι αρχές επιδεικνύουν κακή πίστη ή

διάθεση εξαπάτησης του πολίτη16 ή όταν δεν εφαρμόζουν τη σχετική νομοθεσία

σύμφωνα με το πνεύμα της1718

13 Πέραν τώρα του χαρακτήρα του μέτρου όπως προκύπτει από τη

διατύπωση της διάταξης του άρθρου 74 παρ 15θ του πδ 1411991 η επίδειξη

δελτίου αστυνομικής ταυτότητας αποκλείει την προσαγωγή ενώ αν δεν καταστεί

δυνατή η βεβαίωση των στοιχείων οι ερωτήσεις που διατυπώνονται στον

προσαχθέντα στο τμήμα πολίτη οφείλουν να περιορίζονται στα απολύτως αναγκαία

για την εξακρίβωση στοιχεία και η παραμονή του στο τμήμα δεν πρέπει να ξεπερνά

τον απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό της προσαγωγής χρόνο Η προσαγωγή

βέβαια επιτρέπεται ακόμη κι αν βεβαιώθηκε η ταυτότητα του ατόμου εάν υπάρχουν

υπόνοιες διάπραξης εγκλήματος

Αυτό που συμβαίνει στην πράξη είναι να προσάγονται πολίτες ακόμη κι αν

επιδεικνύουν την ταυτότητά τους ή δεν υφίσταται καμία αντικειμενική ένδειξη τέλεσης

εγκλήματος από αυτούς19 Οι προσαγωγές αυτές αποτελούν συνήθως επακόλουθο

της διενέργειας οργανωμένων αστυνομικών επιχειρήσεων σε χώρους υψηλής

εγκληματικότητας (πχ πλατεία Εξαρχείων) ενώ για τη νομιμοποίησή τους οι

αστυνομικοί επικαλούνται σε αναφορές τους την υψηλή εγκληματικότητα του χώρου

12

ΕΔΔΑ Medvedyev κ Γαλλίας 2932010 παρ80Steel κα κ Αγγλίας 2391998 παρ54

13ΕΔΔΑ Labita κ Ιταλίας 642000 παρ155Ipek κα κ Τουρκίας 322009 παρ29

14ΕΔΔΑ Fox Campbell Hartley κ Αγγλίας 3081990 παρ35

15ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ54ChitayevChitayev κ Ρωσίας 1812007 παρ172

16ΕΔΔΑ Bozano όπ παρ59-60Conka όπ παρ44-6

17ΕΔΔΑ Benham κ Αγγλίας 1061996 παρ47Liu κ Ρωσίας 6122007 παρ82

18Βλ ως περίπτωση παραπλανητικής και καταχρηστικής σχετικής πρακτικής την αναφερόμενη στο

έγγραφο ΣτΠ 6230122532001 ΠοινΧρ 2002740-1 με σημείωση Ε Φυτράκη

19Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

6 |

ότι οι προσαγόμενοι laquoπεριφέρονται ύποπταraquo σrsquo αυτόν ή laquoαδυνατούν να

δικαιολογήσουν την παρουσία τουςraquo εκεί σαν να είναι υποχρεωμένοι οι πολίτες να

λογοδοτούν για την κίνησή τους σε δημόσιους χώρους ακόμα δε και την laquoαρνητικήraquo

τους συμπεριφορά

Χαρακτηριστικά σε μία από τις πολλές καταγγελθείσες στο ΣτΠ περιπτώσεις

κρίθηκαν ύποπτοι νεαροί που δήλωσαν ότι πάνε για μπάνιο ενώ αυτό ερχόταν σε

αντίθεση με την αμφίεσή τους καθώς φορούσαν παντελόνια τζιν και μπλούζες20

2 Οι προληπτικές σωματικές έρευνες

21 Αντίστοιχη είναι η νομοθετική βάση και για τη διενέργεια των

προληπτικών σωματικών ερευνών21 Οι έρευνες αυτές δεν ανήκουν στις γνωστές

και ρυθμιζόμενες από τον ΚΠΔ (άρθρα 253257) έρευνες οι οποίες επιτελούν

κατασταλτική λειτουργία με σκοπό την εξιχνίαση εγκλήματος που τελέστηκε ήδη και

τη σύλληψη του δράστη εντασσόμενες έτσι στα πλαίσια κάποιας εκκρεμούς

ποινικής διαδικασίας και διενεργούμενες είτε στο στάδιο της αστυνομικής

προανάκρισης κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ είτε κατόπιν άσκησης ποινικής δίωξης

στο στάδιο της κύριας ανάκρισης ή της προανάκρισης

Ειδικότερα το άρθρο 96 παρ 3β του ίδιου πδ προβλέπει ότι γίνονται

laquohellipόταν υπάρχει σοβαρή υπόνοια τελέσεως αξιοποίνου πράξεως ή απόλυτη

ανάγκηraquo

22 Στην πράξη22 οι σωματικές αυτές έρευνες διενεργούνται συνήθως σε

δημόσιο χώρο υπό κοινή θέα με την απειλή όπλου και το βίαιο εξαναγκασμό του

ατόμου να λάβει συγκεκριμένη θέση προς διενέργεια του ελέγχου και προς

εξασφάλιση της προστασίας των αστυνομικών23 Οι έρευνες γίνονται ακόμα και χωρίς

τη συνδρομή υπονοιών τέλεσης εγκλήματος ενώ για τη νομιμοποίησή τους

προσάπτεται συχνά στους ελεγχόμενους laquoαρνητική συμπεριφοράraquo και εκδήλωση

αρνητικής πεποίθησης για τη νομιμότητα της έρευνας ενώ παρατηρείται και διακριτική

επιλογή των ερευνώμενων προσώπων καθώς προτιμώνται αλλοδαποί ή πολίτες με

ιδιαίτερα εξωτερικά χαρακτηριστικά

20

Βλ την υπrsquo αριθμ πρωτ60041559ndashστ΄812003 αναφορά ΔιευθΑστυνΝοτιοανΑττ

21Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951237 επΠ Μπρακουμάτσου Το επιτρεπτό ή μη των

προληπτικών σωματικών ερευνών ΠοινΧρ 1987124 επ

22Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ2 επ

23Βλ σχετικά το άρθρο 6 παρ2 της υπrsquo αριθμ1393 laquoΚανονιστικής Διαταγήςraquo

(2015) 1 PRO JUSTITIA

7 |

Ενδεικτική είναι η περίπτωση24 όπου ένας επιβάτης οχήματος και μάλιστα όχι

ο οδηγός θεωρήθηκε από αστυνομικούς ύποπτος τέλεσης εγκλήματος μολονότι δεν

υπήρχε προς τούτο καμία αντικειμενική ένδειξη Απέναντι στην άρνησή του να υποστεί

σωματική έρευνα οι αστυνομικοί χρησιμοποίησαν υπέρμετρη βία με αποτέλεσμα τον

σοβαρό τραυματισμό του Στην περίπτωση αυτή ο Εισαγγελέας δεν άσκησε ποινική

δίωξη σε βάρος του εν λόγω προσώπου για αντίσταση κατά της αρχής (άρθρο 167

ΠΚ) ή απείθεια (άρθρο 169 ΠΚ) καθώς έκρινε μη νόμιμη τη σχετική ενέργεια των

αστυνομικών

Σημειωτέον ότι τα άρθρα 167 και 169 ΠΚ προϋποθέτουν γενικά νόμιμη

πρόσκληση και επιχείρηση νόμιμης υπηρεσιακής ενέργειας ενώ σύμφωνα με τον

καθηγητή Μανωλεδάκη25 στην περίπτωση της απείθειας (αντίστοιχα και για την

αντίσταση) η νομιμότητα (της πρόσκλησης και της υπηρεσιακής ενέργειας)

περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων την ουσιαστική συμφωνία της πρόσκλησης με το

Σύνταγμα και τους νόμους την όμοια συμφωνία της υπηρεσιακής ενέργειας που

πρόκειται να εκτελεστεί καθώς και τη συνταγματικότητα του νόμου που προβλέπει

την υποχρέωση του πολίτη για παροχή συνδρομής η οποία ανήκει στην ευρύτερη

laquoνομιμότηταraquo της πρόσκλησης Καθώς όμως οι ρυθμίσεις των άρθρων 94 και 96

παρ2 του πδ κρίνονται από τη θεωρία (τουλάχιστον τυπικά) αντισυνταγματικές

κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα έτσι και η πρόσκληση που στηρίζεται σrsquo αυτές δεν

μπορεί να είναι νόμιμη26

3 Συμπεράσματα

31 Όπως λοιπόν προκύπτει από τα παραπάνω και ιδίως από τα

παραδείγματα που αναφέρθηκαν η στρεβλή πρακτική εφαρμογή των σχετικών

διατάξεων οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι αστυνομικοί δίνουν στην έννοια της

υπόνοιας αμιγώς υποκειμενικό περιεχόμενο

Σε σχέση δε με τις σωματικές έρευνες η διάταξη παρουσιάζει επιπλέον

προβλήματα Συγκεκριμένα επισημαίνεται27 η παραβίαση με τη διάταξη της

συνταγματικής αρχής της αναγκαιότητας που (πρέπει να) διέπει όλες τις επαχθείς

laquoπράξεις δικονομικού καταναγκασμούraquo28 ενόψει της μη ειδικής και συγκεκριμένης

24

Βλ ΑναφοράΕισΠρωτΛάρισας 5429122005 ΠοινΧρ 2005276

25Βλ Ι Μανωλεδάκη Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας 1994 σελ109

26Έτσι οι Π Μπρακουμάτσος όπ ΠοινΧρ 1987126 και Α Ζαχαριάδης όπ Υπερ 19951245

27Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 1995 1244

28Βλ Ν Ανδρουλάκη Οι θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης 2012 σελ 298-9

(2015) 1 PRO JUSTITIA

8 |

αναφοράς των επιδιωκόμενων σκοπών των ερευνών αυτών (πέραν των γενικών

σκοπών του άρθρου 94) και της έλλειψης περαιτέρω εξειδίκευσης του εννοιολογικά

ευρέος όρου της απόλυτης ανάγκης Έχει υποστηριχθεί29 βέβαια και ότι η

προϋπόθεση της ύπαρξης σοβαρής υπόνοιας τέλεσης εγκλήματος δεν έχει

ουσιαστική σημασία στις προληπτικές έρευνες καθώς εάν υπάρχει πράγματι τέτοια

σοβαρή υπόνοια τότε οι διενεργούμενες έρευνες θα εντάσσονται στην αστυνομική

προανάκριση κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ έχοντας χαρακτήρα κατασταλτικό Σχετικά

πάντως με τα ρευστά όρια μεταξύ προληπτικής έρευνας και κατασταλτικής τοιαύτης

κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ τίθεται περαιτέρω το ερώτημα30 αν είναι ανεκτό η φύση

μιας τέτοιας έρευνας να κρίνεται εκ των υστέρων και με βάση το αποτέλεσμά της με

την έννοια ότι εάν η έρευνα καταλήξει σε αρνητικό αποτέλεσμα ως προς την τέλεση

εγκλήματος παραμένει προληπτική ενώ αν οδηγήσει σε κάποια ευρήματα τότε

αποκτά κατασταλτικό χαρακτήρα και μεταπίπτει σε προανακριτική του άρθρου 243

παρ2 ΚΠΔ Το όλο ζήτημα δεν είναι θέμα απλού χαρακτηρισμού της εκάστοτε

έρευνας αλλά συναρτάται με την ιδιότητα και τα δικαιώματά του καθrsquo ου η έρευνα σε

καθεμιά περίπτωση

32 Η ορθή ωστόσο ερμηνεία των σχετικών διατάξεων αποτυπώθηκε στο

φυλλάδιο που εξέδωσε το Υπουργείο Δημόσιας Τάξηςσε συνεργασία με το ΣτΠ το

καλοκαίρι του 2004 με τίτλο laquoΠρακτικός Οδηγός Επαφής του Αστυνομικού με τον

Πολίτη κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνωνraquo31 και με ισχύ μόνο για την

περίοδο των Αγώνων

Στον Οδηγό προβλέφθηκε ειδικότερα ότι η ακινητοποίηση έρευνα και

σύλληψη προσώπωνhellip επιτρέπεται να λάβουν χώρα μόνο εάν η αστυνομία έχει

σοβαρές υποψίες ότι έχει παραβιαστεί ο νόμος laquoΟι σοβαρές υποψίες πρέπει να

βασίζονται σε αντικειμενικώς εύλογα δεδομένα σχετικά με τη συμπεριφορά του

ατόμουhellipraquo laquoΚρίσιμα είναι τα στοιχεία της συμπεριφοράς του ατόμουraquo τα οποία

πρέπει να είναι σε θέση να περιγράψει ο αστυνομικός ενώ laquoδεν επιτρέπεται να

ακινητοποιήσει ερευνήσει ή συλλάβει με βάση αυθαίρετη κρίση ή εικασία με βάση

το γεγονός ότι ένα πρόσωπο κινείται σε περιοχή υψηλής εγκληματικότητας με βάση

χαρακτηριστικά του ατόμουhellip ή την απροθυμία συμμόρφωσης σε απλές υποδείξεις

της αστυνομίαςraquo

29

Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951240 με περαιτέρω παραπομπές

30Βλ Ν Λίβου ΠοινΧρΜΕ433παρατηρήσεις σε ΑΠ(Συμβ) 1151995

31Ηttpwwwsynigorosgrresourcestoolipdoc20110119astinomia-fylladiopdf

(2015) 1 PRO JUSTITIA

9 |

Η έκδοση πάντως ενός τέτοιου Οδηγού και ειδικά σε μία τόσο σημαίνουσα

περίσταση υποδηλώνει τη γνώση και έμμεση παραδοχή εκ μέρους της Πολιτείας των

προβλημάτων που ανακύπτουν από τις αστυνομικές πρακτικές στον τομέα αυτό

προληπτικής αστυνομικής δράσης

33 Το ερμηνευτικό συμπέρασμα που απορρέει συνεπώς από τον Οδηγό

και επιτάσσεται από την ασφάλεια δικαίου είναι να νοούνται ως laquoυπόνοιεςraquo μόνο οι

εξατομικευμένες αντικειμενικές ενδείξεις τέλεσης συγκεκριμένου αδικήματος

που πρέπει να συνδέονται με τη συμπεριφορά του ατόμου και να αποδεικνύονται

από τους αστυνομικούς32

Οι προσαγωγές επομένως και οι προληπτικές σωματικές έρευνες θα πρέπει

κατrsquo ορθότερη εκδοχή να συνδέονται σε κάθε περίπτωση με την αποκάλυψη τέλεσης

εγκλήματος ενώ δεν είναι δικαιοκρατικά ανεκτό να εξυπηρετούν όπως έχει

υποστηριχθεί33 αμιγώς προληπτικούς σκοπούς ενόψει του επαχθούς

καταναγκαστικού τους χαρακτήρα και των σοβαρών περιορισμών που συνεπάγονται

για την προσωπική ελευθερία του πολίτη Άλλωστε στην περίπτωση που γινόταν

δεκτό ότι οι υπόνοιες αφορούν πράξεις που θα τελεστούν γίνεται εύκολα αντιληπτό

ότι η ανασφάλεια δικαίου θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη δεδομένης της δυσχέρειας ndashαν

όχι της αδυναμίας- προσδιορισμού με όρους αντικειμενικούς του πότε κάποιος είναι

ύποπτος στο επίπεδο της καθαρά προληπτικής αστυνόμευσης και των τυχαίων

ελέγχων προσδιορισμός που θα επαφιόταν τότε αποκλειστικά στην υποκειμενική

κρίση την εμπειρία και τις πνευματικές ικανότητες κάθε αστυνομικού Την συσταλτική

ερμηνεία των σχετικών διατάξεων υπαγορεύει άλλωστε και η αμφίβολη τυπική αλλά

και ουσιαστική σχετικά με επιμέρους προβλέψεις συνταγματικότητα του

συγκεκριμένου πδ

34 Ο περιορισμός βέβαια στα παραπάνω ερμηνευτικά συμπεράσματα δεν

αρκεί αλλά χρειάζονται κυρίως δύο πράγματα

Πρώτον οι παραδοχές αυτές θα πρέπει να ενταχθούν πια σrsquo ένα νέο σαφές

νομοθετικό κείμενο απαλλαγμένο από ασαφείς και γενικόλογες διατυπώσεις που θα

προσδιορίζει με αντικειμενικούς όρους τις ακριβείς προϋποθέσεις και τους σκοπούς

32

Βλ έτσι και Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ5

33Βλ Ν Λίβου παρατηρήσεις σε ΑΠ 6961999 ΠοινΧρ 2000318 επτου ίδιου Η δικονομική θέση των

καθrsquo ων υφίστανται υπόνοιες περί τελέσεως εγκλήματος ΠοινΧρ 19951103 επ ΓνωμΕισΑΠ 162007

ΠοινΔικ 2008431 επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 6: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

6 |

ότι οι προσαγόμενοι laquoπεριφέρονται ύποπταraquo σrsquo αυτόν ή laquoαδυνατούν να

δικαιολογήσουν την παρουσία τουςraquo εκεί σαν να είναι υποχρεωμένοι οι πολίτες να

λογοδοτούν για την κίνησή τους σε δημόσιους χώρους ακόμα δε και την laquoαρνητικήraquo

τους συμπεριφορά

Χαρακτηριστικά σε μία από τις πολλές καταγγελθείσες στο ΣτΠ περιπτώσεις

κρίθηκαν ύποπτοι νεαροί που δήλωσαν ότι πάνε για μπάνιο ενώ αυτό ερχόταν σε

αντίθεση με την αμφίεσή τους καθώς φορούσαν παντελόνια τζιν και μπλούζες20

2 Οι προληπτικές σωματικές έρευνες

21 Αντίστοιχη είναι η νομοθετική βάση και για τη διενέργεια των

προληπτικών σωματικών ερευνών21 Οι έρευνες αυτές δεν ανήκουν στις γνωστές

και ρυθμιζόμενες από τον ΚΠΔ (άρθρα 253257) έρευνες οι οποίες επιτελούν

κατασταλτική λειτουργία με σκοπό την εξιχνίαση εγκλήματος που τελέστηκε ήδη και

τη σύλληψη του δράστη εντασσόμενες έτσι στα πλαίσια κάποιας εκκρεμούς

ποινικής διαδικασίας και διενεργούμενες είτε στο στάδιο της αστυνομικής

προανάκρισης κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ είτε κατόπιν άσκησης ποινικής δίωξης

στο στάδιο της κύριας ανάκρισης ή της προανάκρισης

Ειδικότερα το άρθρο 96 παρ 3β του ίδιου πδ προβλέπει ότι γίνονται

laquohellipόταν υπάρχει σοβαρή υπόνοια τελέσεως αξιοποίνου πράξεως ή απόλυτη

ανάγκηraquo

22 Στην πράξη22 οι σωματικές αυτές έρευνες διενεργούνται συνήθως σε

δημόσιο χώρο υπό κοινή θέα με την απειλή όπλου και το βίαιο εξαναγκασμό του

ατόμου να λάβει συγκεκριμένη θέση προς διενέργεια του ελέγχου και προς

εξασφάλιση της προστασίας των αστυνομικών23 Οι έρευνες γίνονται ακόμα και χωρίς

τη συνδρομή υπονοιών τέλεσης εγκλήματος ενώ για τη νομιμοποίησή τους

προσάπτεται συχνά στους ελεγχόμενους laquoαρνητική συμπεριφοράraquo και εκδήλωση

αρνητικής πεποίθησης για τη νομιμότητα της έρευνας ενώ παρατηρείται και διακριτική

επιλογή των ερευνώμενων προσώπων καθώς προτιμώνται αλλοδαποί ή πολίτες με

ιδιαίτερα εξωτερικά χαρακτηριστικά

20

Βλ την υπrsquo αριθμ πρωτ60041559ndashστ΄812003 αναφορά ΔιευθΑστυνΝοτιοανΑττ

21Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951237 επΠ Μπρακουμάτσου Το επιτρεπτό ή μη των

προληπτικών σωματικών ερευνών ΠοινΧρ 1987124 επ

22Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ2 επ

23Βλ σχετικά το άρθρο 6 παρ2 της υπrsquo αριθμ1393 laquoΚανονιστικής Διαταγήςraquo

(2015) 1 PRO JUSTITIA

7 |

Ενδεικτική είναι η περίπτωση24 όπου ένας επιβάτης οχήματος και μάλιστα όχι

ο οδηγός θεωρήθηκε από αστυνομικούς ύποπτος τέλεσης εγκλήματος μολονότι δεν

υπήρχε προς τούτο καμία αντικειμενική ένδειξη Απέναντι στην άρνησή του να υποστεί

σωματική έρευνα οι αστυνομικοί χρησιμοποίησαν υπέρμετρη βία με αποτέλεσμα τον

σοβαρό τραυματισμό του Στην περίπτωση αυτή ο Εισαγγελέας δεν άσκησε ποινική

δίωξη σε βάρος του εν λόγω προσώπου για αντίσταση κατά της αρχής (άρθρο 167

ΠΚ) ή απείθεια (άρθρο 169 ΠΚ) καθώς έκρινε μη νόμιμη τη σχετική ενέργεια των

αστυνομικών

Σημειωτέον ότι τα άρθρα 167 και 169 ΠΚ προϋποθέτουν γενικά νόμιμη

πρόσκληση και επιχείρηση νόμιμης υπηρεσιακής ενέργειας ενώ σύμφωνα με τον

καθηγητή Μανωλεδάκη25 στην περίπτωση της απείθειας (αντίστοιχα και για την

αντίσταση) η νομιμότητα (της πρόσκλησης και της υπηρεσιακής ενέργειας)

περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων την ουσιαστική συμφωνία της πρόσκλησης με το

Σύνταγμα και τους νόμους την όμοια συμφωνία της υπηρεσιακής ενέργειας που

πρόκειται να εκτελεστεί καθώς και τη συνταγματικότητα του νόμου που προβλέπει

την υποχρέωση του πολίτη για παροχή συνδρομής η οποία ανήκει στην ευρύτερη

laquoνομιμότηταraquo της πρόσκλησης Καθώς όμως οι ρυθμίσεις των άρθρων 94 και 96

παρ2 του πδ κρίνονται από τη θεωρία (τουλάχιστον τυπικά) αντισυνταγματικές

κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα έτσι και η πρόσκληση που στηρίζεται σrsquo αυτές δεν

μπορεί να είναι νόμιμη26

3 Συμπεράσματα

31 Όπως λοιπόν προκύπτει από τα παραπάνω και ιδίως από τα

παραδείγματα που αναφέρθηκαν η στρεβλή πρακτική εφαρμογή των σχετικών

διατάξεων οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι αστυνομικοί δίνουν στην έννοια της

υπόνοιας αμιγώς υποκειμενικό περιεχόμενο

Σε σχέση δε με τις σωματικές έρευνες η διάταξη παρουσιάζει επιπλέον

προβλήματα Συγκεκριμένα επισημαίνεται27 η παραβίαση με τη διάταξη της

συνταγματικής αρχής της αναγκαιότητας που (πρέπει να) διέπει όλες τις επαχθείς

laquoπράξεις δικονομικού καταναγκασμούraquo28 ενόψει της μη ειδικής και συγκεκριμένης

24

Βλ ΑναφοράΕισΠρωτΛάρισας 5429122005 ΠοινΧρ 2005276

25Βλ Ι Μανωλεδάκη Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας 1994 σελ109

26Έτσι οι Π Μπρακουμάτσος όπ ΠοινΧρ 1987126 και Α Ζαχαριάδης όπ Υπερ 19951245

27Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 1995 1244

28Βλ Ν Ανδρουλάκη Οι θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης 2012 σελ 298-9

(2015) 1 PRO JUSTITIA

8 |

αναφοράς των επιδιωκόμενων σκοπών των ερευνών αυτών (πέραν των γενικών

σκοπών του άρθρου 94) και της έλλειψης περαιτέρω εξειδίκευσης του εννοιολογικά

ευρέος όρου της απόλυτης ανάγκης Έχει υποστηριχθεί29 βέβαια και ότι η

προϋπόθεση της ύπαρξης σοβαρής υπόνοιας τέλεσης εγκλήματος δεν έχει

ουσιαστική σημασία στις προληπτικές έρευνες καθώς εάν υπάρχει πράγματι τέτοια

σοβαρή υπόνοια τότε οι διενεργούμενες έρευνες θα εντάσσονται στην αστυνομική

προανάκριση κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ έχοντας χαρακτήρα κατασταλτικό Σχετικά

πάντως με τα ρευστά όρια μεταξύ προληπτικής έρευνας και κατασταλτικής τοιαύτης

κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ τίθεται περαιτέρω το ερώτημα30 αν είναι ανεκτό η φύση

μιας τέτοιας έρευνας να κρίνεται εκ των υστέρων και με βάση το αποτέλεσμά της με

την έννοια ότι εάν η έρευνα καταλήξει σε αρνητικό αποτέλεσμα ως προς την τέλεση

εγκλήματος παραμένει προληπτική ενώ αν οδηγήσει σε κάποια ευρήματα τότε

αποκτά κατασταλτικό χαρακτήρα και μεταπίπτει σε προανακριτική του άρθρου 243

παρ2 ΚΠΔ Το όλο ζήτημα δεν είναι θέμα απλού χαρακτηρισμού της εκάστοτε

έρευνας αλλά συναρτάται με την ιδιότητα και τα δικαιώματά του καθrsquo ου η έρευνα σε

καθεμιά περίπτωση

32 Η ορθή ωστόσο ερμηνεία των σχετικών διατάξεων αποτυπώθηκε στο

φυλλάδιο που εξέδωσε το Υπουργείο Δημόσιας Τάξηςσε συνεργασία με το ΣτΠ το

καλοκαίρι του 2004 με τίτλο laquoΠρακτικός Οδηγός Επαφής του Αστυνομικού με τον

Πολίτη κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνωνraquo31 και με ισχύ μόνο για την

περίοδο των Αγώνων

Στον Οδηγό προβλέφθηκε ειδικότερα ότι η ακινητοποίηση έρευνα και

σύλληψη προσώπωνhellip επιτρέπεται να λάβουν χώρα μόνο εάν η αστυνομία έχει

σοβαρές υποψίες ότι έχει παραβιαστεί ο νόμος laquoΟι σοβαρές υποψίες πρέπει να

βασίζονται σε αντικειμενικώς εύλογα δεδομένα σχετικά με τη συμπεριφορά του

ατόμουhellipraquo laquoΚρίσιμα είναι τα στοιχεία της συμπεριφοράς του ατόμουraquo τα οποία

πρέπει να είναι σε θέση να περιγράψει ο αστυνομικός ενώ laquoδεν επιτρέπεται να

ακινητοποιήσει ερευνήσει ή συλλάβει με βάση αυθαίρετη κρίση ή εικασία με βάση

το γεγονός ότι ένα πρόσωπο κινείται σε περιοχή υψηλής εγκληματικότητας με βάση

χαρακτηριστικά του ατόμουhellip ή την απροθυμία συμμόρφωσης σε απλές υποδείξεις

της αστυνομίαςraquo

29

Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951240 με περαιτέρω παραπομπές

30Βλ Ν Λίβου ΠοινΧρΜΕ433παρατηρήσεις σε ΑΠ(Συμβ) 1151995

31Ηttpwwwsynigorosgrresourcestoolipdoc20110119astinomia-fylladiopdf

(2015) 1 PRO JUSTITIA

9 |

Η έκδοση πάντως ενός τέτοιου Οδηγού και ειδικά σε μία τόσο σημαίνουσα

περίσταση υποδηλώνει τη γνώση και έμμεση παραδοχή εκ μέρους της Πολιτείας των

προβλημάτων που ανακύπτουν από τις αστυνομικές πρακτικές στον τομέα αυτό

προληπτικής αστυνομικής δράσης

33 Το ερμηνευτικό συμπέρασμα που απορρέει συνεπώς από τον Οδηγό

και επιτάσσεται από την ασφάλεια δικαίου είναι να νοούνται ως laquoυπόνοιεςraquo μόνο οι

εξατομικευμένες αντικειμενικές ενδείξεις τέλεσης συγκεκριμένου αδικήματος

που πρέπει να συνδέονται με τη συμπεριφορά του ατόμου και να αποδεικνύονται

από τους αστυνομικούς32

Οι προσαγωγές επομένως και οι προληπτικές σωματικές έρευνες θα πρέπει

κατrsquo ορθότερη εκδοχή να συνδέονται σε κάθε περίπτωση με την αποκάλυψη τέλεσης

εγκλήματος ενώ δεν είναι δικαιοκρατικά ανεκτό να εξυπηρετούν όπως έχει

υποστηριχθεί33 αμιγώς προληπτικούς σκοπούς ενόψει του επαχθούς

καταναγκαστικού τους χαρακτήρα και των σοβαρών περιορισμών που συνεπάγονται

για την προσωπική ελευθερία του πολίτη Άλλωστε στην περίπτωση που γινόταν

δεκτό ότι οι υπόνοιες αφορούν πράξεις που θα τελεστούν γίνεται εύκολα αντιληπτό

ότι η ανασφάλεια δικαίου θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη δεδομένης της δυσχέρειας ndashαν

όχι της αδυναμίας- προσδιορισμού με όρους αντικειμενικούς του πότε κάποιος είναι

ύποπτος στο επίπεδο της καθαρά προληπτικής αστυνόμευσης και των τυχαίων

ελέγχων προσδιορισμός που θα επαφιόταν τότε αποκλειστικά στην υποκειμενική

κρίση την εμπειρία και τις πνευματικές ικανότητες κάθε αστυνομικού Την συσταλτική

ερμηνεία των σχετικών διατάξεων υπαγορεύει άλλωστε και η αμφίβολη τυπική αλλά

και ουσιαστική σχετικά με επιμέρους προβλέψεις συνταγματικότητα του

συγκεκριμένου πδ

34 Ο περιορισμός βέβαια στα παραπάνω ερμηνευτικά συμπεράσματα δεν

αρκεί αλλά χρειάζονται κυρίως δύο πράγματα

Πρώτον οι παραδοχές αυτές θα πρέπει να ενταχθούν πια σrsquo ένα νέο σαφές

νομοθετικό κείμενο απαλλαγμένο από ασαφείς και γενικόλογες διατυπώσεις που θα

προσδιορίζει με αντικειμενικούς όρους τις ακριβείς προϋποθέσεις και τους σκοπούς

32

Βλ έτσι και Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ5

33Βλ Ν Λίβου παρατηρήσεις σε ΑΠ 6961999 ΠοινΧρ 2000318 επτου ίδιου Η δικονομική θέση των

καθrsquo ων υφίστανται υπόνοιες περί τελέσεως εγκλήματος ΠοινΧρ 19951103 επ ΓνωμΕισΑΠ 162007

ΠοινΔικ 2008431 επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 7: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

7 |

Ενδεικτική είναι η περίπτωση24 όπου ένας επιβάτης οχήματος και μάλιστα όχι

ο οδηγός θεωρήθηκε από αστυνομικούς ύποπτος τέλεσης εγκλήματος μολονότι δεν

υπήρχε προς τούτο καμία αντικειμενική ένδειξη Απέναντι στην άρνησή του να υποστεί

σωματική έρευνα οι αστυνομικοί χρησιμοποίησαν υπέρμετρη βία με αποτέλεσμα τον

σοβαρό τραυματισμό του Στην περίπτωση αυτή ο Εισαγγελέας δεν άσκησε ποινική

δίωξη σε βάρος του εν λόγω προσώπου για αντίσταση κατά της αρχής (άρθρο 167

ΠΚ) ή απείθεια (άρθρο 169 ΠΚ) καθώς έκρινε μη νόμιμη τη σχετική ενέργεια των

αστυνομικών

Σημειωτέον ότι τα άρθρα 167 και 169 ΠΚ προϋποθέτουν γενικά νόμιμη

πρόσκληση και επιχείρηση νόμιμης υπηρεσιακής ενέργειας ενώ σύμφωνα με τον

καθηγητή Μανωλεδάκη25 στην περίπτωση της απείθειας (αντίστοιχα και για την

αντίσταση) η νομιμότητα (της πρόσκλησης και της υπηρεσιακής ενέργειας)

περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων την ουσιαστική συμφωνία της πρόσκλησης με το

Σύνταγμα και τους νόμους την όμοια συμφωνία της υπηρεσιακής ενέργειας που

πρόκειται να εκτελεστεί καθώς και τη συνταγματικότητα του νόμου που προβλέπει

την υποχρέωση του πολίτη για παροχή συνδρομής η οποία ανήκει στην ευρύτερη

laquoνομιμότηταraquo της πρόσκλησης Καθώς όμως οι ρυθμίσεις των άρθρων 94 και 96

παρ2 του πδ κρίνονται από τη θεωρία (τουλάχιστον τυπικά) αντισυνταγματικές

κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα έτσι και η πρόσκληση που στηρίζεται σrsquo αυτές δεν

μπορεί να είναι νόμιμη26

3 Συμπεράσματα

31 Όπως λοιπόν προκύπτει από τα παραπάνω και ιδίως από τα

παραδείγματα που αναφέρθηκαν η στρεβλή πρακτική εφαρμογή των σχετικών

διατάξεων οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι αστυνομικοί δίνουν στην έννοια της

υπόνοιας αμιγώς υποκειμενικό περιεχόμενο

Σε σχέση δε με τις σωματικές έρευνες η διάταξη παρουσιάζει επιπλέον

προβλήματα Συγκεκριμένα επισημαίνεται27 η παραβίαση με τη διάταξη της

συνταγματικής αρχής της αναγκαιότητας που (πρέπει να) διέπει όλες τις επαχθείς

laquoπράξεις δικονομικού καταναγκασμούraquo28 ενόψει της μη ειδικής και συγκεκριμένης

24

Βλ ΑναφοράΕισΠρωτΛάρισας 5429122005 ΠοινΧρ 2005276

25Βλ Ι Μανωλεδάκη Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας 1994 σελ109

26Έτσι οι Π Μπρακουμάτσος όπ ΠοινΧρ 1987126 και Α Ζαχαριάδης όπ Υπερ 19951245

27Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 1995 1244

28Βλ Ν Ανδρουλάκη Οι θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης 2012 σελ 298-9

(2015) 1 PRO JUSTITIA

8 |

αναφοράς των επιδιωκόμενων σκοπών των ερευνών αυτών (πέραν των γενικών

σκοπών του άρθρου 94) και της έλλειψης περαιτέρω εξειδίκευσης του εννοιολογικά

ευρέος όρου της απόλυτης ανάγκης Έχει υποστηριχθεί29 βέβαια και ότι η

προϋπόθεση της ύπαρξης σοβαρής υπόνοιας τέλεσης εγκλήματος δεν έχει

ουσιαστική σημασία στις προληπτικές έρευνες καθώς εάν υπάρχει πράγματι τέτοια

σοβαρή υπόνοια τότε οι διενεργούμενες έρευνες θα εντάσσονται στην αστυνομική

προανάκριση κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ έχοντας χαρακτήρα κατασταλτικό Σχετικά

πάντως με τα ρευστά όρια μεταξύ προληπτικής έρευνας και κατασταλτικής τοιαύτης

κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ τίθεται περαιτέρω το ερώτημα30 αν είναι ανεκτό η φύση

μιας τέτοιας έρευνας να κρίνεται εκ των υστέρων και με βάση το αποτέλεσμά της με

την έννοια ότι εάν η έρευνα καταλήξει σε αρνητικό αποτέλεσμα ως προς την τέλεση

εγκλήματος παραμένει προληπτική ενώ αν οδηγήσει σε κάποια ευρήματα τότε

αποκτά κατασταλτικό χαρακτήρα και μεταπίπτει σε προανακριτική του άρθρου 243

παρ2 ΚΠΔ Το όλο ζήτημα δεν είναι θέμα απλού χαρακτηρισμού της εκάστοτε

έρευνας αλλά συναρτάται με την ιδιότητα και τα δικαιώματά του καθrsquo ου η έρευνα σε

καθεμιά περίπτωση

32 Η ορθή ωστόσο ερμηνεία των σχετικών διατάξεων αποτυπώθηκε στο

φυλλάδιο που εξέδωσε το Υπουργείο Δημόσιας Τάξηςσε συνεργασία με το ΣτΠ το

καλοκαίρι του 2004 με τίτλο laquoΠρακτικός Οδηγός Επαφής του Αστυνομικού με τον

Πολίτη κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνωνraquo31 και με ισχύ μόνο για την

περίοδο των Αγώνων

Στον Οδηγό προβλέφθηκε ειδικότερα ότι η ακινητοποίηση έρευνα και

σύλληψη προσώπωνhellip επιτρέπεται να λάβουν χώρα μόνο εάν η αστυνομία έχει

σοβαρές υποψίες ότι έχει παραβιαστεί ο νόμος laquoΟι σοβαρές υποψίες πρέπει να

βασίζονται σε αντικειμενικώς εύλογα δεδομένα σχετικά με τη συμπεριφορά του

ατόμουhellipraquo laquoΚρίσιμα είναι τα στοιχεία της συμπεριφοράς του ατόμουraquo τα οποία

πρέπει να είναι σε θέση να περιγράψει ο αστυνομικός ενώ laquoδεν επιτρέπεται να

ακινητοποιήσει ερευνήσει ή συλλάβει με βάση αυθαίρετη κρίση ή εικασία με βάση

το γεγονός ότι ένα πρόσωπο κινείται σε περιοχή υψηλής εγκληματικότητας με βάση

χαρακτηριστικά του ατόμουhellip ή την απροθυμία συμμόρφωσης σε απλές υποδείξεις

της αστυνομίαςraquo

29

Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951240 με περαιτέρω παραπομπές

30Βλ Ν Λίβου ΠοινΧρΜΕ433παρατηρήσεις σε ΑΠ(Συμβ) 1151995

31Ηttpwwwsynigorosgrresourcestoolipdoc20110119astinomia-fylladiopdf

(2015) 1 PRO JUSTITIA

9 |

Η έκδοση πάντως ενός τέτοιου Οδηγού και ειδικά σε μία τόσο σημαίνουσα

περίσταση υποδηλώνει τη γνώση και έμμεση παραδοχή εκ μέρους της Πολιτείας των

προβλημάτων που ανακύπτουν από τις αστυνομικές πρακτικές στον τομέα αυτό

προληπτικής αστυνομικής δράσης

33 Το ερμηνευτικό συμπέρασμα που απορρέει συνεπώς από τον Οδηγό

και επιτάσσεται από την ασφάλεια δικαίου είναι να νοούνται ως laquoυπόνοιεςraquo μόνο οι

εξατομικευμένες αντικειμενικές ενδείξεις τέλεσης συγκεκριμένου αδικήματος

που πρέπει να συνδέονται με τη συμπεριφορά του ατόμου και να αποδεικνύονται

από τους αστυνομικούς32

Οι προσαγωγές επομένως και οι προληπτικές σωματικές έρευνες θα πρέπει

κατrsquo ορθότερη εκδοχή να συνδέονται σε κάθε περίπτωση με την αποκάλυψη τέλεσης

εγκλήματος ενώ δεν είναι δικαιοκρατικά ανεκτό να εξυπηρετούν όπως έχει

υποστηριχθεί33 αμιγώς προληπτικούς σκοπούς ενόψει του επαχθούς

καταναγκαστικού τους χαρακτήρα και των σοβαρών περιορισμών που συνεπάγονται

για την προσωπική ελευθερία του πολίτη Άλλωστε στην περίπτωση που γινόταν

δεκτό ότι οι υπόνοιες αφορούν πράξεις που θα τελεστούν γίνεται εύκολα αντιληπτό

ότι η ανασφάλεια δικαίου θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη δεδομένης της δυσχέρειας ndashαν

όχι της αδυναμίας- προσδιορισμού με όρους αντικειμενικούς του πότε κάποιος είναι

ύποπτος στο επίπεδο της καθαρά προληπτικής αστυνόμευσης και των τυχαίων

ελέγχων προσδιορισμός που θα επαφιόταν τότε αποκλειστικά στην υποκειμενική

κρίση την εμπειρία και τις πνευματικές ικανότητες κάθε αστυνομικού Την συσταλτική

ερμηνεία των σχετικών διατάξεων υπαγορεύει άλλωστε και η αμφίβολη τυπική αλλά

και ουσιαστική σχετικά με επιμέρους προβλέψεις συνταγματικότητα του

συγκεκριμένου πδ

34 Ο περιορισμός βέβαια στα παραπάνω ερμηνευτικά συμπεράσματα δεν

αρκεί αλλά χρειάζονται κυρίως δύο πράγματα

Πρώτον οι παραδοχές αυτές θα πρέπει να ενταχθούν πια σrsquo ένα νέο σαφές

νομοθετικό κείμενο απαλλαγμένο από ασαφείς και γενικόλογες διατυπώσεις που θα

προσδιορίζει με αντικειμενικούς όρους τις ακριβείς προϋποθέσεις και τους σκοπούς

32

Βλ έτσι και Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ5

33Βλ Ν Λίβου παρατηρήσεις σε ΑΠ 6961999 ΠοινΧρ 2000318 επτου ίδιου Η δικονομική θέση των

καθrsquo ων υφίστανται υπόνοιες περί τελέσεως εγκλήματος ΠοινΧρ 19951103 επ ΓνωμΕισΑΠ 162007

ΠοινΔικ 2008431 επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 8: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

8 |

αναφοράς των επιδιωκόμενων σκοπών των ερευνών αυτών (πέραν των γενικών

σκοπών του άρθρου 94) και της έλλειψης περαιτέρω εξειδίκευσης του εννοιολογικά

ευρέος όρου της απόλυτης ανάγκης Έχει υποστηριχθεί29 βέβαια και ότι η

προϋπόθεση της ύπαρξης σοβαρής υπόνοιας τέλεσης εγκλήματος δεν έχει

ουσιαστική σημασία στις προληπτικές έρευνες καθώς εάν υπάρχει πράγματι τέτοια

σοβαρή υπόνοια τότε οι διενεργούμενες έρευνες θα εντάσσονται στην αστυνομική

προανάκριση κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ έχοντας χαρακτήρα κατασταλτικό Σχετικά

πάντως με τα ρευστά όρια μεταξύ προληπτικής έρευνας και κατασταλτικής τοιαύτης

κατrsquo άρθρο 243 παρ2 ΚΠΔ τίθεται περαιτέρω το ερώτημα30 αν είναι ανεκτό η φύση

μιας τέτοιας έρευνας να κρίνεται εκ των υστέρων και με βάση το αποτέλεσμά της με

την έννοια ότι εάν η έρευνα καταλήξει σε αρνητικό αποτέλεσμα ως προς την τέλεση

εγκλήματος παραμένει προληπτική ενώ αν οδηγήσει σε κάποια ευρήματα τότε

αποκτά κατασταλτικό χαρακτήρα και μεταπίπτει σε προανακριτική του άρθρου 243

παρ2 ΚΠΔ Το όλο ζήτημα δεν είναι θέμα απλού χαρακτηρισμού της εκάστοτε

έρευνας αλλά συναρτάται με την ιδιότητα και τα δικαιώματά του καθrsquo ου η έρευνα σε

καθεμιά περίπτωση

32 Η ορθή ωστόσο ερμηνεία των σχετικών διατάξεων αποτυπώθηκε στο

φυλλάδιο που εξέδωσε το Υπουργείο Δημόσιας Τάξηςσε συνεργασία με το ΣτΠ το

καλοκαίρι του 2004 με τίτλο laquoΠρακτικός Οδηγός Επαφής του Αστυνομικού με τον

Πολίτη κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνωνraquo31 και με ισχύ μόνο για την

περίοδο των Αγώνων

Στον Οδηγό προβλέφθηκε ειδικότερα ότι η ακινητοποίηση έρευνα και

σύλληψη προσώπωνhellip επιτρέπεται να λάβουν χώρα μόνο εάν η αστυνομία έχει

σοβαρές υποψίες ότι έχει παραβιαστεί ο νόμος laquoΟι σοβαρές υποψίες πρέπει να

βασίζονται σε αντικειμενικώς εύλογα δεδομένα σχετικά με τη συμπεριφορά του

ατόμουhellipraquo laquoΚρίσιμα είναι τα στοιχεία της συμπεριφοράς του ατόμουraquo τα οποία

πρέπει να είναι σε θέση να περιγράψει ο αστυνομικός ενώ laquoδεν επιτρέπεται να

ακινητοποιήσει ερευνήσει ή συλλάβει με βάση αυθαίρετη κρίση ή εικασία με βάση

το γεγονός ότι ένα πρόσωπο κινείται σε περιοχή υψηλής εγκληματικότητας με βάση

χαρακτηριστικά του ατόμουhellip ή την απροθυμία συμμόρφωσης σε απλές υποδείξεις

της αστυνομίαςraquo

29

Βλ Α Ζαχαριάδη όπ Υπερ 19951240 με περαιτέρω παραπομπές

30Βλ Ν Λίβου ΠοινΧρΜΕ433παρατηρήσεις σε ΑΠ(Συμβ) 1151995

31Ηttpwwwsynigorosgrresourcestoolipdoc20110119astinomia-fylladiopdf

(2015) 1 PRO JUSTITIA

9 |

Η έκδοση πάντως ενός τέτοιου Οδηγού και ειδικά σε μία τόσο σημαίνουσα

περίσταση υποδηλώνει τη γνώση και έμμεση παραδοχή εκ μέρους της Πολιτείας των

προβλημάτων που ανακύπτουν από τις αστυνομικές πρακτικές στον τομέα αυτό

προληπτικής αστυνομικής δράσης

33 Το ερμηνευτικό συμπέρασμα που απορρέει συνεπώς από τον Οδηγό

και επιτάσσεται από την ασφάλεια δικαίου είναι να νοούνται ως laquoυπόνοιεςraquo μόνο οι

εξατομικευμένες αντικειμενικές ενδείξεις τέλεσης συγκεκριμένου αδικήματος

που πρέπει να συνδέονται με τη συμπεριφορά του ατόμου και να αποδεικνύονται

από τους αστυνομικούς32

Οι προσαγωγές επομένως και οι προληπτικές σωματικές έρευνες θα πρέπει

κατrsquo ορθότερη εκδοχή να συνδέονται σε κάθε περίπτωση με την αποκάλυψη τέλεσης

εγκλήματος ενώ δεν είναι δικαιοκρατικά ανεκτό να εξυπηρετούν όπως έχει

υποστηριχθεί33 αμιγώς προληπτικούς σκοπούς ενόψει του επαχθούς

καταναγκαστικού τους χαρακτήρα και των σοβαρών περιορισμών που συνεπάγονται

για την προσωπική ελευθερία του πολίτη Άλλωστε στην περίπτωση που γινόταν

δεκτό ότι οι υπόνοιες αφορούν πράξεις που θα τελεστούν γίνεται εύκολα αντιληπτό

ότι η ανασφάλεια δικαίου θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη δεδομένης της δυσχέρειας ndashαν

όχι της αδυναμίας- προσδιορισμού με όρους αντικειμενικούς του πότε κάποιος είναι

ύποπτος στο επίπεδο της καθαρά προληπτικής αστυνόμευσης και των τυχαίων

ελέγχων προσδιορισμός που θα επαφιόταν τότε αποκλειστικά στην υποκειμενική

κρίση την εμπειρία και τις πνευματικές ικανότητες κάθε αστυνομικού Την συσταλτική

ερμηνεία των σχετικών διατάξεων υπαγορεύει άλλωστε και η αμφίβολη τυπική αλλά

και ουσιαστική σχετικά με επιμέρους προβλέψεις συνταγματικότητα του

συγκεκριμένου πδ

34 Ο περιορισμός βέβαια στα παραπάνω ερμηνευτικά συμπεράσματα δεν

αρκεί αλλά χρειάζονται κυρίως δύο πράγματα

Πρώτον οι παραδοχές αυτές θα πρέπει να ενταχθούν πια σrsquo ένα νέο σαφές

νομοθετικό κείμενο απαλλαγμένο από ασαφείς και γενικόλογες διατυπώσεις που θα

προσδιορίζει με αντικειμενικούς όρους τις ακριβείς προϋποθέσεις και τους σκοπούς

32

Βλ έτσι και Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ5

33Βλ Ν Λίβου παρατηρήσεις σε ΑΠ 6961999 ΠοινΧρ 2000318 επτου ίδιου Η δικονομική θέση των

καθrsquo ων υφίστανται υπόνοιες περί τελέσεως εγκλήματος ΠοινΧρ 19951103 επ ΓνωμΕισΑΠ 162007

ΠοινΔικ 2008431 επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 9: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

9 |

Η έκδοση πάντως ενός τέτοιου Οδηγού και ειδικά σε μία τόσο σημαίνουσα

περίσταση υποδηλώνει τη γνώση και έμμεση παραδοχή εκ μέρους της Πολιτείας των

προβλημάτων που ανακύπτουν από τις αστυνομικές πρακτικές στον τομέα αυτό

προληπτικής αστυνομικής δράσης

33 Το ερμηνευτικό συμπέρασμα που απορρέει συνεπώς από τον Οδηγό

και επιτάσσεται από την ασφάλεια δικαίου είναι να νοούνται ως laquoυπόνοιεςraquo μόνο οι

εξατομικευμένες αντικειμενικές ενδείξεις τέλεσης συγκεκριμένου αδικήματος

που πρέπει να συνδέονται με τη συμπεριφορά του ατόμου και να αποδεικνύονται

από τους αστυνομικούς32

Οι προσαγωγές επομένως και οι προληπτικές σωματικές έρευνες θα πρέπει

κατrsquo ορθότερη εκδοχή να συνδέονται σε κάθε περίπτωση με την αποκάλυψη τέλεσης

εγκλήματος ενώ δεν είναι δικαιοκρατικά ανεκτό να εξυπηρετούν όπως έχει

υποστηριχθεί33 αμιγώς προληπτικούς σκοπούς ενόψει του επαχθούς

καταναγκαστικού τους χαρακτήρα και των σοβαρών περιορισμών που συνεπάγονται

για την προσωπική ελευθερία του πολίτη Άλλωστε στην περίπτωση που γινόταν

δεκτό ότι οι υπόνοιες αφορούν πράξεις που θα τελεστούν γίνεται εύκολα αντιληπτό

ότι η ανασφάλεια δικαίου θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη δεδομένης της δυσχέρειας ndashαν

όχι της αδυναμίας- προσδιορισμού με όρους αντικειμενικούς του πότε κάποιος είναι

ύποπτος στο επίπεδο της καθαρά προληπτικής αστυνόμευσης και των τυχαίων

ελέγχων προσδιορισμός που θα επαφιόταν τότε αποκλειστικά στην υποκειμενική

κρίση την εμπειρία και τις πνευματικές ικανότητες κάθε αστυνομικού Την συσταλτική

ερμηνεία των σχετικών διατάξεων υπαγορεύει άλλωστε και η αμφίβολη τυπική αλλά

και ουσιαστική σχετικά με επιμέρους προβλέψεις συνταγματικότητα του

συγκεκριμένου πδ

34 Ο περιορισμός βέβαια στα παραπάνω ερμηνευτικά συμπεράσματα δεν

αρκεί αλλά χρειάζονται κυρίως δύο πράγματα

Πρώτον οι παραδοχές αυτές θα πρέπει να ενταχθούν πια σrsquo ένα νέο σαφές

νομοθετικό κείμενο απαλλαγμένο από ασαφείς και γενικόλογες διατυπώσεις που θα

προσδιορίζει με αντικειμενικούς όρους τις ακριβείς προϋποθέσεις και τους σκοπούς

32

Βλ έτσι και Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ5

33Βλ Ν Λίβου παρατηρήσεις σε ΑΠ 6961999 ΠοινΧρ 2000318 επτου ίδιου Η δικονομική θέση των

καθrsquo ων υφίστανται υπόνοιες περί τελέσεως εγκλήματος ΠοινΧρ 19951103 επ ΓνωμΕισΑΠ 162007

ΠοινΔικ 2008431 επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 10: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

10 |

της νόμιμης προληπτικής αστυνομικής δράσης και θα στοιχίζεται με τις τρέχουσες

αξιώσεις σχετικά με την προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ατομικών

ελευθεριών ώστε να επιτυγχάνεται οπεριορισμός τους στο πλαίσιο που επιβάλλουν το

Σύνταγμα και τα διεθνή κείμενα Είναι φανερό άλλωστε ότι η διατύπωση των σχετικών

διατάξεων δεν περιέχει τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια προκειμένου για περιορισμούς

δικαιωμάτων αλλά το ίδιο το γράμμα του νόμου και ιδίως η έννοια των υπονοιών

ευνοεί ίσως την στρεβλή εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων καταλείποντας

περιθώρια υποκειμενικών εκτιμήσεων και διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς

για το χαρακτηρισμό ατόμων ως υπόπτων Προς την κατεύθυνση αυτή σκόπιμη θα

ήταν για παράδειγμα η αντικατάσταση του όρου υπόνοιες από τον όρο ενδείξεις και

μάλιστα εξατομικευμένες και αντικειμενικές

Δεύτερον εξίσου σημαντική κρίνεται και η ενημέρωση των αστυνομικών

σχετικά με το περιεχόμενο και την ορθή ερμηνεία του νόμου34 και ιδίως η εμπέδωση

της υποχρέωσης σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών Τούτο

καθίσταται επιβεβλημένο καθώς όπως προκύπτει από πορίσματα αστυνομικών

ερευνών οι αστυνομικοί διαθέτουν παγιωμένες αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά

με τα νόμιμα όρια χρήσης βίας από μέρους τους Έτσι λοιπόν ο επαναπροσδιορισμός

των παγιωμένων αυτών αντιλήψεών τους κρίνεται αναγκαίος ώστε να μην

εξυπηρετείται τίποτε άλλο από τα αστυνομικά όργανα πέραν της προστασίας των

δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών όπως υπαγορεύει άλλωστε και ο

θεσμικός τους ρόλος

Β Προσβολές κατά την κατασταλτική αστυνομική δράση

Στο πεδίο τώρα της κατασταλτικής αστυνομικής δράσης το νομοθετικό

πλαίσιο είναι απολύτως σαφές και ρητό χωλαίνει ωστόσο η τήρησή του από τους

αστυνομικούς Ακόμη και στις περιπτώσεις νόμιμης σύλληψης λοιπόν η υπέρβαση

των νόμιμων ορίων δράσης οδηγεί εν προκειμένω σε προσβολές της τιμής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωματικής ακεραιότητας

Συγκεκριμένα τα άρθρα 278 παρ 2 ΚΠΔ 119 περδ του προαναφερθέντος

πδ και 3 περα του Κώδικα Δεοντολογίας Αστυνομικών (πδ2542004) προβλέπουν

ότι οι αστυνομικοί πρέπει να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια στο

συλληφθέντα να σέβονται την τιμή του και να τον δεσμεύουν μόνο αν αντιστέκεται

με τη χρήση βίας ή κρίνεται ύποπτος φυγής βάσει της προηγούμενης

συμπεριφοράς του

34

Βλ σχετικά το υπrsquo αριθμ 7100224α2005 έγγραφο του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 11: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

11 |

Η χρήση χειροπέδων άλλωστε κρίνεται γενικά συμβατή με το άρθρο 3 της

ΕΣΔΑ εφόσον σχετίζεται με νόμιμη σύλληψη και δεν συνεπάγεται χρήση βίας ή

δημόσια έκθεση πέραν του αναγκαίου ανά περίσταση μέτρου35 Συνιστά όμως

εξευτελιστική μεταχείριση όταν η σύλληψη δεν είναι νόμιμη περιλαμβάνει χρήση βίας

ασύνδετη με τη συμπεριφορά του ατόμου δηλαδή με αντίστασή του προσπάθεια

διαφυγής ή απόπειρα πρόκλησης τραυματισμού βλάβης ή εξαφάνισης των

αποδείξεων εφόσον η δέσμευση επηρέασε την πνευματική του κατάσταση ή έγινε με

σκοπό τον εξευτελισμό του36 Ο δημόσιος χαρακτήρας της μεταχείρισης συνιστά

επιβαρυντικό στοιχείο για την κατάφαση σκοπού εξευτελισμού αλλά για τον

τελευταίο ενδέχεται να αρκεί η ταπείνωση του θύματος και μόνο στα δικά του μάτια37

Η συνήθης εν προκειμένω πρακτική της αστυνομίας περιλαμβάνει τη

σύλληψη συχνά σε δημόσιο χώρο ακόμη και παρουσία ΜΜΕ συνοδευόμενη από

απαξιωτική συμπεριφορά χρήση βίας και τον εξαναγκασμό του ατόμου να γονατίσει

Η δε χρήση χειροπέδων επιβάλλεται σχεδόν πάντοτε38 ανεξάρτητα από τη

συμπεριφορά και την επικινδυνότητα του συλληφθέντος ακόμη δηλαδή κι αν αυτός

δεν αντιστέκεται ή δεν προσπαθεί να διαφύγει

Τέλος η παρατηρούμενη συνήθως χρήση υπέρμετρης βίας κατά τη σύλληψη

καταλήγει συχνά σε πρόκληση σωματικών βλαβών ενώ μπορεί να θεωρηθεί ακόμη

και απάνθρωπη μεταχείριση κατrsquo άρθρο 3 της ΕΣΔΑ Αυτό συμβαίνει όταν η βία

υπερβαίνει το απολύτως αναγκαίο για την πραγματοποίηση της σύλληψης μέτρο39

συνεκτιμώντας τις συνθήκες κάθε περίπτωσης όπως την πραγματοποίηση της

σύλληψης στο πλαίσιο μιας αιφνιδιαστικής ή αντίθετα μιας προσχεδιασμένης και

οργανωμένης επιχείρησης που επιτρέπει την αποφυγή της βίας40

ΙΙ Α Ανθρώπινη Ζωή

1 Προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσης της ζωής κατά το ά 2 ΕΣΔΑ

α Γενικά

35

ΕΔΔΑ Raninen κ Φινλανδίας 16121997 παρ56 57

36ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ56 58

37ΕΔΔΑ Raninen όπ παρ55Tyrer κ Αγγλίας 2541978 παρ32

38Βλ Πόρισμα ΣτΠ όπ σελ1 επ

39ΕΔΔΑ Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ78

40ΕΔΔΑ Rehbock κ Σλοβενίας 28112000 παρ72Egmez κ Κύπρου 21122000 παρ76

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 12: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

12 |

Υπάρχουν περιπτώσεις που η αστυνομική βία μπορεί να οδηγήσει σε

απώλεια της ανθρώπινης ζωής των πολιτών ή και σε βαριά σωματική βλάβη Το

ζητούμενο και σrsquo αυτήν την περίπτωση είναι να ανευρεθεί το αναγκαίο μέτρο που

πρέπει να τηρείται από τον αστυνομικό προκειμένου το άδικο των πράξεων της

ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης να αρθεί Καμία ανθρώπινη ζωή δεν

στερείται αξίας ωστόσο η προστασία της όπως συνάγεται από σειρά διατάξεων είναι

σχετική

Το σταθμιστικό πλαίσιο που καθορίζει τις προϋποθέσεις νόμιμης αφαίρεσής

της αναλύεται λεπτομερώς στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ από τα πιο σημαντικά άρθρα της

Σύμβασης για το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις ούτε με βάσει το ά15sect2

Σύμφωνα μrsquo αυτό η χρήση θανατηφόρας βίας θα πρέπει ήταν απολύτως αναγκαία

Έτσι για να δικαιολογηθεί η υποχώρηση της ζωής σε αντίθεση με τα δικαιώματα

που προστατεύονται στα άρθρα 8 έως 11 όπως η ελευθερία της έκφρασης ή η

θρησκευτική ελευθερία δεν αρκεί να εξυπηρετείται απλά μία laquoπιεστική κοινωνική

ανάγκηraquo αλλά απαιτείται μια στενή σχέση αναλογίας της βαρύτητας της

χρησιμοποιούμενης βίας με την επιτυχία των επιδιωκόμενων στόχων41

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ερμηνεύει το

κριτήριο της απόλυτης αναγκαιότητας και με υποκειμενικά κριτήρια όπως αυτό της

ειλικρινούς πίστης (laquohonest beliefraquo) που δημιουργείται στους αστυνομικούς σχετικά

με την ύπαρξη των προϋποθέσεων νόμιμης χρήσης βίας ανεξάρτητα αν εκ των

υστέρων επιβεβαιώνονται ή όχι Διαφορετικά κατά την κρίση του θα θέταμε

υπέρμετρο βάρος στο κράτος και τις δυνάμεις ασφαλείας σε βάρος της ζωής τους

και πιθανόν της ζωής άλλων ανθρώπων42

Το Δικαστήριο οδηγείται στη λήψη υπόψη και υποκειμενικών στοιχείων γιατί

όπως επισημαίνει δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δική του εκτίμηση της

κατάστασης με αυτή του οργάνου του κράτους το οποίο σε κάθε περίπτωση έπρεπε

να αντιδράσει στην ένταση της στιγμής για να αποσοβήσει έναν κίνδυνο για τη ζωή

του ο οποίος λογικά πίστευε ότι υπάρχει43 Έτσι για παράδειγμα αν οι αστυνομικοί

στηριχθούν σε βάσιμες πληροφορίες ότι ετοιμάζεται τρομοκρατικό χτύπημα από

συγκεκριμένο πρόσωπο δεν πράττουν άδικα αν κατά τη διάρκεια οργανωμένης

επιχείρησης καταστολής θανατώσουν το πρόσωπο αυτό Έτσι έκρινε το Δικαστήριο

σε Ευρεία Σύνθεση στην υπόθεση McCann και λοιποί κατά ΗΒ όπου δεν

41

ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ 149˙ Βλ και πιο πρόσφατα ΕΔΔΑ

Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ176

42ΕΔΔΑ McCann κα κ Ηνωμένου Βασιλείου 27091995 παρ200˙ ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ

Ιταλίας 24032011178

43ΕΔΔΑ Giuliani και Gaggio κ Ιταλίας 24032011 179

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 13: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

13 |

διαπίστωσε παραβίαση από τα αστυνομικά όργανα που υλοποίησαν την επιχείρηση

αλλά αντιθέτως από την αστυνομική ηγεσία που την είχε οργανώσει πλημμελώς

καθώς το θύμα θα μπορούσε να είχε συλληφθεί νωρίτερα προτού αναπτύξει

επικίνδυνη συμπεριφορά που κατά τις περιστάσεις δικαιολογούσε τη χρήση

θανατηφόρας βίας

Είναι προφανές ότι το αστυνομικό όργανο είναι αναγκασμένο να προβαίνει σε

σταθμίσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ατόμων μέσα σε ένα

περιορισμένο χρονικό περιθώριο πολλές φορές δε και σε δευτερόλεπτα Ωστόσο ο

ορθός δογματικά χώρος για να αξιολογηθεί το στοιχείο αυτό είναι ο καταλογισμός του

δράστη Εκεί θα αξιολογηθεί επίσης και η εκπαίδευση του αστυνομικού ή οι

προσωπικές δυνατότητές του να διαχειρίζεται στρεσσογόνες καταστάσεις όπως

αυτές που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της δράσης Η πίστη αυτή βέβαια

που επικαλούνται τα αστυνομικά όργανα συνδέεται και με ορισμένες βάσιμες

ενδείξεις που είχαν στη διάθεσή τους και στηρίζουν την πεποίθησή τους αυτή Σrsquo

αυτές τις ενδείξεις μπορούμε να διαγνώσουμε πάντως κι έναν αντικειμενικό πυρήνα

β Η απολύτως αναγκαία χρήση βίας προς εξυπηρέτηση των σκοπών του ά 2sect2

ΕΣΔΑ

Η πράξη του αστυνομικού θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά44 έναν από

τους σκοπούς που αναφέρονται στη διάταξη και συγκεκριμένα στη δεύτερη

παράγραφο

Ο πρώτος αφορά την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά

παράνομης βίας και οριοθετεί το δικαίωμα άμυνας των αστυνομικών Έτσι

ανθρωποκτονία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε κάθε περίπτωση άδικης και

παρούσας επίθεσης αλλά μόνο όταν έχουμε παράνομη βία και η προσβολή της

ζωής του επιτιθέμενου κρίνεται απολύτως αναγκαία για την υπεράσπιση

προσωπικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή η σωματική ακεραιότητα η προσωπική

ελευθερία45 Η προσφυγή στη θανάσιμη βία μπορεί έτσι για παράδειγμα να

δικαιολογηθεί για τη διάσωση ενός προσώπου που βρίσκεται σε ομηρία ή για την

αποτροπή ενός εμπρησμού που μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο για άνθρωπο

Αντίθετα μία επίθεση κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών ή κατά της τιμής

δεν μπορεί να δικαιολογήσει και μία αφαίρεση της ζωής του δράστη παρότι έχουν

γίνει ερμηνευτικές προσπάθειες και προς αυτήν την κατεύθυνση Έτσι μερίδα

44

Βλ έτσι Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 27 (σημ2)

45Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Εγκλήματα κατά της ζωής εκδβrsquo 2001 σελ 345˙ Π Χριστόπουλος

άρθρο 2 ΕΣΔΑ Δικαίωμα στη ζωή σε Λ Κοτσαλή (επιμ) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο 2014 σελ 66 υποσ 159

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 14: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

14 |

θεωρητικών για παράδειγμα προσπαθεί να εντάξει στην έννοια του laquoπροσώπουraquo

για το οποίο μιλάει η διάταξη και περιουσιακά αγαθά Υποστηρίζεται για παράδειγμα

ότι με τον όρο αυτόν δεν νοείται αποκλειστικά το πρόσωπο ως βιολογικό σύστημα

αλλά το σύνολο των δικαιωμάτων της προσωπικότητας μεταξύ των οποίων

συγκαταλέγονται και τα περιουσιακά46 Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει δεκτό

καθώς θα φτάναμε στο σημείο να πούμε ότι σύμφωνα με το δίκαιο κάποιος δεν

προσδιορίζεται με βάση αυτό που πράγματι είναι αλλά με βάση τα υλικά αγαθά που

κατέχει Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με όποια κλασσική σύλληψη περί

προσωπικότητας και κυρίως της αξίας του ανθρώπου στην οποία θεμελιώνεται

θεωρητικά το δικαίωμα στην προσωπικότητα

Ακόμη η σχετική παραδοχή περί αποκλεισμού της δυνατότητας θανάτωσης

προς υπεράσπιση περιουσιακών αγαθών δεν δημιουργεί καμία αντίφαση με τις

λοιπές υποπεριπτώσεις του ά 2sect2 ΕΣΔΑ47 καθώς όπως θα φανεί πιο κάτω το

Δικαστήριο του Στρασβούργου θέτει αρκετά αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με το

πότε η χρήση θανατηφόρας βίας ήταν απολύτως αναγκαία για τη σύλληψη

προσώπου ή την παρεμπόδιση απόδρασης ώστε τελικά να μην δικαιολογείται η

αφαίρεση της ζωής σε περίπτωση ενός περιουσιακού ή ενός ήσσονος σημασίας

εγκλήματος

Αντίστοιχα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης συμπροσδιορίζεται από την

έννοια της laquoπαράνομης βίαςraquo ώστε επίθεση κατά ενός οποιουδήποτε αγαθού της

προσωπικότητας δεν είναι αρκετή εφόσον δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως laquoπαράνομη

βίαraquo Έτσι μια προσβολή της τιμής δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αφαίρεση

μιας ζωής σε κατάσταση άμυνας48

Δεύτερος θεμιτός σκοπός είναι η πραγματοποίηση σύλληψης σύμφωνα με τις

διατάξεις της νομοθεσίας ή η παρεμπόδιση απόδρασης κρατουμένου που κρατείται

νομίμως Το ΕΔΔΑ από το 2005 προβαίνει σε συσταλτική ερμηνεία της διάταξης

ώστε τελικά απαιτεί το καταδιωκόμενο πρόσωπο να συνιστά απειλή για τη ζωή και τη

σωματική ακεραιότητα ή να θεωρείται ύποπτο για την τέλεση κάποιου βίαιου

εγκλήματος ακόμη κι αν αυτό έχει ως συνέπεια τελικά να χαθεί η ευκαιρία να

συλληφθεί ο δραπέτης49

46

Σrsquo αυτήν την κατεύθυνση για παράδειγμα βλ Αθ Αναγνωστόπουλο Η άμυνα άρθρα 22-24 ΠΚ 2009

σελ 133˙ Βλ αναλυτικά για το ζήτημα Π Χριστόπουλο όπ σελ 63 επ (σημ45)

47Βλ έτσι Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ134 (σημ46)

48Βλ Κ Βαθιώτη άρθρο 22 ΠΚ αρ89 σε Αρ Χαραλαμπάκη (επιμ) Ποινικός Κώδικας Ερμηνεία κατrsquo

άρθρο I 2014˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ65 υποσ 157 (σημ45)˙ Βλ αντίθετα όμως Σ Παπαγεωργίου-

Γονατά Άμυνα στα εγκλήματα κατά της τιμής ΠοινΧρ ΜΒrsquo σελ362

49ΕΔΔΑ Nachova κα κ Βουλγαρίας 06072005 παρ 95

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 15: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

15 |

Υποστηρίζεται50 πάντως ότι κατά το Ελληνικό δίκαιο σε καμία περίπτωση

δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας θάνατος στο πλαίσιο μιας διαδικασίας

σύλληψης καθώς η κρατούσα ερμηνεία51 του ά 20 ΠΚ για την ενάσκηση

δικαιώματος ή εκπλήρωση υποχρέωσης δεν το επιτρέπει Η άρση του αδίκου δηλαδή

μπορεί να αφορά την πράξη που τυπικά εντάσσεται στη διαδικασία σύλληψης και

συγκεκριμένα τις προσβολές των εννόμων αγαθών της προσωπικής ελευθερίας ή

της τιμής και όχι προσβολές που γίνονται εξ αφορμής της σύλληψης καθώς ο νόμος

δεν δίνει κυριολεκτικά δικαίωμα στον αστυνομικό να θανατώσει τον καταδιωκόμενο

Εξάλλου οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που περιγράφουν περιορισμούς των δικαιωμάτων

δεν θεσπίζουν από μόνες τους λόγους άρσης του αδίκου αλλά θέτουν τα ακραία

όρια αυτών που έχουν θεσπιστεί από τον εθνικό νομοθέτη

Παρόμοια ισχύουν και για την εξυπηρέτηση του σκοπού παρεμπόδισης

απόδρασης νομίμως κρατουμένου Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως

ποινική αξίωση της πολιτείας για εφαρμογή των ποινικών νόμων και έκτιση των

ποινών δεν αρκεί από μόνη της για να δικαιολογήσει την αφαίρεση μιας ζωής52 αλλά

θα πρέπει για να περάσει τον έλεγχο της στάθμισης κόστους-οφέλους να συνδεθεί

με κάποιο κίνδυνο για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα άλλων53

Η τρίτη τέλος υποπερίπτωση αφορά την καταστολή σύμφωνα με το νόμο

στάσης ή ανταρσίας Το ΕΔΔΑ απέφυγε να δώσει έναν εξαντλητικό ορισμό των όρων

laquoστάσηraquo και laquoανταρσίαraquo Στην υπόθεση laquoStewart κατά ΗΒraquo η Επιτροπή έκρινε πως

laquoμία ομάδα 150 ατόμων που ρίχνουν πέτρες σε μία περίπολο στρατιωτών

δημιουργώντας σοβαρό κίνδυνο τραυματισμού συνιστά σε κάθε περίπτωση

στάσηraquo54 Για την ύπαρξη πάντως στάσης ή ανταρσίας πιθανότατα δεν ενδιαφέρει η

διακινδύνευση ατομικών εννόμων αγαθών όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα

καθώς τότε θα μας αρκούσε η πρώτη υποπερίπτωση Έτσι υποστηρίζεται πως κάτω

από αυτούς τους όρους της Σύμβασης κρύβονται οργανωμένες προσβολές του

50

Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ353 (σημ45)

51Βλ σχετικά Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος τομ Ι Θεωρία για το έγκλημα βrsquo εκδ 2006

σελ231

52Βλ υπ αριθμ 18021996 ΓνΕισΑπ Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ1523 επ που επισημαίνει πως

laquoθα ήταν νομικά παράδοξο να απαγορεύεται η θανατική ποινή ακόμη και για ειδεχθή εγκλήματα και εν

τούτοις να επιτρέπεται για την αποτροπή της αποδράσεως κρατούμενου εγκληματία Πολύ περισσότερο

δε που το άρθρο 173 παρ 1 ΠΚ τιμωρεί την απόδραση κρατούμενου με ποινή φυλακίσεως μέχρι ένα

έτος ανεξάρτητα από το είδος και την βαρύτητα του εγκλήματος για το οποίο κρατείτο ή την βαρύτητα της

ποινής που είχε επιβληθεί σ` αυτόν που απέδρασεraquo

53Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ29 (σημ2)˙ Κ Χρυσόγονος όπ σελ223 (σημ 2)

54Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 25

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 16: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

16 |

πολιτεύματος ή της πολιτειακής εξουσίας που τυποποιούνται σε άρθρα του Ποινικού

Κώδικα όπως το 134 για την Εσχάτη προδοσία και το 170 για τη Στάση55

γ Ειδικότερα ζητήματα του πεδίου εφαρμογής βλάβη ή διακινδύνευση της

ζωής δόλος ή αμέλεια

Η ιδιαίτερη προστασία που παρέχει στο άτομο το ά 2 ενεργοποιείται όχι μόνο

σε περίπτωση φυσικά που επήλθε ο θάνατος του προσώπου αλλά και στις

περιπτώσεις που αυτό αποδεδειγμένα κινδύνευσε κι επιβίωσε αφού ληφθούν υπόψη

από το δικαστήριο ο βαθμός και ο τύπος της βίας ή ο σκοπός της χρήσης βίας56

Τέτοια ήταν η περίπτωση που έκρινε η το Δικαστήριο σε ευρεία σύνθεση στην

υπόθεση Μακαρατζής κατά Ελλάδας όπου δέχθηκε εφαρμογή (και παραβίαση

τελικά) του άρθρου 2 παρότι τελικά θάνατος δεν επήλθε Ο Χρήστος Μακαρατζής το

Σεπτέμβριο του 1995 αφού παραβίασε κόκκινο σηματοδότη στο κέντρο της Αθήνας

καταδιώχθηκε από αστυνομικά όργανα Τα τελευταία καθώς ήταν αδύνατο να τον

προσεγγίσουν άνοιξαν πυρ κατά του οχήματος στο οποίο επέβαινε με αποτέλεσμα

να χτυπηθεί τελικά στο δεξί χέρι και πόδι στο μηρό και στο στήθος Το Δικαστήριο

δέχθηκε εφαρμογή του σχετικού άρθρου για της προστασία της ζωής καθώς

θεωρήθηκε ότι ήταν καθαρά θέμα τύχης ότι το θύμα γλίτωσε το θάνατο κάτι που από

τον τρόπο που άνοιξαν πυρ οι αστυνομικοί ήταν πολύ πιθανό να συμβεί

Η επικάλυψη τέλος του θανάτου από δόλο ή αμέλεια στερείται σημασίας

σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε αντίθεση με τα όσα δέχεται η μάλλον

κρατούσα άποψη στη θεωρία57 Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως κρίνει ότι οι

περιορισμοί που τίθενται κυρίως από την παρ 2 περιλαμβάνουν σαφώς τις

περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές Η

δεύτερη παράγραφος περιγράφει γενικά καταστάσεις για την αντιμετώπιση των

οποίων είναι δυνατή -υπό την προϋπόθεση της απόλυτης αναγκαιότητας- η

55

Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ350 (σημ45)

56ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρπαρ5155˙ Για το ζήτημα αν ο θάνατος είναι ή όχι

προϋπόθεση εφαρμογής του άρθ 2 της ΕΣΔΑ βλ αναλυτικά Σ-Η Ακτύπη σε Λ Σισιλιάνο Σ-

ΗΑκτύπη Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ερμηνεία κατ άρθρο δικαιώματα-

παραδεκτό-δίκαιη ικανοποίηση-εκτέλεση 2013 σελ62επ

57Βλ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ σελ136-137 (σημ46)˙ Κ Βαθιώτη Τραγικά διλήμματα στην εποχή του

laquoπολέμου κατά της τρομοκρατίαςraquo 2010 σελ182-183˙ τον ίδιο όπ αρ121 (σημ10)˙ Χ

Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος 2007 σελ461˙ Α Χαραλαμπάκη Η ευρωπαϊκή σύμβαση

δικαιωμάτων του ανθρώπου και το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ΠοινΛογ 2001 σελ284˙ Βλ αντίθετη

ορθή άποψη σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ24 (σημ 2)˙ Π Χριστόπουλο όπ σελ63

(σημ45)

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 17: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

17 |

προσφυγή στη βία η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα έναν θάνατο

ανεξαρτήτως αν το αποτέλεσμα αυτό ήταν ή όχι ηθελημένο

Η πρώτη περίπτωση που αντιμετωπίστηκε με αυτόν τον τρόπο το ζήτημα

ήταν στην υπόθεση laquoStewart εναντίον Ηνωμένου Βασιλείουraquo που έκρινε η Επιτροπή

Στην υπόθεση αυτή μια περίπολος Βρετανών στρατιωτών δέχθηκε επίθεση από

πλήθος που άρχισε να εκτοξεύει εναντίον τους πέτρες και μπουκάλια Ένας

στρατιώτης διατάχθηκε να ανοίξει πυρ με πλαστικές σφαίρες στοχεύοντας τον

αρχηγό του πλήθους στα πόδια αλλά τη στιγμή που πυροβολούσε δέχθηκε

αντικείμενο με αποτέλεσμα να αστοχήσει και να προκαλέσει το θάνατο ενός

δεκατριάχρονου Ιρλανδού Η Επιτροπή κατέληξε ότι η προστασία που παρέχει το ά

2 στο δικαίωμα της ζωής δεν καταλαμβάνει αποκλειστικά την εκ προθέσεως

ανθρωποκτονία αλλά και την εξ αμελείας Η εκ προθέσεως αφαίρεση της ζωής

αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο και για την περίπτωση της

θανατικής ποινής σε αντίθεση με τη δεύτερη παράγραφο που δεν κάνει αντίστοιχη

αναφορά laquoΑν διαβαστεί συνολικά το άρθ 2 της ΕΣΔΑ θα καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η παρ 2 δεν καθορίζει περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η εκ

προθέσεως θανάτωση αλλά περιπτώσεις που είναι επιτρεπτή η χρήση βίας η οποία

μπορεί να συνεπάγεται ως μη ηθελημένο αποτέλεσμα της χρήσης βίας την αφαίρεση

της ζωήςraquo58

2 Ζητήματα από τη χρήση πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς

Οι παραπάνω αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν σε κάθε περίπτωση χρήσης

θανατηφόρας βίας είτε αυτή συνιστά αποτέλεσμα χρήσης όπλων είτε όχι Όταν

πάντως χρησιμοποιούνται όπλα από αστυνομικούς τίθενται από το νόμο επιπλέον

δεσμεύσεις Συγκεκριμένα η σχετική αστυνομική δράση διέπεται πλέον από τον ν

31692003 ο οποίος κατά την ορθότερη άποψη τυγχάνει αποκλειστικής εφαρμογής

ως ειδικότερος αντί των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την άρση του

αδίκου λόγω άμυνας ή ενάσκησης δικαιώματος59 καθώς η αστυνομική δράση σε

58

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Stewart κ Ηνωμένου Βασιλείου 10071984 παρ 15˙ Βλ και με ελληνικό

ενδιαφέρον ΕΔΔΑ Leonidis κ Ελλάδος 08012009 παρ59 όπου το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την

κρίση του ΜΟΔ Κατερίνης ότι το αποτέλεσμα του θανάτου δεν επήλθε από δόλια πράξη του

αστυνομικού οργάνου

59Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ325 (σημ157)˙ Δ Βούλγαρη Οπλοφορία και χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς άρθρα 1-6 Ν 31692003 σε Σ ΠαύλουΘ Σάμιο (επιμ) Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι II 2012

σελ5 επ Στα ίδια αποτελέσματα ως προς τον εντοπισμό του αναγκαίου μέτρου της αστυνομικής βίας

οδηγεί και η άποψη του Γ Μπέκα Οπλοφορία και χρήση όπλων από τους αστυνομικούς Ερμηνεία του

ν 31692003 2003 σελ42 επ ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή των γενικών διατάξεων του

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 18: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

18 |

αντίθεση με τους απλούς πολίτες λαμβάνει χώρα οργανωμένα και γιrsquo αυτό υπακούει

στους δικούς της αυστηρότερους κανόνες

Το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς που έφτανε μέχρι τον κατοχικό ν

291943 είχε δικαιολογημένα επικριθεί ως αόριστο και αντίθετο με τις διατάξεις του

Συντάγματος για την προστασία της ζωής καθώς άφηνε πολύ ευρέα περιθώρια

δράσης στους αστυνομικούς60 Αποτέλεσμα ήταν αφενός να μην τυγχάνει

εφαρμογής αφετέρου η χώρα μας να οδηγηθεί σε μια σειρά από καταδίκες από το

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο61

Ο ν 31692003 παρουσιάζεται σαφώς πιο βελτιωμένος Ειδικότερα ο νόμος

αυτός προβλέπει την εξάντληση όλων των ηπιότερων κι εξίσου πρόσφορων μέσων

για την επίτευξη των στόχων της Αστυνομίας την υποχρέωση προειδοποίησης εκ

μέρους του αστυνομικού οργάνου πριν τον πυροβολισμό62 την υποχρέωση

κλιμάκωσης της χρήσης του πυροβόλου όπλου αρχικά με εκφοβιστικούς

πυροβολισμούς κι έπειτα εφόσον είναι αναγκαίο με πυροβολισμούς που στρέφονται

κατά του ανθρωπίνου σώματος63 την αρχή της στάθμισης κόστους-οφέλους ώστε

τελικά αν η βλάβη που επαπειλείται για το θύμα είναι δυσανάλογη προς το σκοπό

που θέλει να επιτελέσει ο αστυνομικός ο τελευταίος θα είναι υποχρεωμένος ακόμη

Ποινικού Κώδικα για την άμυνα (22 ΠΚ) και την ενάσκηση δικαιώματος (20 ΠΚ) σε συνδυασμό με τις

επιτρεπτικές περιπτώσεις του ν 31692003˙ Βλ αντίθετα Χρ Μυλωνόπουλο όπ σελ464 επ 466

468 (σημ57) που υποστηρίζει ότι η παραβίαση των περιορισμών του ν 31692003 επισύρει

πειθαρχικές κυρώσεις και τις ποινικές κυρώσεις του ά 6 του νόμου αυτού ενώ αφήνει άθικτη την άμυνα

ως λόγο άρσης του αδίκου μιας ανθρωποκτονίας της οποίας οι προϋποθέσεις θα εξεταστούν

αυτοτελώς˙ Ενδιάμεση θέση σε Ν Ανδρουλάκη όπ σελ406 (σημ51)˙ Αθ Αναγνωστόπουλο όπ

σελ187-188 (σημ 46)˙ τον ίδιο Σκέψεις για την υπέρβαση αμύνης από αστυνομικό υπάλληλο ΠοινΔικ

2011 σελ 438 επ˙ Κρ Κοκκινάκη Η χρήση όπλων από τους αστυνομικούς υπό το πρίσμα του

ποινικού δικαίου Αρμ 2001 σελ1305 επ κατά τους οποίους οι γενικές διατάξεις για την άμυνα θα

εφαρμοστούν σε περίπτωση αυτοάμυνας του αστυνομικού ενώ οι ειδικές αστυνομικές διατάξεις όταν ο

αστυνομικός υπερασπίζεται τρίτο πρόσωπο

60Βλ ΓνΕισΑΠ 121992 Πλαγιαννάκου Υπερ 1993 σελ164 επ με σύμφωνες παρατηρήσεις Ε

Συμεωνίδου-Καστανίδου ˙ ΓνΕισΑπ 18021996 Σπυρόπουλου ΠοινΧρ ΜΣΤrsquo σελ 1523 επ˙ Αν Τάχος

Δίκαιο της δημόσιας τάξης 1990 σελ247 248 και 258

61ΕΔΔΑ Makaratzis κ Ελλάδος 20122004 παρ62˙ Βλ και τις επόμενες ΕΔΔΑ Karagiannopoulos κ

Ελλάδος 21062007 παρ 63˙ ΕΔΔΑ Celniku κ Ελλάδος 06072007παρ 51˙ ΕΔΔΑ Leonidis κ

Ελλάδος 08012009 παρ 65

62Βλ και αντίστοιχη υποχρέωση σε Αρχή υπ αριθμ 10 των Βασικών Αρχών των Ηνωμένων Εθνών

laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

63Την υποχρέωση προειδοποιητικών βολών όποτε είναι δυνατό απαιτεί και το ΕΔΔΑ˙ βλ σχετικές

αποφάσεις ΕΔΔΑ Kallis and Androulla Panayi κ Τουρκίας 27102009 παρ 62˙ ΕΔΔΑ Giuliani και

Gaggio κ Ιταλίας 24032011 παρ177

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 19: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

19 |

και να αφήσει ένα έγκλημα μικρής βαρύτητας να τελεστεί διαφορετικά θα καθίσταται

ποινικά υπόλογος64

Τα ερμηνευτικά προβλήματα του νόμου ανακύπτουν κυρίως στους

φαινομενικά ακίνδυνους πυροβολισμούς Έτσι αν και για να κριθεί επιτρεπτός ένας

πυροβολισμός εξουδετέρωσης ή ακινητοποίησης ο νόμος απαιτεί κάποιον κίνδυνο

για προσωπικό έννομο αγαθό δεν συμβαίνει το ίδιο με έναν εκφοβιστικό

πυροβολισμό παρότι ακόμη και τότε δεν εκμηδενίζεται ο κίνδυνος κάποιος να πληγεί

θανάσιμα από εξοστρακισμό αστοχία βολής ή αν το ίδιο το θύμα μετακινηθεί και

χτυπηθεί65 Έτσι για παράδειγμα για την αποτροπή πραγματοποίησης απόδρασης

που δεν λαμβάνει χώρα ενόπλως η χρήση του όπλου από τον αστυνομικό έστω με

τη μορφή του εκφοβιστικού πυροβολισμού θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς ο

περίκλειστος χώρος μιας φυλακής αποτελεί το κατεξοχήν πρόσφορο έδαφος για

έναν εξοστρακισμό Εξάλλου και τα διεθνή κείμενα του ΟΗΕ για τη χρήση όπλων

αντιμετωπίζουν ενιαία όλα τα είδη πυροβολισμού66 κάτι που ο Έλληνας νομοθέτης

δεν ακολούθησε τελικά

Β Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια

1 Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών

απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης υπό το φως του άρθρου 3 της

ΕΣΔΑ και η ερμηνεία από το ΕΔΔΑ

Σε μία προφητική του απόφαση67 εικοσιτρία χρόνια πριν από τις

τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Δικαστήριο) το βασικό διεθνές δικαιοδοτικό

όργανο που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των βασανιστηρίων είχε προβλέψει ότι

υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που λαμβάνονται για την προάσπιση της δημοκρατίας να

την υπονομεύσουν τελικά ή ακόμα και να την καταστρέψουν κρίνοντας ότι τα Κράτη

δεν μπορούν στο όνομα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας να λαμβάνουν

οποιοδήποτε μέτρο κρίνουν απαραίτητο Ερμηνεύοντας δυναμικά το άρθρο 3 της

64

Βλ Κ Κοκκινάκη Παρατ σε ΣυμβΕφΘες 89501 ΠοινΔικ 2001 σελ 1238˙ Γ Μπέκα όπ σελ88-89

(σημ59)˙ Ζ Παπαϊωάννου Αστυνομικό δίκαιο η λειτουργική αρμοδιότητα του αστυνομικού

προσωπικού της ελληνικής αστυνομίας έννοια περιεχόμενο όρια εκδ βrsquo 2006 σελ560

65Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ33 υποσ 93 (σημ2)

66Άρθρο 3 Κώδικα Συμπεριφοράς Οργάνων Επιβολής του Νόμου και Αρχή 9 των Βασικών Αρχών των

Ηνωμένων Εθνών laquoΓια τη χρήση βίας και όπλων από τα όργανα επιβολής του νόμουraquo

67ΕΔΔΑ Klassκα κ Γερμανίας 06091978 παρ49

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 20: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

20 |

Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σύμφωνα με το οποίο

laquoΟυδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν

απανθρώπους ή εξευτελιστικάςraquo το Δικαστήριο έκρινε την εν λόγω απαγόρευση ως

απόλυτη διακηρύσσοντας ότι δεν προβλέπεται καμία παρέκκλιση από αυτήν ακόμα

και στις πιο οριακές περιπτώσεις όπως ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και το

οργανωμένο έγκλημα68

Προβαίνοντας σε ανάλυση της διάταξης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ το

Δικαστήριο προέβη στην ερμηνεία της καθιέρωσης στα κράτη διπλής υποχρέωσης

ουσιαστικής και διαδικαστικής69 Ως προς το πρώτο σκέλος η ουσιαστική

υποχρέωση συνίσταται αφενός σε μια αρνητική όψη δηλαδή την υποχρέωση των

εθνικών αρχών να μην διαπράττουν συμπεριφορές κακομεταχείρισης εναντίον των

ατόμων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους αφετέρου δε σε μία θετική όψη

δηλαδή στην κρατική υποχρέωση προστασίας της ακεραιότητας των ευάλωτων

προσώπων που τελούν υπό καθεστώς στέρησης της ελευθερίας τους και στη λήψη

των αναγκαίων μέτρων για την αποτροπή της διάπραξης συμπεριφορών που

συνιστούν κακομεταχείριση από πρόσωπα του κρατικού μηχανισμού ή και από

τρίτους70 Ως προς το δεύτερο σκέλος τα κράτη βαρύνονται με τη διαδικαστική

υποχρέωση να διερευνούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η ουσιαστική

παραβίαση του άρθρου 371

Οι συμπεριφορές που δεν προκαλούν αρκετά έντονο πόνο για να θεωρηθούν

βασανιστήρια εξακολουθούν να υπάγονται στην απόλυτη απαγόρευση του άρθρου 3

εφόσον αποτελούν laquoαπάνθρωπηraquo ή laquoεξευτελιστικήraquo μεταχείριση Για να θεωρηθεί

μια μεταχείριση ως τέτοια είναι σαφές ότι θα πρέπει να προκαλείται οδύνη υπέρτερη

της συνήθους αναμενόμενης στο πλαίσιο της ποινικής τιμώρησης που συνδέεται με

στερητική της ελευθερίας ποινή72 Χαρακτηριστικές συμπεριφορές που κρίθηκαν ως

απάνθρωπες ή εξευτελιστικές είναι η ποινή του ραβδισμού73 η άρνηση παροχής

68

ΕΔΔΑ RamirezSanchezκ Γαλλίας 04072006 παρπαρ115-116

69ΕΔΔΑ Aleksakhinκ Ουκρανίας 19072012 παρ41 Polonskiyκ Ρωσσίας19032009 παρπαρ126-

7

70ΕΔΔΑ Pretty κ Ηνωμένου Βασιλείου 29042002 παρ49-51 Mκα κ Ιταλίας και Βουλγαρίας

31072012 παρπαρ99-100

71ΕΔΔΑ Assenovκ Βουλγαρίας28101998 παρ102

72ΕΔΔΑ Ilascuκα κ Μολδαβίας και Ρωσσίας 08072004 παρ428

73ΕΔΔΑ Tyrer κ Ηνωμένου Βασιλείου25041978 παρ35

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 21: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

21 |

τεχνητής οδοντοστοιχίας σε κρατούμενο που είχε χάσει όλα τα δόντια του74 η

παρουσία του κατηγορουμένου στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί75 η

απειλή πρόκλησης σημαντικού πόνου76 η επιβολή θανατικής ποινής από μη

ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο77 αλλά και η εξαφάνιση προσώπου ως

απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των στενών του συγγενών όταν δεν

λαμβάνουν προσήκουσα απάντηση από το Κράτος στα αιτήματα που υποβάλλουν

για πληροφόρηση και επωμίζονται οι ίδιοι την προσπάθεια για την διαλεύκανση της

εξαφάνισης78

2 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο ndash τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

α Το έννομο αγαθό

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που αναπτύχθηκε στους κόλπους

της ελληνικής θεωρίας όσον αφορά το προστατευόμενο έννομο αγαθό στο έγκλημα

των βασανιστηρίων δεδομένης και της επιλογής του νομοθέτη να τοποθετήσει το εν

λόγω έγκλημα στο πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ τις προσβολές του

πολιτεύματος μαζί με εγκλήματα όπως η εσχάτη προδοσία Μολονότι η άποψη αυτή

δεν είναι η κρατούσα στην ελληνική θεωρία δε λείπουν οι φωνές79 που βρίσκουν

αξία στην αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως προστατευόμενου

εννόμου αγαθού σε αρμονία με τις επιταγές του ελληνικού Συντάγματος

H κρατούσα γνώμη80 στην Ελλάδα ωστόσο προέκρινε την άποψη ότι τα

74

ΕΔΔΑ VD κ Ρουμανίας16022010

75ΕΔΔΑ RamishviliandKokhreidzeκ Γεωργίας 27012009 παρπαρ101-2

76Gaumlfgenκ Γερμανίας όπ παρ91

77ΕΔΔΑ Ocalanκ Τουρκίας 12052005 παρ175

78ΕΔΔΑ Varnavaκ Τουρκίας18092009 παρ202

79Βλ σε Κ Βαθιώτη Τραγικά Διλήμματα στην Εποχή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας Από τη

Σανίδα του Καρνεάδη στο Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού 2010 σελ 327 Ομοίως και Ι Μπέκας Πρακτική

Διδασκαλία Ποινικού Δικαίου 2005 σελ 109-110 Βλ σε Κ Κωνσταντινίδη Ποινικό δίκαιο και

εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1987 σελ 110

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

80Μεταξύ άλλων Γ Δούδος Τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του ανθρώπου Αρμ 1983 σ 834 Κ

Κωνσταντινίδης όπ σελ 110 Ι Μανωλεδάκης Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του ποινικού

δικαίου 1998 σελ 224 Δ Σπυράκος Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων Επίσημη στάση και

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 22: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

22 |

βασανιστήρια προσβάλλουν ατομικά κυρίως έννομα αγαθά χωρίς να υπάρξει

ομοφωνία ως προς το ποιά συγκεκριμένα είναι αυτά Σύμφωνα με μία άποψη81 τα

βασανιστήρια στρέφονται κατά της ανθρώπινης ζωής και θα έπρεπε να

περιλαμβάνονται στο 15ο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ (άρθρα 299-307

ΠΚ) αμέσως μετά το έγκλημα της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Μία άλλη

άποψη82 υποστήριξε ότι το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό είναι η σωματική

ακεραιότητα και γιrsquo αυτό θα έπρεπε το έγκλημα των βασανιστηρίων να εντάσσεται

στο οικείο κεφάλαιο μαζί με τα εγκλήματα των σωματικών βλαβών Κοινό τρωτό των

απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι με τη μορφή που έχουν τυποποιηθεί τα

βασανιστήρια στον ελληνικό ΠΚ στα άρθρα 137Α επ ΠΚ η προσβολή των

εννόμων αγαθών της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας δεν αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση83 για την πραγμάτωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος με τις

περισσότερες πράξεις βασανιστηρίων να μην θέτουν ούτε καν όρους διακινδύνευσης

για το έννομο αγαθό της ζωής

Ορθότερη φαίνεται η άποψη84 που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως βασικό

προσβαλλόμενο έννομο αγαθό υπό τη σκέψη ότι η εξαναγκασμένη βία των

βασανιστηρίων αποτελεί σε κάθε περίπτωση μέσο προς σκοπό εργαλείο που

αποσκοπεί στην κάμψη της βούλησης του βασανιζομένου προκειμένου αυτός να

αποκαλύψει κάποια πληροφορία ή να ομολογήσει ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα Αυτό

προκύπτει και από τον θεσπισμένο στο άρθρο 137Αsect1ΠΚ σκοπό του εγκλήματος

που προβλέπει τον εξαναγκασμό του βασανιζομένου στη συμπεριφορά που

επιθυμούν από αυτόν οι βασανιστές του

β Η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος

Το γνήσιο ιδιαίτερο85 έγκλημα των βασανιστηρίων ορίζεται από τον νομοθέτη

στο άρθρο 137Αsect2 ΠΚ ως έγκλημα που μπορεί να παρουσιαστεί με δύο μορφές με

πραγματικότητα Υπερ 1993 σελ 36Α Χαραλαμπάκης Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα

βασανιστήρια Υπερ 1995 σ 659

81Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 110

82Βλ Α Χαραλαμπάκη όπ σελ 659 ενώ παρόμοια είναι και η ρύθμιση του Γαλλικού ΠΚ

83Πχ ο ανιχνευτής αλήθειας ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν αποτελούν ούτε καν

διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας πόσο μάλλον της ζωής όπως παρατηρεί η Ε Συμεωνίδου-

Καστανίδου όπ σελ 62

84Βλ σε Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 63 και την εξειδίκευση από τον Δ Σπυράκο όπ σελ

36επ

85Βλ Κ Βαθιώτη όπ σελ 286 περί του nonliquet ως προς τους ιδιώτες καθώς το 137Α αναφέρεται σε

υπάλληλο ή στρατιωτικό (κατά πλεονασμό αφού και αυτός κατά το 13 ΠΚ είναι υπάλληλος) ο οποίος

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 23: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

23 |

διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο Η πρώτη είναι η laquoμεθοδευμένη πρόκληση έντονου

σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού

πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβηraquo για την οποία παρατηρεί κανείς

ότι τυποποιούνται τρεις επιμέρους τρόποι τέλεσης με αποτελέσματα την πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου (έγκλημα βλάβης) την πρόκληση σωματικής εξάντλησης

επικίνδυνης για την υγεία86 και τον ψυχικό πόνο ικανό να επιφέρει σοβαρή ψυχική

βλάβη87

Ιδιαίτερη τριβή προκάλεσε σε θεωρία και νομολογία η ερμηνεία του όρου

laquoμεθοδευμένηraquo καθώς ερμηνεύθηκε88 ως απαίτηση να είναι η συμπεριφορά

επαναλαμβανόμενη και να διακρίνεται από κάποια διάρκεια αφήνοντας έξω από το

περιεχόμενο της διάταξης στιγμιαίες πράξεις βασανιστηρίων ανεξαρτήτως του πόσο

βάναυσες μπορεί να είναι89 Βάσιμος είναι ο αντίλογος90 κατά της εν λόγω ερμηνείας

η οποία φαίνεται να υπερακοντίζει το γράμμα του νόμου καθώς εννοιολογικά η

μεθόδευση αναφέρεται στο εσκεμμένο της συμπεριφοράς και όχι στη διάρκειά της και

να συστέλλει υπέρμετρα το αξιόποινο αφήνοντας απροστάτευτα τα θύματα των

βασανιστηρίων που συχνά δέχονται μεμονωμένες και στιγμιαίες αλλά εξαιρετικά

άγριες επιθέσεις

Η δεύτερη μορφή βασανιστηρίων είναι η laquoπαράνομη91 χρησιμοποίηση

χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη

βούληση του θύματοςraquo διατύπωση στην οποία ήδη92 έχει γίνει αναφορά και η οποία

έχει ή σφετερίζεται καθήκοντα δίωξης ή ανάκρισης ή εξέτασης αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή εκτέλεσης ποινών ή φύλαξης ή επιμέλειας κρατουμένων Για τους ιδιώτες δεν υπάρχει

αντίστοιχος ρητός και απόλυτος αποκλεισμός της δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

86Στη μορφή του αυτή το έγκλημα παρουσιάζεται ως συγκεκριμένης διακινδύνευσης για το έννομο αγαθό

της σωματικής ακεραιότητας για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η σωματική εξάντληση να έχει

δρομολογήσει μια διαδικασία που πρόκειται να οδηγήσει στο άμεσο μέλλον σε βλάβη της υγείας αν δεν

ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο Για την έννοια των εγκλημάτων συγκεκριμένης διακινδύνευσης βλ σε

Μ Καϊάφα-Γκμπάντι Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα 2005 σελ 77επ

87Και σrsquo αυτή τη μορφή του εγκλήματος μιλάμε για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης με δεδομένο

ότι βλάβη της υγείας δεν είναι μόνον η σωματική κάκωση αλλά και η βλάβη της ψυχικής υγείας

88Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σ 115 Α Χαραλαμπάκη όπ σ 665 και Διάταξη ΕισΠρωτΚομοτηνής Γ

Σκιαδαρέση ΠοινΧρ 2004 σ 555

89Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον ποινικό κώδικα ΠοινΧρ 2009 σελ 8

90Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 8επ για την αναλυτική παράθεση των επιχειρημάτων

91Κατά την ορθότερη άποψη βλ Καστανίδου όπ σελ16 αποτελεί ειδικό στοιχείο του αδίκου αφού σε

κάθε περίπτωση η χορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ένα άτομο θίγει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού

του και το laquoπαράνομοraquo αφορά την αξιολόγηση και όχι την ίδια την στοιχειοθέτηση της προσβολής

92Βλ ανωτέρω υποσημείωση 34

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 24: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

24 |

χρειάζεται να τύχει συσταλτικής ερμηνείας για να αποτελεί προϋπόθεση υπαγωγής

σε αυτήν να έχει η πράξη την ανάλογη βαρύτητα μιας πράξης βασανιστηρίων της

πρώτης μορφής Αν δεν αξιωθεί η συνδρομή των παραπάνω όρων ελλοχεύει ο

κίνδυνος να υπαχθούν στην έννοια των φυσικών ή τεχνικών μέσων τα περισσότερα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάμψουν

τη βούληση ενός ατόμου93

Την τυποποίηση των βασανιστηρίων ακολουθεί στο άρθρο 137Αsect3 η

τυποποίηση των laquoάλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςraquo που τελούνται

από τα πρόσωπα και υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς94 που τελούνται και

τα βασανιστήρια

3 Λόγοι άρσης του αδίκου στα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας

i Η προσταγή

Ο νομοθέτης του ν 15001984 διέλαβε στο άρθρο 137Δsect2 ΠΚ διάταξη

ρητού αποκλεισμού της λειτουργίας της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου Η

συγκεκριμένη ρύθμιση η οποία έτυχε θερμής υποδοχής από την ελληνική θεωρία95

έχει περισσότερο συμβολικό και διευκρινιστικό χαρακτήρα παρά περιοριστικό επί της

ουσίας καθώς η προσταγή του άρθρου 21 ΠΚ αίρει το άδικο της πράξης μόνον

όταν δίνεται σύμφωνα με τους νόμιμους τύπους και ο αποδέκτης της δεν έχει την

αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητά της ενώ σύμφωνα με το άρθρο 25sect3 του

ισχύοντος Υπαλληλικού Κώδικα (ν 35282007) ο υπάλληλος όχι απλά δικαιούται

αλλά οφείλει να μην εκτελεί διαταγή που είναι πρόδηλα αντισυνταγματική ή

παράνομη Η πράξη των βασανιστηρίων για την οποία υπάρχει η ρητή απόλυτη και

ανεπιφύλακτη απαγόρευση του άρθρου 7sect2 του Συντάγματος είναι ένα από τα

κλασικά σχολικά παραδείγματα που εμπίπτουν στην εν λόγω κατηγορία Κατrsquo

αποτέλεσμα ακόμη και αν επρόκειτο να καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 137Δsect2

ΠΚ καμία έννομη συνέπεια δεν θα είχε αυτό ως προς την μη άρση του άδικου

χαρακτήρα των βασανιστηρίων λόγω προσταγής από τη στιγμή μάλιστα που το εν

λόγω θέμα αποτελεί και αντικείμενο ρύθμισης του άρθρου 2sect3 της ΔΣ του ΟΗΕ

κατά των Βασανιστηρίων το οποίο αναφέρει ότι laquoΗ εντολή προϊσταμένου ή δημόσιας

93

E Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 15

94Βλ όμως Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 18 για τη μη αναγκαιότητα να τελούνται και για την

εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων εφόσον πληρούνται όλες οι υπόλοιπες προϋποθέσεις

95Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176-7 Α Χαραλαμπάκη Η έμμεση αυτουργία 1988 σελ 280επ

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 25: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

25 |

αρχής ποτέ δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή για τη δικαιολόγηση των βασανιστηρίωνraquo

μη καταλείποντας περιθώρια για αμφισβήτηση και αντίλογο

ii Η κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο

Σαφώς προβληματικότερη από τη ρύθμιση του άρθρου 137Δsect2 ΠΚ για τον

αποκλεισμό της προσταγής ως λόγου άρσης του αδίκου του εγκλήματος των

βασανιστηρίων είναι αυτή της πρώτης παραγράφου του ίδιου άρθρου η 137Δsect1 ΠΚ

που δηλώνει τον αποκλεισμό της λειτουργίας της κατάστασης ανάγκης του 25 ΠΚ

ως λόγου που αίρει το άδικο του εν λόγω εγκλήματος Η συγκεκριμένη ρύθμιση η

οποία κατακρίθηκε από μέρος της ελληνικής θεωρίας96 στηρίζεται στη λειτουργία της

κατάστασης ανάγκης που αίρει το άδικο ως θεσμού που απορρέει από τη

σχετικότητα της αξίας των εννόμων αγαθών σε συγκεκριμένη περίπτωση97

αξιώνοντας η βλάβη που προκαλείται στον άλλο να είναι κατά το είδος και τη

σπουδαιότητα98 σημαντικά κατώτερη από αυτήν που απειλήθηκε Για να συγκριθεί

όμως η ζωή με την αξιοπρέπεια θα πρέπει η δεύτερη να θεωρηθεί αυτοτελές έννομο

αγαθό κάτι που έχει βρει ισχυρότατη αντίδραση στο χώρο της ελληνικής θεωρίας

Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη99laquoΑυτό με το οποίο έχουμε πράγματι να κάνουμε εδώ

δεν είναι μια αντιπαράθεση και σύγκρουση δύο εννόμων αγαθών της ανθρώπινης

ζωής και της ανθρώπινης αξίας γιατί η αναφορά στην τελευταία δεν έχει νόημα

εισαγωγής ενός συμφέροντος-αγαθού προς στάθμιση αλλά αναγωγής σε έναν

θεμελιώδη κανόνα δικαιοσύνης δίκαιης συμπεριφοράς (hellip) Η προσβολή λοιπόν της

ανθρώπινης αξίας είναι κατά βάση ένα άδικο συμπεριφοράς και η ανθρώπινη

αξιοπρέπεια μια απόλυτη αξίωση του κάθε ανθρώπου για πρέπουσα (ανθρώπινη)

μεταχείριση ανεξάρτητη από συγκυριακούς όρους και ανεπίδεκτη στάθμισης με άλλα

96

Βλ Κ Κωνσταντινίδη όπ σελ 176 ο οποίος θεωρεί ότι η laquoη θέση αυτή του νομοθέτη (hellip) δεν

αποκλείεται καθόλου σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση να αποβεί μοιραία (hellip) Δεν είναι συνεπώς

μόνο ριψοκίνδυνο αλλά και κάπως περίεργο ότι ο νομοθέτης πήρε ξεκάθαρη θέση απέναντι σε αυτό το

καυτό θέμα πράγμα που δεν τόλμησε να κάνει η θεωρίαraquo και Α Χαραλαμπάκη Το ελληνικό νομικό

πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια Μελέτες Ποινικού Δικαίου 1999 σελ 249 σύμφωνα με τον οποίο

laquoΗ ορθότητα αυτής της ρύθμισης είναι αμφίβολη ιδιαίτερα όταν φαλκιδεύεται ένας θεσμός με τεράστια

παράδοση και καθολική αναγνώριση η αναγκαιότητα υπάρξεως του οποίου είναι θεμελιωμένη στους

κανόνες της καθημερινής ζωήςraquo καταλήγοντας laquoδεν μπορεί να αποκλεισθεί εκ των προτέρων η τυχόν

κακομεταχείριση του δράστη προκειμένου να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες και να σωθεί η ζωή

των επιβατών και του πληρώματοςraquo

97Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 666-682

98Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 673 για το ότι laquoη σπουδαιότητα εκφράζει το ποσό σε

εμπειρικό (οντικό) επίπεδοraquo ενώ laquoτο είδος εκφράζει την ποιότητα σε συγκεκριμένο (οντικό) επίπεδοraquo

99Βλ Ν Ανδρουλάκη Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος Θεωρία για το έγκλημα 2000 σελ 435

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 26: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

26 |

μεγέθηraquo Εξάλλου σύμφωνα με τον Μανωλεδάκη100 θα ήταν δύσκολο να μιλήσουμε

για την αξιοπρέπεια ως αυτοτελές έννομο αγαθό και για το λόγο ότι το κανονιστικό

της περιεχόμενο αναφέρεται σε μια αξίωση αποχής από το κράτος (status

negativus)101για ενέργειες που υποβιβάζουν το άτομο σε απλό αντικείμενο ή εργαλείο

άσκησης πολιτικής προσιδιάζοντας σε κλασικό ατομικό δικαίωμα σε αντίθεση με τα

έννομα αγαθά που συνιστούν αξιολόγηση της σημασίας κάποιας συγκεκριμένης

ιδιότητας του ανθρώπινου σώματος όπως η τιμή ή η σωματική ακεραιότητα και

αναγωγή της σε άξια αυτοτελούς προστασίας

iii Η άμυνα ως λόγος δικαιολόγησης των βασανιστηρίων

Ως συνθετότερη εκ των περιπτώσεων που εντάσσονται στην παρούσα

προβληματική προβάλλει και η μόνη που δε ρυθμίζεται ρητά από το γράμμα του

άρθρου 137Δ ΠΚ το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του 22 ΠΚ

Στην ελληνική θεωρία υποστηρίχθηκε από τους Μυλωνόπουλο102 και

Σπινέλλη103 ότι οι πράξεις προσβολής της σωματικής ακεραιότητας που γίνονται στα

πλαίσια της άμυνας104 του 22 ΠΚ εξαιρούνται κατά τη βούληση του νομοθέτη από

την έννοια των βασανιστηρίων χρησιμοποιώντας και το argumentum a contrario ότι

εκ της σιωπής του νομοθέτη που διέλαβε στο άρθρο 137 ΠΚ ρητές απαγορεύσεις

για τους άλλους λόγους άρσης του αδίκου συνάγεται ότι η άμυνα λειτουργεί κανονικά

στην περίπτωση των βασανιστηρίων και αίρει το άδικο σε περίπτωση που

συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις της Ισχυρός αντίλογος έχει διατυπωθεί στις

παραπάνω απόψεις Όπως παρατηρεί η Συμεωνίδου-Καστανίδου105 η πράξη των

βασανιστηρίων συντίθεται από συγκεκριμένα αντικειμενικά (υπάλληλος με

συγκεκριμένα καθήκοντα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και σε βάρος

προσώπου που βρίσκεται κάτω από την εξουσία του) και υποκειμενικά (ο σκοπός

100

Βλ Ι Μανωλεδάκη laquoΑνθρώπινη αξιοπρέπειαraquo έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση

εξουσίας σε I Μανωλεδάκη C Prittwitz Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 1995

σελ 9

101Βλ Κ Χρυσόγονο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2006 σελ 30επ για τη διάκριση των

συνταγματικών δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status που έλκει την καταγωγή της από τον

γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα

102Βλ Χ Μυλωνόπουλο Ποινικό Δίκαιο Γενικό μέρος I 2007 σελ 467

103Βλ Δ Σπινέλλη Darf Folter als Nothilfe in extremen Faumlllen angewandt werden FS-Seebode 2008

σελ 391 396

104Και με σκοπό αμυντικό προς υπεράσπιση της ζωής ανθρώπου και όχι με σκοπό ανακριτικό βλ

Μυλωνόπουλο όπ σελ 494

105Βλ Ε Συμεωνίδου-Καστανίδου όπ σελ 114-115

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394

Page 27: (2015) 1 PRO JUSTITIA - epublications.web.auth.grepublications.web.auth.gr/sites/default/files/Κρατική βία και... · (2015) 1 pro justitia 1 | Τμος 1, 2015 Κρατική

(2015) 1 PRO JUSTITIA

27 |

απόσπασης πληροφορίας τιμώρησης ή εκφοβισμού του βασανιζομένου) στοιχεία

στα οποία δεν ανάγεται ο αποκλειστικά ανακριτικός σκοπός της πράξης σύμφωνα με

τις απαιτήσεις του Μυλωνόπουλου για να διακριθούν τα δικαιολογημένα από τα μη

δικαιολογημένα βασανιστήρια καθώς αρκεί και ο απλός σκοπός απόσπασης μιας

πληροφορίας

Με δεδομένη την παραπάνω ενδιαφέρουσα δογματικά συζήτηση είναι η

άποψη του γράφοντος ότι η ολοκληρωμένη προστασία της αξιοπρέπειας μέσα σε ένα

κράτος Δικαίου χωρίς αντιφάσεις και κερκόπορτες επιτάσσει τη σύμφωνη με το

Σύνταγμα ερμηνεία106 του γράμματος του άρθρου 22 ΠΚ προκειμένου να εξαιρεθούν

από τις περισσότερες πρόσφορες και αναγκαίες αμυντικές πράξεις των οποίων το

άδικο αίρεται στα πλαίσια της αμυντικής συμπεριφοράς οι πράξεις βασανιστηρίων

που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία του επιτιθέμενου και τον μετατρέπουν σε

αντικείμενο107 Η εν λόγω απαγόρευση έχει νόημα μόνο αν διατηρήσει τον απόλυτο

χαρακτήρα της τόσο στις σχέσεις κράτους-ιδιώτη στο πλαίσιο του τυποποιημένου

γνήσιου ιδιαίτερου εγκλήματος των βασανιστηρίων του 137Α-Δ ΠΚ όσο και στις

σχέσεις ιδιωτών μεταξύ τους στις οποίες εξάλλου τριτενεργεί108 η συνταγματική

υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά τα άρθρα 2sect1 7sect2 και

25sect1γrsquo του Συντάγματος Μέσα από τη συγκεκριμένη ερμηνεία δεν καταργείται το

δικαίωμα στην άμυνα109 αλλά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενό του και εναρμονίζεται

με τις θεμελιώδεις και αναπαλλοτρίωτες αρχές του νομικού μας πολιτισμού

106

Βλ για το ζήτημα σε Κ Σταμάτη Η Θεμελίωση των Νομικών Κρίσεων (Επιτομή) 2009 σελ 271

όπου και αναφέρεται ότι laquoΕρμηνεία νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα γίνεται όταν ορισμένη πτυχή στο

περιεχόμενο της ερμηνευτέας διάταξης δεν εναρμονίζεται επαρκώς προς το Σύνταγμα πλην όμως το

περιεχόμενο αυτό συνολικά κρινόμενο στη χειρότερη περίπτωση κρίνεται εν τέλει ως συνταγματικά

ανεκτόraquo Στην περίπτωσή μας το περιεχόμενο του άρθρου 22 ΠΚ είναι σε κάθε περίπτωση σύμφωνο

προς το Σύνταγμα με εξαίρεση την περίπτωση ερμηνευτικής ένταξης σrsquo αυτό της πράξης των

βασανιστηρίων ως νόμιμης άσκησης του δικαιώματος

107Έτσι και Α Αναγνωστόπουλος όπ σελ 163-4

108Βλ σε Κ Χρυσόγονο όπ σελ 60 για τη θεωρία της laquoτριτενέργειαςraquo των συνταγματικών

δικαιωμάτων που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και αναφέρεται στην ισχύ

των συνταγματικών δικαιωμάτων στις έννομες σχέσης μεταξύ ιδιωτών και επίσης βλ ανωτέρω

υποσημείωση 17 για την πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ ως προς την έμμεση οριζόντια ισχύ του άρθρου 3

της ΕΣΔΑ

109Ο εν λόγω ισχυρισμός αποτελεί ένσταση του Δ Σπινέλλη όπ σελ 394