193 Osnovi na javno pravo III alb - e-ucebnicie-ucebnici.mon.gov.mk/pdf/193_Osnovi_na_javno_pravo_III_alb_PRINT… · cilËsitË ose elementet e veprËs penale ..... 99 gjeneza e

MAKEDON SLLAVKOSKI

BAZAT E TË DREJTËS PUBLIKE(MËSIMI I RREGULLT DHE ZGJEDHOR)

Për vitin III

DREJTIMI EKONOMIK, JURIDIK DHE TREGTAR

TEKNIK JURIDIK

Shkup, 2012

Botues: MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË bul. „Mito Haxhivasilev Jasmin“, pn – Shkup

Recensentë:

Dr. Dushko Stojkovski, profesor universitar Aleksandër Kanturkov, profesor në “Vasil Antevski-Dren“ Shkup Aneta Stefanovska, profesor në “Vasil Antevski-Dren” Shkup

Përkthyes: Arkin JahijiRedaksia profesionale: Doc. Dr. Afrim Osmani Lektor: Arjeta ÇajlaniRedaktor: Sllobodanka SllavkovskaShtypi: Grafi cki centar dooel, Shkup

Me vendim të Ministrit të arsimit dhe shkencë të Republikës së Maqedonisë nr. 22-4354 të datës 29.07.2010, lejohet përdorimi i këtij libri

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски”, Скопје

342(075.3)

СЛАВКОСКИ, Македон Основи на јавното право : (редовен и изборен) : III година :економска, правна и трговска струка : правен техничар / Македон Славковски. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010. - 244 стр. : илустр.; 30 см

Фусноти кон текстот

ISBN 978-608-226-059-4

COBISS.MK-ID 84295178

3

PËRMBAJTJA

HYRJE NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE ..........................................................................................11

NOCIONI PËR PROCEDURË ADMINISTRATIVE .........................................................................................................11 LLOJET E PROCEDURAVE ADMINISTRATIVE DHE QËLLIM I PROCEDURËS ADMINISTRATIVE ................12 ÇËSHTJET ADMINISTRATIVE, RESPEKTIVISHT LËNDË ADMINISTRATIVE NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE ...................................................................................................................................................... 13 ORGANET KOMPETENTE PËR VENDIMMARRJE NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE ..................................14 PARIMET E PROCEDURËS ADMINISTRATIVE ............................................................................................................14 PARIMI I LIGJSHMËRISË DHE LEGJITIMITETIT ..................................................................................................... 15 PARIMI I ZYRTARIZIMIT ............................................................................................................................................ 15 PARIMI I MBROJTJES SË TË DREJTAVE TË QYTETARËVE DHE TË INTERESIT PUBLIK ................................... 16 PARIMI I TË VËRTETËS MATERIALE ........................................................................................................................ 16 PARIMI I VLERËSIMIT TË LIRË TË PROVAVE .......................................................................................................... 17 PARIMI I DËGJIMIT TË PALËS .................................................................................................................................. 17 PARIMI I SHKALLËS SË DYFISHTË (E DREJTA E ANKESËS) ................................................................................. 18 PARIMI I DREJTËSISË ................................................................................................................................................ 19 PARIMI I KURSIMTARISË DHE I PËRSHPEJTIMIT TË PROCEDURËS.................................................................. 20 PARIMI I PAVARËSISË GJATË VENDIM MARRJES ................................................................................................ 20 PARIMI NDIHMË PALËVE QË NUK DINË SHKRIM-LEXIM ................................................................................... 20 PARIMI I PËRDORIMIT TË BARABARTË TË GJUHËVE DHE SHKRIMIT NË PROCEDURË ............................... 21 PARIMI I EFIKASITETIT .............................................................................................................................................. 21 PARIMI I ORIENTIMIT TË SHËRBIMIT, BARABARSISË, OBJEKTIVITETIT DHE PËRGJEGJËSISË .................... 22

KOMPETENCA NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE ............................................................................25

LLOJET E KOMPETENCËS ................................................................................................................................................25 KOMPETENCA LËNDORE OSE MATERIALE .......................................................................................................... 25 KOMPETENCA LOKALE (TERRITORIALE) .............................................................................................................. 26 KOMPETENCA E SUPOZUAR .................................................................................................................................. 27 KONFLIKTI I KOMPETENCAVE, BARTJA E KOMPETENCAVE DHE NDIHMA JURIDIKE .................................27 KONFLIKTI I KOMPETENCAVE ................................................................................................................................ 27 BARTJA E KOMPETENCAVE (SUBSTITUIMI DHE DELEGIMI) ............................................................................. 28 DELEGIMI I KOMPETENCAVE ................................................................................................................................................28 SUBSTITUIMI I KOMPETENCËS ............................................................................................................................................28 REKUIZIMI I KOMPETENCËS .................................................................................................................................................29 NDIHMA JURIDIKE NË PROCEDURËS ADMINISTRATIVE .................................................................................. 29 PERSONI ZYRTAR PËR KRYERJEN E PROCEDURËS ADMINISTRATIVE ..............................................................30 SHKARKIMI I PERSONIT ZYRTAR NGA UDHËHEQJA E PROCEDURËS ............................................................ 30

PALA NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE............................................................................................33

PALA NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE...................................................................................................................33 NDARJA E PROCEDURËS ADMINISTRATIVE SIPAS PJESËMARRJES ................................................................ 33 KUSHTET PËR PALËN ................................................................................................................................................ 34 AFTËSIA E PALËS ....................................................................................................................................................... 34 AFTËSIA PROCEDURALE ......................................................................................................................................... 34 LEGJITIMITETI I PALËS .............................................................................................................................................. 35 PËRFAQËSIMI I PALËS (PËRFAQËSUESIT E PALËS) ..................................................................................................35 PËRFAQËSUESI LIGJOR ............................................................................................................................................ 35 PËRFAQËSUESI I PËRKOHSHËM ............................................................................................................................. 36 I AUTORIZUARI .......................................................................................................................................................... 36 PËRFAQËSUESI I PËRBASHKËT ............................................................................................................................... 37 NDIHMËSI PROFESIONIST ...................................................................................................................................... 37 PROKURORI PUBLIK DHE PROKURORI SHTETËROR ................................................................................................ 38

4

PJESËMARRËSIT TJERË NË PROCEDURË ....................................................................................................................38 DËSHMITARI ............................................................................................................................................................... 38 EKSPERTËT ................................................................................................................................................................. 39 INTERPRETUESI ......................................................................................................................................................... 40 PJESËMARRËSIT E RASTIT ........................................................................................................................................ 40

KOMUNIKIMI I ORGANEVE DHE PALËVE ............................................................................................43

PARASHTRESAT ..................................................................................................................................................................43 FTESAT NË PROCEDURËN ADMINISTRATIVE ...........................................................................................................45 PROCESVERBALI NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE ............................................................................................45 SHQYRTIMI I DOKUMENTEVE DHE NJOFTIMI PËR ZHVILLIMIN E PROCEDURËS ........................................46 DËRGIMI. ..............................................................................................................................................................................47 DËRGIMI ME DORËZIM NGA ANA E ORGANIT ................................................................................................... 47 LËNIA OSE NGJITJA E SHKRESËS .........................................................................................................................................48 DËRGIMI PËRMES POSTËS ...................................................................................................................................... 49 DËRGIMI ME SHPALLJE PUBLIKE ........................................................................................................................... 49 RËNDËSIA E DËRGIMIT TË KRYER SIÇ DUHET .................................................................................................................49 FLETËDËRGESA .........................................................................................................................................................................49

AFATI DHE SHPENZIMET NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE............................................................51

KTHIMI NË GJENDJEN E MËPARSHME (RESTITUCIO IN INTEGRUM) ................................................................53 MBAJTJA E RREGULLIT GJATË PROCEDURËS ..........................................................................................................54 SHPENZIMET E PROCEDURË ADMINISTRATIVE ......................................................................................................55

ZHVILLIMI I PROCEDURËS ADMINISTRATIVE ....................................................................................57

INICIMI I PROCEDURËS ADMINISTRATIVE ................................................................................................................58 MËNYRAT E INICIMIT ................................................................................................................................................ 58 NDRYSHIMET NË PROCEDURËN E NGRITUR ...........................................................................................................59 BASHKIMI I LËNDËVE NË NJË PROCEDURË ......................................................................................................... 59 NDRYSHIMI I KËRKESAVE ........................................................................................................................................ 60 HEQJA DORË NGA KËRKESA .................................................................................................................................. 60 PAJTIMI ....................................................................................................................................................................... 61 PROCEDURA EKZAMINUESE .........................................................................................................................................61 QËLLIMI DHE DETYRAT E PROCEDURËS EKZAMINUESE ................................................................................. 61 PROCEDURA E SHKURTËR EKZAMINUESE .......................................................................................................... 62 PROCEDURA E VEÇANTË EKZAMINUESE ............................................................................................................ 62 ÇËSHTJA PARAPRAKE............................................................................................................................................... 63 SHQYRTIMI GOJOR (VERBAL) ................................................................................................................................ 63 TË PROVUARIT NË PROCEDURË EKZAMINUESE ................................................................................................ 64 DOKUMENTET ........................................................................................................................................................... 64 DËSHMITARËT ........................................................................................................................................................... 65 DEKLARATA E PALËS ................................................................................................................................................. 66 EKSPERTËT ................................................................................................................................................................. 67 INTERPRETUESIT ....................................................................................................................................................... 68 KONTROLLI (KËQYRJA NË VEND) .......................................................................................................................... 68 SIGURIMI I PROVAVE ................................................................................................................................................ 68 VENDIMMARRJA NË SHKALLËN E PARË ....................................................................................................................70 VENDIMI SI AKTI ADMINISTRATIV I SHKALLËS SË PARË .................................................................................... 70 LLOJET E VENDIMEVE ......................................................................................................................................................72 VENDIMI PËR ÇËSHTJEN KRYESORE ..................................................................................................................... 72 VENDIMI I PJESËRISHËM ......................................................................................................................................... 72 VENDIMI PLOTËSUES ............................................................................................................................................... 72 VENDIMI I PËRKOHSHËM ........................................................................................................................................ 73

5

KONKLUZIONI ....................................................................................................................................................................73 AFATI PËR SJELLJEN E VENDIMIT TË SHKALLËS SË PARË .....................................................................................74

MJETET JURIDIKE NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE DHE EKZEKUTIMI I AKTEVE

PËRFUNDIMTARE .................................................................................................................................77

NOCIONI DHE E DREJTA E ANKESËS ...........................................................................................................................77 PËRMBAJTJA E ANKESËS DHE AFATI NË TË CILIN PARASHTROHET .................................................................77 VEPRIMI I ANKESËS SË PARASHTRUAR ..................................................................................................................... 78 PROCEDURA SIPAS ANKESËS ........................................................................................................................................ 78 PUNA E ORGANIT TË SHKALLËS SË PARË SIPAS ANKESËS ................................................................................ 78 PUNA E ORGANIT TË SHKALLËS SË DYTË SIPAS ANKESËS ............................................................................... 79 AFATI PËR SJELLJEN E VENDIMIT DHE VEPRIMI LIGJOR I VENDIMIT SIPAS ANKESËS SË PARASHTRUAR ......80 EKZEKUTIMI I VENDIMIT .................................................................................................................................................81 NOCIONI PËR EKZEKUTIMIN .................................................................................................................................. 81 DISPOZITAT E PËRGJITHSHME PËR EKZEKUTIM ................................................................................................ 81 LLOJET E EKZEKUTIMIT ............................................................................................................................................ 81 KOMPETENCA DHE PROCEDURA PËR ZBATIMIN E PËRMBARIMIT (EKZEKUTIMIT) .................................. 82 EKZEKUTIMI I DETYRIMEVE JOFINANCIARE ....................................................................................................... 83 EKZEKUTIMI PËR SHKAK TË SIGURISË .................................................................................................................. 83 VEPRIMET PROCEDURALE JASHTË RRJEDHËS SË RREGULLT TË PROCEDURËS ......................................... 83 KORRIGJIMET E AKTEVE ADMINISTRATIVE JO TË RREGULLTA ........................................................................ 83 MJETET E JASHTËZAKONSHME JURIDIKE NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE.............................................84 NOCIONI DHE LLOJET .............................................................................................................................................. 84 PËRSËRITJA OSE PËRTËRITA E PROCEDURËS ...................................................................................................... 85 AFATET PËR PËRDËRITJEN E PROCEDURËS ......................................................................................................... 86

KONTROLLI GJYQËSOR I AKTEVE (KONTESTI ADMINISTRATIV) .......................................................89

NOCIONI, LËNDA DHE ORGANET PËR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE ADMINISTRATIVE ..............................89 NOCIONI PËR KONTESTIN ADMINISTRATIV ........................................................................................................ 89 LËNDË E KONTESTIT ADMINISTRATIV .................................................................................................................. 89 ORGANET KOMPETENTE PËR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE ADMINISTRATIVE ............................................. 90 INICIMI I KONTESTIT ADMINISTRATIV ........................................................................................................................91 PADIA SI MJET JURIDIK ME TË CILIN INICIOHET KONTESTI ADMINISTRATIV .............................................. 91 LEGJITIMIMI, RESPEKTIVISHT AUTORIZIMI PËR PJESËMARRËSIT NË KONTESTIN ADMINISTRATIV ....... 92 PALËT NË KONTESTIN ADMINISTRATIV .....................................................................................................................93 ANA E PADITUR NË KONTESTIN ADMINISTRATIV .............................................................................................. 93 PADITËS NË KONTESTIN ADMINISTRATIV ........................................................................................................... 93 PERSONAT E TRETË OSE TË INTERESUAR NË KONTESTIN ADMINISTRATIV ................................................. 94 ZHVILLIMI I KONTESTIT ADMINISTRATIV SIPAS PADISË .......................................................................................94

E DREJTA PENALE – VEPRA PENALE ...................................................................................................97

NOCIONI DHE RËNDËSIA E TË DREJTËS PENALE MATERIALE ............................................................................97 NOCIONI DHE KARAKTERISTIKAT E VEPRËS PENALE ............................................................................................98 DEFINICIONI I VEPRËS PENALE .............................................................................................................................. 98 CILËSITË OSE ELEMENTET E VEPRËS PENALE ..................................................................................................... 99 GJENEZA E VEPRËS PENALE DHE KUSHTET PËR EKZISTIMIN E SAJ ............................................................... 99 OBJEKTI I VEPRËS PENALE ...................................................................................................................................... 99 SUBJEKTI I VEPRËS PENALE (VEPRIMI SI VEPËR E NJERIUT) .......................................................................... 100 KUNDËRLIGJSHMËRIA E VEPRËS PENALE ......................................................................................................... 101 MBROJTJA E NEVOJSHME OSE MJETI I FUNDIT SI SHKAQE TË CILAT E PËRJASHTOJNË

KUNDËRLIGJSHMËRINË ........................................................................................................................................ 101 SHKAQET E VEÇANTA TË CILAT E PËRJASHTOJNË KUNDËRLIGJSHMËRINË................................................102

6

PARASHIKUESHMËRIA DHE PËRSHKRIMI I VEPRËS PENALE ME LIGJ .......................................................... 102 FAJI (FAJËSIA) ........................................................................................................................................................... 103 PËRGJEGJSHMËRIA ................................................................................................................................................ 103 SHKALLA DHE FORMAT E FAJIT (FAJËSISË) .................................................................................................................. 104 MASHTRIMI .............................................................................................................................................................. 105 BASHKËPUNIMI I MË TEPËR PERSONAVE NË KRYERJEN E NJË VEPRE PENALE (BASHKËKRYERËS DHE

BASHKËPJESËMARRËS) .................................................................................................................................................106

SANKSIONET ......................................................................................................................................107

NOCIONI, LLOJET, QËLLIMI DHE THELBI I SANKSIONEVE ..................................................................................107 PARIMET GJATË SHQIPTIMIT TË DËNIMIT PËR VEPËRN PENALE TË KRYER ..................................................108 SHQIPTIMI I DËNIMIT NË RAST TË BASHKËNDODHJES SË VEPRAVE PENALE ............................................108 SANKSIONET PARAPENALE .................................................................................................................................. 108 MASAT PËR SIGURI ................................................................................................................................................. 109 SANKSIONIMI I TË MITURVE ................................................................................................................................. 109 SANKSIONET OSE DËNIMET PËR PERSONAT JURIDIK .................................................................................... 109 VJETËRSIA E NDJEKJES DHE EKZEKUTIMI I DËNIMIT ..........................................................................................110

PROCEDURA PENALE – OBJEKTET DHE SUBJEKTET .......................................................................113

RËNDËSIA E TË DREJTËS SË PROCEDURËS PENALE ............................................................................................113 PARIMET SPECIFIKE TË PROCUDRAVE DËNUESE..................................................................................................114 PARIMI I AKUZËS DHE HETUESISË (AKUZUES) ................................................................................................. 115 KARAKTERISTIKAT E PROCEDURËS MODERNE DËNUESE AKUZUESE ........................................................ 116 PARIMI I INICIMIT ZYRTAR DHE PARIMI I INICIMIT PRIVAT I PROEDURËS (ZYRTARIZIMI) ....................... 117 PARIMI I LEGALITETIT DHE PARIMI I OPORTUNITETIT NË INICIMIN E PROCEDURËS SIPAS DETYRËS

ZYRTARE (LEGALITET DHE OPORTUNITET) ...................................................................................................... 118 PARIMI I KUNDËRSHTIMIT .................................................................................................................................... 119 PARIMI I VLERËSIMIT TË LIRË DHE VLERËSIMI I LIDHUR I PROVAVE ............................................................ 120 RREGULLAT TË CILAT SHKOJNË NË DOBI TË KËRKESËS PËR KONSTATIMIN E TË VËRTETËS

(DREJTPËRDREJTSHMËRI, SHQYRTIM GOJOR, PUBLIKE) .............................................................................. 120 KUFIZIMI I LIRËSISË SË EKZAMINIMIT (HETIMIT) ............................................................................................. 121 PARIMI I PAVARËSISË NË GJYKIM ......................................................................................................................... 121 SUBJEKTET NË PROCEDURË PENALE .......................................................................................................................122 GJYKATA NË PROCEDURË PENALE ..................................................................................................................... 123 KOMPETENCA E GJYKATËS ................................................................................................................................................ 124 KOMPETENCA LËNDORE ............................................................................................................................................ 124 KOMPETENCA LOKALE ................................................................................................................................................ 124 I PADITUR NË PROCEDURË PENALE (E DREJTA E TË PADITURIT TË MBROHET) ........................................ 125 PADITËSI I AUTORIZUAR NË PROCEDURË PENALE (PROKURORI PUBLIK, PADITËSI PRIVAT DHE I

DËMTUARI) .............................................................................................................................................................. 127 PROKURORI PUBLIK NË PROCEDURË PENALE ............................................................................................................ 127 PADITËSI PRIVAT NË PROCEDURË PENALE ................................................................................................................... 128 I DËMTUARI SI PADITËS NË PROCEDURË PENALE ..................................................................................................... 129 I DËMTUARI NË PROCEDURË PENALE ............................................................................................................................ 129 BARTËSI I KËRKESËS PRONËSORE-JURIDIKE NË PROCEDURË PENALE ............................................................... 130 MINISTRIA PËR PUNË TË BRENDSHME (MPB) .................................................................................................. 130

VEPRIMET PROCEDURALE NË PROCEDURË PENALE .......................................................................133

NOCIONI, RENDITJA DHE AFATET E NDËRMARRJES SË VEPRIMEVE PROCEDURALE ..............................133 KTHIMI NË GJENDJEN E MËPARSHME .....................................................................................................................134 BAZA E PROVAVE PËR TË DËSHMUAR ......................................................................................................................135 MJETET PROVUESE ................................................................................................................................................. 136 KONTROLLI DHE RINDËRTIMI I NGJARJES ........................................................................................................ 137

7

EKSPERTIZA DHE DËSHMIMI ...................................................................................................................................... 137 MBROJTJA E DËSHMITARËVE, BASHKËPUNTORËVE TË DREJTËSISË DHE TË VIKTIMAVE NË PROCEDURË ..... 138 MARRJA NË PYETJE E TË AKUZUARIT ........................................................................................................................ 138 BETIMI NË PROCEDURË PENALE ................................................................................................................................ 138

ZHVILLIMI I PROCEDURËS PENALE...................................................................................................139

PROCEDURA PARAPRAKE ............................................................................................................................................139 PLANIFIKIMI I PROCEDURËS PARAPENALE DHE PENALE .............................................................................. 139 AKUZA PENALE ....................................................................................................................................................... 141 HETIMI ....................................................................................................................................................................... 142 PADIA SI NJËRA PREJ FAZAVE .....................................................................................................................................143 SEANCA KRYESORE ........................................................................................................................................................145 SJELLJA E VENDIMEVE NË PROCEDURË PENALE .................................................................................................146

MJETET JURIDIKE NË PROCEDURË PENALE .....................................................................................149

ANKESA KUNDËR AKGJYKIMIT TË SHKALLËS SË PARË .......................................................................................149 ANKESA KUNDËR AKTGJYKIMIT TË SHKALLËS SË DYTË ....................................................................................150 ANKESA KUNDËR VENDIMIT ................................................................................................................................ 150 MJETET E JASHTËZAKONSHME JURIDIKE ..............................................................................................................151

DOKUMENTET BASHKANGJITËSE: FORMULARËT NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE DHE

SHEMBUJT E PROCEDURËS PENALE .................................................................................................153

E DREJTA E KUNDËRVAJTJES ............................................................................................................189

NOCIONI I KUNDËRVAJTJES ........................................................................................................................................189 NOCIONI DHE RREGULLIMI I PROCEDURËS PËR KUNDËRVAJTJES ................................................................190 PARIMET E PROCEDURËS SË KUNDËRVAJTJES .....................................................................................................190 PARIMI I EFIKASITETIT ............................................................................................................................................ 190 PARIMI I MBYLLUR I PROCEDURËS SË KUNDËRVAJTJES ................................................................................ 191 SUBJEKTET TË CILAT PËRGJIGJEN PËR KUNDËRVAJTJE NË TË DREJTËN E KUNDËRVAJTJES ................192 PERSONAT FIZIK SI SUBJEKTE TË KUNDËRVAJTJES ......................................................................................... 192 PERSONI JURIDIK SI SUBJEKT I KUNDËRVAJTJES ............................................................................................. 193 SANKSIONET E KUNDËRVAJTJES ...............................................................................................................................193 ZBATIMI I DËNIMEVE DHE MASAVE TË KUNDËRVAJTJES ..................................................................................194 VJETËRSIMI NË TË DREJTËN E KUNDËRVAJTJES ...................................................................................................194

PROCEDURA E KUNDËRVAJTJES. ......................................................................................................197

SUBJEKTET DHE PJESËMARRËSIT TJERË NË PROCEDURË TË KUNDËRVAJTJES ..........................................197 SUBJEKT I NDJKEJES .............................................................................................................................................. 197 I PADITURI ................................................................................................................................................................ 198 ORGANET E KUNDËRVAJTJEVE ............................................................................................................................ 200 I DËMTUARI .............................................................................................................................................................. 200 INICIMI DHE ZHVILLIMI I PROCEDURËS GJYQËSORE PËR KUNDËRVAJTJE .................................................201 VENDIMET NË PROCEDURËN E KUNDËRVAJTJES ................................................................................................202 PROCEDURA E KUNDËRVAJTJES PARA ORGANIT KUNDËRVAJTËS TË ADMINISTRATËS ........................202 SJELLJA E VENDIMIT NË PROCEDURË TË DETYRUESHME .................................................................................203 MJETET JURIDIKE NË PROCEDURË TË KUNDËRVAJTJES ....................................................................................204 ANKESA ..................................................................................................................................................................... 204 PROCEDURA PËR ZGJIDHJE DHE NDËRMJETËSIM ..............................................................................................204

OPERACIONET DOGANORE ...............................................................................................................207

SISTEMI DOGANOR ........................................................................................................................................................207

8

NOCIONI PËR DOGANËN ..............................................................................................................................................207 LLOJET E DOGANAVE ....................................................................................................................................................208 NOCIONET MË TË RËNDËSISHME TË OPERACIONEVE DOGANORE ..............................................................210 MALLI DOGANOR ................................................................................................................................................... 210 TARIFA DOGANORE ................................................................................................................................................ 211 INSTITUCIONET E SISTEMIT DOGANOR ..................................................................................................................212 TERRITORI DOGANOR ........................................................................................................................................... 213 LINJA DOGANORE .................................................................................................................................................. 213 VENDKALIMI KUFITAR DOGANOR ...................................................................................................................... 213 RAJONI DOGANOR KUFITAR ................................................................................................................................ 214 DETYRIMI DOGANOR DHE DETYRESIT DOGANOR .............................................................................................215 DOKUMENTET NË PROCEDURË DOGANORE ........................................................................................................216 DOKUMENTET E MALLIT ....................................................................................................................................... 216 DOKUMENTET TRANSPORTUESE (TË PËRGJITHSHME DHE TË VEÇANTA) ................................................ 216 DOKUMENTET DOGANORE ................................................................................................................................. 217 DOKUMENTET TJERA ............................................................................................................................................. 217

PROCEDURA DOGANORE ..................................................................................................................219

ORGANIZIMI DHE KOMPETENCA E SHËRBIMIT DOGANOR .............................................................................219 MBIKËQYRJA DOGANORE ............................................................................................................................................221 NOCIONI, RËNDËSIA DHE NDARJA E MBIKËQYRJES DOGANORE ............................................................... 221 PROCEDURA ADMINISTRATIVE DOGANORE .........................................................................................................222 PËRFAQËSUESI DHE I AUTORIZUARI I PALËS .................................................................................................... 223 KOMPETENCA NË PROCEDURË ........................................................................................................................... 224 SJELLJA E VENDIMIT NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE DOGANORE ....................................................... 224 LLOJET E AKTVENDIMEVE DHE SJELLJA E AKTVENDIMIT ............................................................................. 225 VENDOSJA E MALLIT DOGANOR (DEPOT DOGANORE) ....................................................................................226 PROCEDURA PËR HAPJEN E DEPOS DOGANORE ............................................................................................ 226 PROCEDURA PËR DEPONIM ................................................................................................................................ 227 ZONA E LIRË DOGANORE .............................................................................................................................................227 DOGANIMI I MALLIT .......................................................................................................................................................227 PRANIMI I DEKLARATËS DOGANORE ................................................................................................................. 229 KONTROLLI ZYRTAR I MALLIT .............................................................................................................................. 229 LLOGARITJA E PAGESËS SË DOGANËS ............................................................................................................... 230 SHKELJA E DISPOZITAVE DOGANORE .....................................................................................................................231 DELIKTET DOGANORE ........................................................................................................................................... 231 DELIKUENCA E TË MITURVE (KUNDËRVAJTJA E TË MITURVE)........................................................235

NOCIONI I DELIKUENCËS SË TË MITURVE ...............................................................................................................235 FAKTORËT TË CILËT SHKAKTOJNË DELIKUENCË TË TË MITURVE ...................................................................235 LLOJET DHE KARAKTERISTIKAT E SJELLJES KUNDËRVAJTËSE TË TË MITURVE ......................................... 236 KATEGORITË E TË MITURVE .........................................................................................................................................237 PËRCAKTIMI DHE LLOJET E KUNDËRVAJTJEVE TË TË MITURVE ................................................................... 238 SJELLJE KUNDËRVAJTËSE ME TË CILAT NË MËNYRË TË POSAÇME SHKELEN NORMAT MORALE ........ 238 SANKSIONET DHE PROCEDURA NDAJ KUNDËRVAJTJES SË TË MITURVE .................................................. 239 LLOJET E SANKSIONEVE ...............................................................................................................................................239 BURGU PËR TË MITUR ............................................................................................................................................ 240 SANKSIONET PËR KUNDËRVAJTJE ...................................................................................................................... 241 TRAJTIMI I TË MITURIT ...................................................................................................................................................241 PROCEDURA E NDËRMJETËSIMIT ....................................................................................................................... 241 MBROJTJA E TË MITURIT SI I DËMTUAR OSE DËSHMITAR NË PROCEDURË PENALE ............................... 242 PARANDALIMI I KUNDËRVAJTJES SË TË MITURVE ........................................................................................... 242

BAZAT E TË DREJTËS PUBLIKE(MËSIMI I RREGULLT)

11

HYRJE NË PROCEDURËN ADMINISTRATIVE


NOCIONI I PROCEDURËS ADMINISTRATIVE

Vetë shprehja procedure ose proces (lat. procedure, që do të thotë vazhdimësi, zhvillohet) ka domethënie më të gjerë e cila përfshinë një sferë shumë të gjerë të fenomeneve shoqërore, në të dre-jtën dhe mbikëqyrjen e saj, p.sh., në prodhim, edukim dhe arsimim, por edhe në shpjegimin e disa fenomeneve natyrore, p.sh., procesi i vlimit, procesi i sëmundjes, etj.

Me “procedurë”, nga aspekti i së drejtës, kuptohen rregullat e rendit, mënyrës dhe format

e punës së organeve shtetërore, si në aspektin e punës së tyre të brendshme, ashtu edhe në aspektin e kryerjes së veprimtarisë së tyre në raport me organet tjera, qytetarët dhe personat fi zik. Sa i përket funksionimit të organeve, këto rregulla të procedurës me të cilat është rregulluar janë me përmbajtje të ndryshme si dhe me emërime të ndryshme, si p.sh., procedura e rendit dhe punës së parlamentit ose qeverisë (rregullorja e punës), procedura legjislative me të cilën miratohen ligjet dhe akte tjera, ose procedura penale ose fi nanciare, respektivisht procedura gjyqësore (në punën e organeve të gjyqësisë) etj. Procedurat gjyqësore (procedura civile dhe penale) përmbajnë rregulla të të vepruarit në gjyqe, më rrallë edhe në organe dhe institucione tjera sipas kushteve dhe mënyrave të parapara me ligj.

Rregullat në anën tjetër në organet e administratës shtetërore, (p.sh., ministritë), por edhe në organet dhe institucionet tjera shtetërore, kur ato janë të autorizuara të ven-

dosin, respektivisht të punojnë në shërbimin publik, në çështje administrative veç e veç

quhen procedura administrative. Këto rregulla të procedurës administrative janë rregulla për përfshirjen (kompetencën), rendin, formën dhe për mënyrën e ekzekutimit të të gjitha atyre veprimeve përmes të cilave ndodh jetësimi i funksioneve administrative të organeve shtetërore (kryesish administrative), por edhe në organe dhe organizata tjera kur ato zgjidhin një çështje konkrete administrative. Thënë shkurtimisht, procedura administrative paraqet përmbledhje të rregullave për formën, rendin dhe mënyrën e punës së organeve shtetërore dhe organeve tjera për zgjidhjen e çështjeve të veçanta administrative, respektivisht (lëndëve administrative).

Të gjitha rregullat e përmendura, me të cilat është rregulluar trajtimi i organeve të veçanta shtetërore (gjyqet, organet e administratës), duke përfshirë edhe ato të procedurës administrative, paraqesin, formë dhe janë akte formale-juridike (akte të procesit). Përveç këtyre ekzistojnë edhe akte materiale-juridike me të cilat është rregulluar përmbajtja e raporteve juridike nga një sferë e

caktuar ose materie e jetës. Jetësimi i akteve materiale-juridike (ligjeve materiale) realizohet përmes zbatimit të akteve formale-juridike në raste konkrete. P.sh., e drejta e pensionit të rregullt e cila është e rregulluar me Ligjin e sigurimit pensional i cili është akt material-juridik, mund të realizohet në proce-durë administrative e cila është rregulluar me aktet e procedurave administrative të përgjithshme dhe të veçanta të cilat bëjnë pjesë në aktet formale-juridike. Aplikimi i akteve materiale-juridike në raste konkrete, sipas kësaj, nuk është e mundshme pa zbatimin e procedurës përkatëse, e rregulluar me aktet formale-juridike.

Rregullat e para juridike për veprim të organeve të administratës shtetërore, respektivisht për trajtim të çështjeve administrative janë të kohës më të re. Kodifi kimi i parë i procedurës administrative është bërë në Austri dhe atë në vitin 1925. Atëherë vazhdimisht është shprehur, vetëm aspiratë dhe tentim për shtet të së drejtës dhe administrata të fi tojë formë të punës si në gjyqësi, ku për pasojë kishte aktet e procedurës gjyqësore (posaçërisht atë fi nanciare) gjithnjë e më tepër të gjejnë, gjegjësisht të

12


fi tojnë zbatim edhe në praktikën administrative. Këto rregulla për veprim të organeve të administratës shtetërore në vendin tonë, pas pavarësisë janë vendosur me Ligjin për procedurë të përgjithshme ad-ministrative të vitit 2005.1

Në vazhdim është dhënë një paraqitje skematike e llojeve të procedurave juridike

( )

( )

( )

( )

Procedurë administrative gjyqësore (kontest administrativ)

Procedura civile

Procedura fi nanciare

Proc

edur

at g

jyqë

sore

Proc

edur

at e

veça

nta

Proc

edur

a adm

inist

rativ

e

Lloj

et e

proc

edur

ave

Procedura jo fi nanciare

Procedura përmbarueseProcedura penale

Procedura për kundërvajtje (para gjyqeve)

Procedura për delikte (tregtare)

Procedura për kundërvajtje (para organeve administrative)

Procedura disiplinore

Fig. 1 Llojet e procedurave juridike

LLOJET E PROCEDURAVE ADMINISTRATIVE DHE QËLLIMI I PROCEDURËS ADMINISTRATIVE

Në secilin shtet modern për kryerjen e funksioneve administrative nga ana e organeve të shtetit dhe institucioneve tjera publike, për të gjitha sferat administrative (respektivisht materiet administrative) janë miratuar rregulla të domosdoshme juridike me të cilat janë përcaktuar parimet e përgjithshme për mënyrën e përdorimit të tyre. Nëse, ato rregulla bëjnë pjesë në një akt të vetëm të përgjithshëm (rregull), zakonisht ligj, mbajnë emrin procedurë e përgjithshme administrative. Përveç këtyre rregullave të pro-

1 Ligji për procedurën e përgjithshme administrative në Republikën e Maqedonisë është miratuar në maj të vitit 2005 (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 38/05). I njëjti ka ndryshime dhe plotësime në gusht të vitit 2008 (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 10/08).

13


cedurës së përgjithshme administrative (e cila është e vetme) ekzistojnë edhe procedura tjera të veçan-

ta administrative. Karakteristikat e përgjithshme të procedurës së përgjithshme administrative, vlejnë plotësisht edhe për procedurat e veçanta administrative. Ajo se këto janë të ndara dhe janë të veçanta është për shkak se vlejnë për një organ të caktuar të administratës shtetërore, posaçërisht, ose në mënyrë të veçantë për një materie ose sferë të caktuar administrative. Procedurat e tilla të përgjithshme adminis-trative janë, p.sh., ato të cilat vlejnë në mënyrë të veçantë për veprimin e organeve të administratës ushta-rake (procedura administrative ushtarake), për organet e administratës për fi nanca (doganore, organet tatimore ose revizore – procedura administrative doganore, tatimore, respektivisht revizore), pastaj, procedura administrative e kadastrës për institucionet kadastrale, në të cilat përcaktohen dhe regjis-trohen patundshmëritë dhe bartësit e të drejtave të patundshmërive; për organet dhe institucionet për kujdes social, procedura e kujdestarit, respektivisht procedura me të cilën vendoset ose adoptohet

fëmija, i cili ka ngelur pa kujdes prindor, procedura për organet e sigurimit social (për kompetencën e fondit pensional, respektivisht sigurimit shëndetësor), procedura për kundërvajtje, etj.

Rregullat juridike për procedurat e veçanta administrative (procedurat e veçanta), zakonisht nuk janë të ndara në rregull të veçantë dhe si tërësi janë të përfshira në aktet e veçanta materiale, të bash-kangjitura kah akti i veçantë material me të cilin është rregulluar përmbajtja e një materie të caktuar administrative. P.sh., një akti i këtillë material është Ligji për sigurim pensional dhe invalidor, në të cilin janë përfshirë dispozitat e procedurës së veçantë me të cilën mund të realizohet e drejta e pensionit të rregullt dhe të drejtave tjera nga sigurimi social. Megjithatë, pa marrë parasysh ku janë bashkangjitur dhe ku bëjnë pjesë, këto rregulla, duhet të parashihen me ligj.

Rregullat juridike të procedurave të veçanta administrative, të cilat vlejnë për një materie dhe shërbim të caktuar, sa i përket procedurës së përgjithshme administrative, kanë karakter të akteve

sociale (të veçanta) dhe si të tilla, ato, për këtë materie ose shërbim, janë të një rëndësie kryesore dhe gjithmonë janë para rregullave të procedurës së përgjithshme administrative. Edhe pse, rregullat e procedurës së përgjithshme administrative në raport me rregullat e veçanta kanë karakter të akteve shtesë, me rëndësi është se këtu gjejnë zbatim. Kuptohet, vetëm nëse ndonjë nga ato veprime ose faza të procedurës administrative nuk është rregulluar plotësisht ose aspak me ato rregulla.

Qëllimi i procedurës administrative është veprimtaria administrative e organeve shtetërore në mënyrën më të mirë të mundshme, ligjërisht ta lidhin me gjetjen, përcaktimin dhe mbrojtjen si të in-teresit publik, respektivisht të të drejtave konkrete publike, ashtu edhe të drejtave të individit sa i përket çështjeve administrative.

ÇËSTHJA ADMINISTRATIVE, RESPEKTIVISHT LËNDA ADMINISTRATIVE NË PROCEDURËN ADMINISTRATIVE

Me çështje administrative ose lëndë administrative në procedurën administrative nënkuptojmë një rast të veçantë (lëndë) të cilësdo sferë administrative, respektivisht materie (ekonomi, arsim, mbrojtje sociale, etj.), në të cilën palës (qytetarit ose personit juridik), në bazë të dispozitave materiale-juridike (ligje dhe akte tjera ligjore) dhe verifi kohet gjendja faktike dhe i pranohet ndonjë e drejtë (p.sh., të drejtën e pensionit të rregullt) ose i jepet ndonjë detyrim (p.sh., detyrë, pala të paguajë tatim) me miratimin e ndonjë akti të veçantë admin-

istrativ, shembull, vendim për pension të rregullt ose vendim për të paguar tatimin e pronës.

Përmes zgjidhjes së një çështjeje administrative në procedurë administrative, e cila përmbahet nga akte dhe veprime, vijnë në shprehje dhe ekzekutohen kompetencat e admin-istratës shtetërore, më gjerësisht edhe të administratës publike. Akti administrativ në proce-durën administrative, më shpesh i quajtur si vendim është akt i veçantë me të cilin vendoset për të drejta, detyrime ose interesin juridik të palës në procedurë.

14


PYETJE:

1. Çfarë nënkuptojmë me çështje administrative, respektivisht lëndë administrative në procedurë ad-ministrative?

2. Çfarë nënkuptojmë me procedurë administrative? 3. Çfarë nënkuptojmë me procedurë administrative të përgjithshme ose të veçantë? 4. Pse për materie të caktuara administrative, sillen rregulla të veçanta juridike për trajtim si proce-

dura të veçanta administrative? 5. Cilat rregulla do të zbatohen nëse një çështje e njëjtë e procedurës është e rregulluar edhe me Ligjin e

procedurës së përgjithshme administrative edhe me rregullat e procedurës së veçantë administrative?6. Kur paraqitet nevoja për zbatim subsidiar, respektivisht shtesë të procedurës së veçantë adminis-

trative?

ORGANET KOMPETENTE PËR TË VENDOSUR NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE

Procedura administrative realizohet para organeve kompetente, me ndërmarrjen e veprimeve përkatëse procedurale të përcaktuara me rregulla juridike me të cilat ajo është rregulluar.

Organet kompetente për të udhëhequr dhe për të vendosur në procedurë administrative

janë organet shtetërore të cilat në pajtim me ligjin janë të detyruara të udhëheqin dhe të vendosin në procedurë administrative. Sipas rregullës, këto janë organet e administratës shtetërore. Për lëndët administrative më të veçanta, sipas ligjeve përkatëse për çështje konkrete administrative kompetente për të vendosur dhe për të sjellë vendime mund të jenë edhe organet tjera shtetërore. Një obligim të këtillë mund të kenë edhe institucione të veçanta, fondet dhe persona tjerë juridik me autorizim publik të cilëve me ligj u është besuar të vendosin çështje juridike në kompetencë të tyre.

Organi i administratës shtetërore i cili është organ kompetent është i obliguar të veprojë dhe të marrë pjesë në secilën fazë të procedurës administrative. Ky është ai organ i administratë shtetërore, i cili për atë lëndë administrative është më afër dhe me të vërtet kompetent.

Vetë vendosja mbi lëndë të caktuara administrative në organet e administratës shtetërore me ud-hëheqje individuale, siç ndodh me ministritë është dhënë udhëheqësi (ministri) i organit. Për dallim nga organet individuale, kolegjiale, p.sh. komisionet, këshillat e të tjera, vendosja dhe sjellja e vendime-

ve, si akte konkrete administrative për lëndët i sjell vetë organi kolegjial në prezencë të të gjithë

anëtarëve të tij (në përbërje të plotë). Megjithatë, organi kolegjial i administratës, në bazë të ligjit, për zgjidhjen e lëndëve administrative, mund të autorizojë një nëpunës shtetërorë i cili punon në atë organ.

PYETJE:

1. Cilat organe shtetërore dhe persona juridik e zbatojnë procedurën administrative? 2. Shpjegoni dallimin ndërmjet vendosjes në organe kolegjiale dhe në organe individuale të admin-

istratës shtetërore?

PARIMET E PROCEDURËS ADMINISTRATIVE

Nga rregullat e shumta juridike me të cilat është rregulluar veprimtaria e organeve shtetërore, teoricienët nxorën ide më të rëndësishme, respektivisht parime themelore në bazë të të cilave ato janë të bazuara. Parimet e procedurës administrative e karakterizojnë përmbajtjen e veprimeve të veçanta

15


procedurale në procedurën administrative. Disa prej tyre a janë të rëndësishme sa që mosshoqërimi me ato mund të paraqesë bazë për anulimin e aktit (vendimit) administrativ të sjellë nga një procedurë administrative e udhëhequr gabim.

PARIMET E LIGJSHMËRISË DHE TË LEGJITIMITETIT

Parimi i ligjshmërisë është një nga parimet më të rëndësishme universale i cili gjen zbatim në të gjitha sferat e jetës. Sipas kësaj, çdo akt administrativ i cilido organ shtetërorë qoftë, kur ka një procedurë administrative të fi lluar, për çfarëdo çështjeje administrative qoftë, patjetër duhet të bazohet në ligj, në marrëveshje ndërkombëtare ose ndonjë akt tjetër juridik të miratuar në bazë të ligjit. Thelbi i këtij parimi është të përjashtohet çfarëdo qoftë animi ose arbitrariteti në procedurën administrative. Respektimi i përpiktë i këtij parimi paraqet karakteristikë themelore në çdo shtet demokratik dhe ligjor. Zbatimi jo i duhur i ligjeve dhe akteve tjera nënligjore çon në ngadalësimin ose pengimin e zhvillimit të proceseve demokratike. Parimi i ligjshmërisë i cili buron nga e drejta procedurale pozitive, është një nga parimet themelore kushtetuese në të cilin udhëzon Kushtetuta e vitit 1991.

Respektimi i parimit të ligjshmërisë obligon në procedurë administrative të mbahet llogari edhe për pjesët përbërëse të aktit (vendimit) administrativ që nga fi llimi i sjelljes së tij. P.sh., hyrja në çdo vendim domosdoshmërish duhet të përmbajë thirrje në dispozitat e ligjit në bazë të të cilit duhet të sillet dhe të cilat e autorizojnë organin të vendosë për çështje konkrete administrative. Ose, arsyetimi, si pjesë e vendimit, gjithashtu duhet të përmbajë, së pari, thirrje në dispozitat formale të ligjit me të cilin është përcaktuar të zbatohet proce-dura, ashtu siç është udhëhequr rasti konkret, kurse pastaj edhe thirrja në dispozitat e ligjit material me të cilin është paraparë një çështje konkrete administrative të zgjidhet ashtu siç është shqiptuar në dispozitën e vendimit.

Respektimi i këtij parimi nuk vlen vetëm për të ashtuquajturit akte administrative të ndërlid-hura, kur kjo është e domosdoshme, por edhe kur organi është i autorizuar të vendosë me vlerësim të lirë dhe të sjellë akte administrative diskrete. Kur sillen akte të këtilla sipas vlerësimit të lirë, parimi i ligjshmërisë obligon që vendosja e organit sipas vlerësimit të lirë të jetë në kuadër të autorizimeve të dhëna. Se në rastin konkret nuk janë shkelur kornizat, duhet të shihet edhe nga vetë arsyetimi i vendimit.

Legjitimiteti dhe të qenurit legjitim si parime në tërësi mund të barazohen me parimin e

ligjshmërisë. Me respektimin e këtyre parimeve sigurohet rregullshmëri dhe drejtësi në udhëheqjen e procedurës gjatë realizimit të ndonjë të drejte ose me imponimin e ndonjë detyrimi ndaj subjektit në procedurë. Sipas këtyre parimeve nuk mund të pengohen as të drejtat e shteteve dhe popujve.

Legjitimiteti në kuptimin politik dhe fi lozofi k është “ligjshmëri më e lartë” nga ligjshmëria e thjeshtë juridike në kuptimin e vërtetë të fj alës (legalitet). Me legjitimitet shënohet vetë pranimi i institucioneve të pushtetit dhe të bartësit të pushtetit nga ana e individëve dhe grupeve, për shkak se këto pajtohen me disa qëllime dhe interesa më të larta dhe hapa të ekzekutimit të pushtetit. Në këtë kuptim institucionet ligjore nuk duhet të jenë legjitime në kuptim politik dhe fi lozofi k të fj alës. Institucionet politike legjitime janë “afër” me disa vlera të caktuara më të larta politike dhe fi lozofi ke dhe me “ligjet”. Edhe pse disponon me monopol të detyrim fi zik, secili pushtet me legjitimitet dëshiron të fshihet në mënyrë që të pranohet nga anëtarët e shoqërisë, nëse jo nga të gjithë, të paktën nga shumica e qytetarëve.

PARIMI I ZYRTARIZIMIT

Parimi i zyrtarizimit nënkupton nisjen e procedurës administrative nga organi kompetent

shtetërorë sipas detyrës zyrtare, pa mos pritur kërkesë ose propozim nga ndokush. Procedura admin-istrative sipas detyrës zyrtare mund të iniciohet vetëm kur ajo ashtu është rregulluar me ligj. Parashtrimi i kërkesave, lutjeve, fl etëparaqitjeve, paralajmërimeve e të ngjashme, paraqesin vetëm një nga mënyrat në bazë të të cilave organi i autorizuar vjen te njohuritë mbi fakte dhe rrethana të caktuara, por a do të jetë e mjaftueshme që të iniciojë procedurë administrative, varet nga vlerësimi i tij.

16


Në procedurat mbisundon parimi i iniciativës anësore, sipas të cilit procedura mund të iniciohet dhe të udhëhiqet me kërkesë të personit i cili është i interesuar për inicimin e saj. Si pasim dominon në procedurën fi nanciare. Zbatimi i tij absolut në procedurën administrative është i përjashtuar, që do të thotë se gjen vetëm zbatim shtesë në kombinim me parimin e zyrtarizimit.

PARIMI I MBROJTJES SË TË DREJTAVE TË QYTETARËVE DHE TË INTERESIT PUBLIK

Te parimi i dëgjimit të palës, kuptohet se palës në procedurë duhet t’i mundësohet, sa të jetë e mun-dur, ai t’i mbrojë të drejtat e veta në mënyrë që do ta lehtësojë rolin e tij si palë. Megjithatë, nga ky rregull, ka disa kufi zime. Duke i dhënë mundësi palës që në mënyrë më të lehtë t’i mbrojë të drejtat e veta, organi gjatë çdo veprimi i cili merret në procedurë, njëkohësisht është i obliguar të mbajë llogari që realizimi i të drejtave të tij të mos jetë në dëm të të drejtave të personave tjerë, por edhe mos të jetë në kundërshtim me interesin publik. Në këtë drejtim, personi zyrtar i cili udhëheq me veprimet në procedurë, është i obliguar që veprimtarinë e tij ta realizojë në atë mënyrë, që secili veprim në procedurë gjithmonë të vlerësojë nëse kjo bëhet në pajtim me ligjet dhe orientimet ekzistuese, nëse ato lëshohen nga ana e organit të autorizuar.

Në rast se procedura është në kundërshtim me këtë parim, ajo për të cilën inicohet, mund të ndodhë të përsëritet, p.sh., kur për ndërtimin e një ndërtese shkolle në ndonjë vendbanim të fshatit, nga sipërfaqja e tokës së përpunuar e cila është në pronësi private (qytetare) është shpronësuar më tepër sipërfaqe sesa ka pasur nevojë (sipas kushteve ndërtimore dhe urbane).

Nga kjo del se organet gjatë udhëheqjes dhe vendosjes në procedurë, kanë obligim që qytetarëve t’u mundësojnë që në mënyrë më të lehtë t’i realizojnë dhe t’i mbrojnë të drejtat e tyre, kuptohet, kjo të mos jetë në dëm të të drejtave të personave tjerë dhe mos të jetë në kundërshtim me interesin publik të për-caktuar. Në interes publik është që qytetarët t’i realizojnë të drejtat e tyre dhe interesat juridike, organet shtetërore për këtë janë të obliguara t’i informojnë dhe t’u ndihmojnë që të drejtat t’i realizojnë, madje edhe kur për ato ende nuk kanë njohuri.

Gjatë procedurës organi është i obliguar që palën ta informojë dhe për ato të drejta të cilat nuk i ka përmendur në kërkesën vet, kurse sipas të drejtës ato i takojnë, si edhe për të drejtat të cilat nga pan-johuria do ta kishin vendosur në pozitë të pavolitshme. Kur janë në pyetje obligimet, duhet të tentohet të zbatohen ato mesa të cilat janë më të volitshme për atë, nëse me këtë arrihet qëllimi i ligjit. Personi zyrtar në asnjë rast konkret nuk duhet të zbatojë masa jo të volitshme për palën, nëse në rastin konkret, qëllimi mund të arrihet edhe me zbatimin e mesave të cilat janë më të volitshme për palën. Ky parim, posaçërisht vjen në shprehje në procedurën ekzekutive, respektivisht në procedurën për realizimin e ven-dimeve të sjella në procedurë administrative. Kryerja në këtë mënyrë, duhet të demokratizohet dhe të humanizohet sa të jetë e mundur që qëllimi të mund të arrihet me zbatimin e mjeteve më të buta dhe më të volitshme të mundshme për palën për të cilën kryhet.

PARIMI I TË VËRTETËS MATERIALE

Parimi i të vërtetës materiale është nga parimet më të rëndësishme të procedurës administrative për sjelljen e aktvendimit të rregullt në procedurë. Në teorinë e të drejtës procedurale, thuhet se parimi i të vërtetës materiale respektohet, nëse ai parim është në pajtim me ligjet me të cilat është rregulluar, në bazë të të cilave, personi zyrtar i cili e zbaton procedurën, kur përcaktohen faktet është e obliguar ta njohë të vërtetën në tërësi. Me fj alë tjera, parimi i të vërtetës materiale e obligon organin që procedura e provave në të cilën përcaktohet gjendja faktike, të realizohet në atë mënyrë siç është në thelbin e vet.

E vërteta është kategori e njohurisë njerëzore. Duhet të jetë në pajtim me realitetin. E vërteta ose jo e vërteta është pohim i fakteve, e jo vetëm për vetë faktin, fakti është ai që është, i cili ekziston, i cili ka qenë, i cili ka ndodhur dhe gjithë kjo është krejtësisht e qartë. Ajo që nuk ka ndodhur, që nuk ekziston dhe që pritet, nuk është fakt. Prandaj, është gabim të fl itet se ndonjë fakt është “i pavërtetë”.

17


Që të përcaktohet gjendja lëndore në ndonjë rast konkret është e domosdoshme të ekzistojnë kushte përkatëse lëndore juridike. Kjo nënkupton se e vërteta duhet të kërkohet.

E kundërta e parimit të së vërtetës materiale, është parimi i së vërtetës formale. Parimi i së vër-tetës formale lejon, organet të cilat e drejtojnë procedurën e provave, të mund të përmbushin edhe

atë të cilën vetë palët e paraqesin dhe e pranojnë si të vërtetë. Kjo me fj alë tjera, është njohje e

palës. Njohja e palës nënkupton se qëllimi në procedurë është arritur dhe se secila udhëheqje e

më tejshme e procedurës së provave, në rastin konkret është e panevojshme.

Çdo analizë dhe shqyrtim i njohjes, mjafton të mos jetë bërë me frikë ose me qëllim që të mash-trohet ose për shkak të arsyeve të ndryshme, sipas parimit të së vërtetës formale është e panevojshme.

Në procedurën administrative dhe në të gjitha procedurat është pranuar parimi i së vërtetës

materiale, për shkak se me atë shumë të vogla janë shanset të gabohet gjatë përcaktimit të fakteve, njëherit edhe gabimisht të zbatohen dispozitat në një rast konkret. Kuptohet se nga ky rregull ka për-

jashtime, sepse nëse në procedurë administrative në raste konkrete duhet të përmbushet çfarëdo qoftë interesi privat, atëherë organi i cili udhëheq me procedurën nuk ka nevojë të insistojë në gjetjen e do-mosdoshme të së vërtetës materiale dhe në atë pjesë të procedurës do të jetë e mjaftueshme vetëm e vërteta formale. Kjo ndodh shumë rrallë, kur p.sh., vendoset një çështje administrative për të cilën ekziston procedurë për dy palë e cila është ngritur me propozim të palës.

PARIMI I VLERËSIMIT TË LIRË TË PROVAVE

Procedurat gjyqësore të vjetërsuara, ishin bazuar në të ashtuquajturën teoria legale e provës, sipas kësaj, organi i cili e ka udhëhequr procedurën ka qenë i obliguar që një fakt ta ndryshojë për të vërtetën në qoftë se për faktimin e tij ishin nevojitur ato mjete të provave të cilat me dispozita ishin parashikuar (prova formale).

Për dallim nga procedurat e mëparshme, të gjitha llojet e sotme, janë të bazuara në vlerësimin e lirë të provave të përcaktuara në procedurë nga ana e personit zyrtar i cili sipas besimit të lirë të vet, e zbaton procedurën administrative.

Në pajtim me këtë parim të vlerësimit të lirë të provave, personi zyrtar i autorizuar, sipas mendimit të tij dhe të pavarur vlerëson nëse një fakt do të llogaritet si i vërtetë ose jo. Kështu p.sh., nëse sipas teorisë legale të vjetër, e bazuar në provat imeprative ligjore, një fakt është llogaritur si i vërtetë në qoftë se është pohuar nga të paktën dy dëshmitarë (njërit dëshmitarë nuk është guxuar t’i besohet), sipas parimit të vlerësimit të lirë të provave, personi zyrtar i autorizuar, nëse fi ton mendimin, një fakt, një fakt mund të llogarisë si të vërtetë dhe në bazë të pohimit të një dëshmitari, nga ana tjetër, nëse nuk fi ton mendimin të tillë atë fakt do ta llogarisë si të pacaktuar, madje edhe në rast se këtë e pohojnë edhe shumë dëshmi-tarë tjerë. Kështu është edhe në bazë të të gjitha mjeteve tjera të provave, me përjashtim të dokumentit publik përmbajtja e të cilit llogaritet si i vërtetë derisa nuk provohet ndryshe.

Megjithatë, për t’u vë në përdorim parimi i vlerësimit të lirë, ishte, sipas vullnetit të lirë të personit zyrtar ose për arsye tjera, organi kompetent për udhëheqjen e procedurës administrative në lidhje me këtë parim, vlerësimi i lirë i provave është i obliguar t’i ketë parasysh të gjitha momentet relevante dhe ob-jektive, të cilat paraqiten në arsyetimin e aktvendimit, në të cilin shpjegohen momentet të cilat kanë sjellur çështjen ta vlerësojë siç e ka vlerësuar, e jo ndryshe. Pa këtë, organi më i lartë nuk do të mund ta shfrytëzojë të drejtën e tij të bëjë kontroll të rregullshmërisë mbi vlerësimin e bërët provave në procedurën administrative.

PARIMI I DËGJIMIT TË PALËS

Parimi i dëgjimit të palës paraqet karakteristikë themelore të secilit shtet të së drejtës. Si vërte-tim për rëndësinë e tij themelore të cilin e ka në procedurë administrative, ky parim është proklamuar

18


edhe me Kushtetutën e shtetit tonë të vitit 1991. Prandaj në dispozitat e Ligjit për procedurë të përgjith-shme administrative është parashikuar se mosrespektimi i këtij parimi nga ana e personit zyrtar i cili e zbaton procedurën mund të ketë si pasojë vendimi të anulohet, kurse në raste të veçanta dhe të vijë deri në përsëritjen, respektivisht ripërtëritjen e procedurës pas vendimit përfundimtar të sjellë me aktin administrativ në procedurën administrative në të cilën ai parim ishte shkelur.

Sipas këtij parimi çdo organ i cili udhëheq me një procedurë, është i obliguar që para sjelljes së ven-dimit, palës t’i jap mundësi që ajo të deklarohet për lëndën në procedurë administrative. Kjo është e drejtë dhe mundësi e palës në procedurë, pala t’i mbrojë dhe të sigurohet për të drejtat e veta të bazuara në interesat e veta. Prandaj, pala para sjelljes së vendimit ka të drejtë të dëgjohet, por edhe të deklarohet për të gjitha çështjet të cilat mund të jenë me ndikim në zgjidhjen e çështjes e cila është lëndë në procedurë ad-ministrative.

Përndryshe, organi është i obliguar që palës t’i mundësojë, në qoftë se pala është thirrur me kohë, të jetë prezente ose të paraqesë qëndrimin e vet (pikëpamje). Në qoftë se pala mundësinë e këtillë nuk e shfrytëzon (edhe pse është thirrur në kohë, nuk është paraqitur ose është paraqitur por

gjatë bisedës nuk ka paraqitur vërejtjet e tij), organi i cili udhëheq me procedurën në këtë situatë, ka të drejtë të supozojë se pala me mos prezencën e saj me vetëdije i ka pranuar të gjitha pasojat e mundshme të cilat dalin nga ajo, respektivisht se me vetë faktin që nuk ka paraqitur kurrë farë vërejtje, edhe pse ka qenë prezent gjatë bisedës, i ka pranuar të gjitha ato çështje për të cilat është biseduar gjatë bisedës. Megjithatë, për çështjet të cilat sipas natyrës së tyre, palës nevojitet t’i jepet një kohë e caktuar për t’u përgati-

tur (p.sh., gjatë dëgjimit), ky parim nuk do të llogaritet se është i kënaqur me vetë faktin se palës i është dërguar ftesa, nëse në ftesën nuk është caktuar afati kohor (koha) për ardhjen, të cilat sipas rregullit, nuk mund të jetë më i shkurt se 8 ditë.

Nga ky parim i dëgjimit të palës ka edhe përjashtime, kur vendoset në procedurë të përsh-

pejtuar dhe kur pjesë të veçantë të procedurës injorohen dhe vendimi sillet, p.sh., pa dëgjimin e palës. Procedura e përshpejtuar zbatohet për çështje të cilat njëherit në procedurë të këtillë i kërkon

interesi publik, kur organi i administratës shtetërore, p.sh., duhet të marrë masa, të cilat janë të nevo-jshme të cilat shpejtë dhe pa vonesa të zbatohen dhe kur gjendja mund të përcaktohet në bazë të të dhënave zyrtare për shkak të së cilave organi i cili udhëheq me procedurën ka vlerësuar se dëgjimi është i panevojshëm, si edhe në disa raste tjera të cilat me ligj në mënyrë të qartë janë të parashikuara.

Në rast se me procedurën e shpejtë administrative preket çfarëdo qoftë interesi privat i qyte-tarit, në atë rast, me ligj është dhënë e drejta e animimit, si mjet i veçantë juridik, me të cilin palës i kompensohet, ajo e drejtë e tij e cila me lënien pas dore të procedurës së dëgjimit nuk ka mundur ta shfrytëzojë para se të sillet vendimi.

Personi zyrtar i cili udhëheq procedurën është i obliguar palës t’i mundësojë të deklarohet për të gjitha faktet dhe rrethanat të cilat janë paraqitur në procedurën hetimore, duke përfshirë edhe të gjitha propozimet dhe provat e ofruara, të marrë pjesë në paraqitjen e provave dhe t’u parashtrojë pyetje palëve tjera, dëshmitarëve dhe ekspertëve, si dhe të jetë e njoftuar me rezultatet nga provat e paraqitura dhe për këtë të deklarohet. Personi zyrtar i cili e udhëheq procedurën, sipas nevojës është i obliguar ta paralajmërojë palën për të drejtat e veta në procedurë dhe ta njoftojë për pasojat juridike për shkak të veprimeve dhe lëshimet e saj. Parimi i dëgjimit të palës, posaçërisht vjen në shprehje gjatë procedurës hetimore.

PARIMI I SHKALLËS SË DYFISHTË (E DREJTA E ANKIMIMIT)

Si me parimin e dëgjimit të palës, ashtu edhe me këtë parim të shkallës së dyfi shtë ose përdorimit të së drejtës së animimit, qëllimi primar është të mbrohet e drejta e palës. Megjithatë, me këtë parim janë

19


vendosur edhe kornizat deri tek të cilat pala në procedurë administrative mund të shkojë me kërkesat e veta, lënda e saj të shqyrtohet dhe të zgjidhet me qëllim që procedura të mos ndërlikohet.

Sipas këtij parimi, secila çështje administrative në procedurë të rregullt administrative mund të

vendoset më së shumti dy herë në administratën shtetërore, gjegjësisht organi i shkallës së parë dhe

i shkallës së dytë, (si dy instanca për vendim marrje). Kur çështja administrative do të zgjidhet në organin e shkallës së parë, për të njëjtën, kjo çështje, me parashtrimin e ankesës, mund të vendosë

vetëm edhe një organ i autorizuar i shkallës së dytë. Vendimi i shkallës së dytë, si organ i fundit është përfundimtar në procedurë administrative. Nëse pala është e pakënaqur dhe nga vendimi i shkallës së dytë, ajo më tepër nuk mund të ndikojë (të shërbehet) me mjete të rregullta juridike, por për këtë ka mundësi të iniciojë kontest administrativ për ligjshmërinë e vendimit të shkallës së dytë, për të cilin nuk vendoset në kuadër të procedurës administrative. Kontesti për ligjshmërinë mbi aktin përfun-dimtar administrativ e vendosin organet e autorizuara të gjyqësisë, deri kohët e fundit gjykata supreme, kurse tash gjykata administrative.

Parimi i shkallës së dyfi shtë në procedurën e përgjithshme administrative si rregull i

përgjithshëm, pala kundër vendimeve të shkallës së parë ka të drejtën e ankesës. Nga ky rregull

ka përjashtime.

Përjashtime nga parimi i shkallës së dyfi shtë në procedurë administrative ekzistojnë kur me ligj të veçantë kjo është parapara në mënyrë të qartë, se kundër vendimit të organit të shkallës së parë nuk lejohet ankesa. Përjashtim ekziston edhe kur sipas kompetencës së veçantë të caktuar, vendimi i shkallës së parë është sjellë nga organ i administratës shtetërore mbi të cilën nuk ekziston organ më i lartë administratës i shkallës më të lartë. Në rast të këtillë, ky organ sipas rregullit vendos në shkallës të parë dhe në shkallë të fundit, kurse kjo do ë thotë se akti administrativ i marr në shkallën e parë është përfundimtar në procedurë administrative. Ligjshmëria e tij mund të kundërshtohet vetëm në kontest

administrativ.

E drejta e ankesës është parashikuar edhe në rast kur organi i shkallës së parë me kërkesë të palës të mos sjell vendim në një afat të caktuar kohorë. Ky mosveprim i organi me kërkesë të palës në teorinë juridike quhet “mendimi i administratës”, kur nuk është sjellë vendim llogaritet si të jetë sjellë.

Mbrojtja e së drejtës dhe e ligjshmërisë përmes ankesës është siguruar edhe me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë.

PARIMI I DREJTËSISË

Ky parim ose më mirë ky institucion juridik përbëhet nga rregulla të cilat vlejnë për: 1) shfrytëzi-

mi i së drejtës së ankesës si mjet juridik të rregullt, respektivisht mjet në procedurë administrative, 2) shfrytëzimi i së drejtës së padisë si mjet i jashtëzakonshëm juridik në procedurë administrative-gjy-qësore dhe 3) skadimin e afateve për shfrytëzimin e këtyre mjeteve juridike, të cilat sjellin deri në gjendjen e pa zbatueshmërisë së aktit të sjellë administrativ (drejtësi formale), si pasojë e kësaj deri në paraqitjen e një situate juridike nga e cila përkrah drejtësisë formale del edhe drejtësia materiale.

Themelimi i këtij institucioni juridik dhe përcaktimi i tij si një nga parimet themelore, jo vetëm në procedurat administrative, por edhe në ato gjyqësore, e imponon nevojën e stabilitetit juridik dhe të

sigurisë në trafi kun ligjor.

Me nocionin “i prerë” duhet të dallohen nocionet “përfundimtar” dhe “ekzekutiv”.

Për një akt administrativ thuhet se është i prerë kur kundër tij nuk mund të përdoret ankesë, si një mjet i rregullt juridik, as padi administrative-gjyqësore si mjet i veçantë juridik.

20


Akt përfundimtar administrativ llogaritet ai akt kur për të janë harxhuar të dyja shkallët e

procedurës së rregullt administrative. Ose akt përfundimtar administrativ është ai kundër të cili janë harxhuar të gjitha mjete të rregullta juridike për kundërshtimin e tij. Akti i tillë administrativ është vendimi i organit të shkallës së dytë i cili është sjellë me ankesën e palës (vendimi i shkallës së dytë), si edhe vendimi i shkallës së parë i cili është sjellë nga organi i administratës mbi të cilin në organizimin e administratës shtetërore nuk ka organ më të lartë dhe kundër të cilit me ligj të posaçëm nuk është paraparë paraqitja e ankesës. Më në fund, në procedurën administrative përfundimisht është edhe ai vendim i shkallë së parë kundër të cilit, sipas ligjit nuk lejohet ankesa ose është e lejuar, por nuk

është shfrytëzuar brenda afatit të paraparë.

Ekzekutiv është ai akt administrativ i cili sipas rregullave të procedurës administrative është i gatshëm për ekzekutim. Akti i tillë mund të jetë vendimi i shkallës së parë kundër të cilit nuk është

shfrytëzuar e drejta e ankesës, i cili me skadimin e afatit për ankesës, ai është bërë i prerë dhe ekze-kutiv, si edhe të gjitha vendimet e prera për të cilat me dispozitë të veçantë është përcaktuar se

ankesa nuk lejohet ose ankesa nuk e vonon ekzekutimin e tij.

Vendimi ekzekutiv në procedurë administrative më shpesh është vendimi përfundimtar i cili është sjellë në bazë të ankesës, respektivisht vendimi i shkallës së parë i organit mbi të cilin nuk ka or-gan më të lartë të administratës shtetërore, nëse për atë çështje administrative me ligj të veçantë nuk është parashikuar ankesa.

PARIMI I KURSIMTARISË DHE I PËRSHPEJTIMIT TË PROCEDURËS

Si të gjitha parimet e përmendura, ashtu edhe ky parim është i ndërthurur nëpër gjithë proce-durën administrative. Parimi i kursimtarisë dhe i përshpejtimit të procedurës obligon procedura admin-istrative në të gjitha fazat e saj të udhëhiqet dhe të vijojë sa më shpejtë të jetë e mundur, të kursehet dhe sa më pak harxhime. Kjo nënkupton se personi i autorizuar zyrtar i cili udhëheq me të gjitha vepri-met e procedurës administrative të lidhura me një çështje të caktuar administrative, gjithmonë duhet të tentohet sa më shumë të jetë e mundur, të eliminohet ajo çka ka sjell deri në humbjen e kohës (e cila është me rëndësi për palën dhe për pjesëmarrësit tjerë në procedurë) dhe që në mënyrë të panevojshme i rrit harxhimet në procedurë. Në këtë drejtim, ai është i autorizuar t’i vlerësojë veprimet e paraqitura, t’i refu-zojë, ata të cilët e zvarrisin udhëheqjen e procedurës, respektivisht veprimet e veçanta të ekzekutohet në atë mënyrë në të cilën nuk do të kushtojë shumë.

Megjithatë, me kursimtarin nuk duhet të ekzagjerohet dhe të arrihet deri në atë shkallë që të sjellë në pikëpyetje zbatimin e veprimeve të veçanta të cilat janë të rëndësishme për përcaktimin e duhur të gjendjes faktike dhe sipas kësaj të sillet vendim i drejtë për një çështje të caktuar administra-tive. Domethënë, parimi i kursimtarisë do të zbatohet aq sa mos të vendosë në pikëpyetje parimin e ligjshmërisë dhe parimin e së vërtetës materiale.

PARIMI I PAVARËSISË GJATË VENDIM MARRJES

Parimi i pavarësisë gjatë vendim marrjes së organit i cili udhëheq me procedurën për ndonjë çështje administrative, i mundëson atij të vendosë në mënyrë plotësisht të pavarur dhe në kuadër të ligjit. Ai është i obliguar të veprojë në atë mënyrë sa i përket fakteve dhe rrethanave në bazë të të cilave bazohet vendimi i tij, sepse ato personi i autorizuar zyrtar në pajtim me dispozitat dhe rregullat për kryerjen e shërbimit i përcakton në mënyrë të pavarur.

Parimi i pavarësisë në vendim marrje dhe zbatimit të tij ka shumë domethënie të rëndësishme edhe për parimet tjera të procedurës administrative. Parimi i së vërtetës materiale, ose vlerësimi i lirë i provave, do të ishin të panevojshëm, në qoftë se rasti konkret (vlerësimi i provave, përcaktimi i fakteve e

21


të ngjashme), nuk zgjidhet sipas vlerësimit të lirë dhe në pajtim me dispozitat, por me diktat të ndonjë organi tjetër. Kjo me fj alë tjera, d.m.th. se organit kompetent asnjë organ, qoftë ky edhe organi më i larë, nuk mund t’i urdhërojë dhe t’i jap instruksione si ta zgjidh një çështje administrative, madje as edhe personit zyrtar i cili menaxhon me veprimet në procedurë të cilat i paraprijnë sjelljes së vendimit, sepse as atij nuk mund t’i jepet urdhër se si duhet të merret vendim.

PARIMI NDIHMË PALËVE QË NUK DINË SHKRIM-LEXIM

Me ligj janë paraparë disa mjete juridike me shfrytëzimin e të cilave palëve u jepet mundësi të drejtat e veta t’i mbrojnë në rast të zbatimit të gabuar ose sipas mendimit të tij të dispozitave, në dëm të palës. Të gjitha këto mjete juridike nuk do të kishin efekt, nëse pala është në gjendje t’i shfrytëzojë ato, e cila gjë është rast i shpeshtë me palët e paudhëzuara ose palët që dinë shkrim-lexim. Prandaj organi, respektivisht personi zyrtar i cili udhëheq me procedurën e palës që nuk di shkrim-lexim ose të pjesëmarrësve tjerë në procedurë të cilët nuk janë mjaft të udhëzuar, është i obliguar t’u ofrojë ndihmë, si: këshilla të nevojshme për të drejtat e tyre në procedurë, që të mos pësojë pasoja të dëmshme në rast se nuk u ofrohet ndihma. Ndihma e këtillë për palën që nuk di shkrim-lexim, organi është i obliguar të ofrojë gjatë gjithë procedurës administrative, nga fi llimi deri në fund, kurse jo vetëm në fazën e proce-durës hetimore, sikurse zakonisht disa veprojnë edhe kur marrin pjesë më tepër palë, madje edhe sikur interesat e tyre të jenë të kundërshtuara.

PARIMI I PËRDORIMIT TË BARABARTË TË GJUHËVE DHE SHKRIMIT NË PROCEDURË

Në procedurë administrative dhe në të gjitha procedurat tjera, në organet e administratës shtetërore, organet tjera shtetërore, organet e njësive të vetëqeverisjes lokale (komunat), personat ju-ridik dhe personat tjerë të cilëve me ligj u është besuar kryerja e autorizimeve publike në Republikën e Maqedonisë, gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase dhe shkrim cirilik i saj. Megjithatë, në pajtim me Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative, përveç gjuhës maqedonase dhe shkrimit cirilik në procedurë administrative mund të përdoret edhe gjuhë tjetër zyrtare dhe shkrimin e saj të cilën e fl asin më së paku 20% e qytetarëve. Kjo me fj alë tjera d.m.th., se në vendin tonë në procedurë administrative, por edhe në procedura tjera, përveç gjuhës maqedonas dhe shkrimit ilirik, në përdorim si gjuhë e dytë zyrtare është edhe gjuha shqipe dhe shkrimi i saj.

Edhe pse, deri më tani në procedurë administrative ishte e lejuar përdorimi i gjuhës së huaj, nëse pala nuk e njeh gjuhën në të cilën udhëhiqet procedura. Kjo vlen për të huajin i cili paraqitet në rolin e pjesëmarrësit në procedurë. Në këtë drejtim është caktuar i huaji i barabartë me shtetasin tonë të marrë pjesë në procedurë. Prandaj, nëse nuk e njeh gjuhën në të cilën udhëhiqet procedura, do t’i mundësohet deklaratat e veta t’i jap në gjuhën e vet. Që të mund ky person t’i ndjekë të gjitha ndodhitë në procedurë të cilat ekzekutohen në gjuhën me të cilën udhëhiqet procedura, mund t’i lejohet të shfrytëzojë përkthyes.

Kur palë janë palë ose pjesëmarrës në procedurën administrative dhe procedura tjera kanë të drejtë të përdorin gjuhën me shenja. Për këtë qëllim organi ka obligim këtyre personave t’u sigurojë përkthyes.

Gjuha me shenja me të cilën ndërmjet veti kuptohen personat me dëgjim të dëmtuar, respektiv-isht ky është mjet natyror për komunikim ndërmjet këtyre personave dhe personat tjerë fi zik dhe juridik të cilët kanë nevojë për komunikim.

PARIMI I EFIKASITETIT

Parimi ii efi kasitetit i obligon organet shtetërore dhe institucionet tjera, kur vendosin për çështje administrative, të sigurojnë, sa më shumë të jetë e mundur realizim më efi kas të së drejtave dhe të

22


interesave të të gjithë qytetarëve, persona juridik dhe subjekte tjera kur marrin pjesë në marrëdhënie administrative-juridike. Për shkak se parimi i efi kasitetit është i ndërthurur nëpër të gjitha parimet e procedurës administrative, zbatimi i tij nuk do të ketë rëndësi të madhe nëse nuk respektohen të gjitha parimet tjera në procedurë.

Efi kasiteti është përmirësuar dhe atë se me Ligj u përcaktuan edhe afatet në të cilat, p.sh., organit të cilit i është drejtuar kërkesa duhet të jap përgjigje, kur është në pyetje dhënia e ndihmës juridike (afati është 15 ditë) kur kjo është e nevojshme, që nuk ishte rast më herët. Njëjtë është edhe kur qytetarët tonë gjenden një kohë të gjatë jashtë shtetit, kur kërkojnë t’u lëshohet pasaportë ose ndonjë dokument

tjetër, nga organet e atdheut, ato t’u dërgohen në shtetin e huaj në të cilin gjenden, drejtpërdrejtë, e jo përmes përfaqësive tona diplomatike dhe konsulare, siç kjo bëhej më herët, në mënyrë që të mund më shpejtë t’i realizojnë të drejtat e përcaktuara me ligj.

Përveç këtij parimi, është edhe përgatitja e vendimit, me procedurë të përshpejtuar me për-

dorimin e kompjuterëve personal. Certifi katat dhe llojet tjera të dokumenteve, për fakte ose rretha-na për të cilat organi udhëheq evidencë zyrtare, për dallim nga më herë lëshohen me kërkesë gojore të palës dhe sipas rregullit ditën e njëjtë kur do të kërkohen, kurse më vonë deri 15 ditë, nëse me ligj nuk është rregulluar ndryshe. Kuptohet se kjo e përshpejton realizimin e të drejtave të qytetarëve dhe në këtë drejtim, vazhdimisht duhet të gjejnë rrugë më të shkurta, të cilat do ta lehtësojnë gjendjen e qytetarëve, kur do të gjenden në rolin e palës, para organeve shtetërore dhe organizatave tjera.

Numri personal i qytetarit, gjithashtu ka rëndësi të madhe praktike në komunikimin mod-ern, sepse ai paraqet si më i sigurt nga të gjitha shenjat e njohura deri më tani për identifi kimin e qytetarëve. Me ndihmën e numrit personal të qytetarit sigurohet sistem i vetëm i numrave të të

gjithë qytetarëve në vend. Shërben edhe për përpunim më të lehtë dhe më të shpejtë kompjuterik dhe automatik të të dhënave për qytetarët dhe krijimin e bankës së vetme të të dhënave të nevojshme. Kjo qytetarit i mundëson më lehtë të komunikojë me administratën, më lehtë dhe në mënyrë më

efi kase t’i realizojë të drejtat, detyrimet dhe interesat e veta para institucioneve kompetente,

sepse të dhënat e nevojshme të cilat kërkohen për ata, organi mund t’i fi tojë me ndërmjetësimin e sistemit informativ dhe jo t’i kërkojë nga vetë qytetari, siç ishte deri tani, p.sh., prej palës të kërkohet e dhëna e nevojshme të vërtetohet me certifi katë të cilën vetë duhet ta sigurojë, para organit kompetent.

PARIMI I ORIENTIMIT TË SHËRBIMIT, BARABARSISË, OBJEKTIVITETIT DHE PËRGJEGJËSISË

Sipas parimit të orientimit të shërbimit, organet e administratës shtetërore, në kuptimin mod-ern, në raportet me qytetarët, gjithnjë e më tepër duhet të ngrihen në zyrën e shërbimit, e cila do t’i përmbush nevojat e qytetarëve kur do t’u drejtohen atyre, qoftë si palë, ose si klientelë për realizimin ose për mbrojtjen e të drejtave dhe interesave të tyre ose për lloje të shërbimeve tjera nga kompetenca e tyre. Gjatë zgjidhjes së çështjeve administrative, organet gjithmonë janë të obliguara të sigurojnë zbatim të barabartë të ligjeve dhe akteve tjera nënligjore dhe të kenë raporte të paanshme dhe objek-tive. Nëse, gjatë zgjidhjes së çështjeve administrative, shkaktojnë dëm, të shkaktuar me ndërmarrjen e veprimeve jo ligjore ose me refuzimin e paligjshëm të ndërmarrin veprime përkatëse, përgjegjësia e organeve është e veçantë.

Përgjegjësia vlen edhe për dhënien e informacioneve me shkrim palëve, madje edhe kur kjo dhënie nuk është e domosdoshme.

23


PYETJE:

1. Bëni ndarjen e parimeve të procedurës administrative? 2. Çfarë nënkuptojmë me parimin e ligjshmërisë në procedurë administrative dhe çfarë rëndësie ka? 3. Cili është thelbi i parimit të mbrojtjes së interesave të palës dhe interesit publik në procedurë ad-

ministrative dhe në cilën formë kjo është shprehur? 4. Për shkaqe të ilustrimit mbështetni me disa shembuj parimin e mbrojtjes së interesit të palës dhe

të interesit publik. 5. Bëni ndarjen e së vërtetës materiale dhe asaj formale? 6. Pse me Ligj i jepet përparësi parimit të së vërtetës materiale? 7. Kur ekziston mundësia të veprohet nga parimi i së vërtetës materiale? 8. Shpjegoni vlerësimin e lirë të provave? 9. Në çka mbështetet parimi i dëgjimit të palës? 10. Shpjegoni domethënien e ankesës. 11. Çfarë mund të jetë lëndë e ankesës? 12. Si do të mbrohet e drejta në rast të “mendimi i administratës”? 13. Çka do të thotë vendimi i prerë në procedurë administrative? 14. Cilat rregulla të procedurës e kanë inspiruar parimin e kursimtarisë në procedurë? 15. Kur janë kufi jtë e parimit të kursimtarisë? 16. Në çka konsiston pavarësia e organit kur vendos një çështje administrative? 17. Me cilin qëllim është vendosur parimi i ndihmës së palës që nuk di shkrim-lexim? 18. Cili është obligimi i nëpunësit nëse vëren se pala nuk i njeh të drejtat e veta? 19. Me cilin akt është siguruar parimi i barabarësisë së gjuhëve dhe alfabetit të cilat janë në përdorim

zyrtar në procedurë? 20. A ka të drejtë pala ose pjesëmarrësi në procedurë që të shërbehet me gjuhën e vet edhe pse e njeh

gjuhën në të cilën udhëhiqet procedura e cila nuk është gjuhë amë e palës? 21. Shpjegoni parimin e efi kasitetit në udhëheqjen e procedurës dhe bëni ndarjen nga parimi i kursim-

tarisë?

25

KOMPETENCA NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE


I gjithë aparati i administratës publike të një vendi është i përbërë nga organe të administratës shtetërore, organe tjera shtetërore të cilat vendosin çështje administrative, pastaj, organe të njësive të vetëqeverisjes lokale (organe të komunave), institucione publike, ndërmarrje publike dhe institucione tjera publike me autorizime publike. Në kryerjen e funksionit të vet (çështje juridike), secila nga këto organe dhe institucione të administratës publike në mënyrë të drejtpërdrejtë i zbatojnë dispozitat me të cilat është rregulluar një materie e caktuar administrative për të cilën ato janë kompetente. Kjo do ë thotë se secilit prej këtyre organeve dhe institucione (organizata), me ligj u është përcaktuar një rreth i

caktuar fushëveprimi nga një sferë e caktuar administrative, respektivisht materie administrative.

Çështjet administrative të organeve të administratës shtetërore, (p.sh., ministritë), janë lëndë

kryesore të punës. Megjithatë, siç u përmend edhe më parë, zgjidhja e çështjeve të këtilla administra-tive mund t’i ndahen si kompetencë edhe organeve dhe organizatave tjera shtetërore të cilat nuk

hyjnë në administratën publike siç janë, p.sh., Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, Këshillat e komu-nave dhe Kryetarët e komunave, etj.

Materia administrative mbulon fusha të kufi zuara administrative, më të mëdha ose më të vo-gla, p.sh., ekonomi, arsim, shkencë, mbrojtje sociale, etj., kurse kompetenca është pjesë ose synim i punës së materies administrative të një organi, respektivisht organizate, e cila ka të bëjë me punën e

lidhur me vendosjen mbi lëndët administrative.

Kompetenca e organit, respektivisht organizatës, sipas kësaj, paraqiet me dispozitat, me fush-

ëveprim të përcaktuara të punës, paraprakisht nga një materie e caktuar administrative të atij

organi, respektivisht organizate për të cilën është kompetente. Vetë zgjidhja e një lënde konkrete

administrative, me dispozita është përcaktuar si e drejtë dhe kompetencë e organit, respektivisht or-ganizatës së autorizuar. Në këtë drejtim, autorizimi i këtillë është e drejtë dhe detyrim vetëm i atij organi, respektivisht organizate dhe atë të drejtë, askush përveç atij organi, nuk mund ta adoptojë për vete, as që atë të drejtë, organit të cilit i është dhënë, me vetëdëshirë mund ta përcaktojë ose t’ia mbart dikujt tjetër.

Nga e gjithë kjo del se kompetenca është e drejtë dhe detyrim i organeve dhe organizatave të

veçanta, secila në fushën e vet (territorin e vet) të ekzekutojë me dispozita për çështje të caktuara

administrative. Organi gjatë procedurës, sipas detyrës zyrtare duhet të ketë kujdes për kompetencën e tij, sepse shkelja e dispozitave për kompetencë paraqet bazë ku vendimi i sjellë nga organi jokompetent, gjithmonë të mund të anulohet, kurse në raste të veçanta më të rënda edhe të shpallet i pavlefshëm.

LLOJET E KOMPETENCËS

Kompetenca e cila vazhdimisht haset gjatë procedurës administrative, paraqitet në dy lloje: kompetencë lëndore ose materiale dhe kompetencë lokale ose territoriale. Dallimi i kompetencës lëndore, respektivisht materiale nis nga lloji i materies administrative nga e cila del lënda administrative e cila duhet të zgjidhet. Ndërsa, dallimi i kompetencës lokale ose territoriale është nga aspekti i vetëm rajonit, respektivisht vendit nga i cili vjen lënda administrative, e cila duhet të zgjidhet ose rajoni

(territori) në të cilin organi duhet të vendosë.

KOMPETENCA LËNDORE OSE MATERIALE

Kompetenca lëndore ose materiale e organeve shtetërore ose organizatave paraqet të drejtë dhe obligo të tyre për të vendosur çështje administrative të individuale ose homogjene nga një fushë ose materie e caktuar. P.sh., nëse me ligj, në lidhje me të drejtën e ankesës të paraqitur kundër vendimit të shkallës së parë për eksproprijim është përcaktuar të vendoset në shkallë të dytë dhe të vendosë komisioni përkatës i autorizuar (p.sh., për fi nanca) i Qeverisë së RM-së, ligji me këtë ia ka përcaktuar

26


këtij organi kompetencën lëndore të shkallës së dytë sa i përket kësaj materie. Ose, të themi, vendimi për plotësimin e kushteve për kryerjen e veprimtarisë së pavarur zejtare për regjistrim në regjistrin e veprimtarive të pavarura, me kërkesë të qytetarit është autorizuar të vendosë njësia rajonale e ministrisë në lëminë e ekonomisë. Autorizimi i këtillë për vendimmarrje në këtë çështje administrative (lëndë ad-ministrative) në shkallë të parë është kompetencë lëndore e ministrisë së ekonomisë.

Përcaktimi më i përafërt dhe më preciz i kompetencës lëndore paraqet kompetencë funksio-

nale. Përcaktimi i kësaj kompetence varet nga faza (stadi) në të cilën gjendet zgjidhja e lëndës adminis-trative, por edhe nga pozita dhe funksioni i personit zyrtar i cili e ka në procedurë. Në këtë drejtim, p.sh., me dispozita mund të përcaktohet disa organe ta udhëheqin procedurën, tjerat të sjellin vendime në shkallën e parë, të tretët të vendosin sipas ankesës së paraqitur kundër vendimit të shkallës së parë, etj. Ose, në procedurën e shkallës së parë, referenti si nëpunës mund të jetë i autorizuar veta të udhëheq procedurën, kurse vendimin ta sjellë nëpunësi shtetërorë (p.sh., sekretari shtetërorë, shefi ose ndonjë person zyrtar tjetër i autorizuar).

KOMPETENCA LOKALE (TERRITORIALE)

Për shkak se një organ në shtet nuk mund t’i kryejë të gjitha çështjet nga kompetenca e vetë lëndore, territori i shtetit është i ndarë në më shumë rajone më të vogla dhe më të mëdha të cilat

zakonisht bëjnë pjesë në territorin e një komune. Për secilën prej atyre rajoneve, secili organ kompe-tent i institucioneve shtetërore (p.sh., ministritë) ose institucione tjetër shtetëror, themelon njësitë e vet rajonale (zyrat), në të cilat ato do të jenë me kompetencë vendore, respektivisht territoriale për të zgjid-hur lëndët administrative nga kompetenca e tyre lëndore. Edhe pse kemi të bëjmë me kompetencë të njëjtë lëndore, secila prej këtyre njësive rajonale të njësive kompetente, p.sh., ministria e fi nancave ose e punëve të brendshme, do të jetë e obliguar të kryejë ato lëndë në rajonin e vet për të cilën ato janë themeluar.

Me kompetencë lokale sigurohet kufi zimi territorial i lëndëve të llojit të njëjtë (materie), ndër-mjet organeve ose njësive rajonale të cilat janë të shkallës së njëjtë. Sipas shembujve të përmendur më lart për eksproprijimin e patundshmërisë, kompetenca lokale do të konsistonte në atë se për sjelljen

e vendimin e shkallës së parë për eksproprijim, kompetent do të ishte, respektivisht do të ishte

ai organ ose njësi rajonale në rajonin e të cilit do gjendej patundshmëria (arra, ndërtesa.) e cila eksproprijohet. Kështu, nëse patundshmëria për eksproprijim është p.sh. në rajonin e Komunës së Ve-lesit, me kompetencë lokale do të jetë njësia rajonale e Ministrisë për fi nanca e themeluar për rajonin e Komunës së Velesit.

Kompetenca lokale, sikurse edhe kompetenca lëndore, paraqet të drejtë dhe detyrë të një

organi ose të njësi rajonale të tij (zyrë) e themeluar për një rajon të caktuar, për t’i zgjidhur çështjet nga kompetenca e vet lëndore në rajonin për të cilin janë themeluar.

Me rregull, kompetenca lokale përcaktohet sipas vendbanimit ku jeton pala. Për kompe-

tencën lokale me rëndësi të posaçme është rajoni në të cilin organi ose njësi e tij rajonale është kom-petent për të zgjidhur lëndët administrative. P.sh., për dhënien e lejes për marrjen dhe blerjen e pushkës së gjuetisë, kompetente është njësia rajonale në të cilin rajon gjenden vendbanimi i personit i cili ka

paraqitur kërkesë për marrjen e lejes për marrjen dhe blerjen e pushkës së gjuetisë. Çështjet të cilat kanë të bëjnë me patundshmëritë kjo kompetencë përcaktohet sipas vendit ku gjendet patund-

shmëria; çështjet të cilat kanë të bëjnë me veprimtarinë e një organi, ndërmarrje ose të ngjashme, kompetenca lokale caktohet sipas vendit ku gjendet selia e tyre; çështjet të cilat kanë të bëjnë me një

shitore ose veprimtari profesionale të personave të caktuar, kompetenca lokale përcaktohet sipas

vendndodhjes së shitores; dhe nëse kompetenca lokale nuk mund të përcaktohet, sipas rregullave të mëparshme, ai përcaktohet sipas vendit ku është paraqitur rasti për hapjen e procedurës.

27


KOMPETENCA E SUPOZUAR

Për të fi tuar pamje të plotë për kompetencën, nuk mund të lëmë pa shpjeguar, me disa fj alë nocionin e kompetencës së supozuar, e cila gjen zbatim në situata të cilat nuk janë të rregulluar me akte të veçanta.

Në procedurë administrative kompetenca gjithmonë është e rregulluar me norma juridike im-perative, respektivisht me akte juridike, zbatimi i të cilat nuk mund të ndryshohet, qoftë me vullnetin e palëve ose me vullnetin e organit. Prandaj, çdo organ, sipas detyrës zyrtare duhet të ketë kujdes në kompetencën e vet. Megjithatë, nëse një akt administrativ është sjellë nga një organ jokompetent,

ai akt, gjatë shfrytëzimit të së drejtës së mbikëqyrjes, nga ana e organit më të lartë shtetëror, sipas detyrës zyrtare ai anulohet. E njëjta do të ndodhë edhe kur lënda nuk është “vendosur” në kompetencë të organit të administratës, akti i sjell do të shpallet u pavlefshëm (null).

Kur kompetenca për rate të caktuara nuk është rregullar në mënyrë laksative, në bazë të

supozimit (të nxjerrë nga rregulla e përgjithshme për kompetencë të renditura në Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative) do ta përcaktojë vetë organi. Në situata të këtilla ose të ngjashme para organit te i cili gjendet lënda, mund të paraqiten dy supozime.

Supozimi i parë, ka të bëjë me lëndët administrative për të cilat nuk është rregullar me

ligj kompetenca lëndore.- Në bazë të rregullës së përgjithshme, në këtë rast nxirret përfundim se për zgjidhjen e këtyre lëndëve administrative, në shkallë të parë, gjithmonë është me kompetencë lëndore kompetent organi i administratës në kompetencën e të cilit janë renditur çështjet e përgjithshme

administrative ose çështjet e llojit të këtillë. Përjashtim nga kjo rregull e përgjithshme, mund të ketë në rast kjo të mos jetë kompetencë lëndore në organin e administratës shtetërore, por i një organi tjetër, p.sh., kryetari i komunës dhe kjo të jetë e paraparë me ligj të veçantë.

Supozimi i dytë paraqitet kur një lëndë administrative, me ligj të veçantë, nuk është përcaktu-

ar kompetenca lokale.- Kompetenca lokale në situata dhe raste të këtilla ose të ngjashme përcaktohet në bazë të rregullave të përgjithshme, të përcaktuara me Ligjin për procedurë të përgjithshme admin-istrative, për çështje të cilat kanë të bëjnë me patundshmërinë, sipas vendndodhjes së patundshmërisë (p.sh., shtëpi, arrë, etj.); ose për lëndë nga kompetenca e një organi shtetëror, institucione publike ose ndërmarrje, sipas vendit në të cilën gjendet selia e tyre, etj.

Në fund, në Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative bën pjesë edhe një rregull me të cilën lehtësohet procedura, posaçërisht për palën, kur pas fi llimit të zgjidhjes së lëndëve në procedurë, janë ndryshuar disa rrethana. Domethënë, nëse organi, me kompetencë lokale për një lëndë të cak-tuar (çështje), ka fi lluar ndonjë procedurë, ai për atë çështje edhe më tutje mbetet kompetent, pa

marrë parasysh rrethanat të cilat kanë ndryshuar gjatë zhvillimit të procedurës, p.sh., janë ndry-shuar kufi jtë e rajonit, të cilat në fi llim kanë shërbyer si kriter për miratimin e kompetencës së tij lokale. Megjithatë, nëse ky organ sipas rrethanave të reja është jokompetent për lëndët e këtilla, lënda mund të tërhiqet dhe t’i jepet për t’u zgjidhur organit i cili është ngarkuar me kompetencë lokale.

KONFLIKTI I KOMPETENCAVE, BARTJA E KOMPETENCAVE DHE NDIHMA JURIDIKE

KONFLIKTI I KOMPETENCAVE

Edhe pse kompetenca e organeve shtetërore dhe institucioneve publike me autorizim publik është përcaktuar dhe rregullat prej përpara, në praktikë nuk janë të rralla rastet, kjo çështje midis dy ose më tepër organeve të mos jetë kontestuese. Shpesh ndodh midis dy ose më tepër organeve të paraqitet mospajtim për atë se cili prej tyre ka të drejtë ose detyrë të zgjidh një çështje konkrete administrative (lëndë administrative).

28


Në teori dhe në praktikë, ky mospajtim është i njohur si konfl ikt i kompetencave. Konfl ikti i kom-petencave mund të paraqitet, qoftë për shkak se dy ose më tepër organe e përvetësojnë (adoptojnë) të drejtën, që një lëndë të caktuar administrative, secila prej tyre të zgjidh dhe ky konfl ikt quhet konfl ikt pozi-

tiv i kompetencës, ose e kundërta e kësaj, të gjitha këto organe të heqin dorë, respektivisht ta refuzojnë kompetencën për zgjidhjen e lëndës administrative dhe kjo paraqet konfl ikt negativ të kompetencës.

Konfl ikti i kompetencave pa dallim nëse është pozitiv ose negativ kërkon zgjidhje të shpejtë. Me Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative është urdhëruar që konfl ikti pozitiv të zgjidhet menjëherë dhe atë prej dy ose më tepër organe me kompetencë lokale të llogaritet, ai i cili i pari e ka fi lluar procedurën, me mundësi edhe vetë ato organe të mund të arrijnë marrëveshje para fi llimit të pro-cedurës ose gjatë procedurës, cili prej tyre si organ kompetent do të vendosë çështjet administrative. Megjithatë, pa marrë parasysh këtë, cili prej tyre do të jetë organ kompetent më në fund, secili prej tyre është i obliguar t’i kryejë të gjitha çështjet e nevojshme të cilat nuk tolerojnë vonesë.

Nëse kemi të bëjmë me konfl ikt negativ të kompetencës, ose nëse rasti nuk është i qartë dhe nuk qëndron, organet për kompetencën mund ndërmjet veti të bien dakord, me kusht që rasti të ketë bazë për këtë. Nëse organet nuk mund të arrijnë marrëveshje për konfl iktin e kompetencave, kurse janë të rangut të njëjtë, konfl iktin do të zgjidh, drejtpërdrejtë organi i tyre i përbashkët më i lartë, respektivisht organi kompetent i përbashkët.

Nëse kemi të bëjmë me konfl ikt midis organit më të ulët dhe më të lartë, konfl iktin e kompe-

tencave do ta zgjidh drejtpërdrejtë organi më i lartë.

Konfl iktin e kompetencave ndërmjet institucioneve me autorizim publik e zgjidh organi i tyre i përbashkët mbikëqyrës, respektivisht organi i cili ushtron mbikëqyrje mbi ligjshmërinë e pu-

nëve të institucionit të cilat janë në konfl ikt. Rregulla e njëjtë vlen edhe për rastin e konfl iktit të kom-petencave midis institucioneve dhe organit të administratës.

BARTJA E KOMPETENCAVE (SUBSTITUIMI DHE DELEGIMI)

Bartja e kompetencave, shumë rrallë takohet në praktikën tonë dhe atë për rast të cilat në mënyrë taksative janë përcaktuar dhe rregulluar me ligj. Bartja e kompetencave në praktikë paraqitet si delegim

ose si substituim i kompetencës.

DELEGIMI I KOMPETENCAVE

Me nocionin delegim i kompetencave nënkuptojmë autorizimin e organit kompetent, si-

pas rregullës, organi më i lartë t’i bart në mënyrë të drejtpërdrejtë organit më të ulët një grup të

çështjeve dhe detyrave ose vetëm disa çështje të caktuara nga kompetencat e veta lëndore.

Më lartë u tha se kompetenca e një organi nuk është vetëm e drejtë, por edhe obligim ligjor, për një çështje administrative (lëndë) të veprojë dhe vendos. Organi kompetent lëndore, bartje mund të bëjë vetëm nëse për këtë me ligj është i autorizuar. Vendimi i cili është sjellë nga organi i deleguar në një rast të këtillë, do të llogaritet sikur të jetë sjellë prej organit i cili e ka bërë delegimin, që është shumë me rëndësi për organin i cili eventualisht do të vendoste në bazë të ankimimit.

E ngjashme me delegimin është subdelegimi i kompetencës, e cila konsiston në bartjen e kom-

petencës së bartur te organi i tretë. Subdelegimi, sipas rregullës nuk lejohet, përveç nëse kjo me ligj të veçantë nuk është parashikuar dhe atë në kufi jtë e caktuar me ligj.

SUBSTITUIMI I KOMPETENCËS

E kundërta e delegimit është substituimi i cili konsiston në marrjen e kompetencës prej fush-

ëveprimit të organit më të ulët, nga ana e organit më të lartë, ai vetë të shqyrtojë dhe të vendosë ndonjë lëndë administrative nga kompetenca lëndore e organit më të ulët. Pa marrë parasysh se këtu

29


kemi të bëjmë me marrjen e lëndës nga organi më i ulët nga ana e organit më të lartë, marrja e këtillë nuk mund të bëhet nëse për këtë, nuk ka autorizim të qartë ligjor.

REKUIZIMI I KOMPETENCËS

Rekuizimi i kompetencës (për dallim prej delegimit), d.m.th., mundësia e organit më të lartë

shtetëror një çështje të caktuar administrative për të cili ai është kompetent, t’ia lë në shqyrtim

organit më të ulët, ai ta fi llojë, kurse ta përfundojë, respektivisht vendimin për atë ta sjellë organi më i lartë shtetëror. Kjo do ë thotë se organi më i ulët, lëndën administrative të bartur e cila është prej kom-petencës së organit më të lartë shtetëror nuk i përfundon në tërësi, por vetëm një pjesë të caktuar të tij, për të cilën vendimin për atë çështje e sjellë organi kompetent shtetëror (më i lartë).

NDIHMA JURIDIKE NË PROCEDURËS ADMINISTRATIVE

Veprimet në procedurë të cilat kryhen gjatë procedurës administrative, pothuajse, gjithmonë kryhen nga ana e organit të njëjtë i cili e fi lluar procedurën, respektivisht nga ana e personit të au-torizuar zyrtar të atij organi. Megjithatë, shpesh ndodh të paraqitet nevoja disa prej ato veprimi pro-cedurale, (p.sh., dëgjimi i dëshmitarit, inspektimi, ekspertiza e të ngjashme), të kërkohet t’i kryejë një organ tjetër. Në një rast të këtillë, për këtë thuhet se organit të cilit i është kërkuar ndihmë i jep ndihmë

juridike organit tek i cili mbahet procedura për të cilën ka kërkuar ndihmë me dërgimin e një akti të veçantë (lutje). Nevoja për kërkimin e ndihmës juridike paraqitet për dy arsye prej të cilave njëra është e domosdoshme, kurse e dyta fakultative.

Arsyeja e domosdoshme për kërkesë të ndihmës juridike paraqitet kur kemi të bëjmë me një

veprim procedural, i cili duhet të realizohet në një rajon tjetër për të cilin organi tek i cili mbahet

procedura nuk është kompetent lokal edhe pse është nga fushëveprimi i tij i punës. P.sh., nëse kemi të bëjmë kontroll i cili dihet të kryhet në vendin i cili gjendet në rajonin për të cili kompetent lokal dhe real është një organ tjetër, në atë rast, për shkak të respektimit të rregullave për kompetencë, paraq-itet nevoja, (pse kompetenca është e kufi zuar në sipërfaqe), ai veprim procedural të kryhet nga ana e organit i cili është me kompetencë lëndore për kryerjen e një veprimi të këtillë në rajonin në të cilin duhet të kryhet. Organit të cilit i është drejtuar lutja është i obliguar të veprojë sipas lutjes për ndihmë juridike pa vonesa, kurse më së voni në afat prej 15 ditësh nga dita e pranimit të lutjes.

Për dallim prej kësaj arsyeje, kur nevoja e ndihmës juridike është e domosdoshme, arsyeja e dytë

për kërkesë të ndihmës juridike është e natyrës fakultative dhe atë më shpesh e kërkon respektimi

i parimit të ekonomisë, për mbarim më të shpejtë ose më të lehtë të veprimeve ose për shmangie të harxhimeve të panevojshme në procedurë. Shfrytëzimi i kësaj baze, ose arsye varet prej personit zyrtar i cili duhet të vlerësojë nëse kjo është më ekonomike dhe më racionale.

Si përjashtim, veprime të veçanta zyrtare të procedurës për të cilat ekziston rrezik nga

vonesat mund t’i realizojë drejtpërdrejtë vetë organi i cili e ka iniciuar procedurën për zgjidhjen e lëndës në rajonin për të cilin me kompetencë lokale është kompetent një organ tjetër, pa lutje, por, me obligim që menjëherë pas kësaj, ta njoftojë organin kompetent për atë rajon.

Ndihma juridike për ushtrimin e disa veprimeve të caktuara në procedurë, në përputhje me ligjet e veçanta, mund të kërkohet edhe prej gjykatave. Ndonjëherë, prej gjykatës mund të kërkohen edhe akte të cilat janë të nevojshme për zgjidhjen e lëndëve administrative. Gjykatat janë të obliguara të veprojnë sipas kërkesave të këtilla në qoftë se këtë nuk u pengohet procedura gjyqësore.

Ndihma juridike reciproke në raportet me organet e shteteve tjera (organet e huaja), është rregulluar me konventa të veçanta ndërkombëtare për ndihmë juridike. Nëse për një rast konkret nuk ka konventë për dhënien e ndihmës juridike për atë rast mund të zbatohet parimi i reciprocitetit.

Lutja, në qoftë se nuk është paraparë ndryshe, dërgohet përmes Ministrisë së punëve të jashtme.

30


Veprimet zyrtare të cilat duhet të kryhen në rajonin eksterritorial në një shtet tjetër, p.sh., në rajonin në të cilin gjendet ndërtesa e ambasadës amerikane, në vendin tonë, realizohet me ndërmjetësi-min e Ministrisë sonë për punës të jashtme.

PERSONI ZYRTAR PËR KRYERJEN E PROCEDURËS ADMINISTRATIVE

Personi zyrtar në procedurë administrative është personi i cili është i autorizuar për ud-

hëheqjen e procedurës dhe për zgjidhjen e lëndëve administrative, por mund të jetë edhe person

profesional i cili është kompetent vetëm për realizimin e të gjithë ose vetëm të disa veprimeve

të veçanta prej çështjeve administrative në procedurë, të vendosë në procedurë pa autorizim. Per-

soni zyrtar në organet e administratës shtetërore i autorizuar të udhëheq me procedurën dhe

të zgjidh lëndë administrative quhet nëpunës shtetëror. 2 Personi i cili është i autorizuar për ud-hëheqjen e procedurës dhe për zgjidhjen e lëndëve administrative, njëkohësisht edhe udhëheq me procedurën. Vetë udhëheqja me procedurën konsiston në kujdesin e tij të gjitha veprimet administra-tive në procedurë administrative, në të cilat janë përfshirë edhe veprimet e kryera nga ana e personit profesional i caktuar vetëm për kryerjen e veprimeve të cilat janë detyrë e tij dhe të cilat i nënshtrohen kontrollit nga ana e atij i cili udhëheq me procedurën, në mënyrë që të kryhen në mënyrë të rregullt.

Personi zyrtar i cili udhëheq procedurë, kurse nuk ka autorizim të vendosë për lëndë administra-tive, duhet të bëjë dallim në zgjidhjen e një lënde të konkrete administrative prej zbatimin e vepri-

meve të veçanta në procedurë të cilat ndërmerren para sjelljes së vendimit.

Personi zyrtar duke ushtruar detyra nga fushëveprimi i organit kompetent i administratës shtetërore, gjithmonë është i obliguar gjatë procedurës të mbajë llogari që punën në lidhje me një lëndë konkrete ta çojë deri në një zgjidhje të duhur, si dhe ta ruajë interesin publik. Për t’iu përgjigjur detyrës është e domosdoshme që kundrejt palëve të ketë sjellje korrekte dhe të paanshme. Pa këtë, personi zyrtar nuk do të ketë mundësi t’i zbatojë parimin e të së vërtetës materiale dhe parimeve tjera, kurse me këtë edhe qëllimin për shkak të të cilit mbahet procedura.

Në mënyrë që të sigurohet objektivitet i plotë në udhëheqjen e procedurës janë dhënë baza juridike në bazë të të cilave mund të iniciohet (propozohet), shkarkim i personit zyrtar prej detyrës në lëndën konkrete administrative, qoftë kjo kërkesë e vetë personit zyrtar ose me propozim të palëve, vetë ata të kërkojnë shkarkimin e tij.

SHKARKIMI I PERSONIT ZYRTAR NGA UDHËHEQJA E PROCEDURËS

Nevojë për shkarkimin e personit zyrtar mund të ketë kur ekziston raport të veçantë midis per-

sonit zyrtar dhe lëndës për të cilën vendoset. Një nevojë, respektivisht një arsye më e madhe për shkarkim, mund të ketë vetë raporti i personit zyrtar me palën dhe pjesëmarrësit tjerë në proce-durë.3

2 Në organet e administratës shtetërore, vendimet në procedura administrative i sjell funksionari, respektivisht udhëheqësi i cili udhëheq me organin, p.sh., ministri, sekretari shtetëror i ministrisë, etj. Në praktikë, funksionari i cili udhëheq me organin në administratën shtetërore (p.sh., min-istri), për sjelljen e vendimit në çështje administrative të një lloji të caktuar, shpesh, autorizon nëpunës tjetër shtetërore të organit.

3 Shkarkim mund të bëhet pasi do të vërtetohet, se personi zyrtar i cili udhëheq ose i cili ushtron veprime të veçanta në procedurë, për një lëndë konkrete ka elemente për shkarkim. Në Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative janë përmendur këto arsye për shkarkimin e personit zyrtar të cilit i është dhënë lënda për ta zgjidhur:1) ka qenë pjesëmarrës në procedurë të shkallës së parë ose në sjelljen e vendimit dhe për çështjen e njëjtë, për shkak të përdorimit të mjeteve juridike, lënda përsëri ka arritur te ai, për shkak se ndërkohë lënda është zhvendosur për zgjidhje te organi i shkallës së dytë;2) është palë, i autorizuar i palës ose përfaqësues ligjor ose cilido person tjetër i interesuar, dëshmitar, ekspert në procedurë;3) është farefi s sipas gjakut në vijë të drejtë pakufi , ose në vijë të tërthortë deri në shkallën e gjashtë të farefi snisë, bashkëshort-e e palës ose i afërm i tij në procedurë (farefi s i gruas), deri në shkallë të dytë, madje edhe në rast se është ndarë;4) është kujdestar i personit nën kujdestari, adoptues ose i adoptuar, mbajtës ose i mbajtur i palës ose përfaqësues i tij ligjor, respektivisht autorizues.

31


Personi zyrtar i cili udhëheq me procedurën ose i cili duhet të kryejë ndonjë veprim të procedurës pasi të mësojë se ekziston ndonjëra prej arsyeve për shkarkim, është i obliguar të ndërpresë punën mbi lëndën dhe për këtë të njoftojë organin kompetent për vendimmarrës për shkarkimin. Gjithashtu, personi zyrtar është i obliguar ta njoftojë organin edhe për rrethanat tjera të cilat nuk janë përmendur në Ligj, nëse mendon se ekzistojnë dhe e arsyetojnë shkarkimin e tij, vetëm se atëherë nuk e ndërpret punën mbi lëndën, deri në sjelljen e vendimit për shkarkim.

Pala, për shkak të arsyeve të njëjta, gjithashtu ka të drejtë të kërkojë shkarkimin e personit zyrtar i cili udhëheq me procedurën ose kryen ndonjë prej veprimeve në të. Shkarkimi mund të kërkohet edhe për shkak të arsyeve tjera të cilat nuk janë përmendur në Ligj, nëse vërtetohet se, ato me të vërtetë sjellin në pikëpyetje paanshmërinë e personit zyrtar (p.sh., sharje ose arsye tjera të cilat kanë sjellë deri te padurueshmëria e ndërsjellë) dhe nëse është parashkruar kërkesa për shkarkimin e personit zyrtar, menjëherë duhet të ndërpritet puna mbi lëndën në procedurë, përveç nëse nuk ka rrezik nga vonesa deri në nxjerrjen e konkluzionit për shkarkim. Por, nëse nuk kemi të bëjmë me disa prej bazat juridike të përmendura në Ligj ose për rrethana në të cilat pala përmendet në objektivitetin e personit zyrtar të cilat mund të çojnë deri në shkarkimin e tij, atëherë nuk do të kemi ndërprerje të punës mbi lëndën, derisa nuk nxirret konkluzion për shkarkimin e tij.

Për shkarkimin e personit zyrtar vendoset me konkluzion të udhëheqësit të organit, kurse nëse kemi të bëjmë me shkarkimin e udhëheqësit të organit, p.sh., ministri, për këtë, me konkluzion vendos organi më i lartë superior (p.sh., kryeministri i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë), respektiv-isht organi i autorizuar për të bërë mbikëqyrje. Kundër konkluzionit për shkarkim nuk lejohet ankimimi.4

PYETJE:

1. Çfarë nënkuptojmë me kompetencë dhe me çka sigurohet ajo?2. Cilat lloje të kompetencave ekzistojnë?3. Cilat janë llojet e kompetencave në procedurë?4. Çfarë nënkuptojmë me substituim dhe çfarë me delegim të kompetencës?5. Çfarë nënkuptojmë me kompetencë lokale dhe cilat janë rregullat për përcaktimin e saj?6. Çfarë nënkuptojmë me konfl ikt të kompetencave dhe cilat lloje të konfl ikteve ekzistojnë?7. Cilat janë rregullat për zgjidhjen e konfl iktit të paraqitur të kompetencave?8. Çfarë nënkuptojmë me ndihmë juridike në procedurë administrative dhe kur kemi nevojë për atë?9. Cilat janë arsyet për shkarkimin e personit zyrtar?

4 Për shkarkimin e nëpunësit shtetëror në një organ kolegjial (p.sh., komision shtetëror), vendos kryetari i atij organi, për shkarkimin e anëtarit të organit kolegjial vendos vetë organi kolegjial, dhe për shkarkimin e kryetarit të atij organi vendos Qeveria e Republikës së Maqedonisë. Për shkarki-min e nëpunësit shtetëror në organet administrative të një njësi të vetëqeverisjes lokale (komunat) dhe qyteti i Shkupit, vendos kryetari komunës, kurse për kryetarin e komunës, ministri i sferës përkatëse në varësi prej llojit të lëndës me të cilën kemi të bëjmë. Për konkluzionin vendoset në afat prej 8 ditë.

33

PALA NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE


Pjesëmarrësit në procedurë janë persona ose institucione (organizata) pjesëmarrja e të

cilëve është e domosdoshme ose është e lejuar për të arritur ajo që është qëllim në procedurë.

Pjesëmarrja në procedurë për disa prej këtyre personave është e domosdoshme pa të cilët veprimet procedurale nuk do të mund të ndërmerren dhe të kryhen, ndërsa për të cilët është eventuale dhe pjesëmarrja e tyre varet prej interesave të palëve ose interesit personal për t’u përfshirë në procedurë.

Palët, respektivisht përfaqësuesi i tyre ligjor për të cilët edhe mbahet procedura janë pjesë-

marrës ligjor të domosdoshëm në procedurë. Përveç palëve, si pjesëmarrës në procedurë, mund të paraqiten edhe këto persona: përfaqësues, dëshmitar, ekspert, interpretues, etj.


Pala është pjesëmarrës i domosdoshëm në procedurë administrative, sepse pa palën nuk

do të mund të mbahet procedura. Parimisht, pala në procedurë administrative mund të jetë çdo per-son fi zik ose juridik. Në Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative në mënyrë taksative është thënë kush mund të jetë palë në procedurë administrative:

(1) Çdo person (fi zik ose juridik, etj.) në bazë të kërkesës të të cilit është hapur procedura

administrative, p.sh., për dhënien e lejes së ndërtimit për ndërtimin e një shtëpie; gjithashtu, (2) or-

gani kompetent me iniciativë të të cilit është hapur procedurë, p.sh., për pagesë të detyrueshme të tatimit; (3) personit i cili për shkak të mbrojtjes së të drejtës së vet, përzihet në procedurë administra-tive të ngritur me kërkesë të fqiut të tij, p.sh., për dhënien e lejes së ndërtimit. Ose p.sh., nëse kemi të bëjmë me eksproprijim: pala është pronar i patundshmërisë e cila merret ose jepet për të kënaqur in-teresin publik, respektivisht interesin e përgjithshëm, e cila duhet të jepet në pronësi shtetërore; pastaj (4) personi fi zik ose juridik kundër të cilit udhëhiqet procedura; (5) shteti, respektivisht në emër të Qeverisë së tij, sepse në bazë të eksproprijimit, i cili duhet të zbatohet, ai duhet të bëhet titullar (bartës) i pronësisë shtetërore; ngjashëm me këtë, (6) njësitë e vetëqeverisjes lokale (komunat dhe qyteti i Shkupit), kur është në pyetje fi timi i pronësisë në njësinë e vetëqeverisjes lokale, (7) “organ shtetëror” (edhe pse nuk ka karakteristika të personit juridik), institucion, ndërmarrje, shoqëri tregtare ose pjesë e saj, bashkësi lokale ose tjetër (fshat, lagje e të ngjashme), ose grup qytetarësh, nëse mund të jenë

bartës të së drejtave dhe obligimeve për çështje të ndryshme në procedurë administrative”.

Në fund, (8) palët në sistemin tonë juridik, ende mund të jenë partitë politike, shoqatat e

qytetarëve dhe organizatat tjera joqeveritare dhe fondacionet, sindikatat e punëtorëve, etj. të cilat sipas rregullave të veta kanë për detyrë të mbrojnë të drejta dhe interesa të caktuar të anëtarësisë së vet, me kusht të pranojë anëtari i tij, si dhe të drejtat dhe interesat e bashkësive.

NDARJA E PROCEDURËS ADMINISTRATIVE SIPAS PJESËMARRJES

Nëse në procedurë administrative, kundrejt organit, qëndron vetëm një palë, ajo procedurë quhet njëpalëshe, për dallim prej procedurës dypalëshe ose shumëpalëshe, ku sa i përket organit kompetent qëndrojnë dy ose më tepër palë me kërkesa të kundërta (të ndryshme).

Procedura shumëpalëshe duhet të dallohet prej bashkësisë procedurale, në të cilën, ka më tepër palë, por jo me kërkesa të ndryshme, por me kërkesa të njëjta dhe prandaj të gjithë ata persona formojnë një palë kolektive, në procedurë administrative, të quajtur bashkësi procedurale. Procedura administrative, zakonisht është njëpalëshe.

34


KUSHTET PËR PALËN

Një persen fi zik ose juridik (organ, institucion, etj.) që të mund të jetë palë në procedurë admin-istrative, duhet të përmbush disa kushte të përgjithshme dhe të veçanta. Në kushtet e përgjithshme

bëjnë pjesë aftësia e palës dhe aftësia procedurale, kurse në kushtet e veçanta bën pjesë legjitimi anësor. Kushtet e përgjithshme varen prej karakteristikave personale të personit, i cili dëshiron të

jetë palë, ndërsa kushti i veçantë varet prej marrëdhënies në të cilën ai gjendet kundrejt çështjes

administrative, e cila është lëndë në procedurën administrative.

Nëse pala në procedurë administrative është i huaj i cili gëzon imunitet diplomatik, qoftë në vendin tonë, vendin e huaj ose organizatë ndërkombëtare, vlejnë rregullat e të drejtës ndërkombëtare të pranuara nga shteti ynë. Në rast dyshimi në fushën e imunitetit diplomatik, shpjegim për këtë kërkohet prej resorit për punë të jashtme. Me ndërmjetësim në këtë resor (Ministria për punës të jashtme) kryhen të gjitha veprimet e nevojshme zyrtare të cilat kanë të bëjmë me këta persona.

AFTËSIA E PALËS

Aftësia e palës, (e cila është e barabartë me aftësinë ligjore), në radhë të parë e kanë personat të cilëve e drejta objektive ua njeh aftësinë të jenë bartës të të drejtave dhe detyrimeve dhe si pasojë e kësaj të jenë palë në procedurë. Kjo aftësi njihet, me vetë lindjen e personit fi zik, respektivisht me vetë themelimin e personit juridik dhe regjistrimin e tij në gjykatën kompetente ose institucion tjetër shtetëror, siç është p.sh., Regjistri shtetëror qendror në shtetin tonë.

Përveç personit fi zik ose juridik, aftësi të palës mund të ketë çdo organ shtetëror, bashkësi,

grup qytetarësh dhe të ngjashëm, të cilët gjithashtu, mund të jenë palë, edhe pse nuk kanë cilësi të personit juridik, sepse për njohjen e aftësisë së të qenit palë është e nevojshme me rregullore materiale të jetë paraparë një rrethanë e këtillë, në mënyrë që ata të jenë bartës të të drejtave dhe detyrimeve në lidhje me një lëndë të caktuar administrative e cila zgjidhet. Kështu, nëse në shembullin e përmendur pak më lart, në lidhje me eksproprijimin e patundshmërisë, supozojmë se patundshmërinë e cila duhet të eksproprijohet e ka trashëguar një fëmijë gjashtë vjeç, atëherë ai fëmijë si bartës i të drejtës së pronë-sisë mbi patundshmërinë do të jetë palë në ngritjen e procedurës për eksproprijim, që nënkuptohet se ai fëmijë në këtë rast ka aftësi të palë, tjetër është çështja, në këtë rast, kush do ta përfaqësojë fëmijën në procedurë administrative.

AFTËSIA PROCEDURALE

Këtë aftësi e kanë personat fi zik të cilët ligjërisht janë persona të aftë të cilët sipas ligjit mund në mënyrë të pavarur në procedurë të ndërmarrin veprime juridike, respektivisht procedurale. Fëmijët, p.sh., edhe pse kanë aftësi të palës, respektivisht aftësi ligjore (të jenë bartës të të drejtave dhe dety-rimeve), nuk kanë aftësi procedurale dhe në realizimin e veprimeve të tyre deri në pjekurinë e tyre, i përfaqësojnë përfaqësuesit e tyre ligjor (prindërit, kujdestarët e etj.).

Për dallim prej personave fi zik, personat juridik, sipas vetë natyrës, nuk mund vetë në mënyrë direkte t’i kryejnë veprimet procedurale. Këto veprime për ata i kryen përfaqësuesi i tyre i autori-

zuar, p.sh., drejtori, i autorizuari, prokuratori (administratori) etj. Kjo vlen edhe për kategorinë e

veçantë të lartpërmendur të palëve, të cilëve sipas fuqisë së ligjit mund t’u njihet aftësia e palës.

Në shembullin për eksproprijim, fëmija gjashtë vjeçar i cili është pronar i patundshmërisë e cila duhet të eksproprijohet, edhe pse ka aftësi të palës, ai nuk ka aftësi vetë të ndërmerr veprime në procedurën për eksproprijim dhe prandaj, atë në procedurë do ta përfaqësojë përfaqësuesi i tij ligjor.

35


Prej kësaj del se aftësia procedurale e cila është e barabartë me aftësinë e të vepruarit, nuk

është kusht për fi timin e cilësisë së palës, por kusht që pala personalisht të marrë pjesë në proce-

durën administrative.

LEGJITIMITETI I PALËS

Lëndë e zgjidhjes së një lënde administrative, siç është thënë, janë të drejtat dhe me me të dre-jtën të mbrojtura interesat e personave fi zik dhe juridik të cilët paraqiten si palë në procedurë. Pikërisht ky raporti këtyre personave me lëndën paraqesin legjitimitetin e palës në procedurë administrative. Prej këtu del se legjitimiteti i palës është vetë lidhja, respektivisht raporti i personit i cili paraqitet si

palë në lëndën administrative (çështje administrative) i cili duhet të zgjidhet.

Legjitimiteti i palës mund të jetë aktiv dhe pasiv.

Legjitimitet aktiv ka pala me kërkesë të të cilit ngritet procedura për realizimin e të drejtave të veta, ndërsa atë duhet ta ketë. Legjitimiteti pasiv ka pala kundër të cilës është ngritur procedura e cila në të merr pjesë për mbrojtjen e të drejtave të veta.

Për shembull, nëse kemi të bëjmë me lëndë administrative e cila është përgatitur për zgjidhje me kërkesë të pronarit të ndërtesës banesore individuale (shtëpi), me të cilën kërkohet të largohet zhurma e cila paraqitet në punëtorinë e teneqepunuesit, e cila është në afërsi të ndërtesës, pronari i shtëpisë ka legjitimitet aktiv, kurse pronari i punëtorisë në të cilën krijohet zhurma ka legjitimitet pasiv të palës.

Prej këtu del se një person për të pasur cilësi të palës, domosdoshmërish duhet të posedojë

legjitimitet të palës, qoftë aktive ose pasive.

PËRFAQËSIMI I PALËS (PËRFAQËSUESIT E PALËS)

Për dallim prej procedurës penale, në të cilën prezenca personale e palës dhe pjesëmarrja direkte e saj në pjesën më të madhe të procedurës është e domosdoshme, në procedurë administrative pala nuk është e obliguar, çdo herë në mënyrë personale ose direkte të marrë pjesë në kryerjen e veprimeve në procedurë, për të cilat ajo mund të përfaqësohet edhe prej personave të tjerë. Në rrethana të caktu-ara, sipas ligjit ose dispozitë tjetër të sjellë në bazë të ligjit, ky përfaqësim është i obliguar, ndërsa në situ-ata dhe raste tjera, kjo varet prej vullnetit të palës. Pa dallim nëse kjo është e domosdoshme dhe e obl-iguar ose është sipas vullnetit të palës, sipas të drejtës tonë pozitive dallohen më tepër përfaqësimeve.

PËRFAQËSUESI LIGJOR

Pala si pjesëmarrës i obliguar në procedurë mund ta përfaqësojë përfaqësuesi ligjor kur kjo është paraparë me ligj ose me ndonjë akt tjetër ligjor të sjellë në bazë të ligjit, qoftë person fi zik i cili për shkak të rrethanave të veçanta nuk posedon aftësi procedurale ose person juridik i cili gjithmonë është i përfaqësuar.

Sipas dispozitave të së drejtës civile, të përfaqësuar nga përfaqësuesit ligjor mund të jenë

këta persona fi zik: të miturit, personat e sëmurë mendor, personat me zhvillim të vonuar mendor dhe personat tjerë të cilët i përfaqëson prindi ose kujdestari. Kështu, p.sh., nëse pala në procedurë është person i mitur, atë sipas ligjit do ta përfaqësojnë prindërit e tij, derisa ai është në kujdesin e tyre prindëror. Nëse personi i mitur nuk është nën kujdesin prindëror, si edhe personi i cili pjesërisht ose plotësisht është priv-uar prej aftësisë për të vepruar, që nënkuptohet edhe nga aftësia procedurale, atij, organi për kujdestari (drejtoria për çështje sociale), do t’i caktojë kujdestar i cili njëkohësisht është edhe përfaqësuesi i tij ligjor.

Personat juridik, p.sh., drejtoritë, shoqëritë tregtare dhe personat tjerë juridik, ku bëjnë pjesë edhe organizatat e specifi ke të cilat nuk kanë cilësi të personave juridik, p.sh., organe shtetërore, pjesë të

36


ndërmarrjeve ose shoqërive tregtare, bashkësitë, grup qytetarësh, etj., gjithashtu në procedurë, mund të përfaqësohen nga përfaqësuesi ligjor i autorizuar. Si edhe çdo personi tjetër, ashtu edhe personit juridik, e drejta pozitive ia njeh aftësinë të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve në komunikacionin juridik, i cili për shkak të natyrës së vendndodhjes së tij është në pamundësi në mënyrë direkte të ndër-marr dhe të kryejë veprimeve të caktuara në procedurë. Prandaj, ai cakton përfaqësuesin e vet ligjor.

PËRQËSUESI I PËRKOHSHËM

Përfaqësuesi i përkohshëm është përfaqësues i nevojshëm për çështje lëndë unike të cilat duhet të zgjidhen. Ai caktohet nga ana e organit i cili e udhëheq procedurën kur për çdo lëndë do të paraqitet nevoja për përfaqësimin e palës në procedurë dhe ky nuk është sipas vullnetit të palës, por sipas detyrës zyrtare.

Përfaqësuesi i përkohshëm procedural dallon prej përfaqësuesit ligjor, sipas asaj se ai mund të përfaqësojë si palë të paafta procedurale, ashtu edhe palë të afta procedurale.

Për dallim prej përfaqësuesit ligjor, përfaqësuesi i përkohshëm nuk e përfaqëson palën sepse si-pas ligjit është i obliguar ta përfaqësojë, por sepse për këtë është propozuar nga ana e organit shtetëror dhe si lloj i veçantë i kujdestarit procedural, ai përcaktohet vetëm për një lëndë konkrete ose për një pjesë të procedurës dhe jo në përgjithësi si është me përfaqësuesin ligjor.

Nevojën për një përfaqësues të përkohshëm e imponojnë parimi i dëgjimit të palës, si edhe urgjenca e punës me qëllim të kënaqet interesi publik, i cili nuk duron vonesë të procedurës, kurse për shkak të pengesave të cilat ekzistojnë për momentin, nuk ka mundësi të sigurohet pjesëmarrja e vetë palës. Kështu, p.sh., nevoja për caktimin e përfaqësuesit të përkohshëm do të kishte kur është e nevo-jshme të sigurohet një vendbanim, në të cilën është e nevojshme të zbatohet një procedurë urgjente për rrëzimin e disa ndërtesave të cilat priten të rrëzohen, kurse vendbanimi, respektivisht vendndod-hja e pronarit e atyre ndërtesave (të prira për t’u rrëzuar), është i panjohur, as që ekziston mundësi në mënyrë të shpejtë të identifi kohet.

I AUTORIZUARI

Për dallim prej përfaqësuesve të përkohshëm ligjor ose të tjerë, i autorizuar është përfaqësues

i cili me vullnetin e palës ose përfaqësuesit ligjor zgjidhet ose përcaktohet si përfaqësues i palës.

Çdo person me aftësi procedurale, në këtë kuptim, mund të caktojë autorizues, respektivisht përfaqësues, kur për arsye personale, si p.sh., udhëtim turistik, etj., është penguar të jetë prezent dhe të ndërmarr veprime në procedurë ose për shkak se dëshiron të jetë i përfaqësuar nga një person pro-fesional, p.sh., përmes avokatit, ose thjesht, sepse në përgjithësi nuk dëshiron të jetë prezent në proce-durë.

Përjashtim nga e drejta e palës, prezencën e vet personale në ndërmarrjen e veprimeve në procedurë administrative ta zëvendësojë me prezencë të autorizuarit, ekziston, kur prezencën e palës

e obligojnë dispozitat e veçanta ose kur për vetë natyrën e çështjes paraqitet nevojë që vetë të

jap deklaratë dhe të marrë pjesë në procedurë, p.sh., kur duhet të bëhet ballafaqimi i palëve ose

i palës me dëshmitarin. Në të gjitha rastet tjera, pala nëse dëshiron mund të prezantojë në procedurë në ndërmarrjen e veprimeve edhe personalisht përkrah autorizuesit të jap deklaratë.

Nëse vjen deri në mospërputhje në deklaratat e dhëna gojarisht të palës dhe të autorizuarit të tij, pala ka të drejtë të ndryshojë ose të tërheq deklaratën e të autorizuarit. Por, nëse mospërputhja

ka të bëjë me faktet, qoftë në deklaratat me shkrim ose gojarisht, organi i cili udhëheq me procedurën, vlerëson edhe në bazë të mendimit të lirë, lirisht vendos se cilën deklaratë do të marrë si autoritative.

37


I autorizuar mund të jetë çdo person i cili ka aftësi procedurale, përveç personave të cilët merren me pseudoshkresori, respektivisht me dhënien e paautorizuar të ndihmës juridike për çmim.

Të drejtat dhe obligimet e dhënësit të autorizimit dhe i të autorizuarit dalim prej kontratës për

autorizim, lidhur midis tyre gojarisht. Në bazë të kontratës, lëshohet autorizim si akt i veçantë, me

shkrim, ose gojarisht me procesverbal. Përmbajtja dhe vëllimi i tij është përcaktuar me kontratë. Nëse autorizimi është dhënë në formë të dokumentit privat, ai paraqitet i verifi kuar, p.sh., prej noterit. Avokati nuk paraqet autorizim të verifi kuar.

Sa i përket vëllimit të autorizimit të dhënë, autorizimi mund të jepet si, i përgjithshëm për proce-durën e plotë ose vetëm për veprimeve të caktuara në procedurë, si autorizim i posaçëm. Autorizimi mund të kufi zohet në kohë.

Dhënësi i autorizimit mund në çdo kohë ta tërheq atë, por edhe e kundërta, i autorizuari për shkaqe të arsyeshme mund të tërhiqet. Me vdekjen ose me humbjen e aftësisë procedurale të dhënësit të autorizimit nuk ndërpritet. Prandaj, trashëguesi ligjor, ose përfaqësuesi ligjor, mund ta tërheq, nëse vlerëson se kjo është e nevojshme.

PËRFAQËSUESI I PËRBASHKËT

Nevoja për përfaqësuesin e përbashkët paraqitet kur kemi të bëjmë me bashkësinë procedura-

le, respektivisht në procedurën në të cilën ka më tepër palë me kërkesa të njëjta.

Bashkësia procedurale është i obliguar në bazë të ujdisë së ndërsjellë të caktojë person i cili

do ta përfaqësojë komunitetin dhe do të paraqitet në emër të të gjithëve në procedurë ose, në vend të kësaj, mund të caktojë të autorizuar të përbashkët. Nëse komuniteti në proces nuk vepron në

këtë mënyrë, madje as edhe me iniciativë të personit zyrtar i cili e udhëheq procedurën, përfaqësuesi

i përbashkët, respektivisht i autorizuari në atë rast organi do të caktojë cili do të udhëheq me proce-durën. Me emërtimin, respektivisht me caktimin e përfaqësuesit të përbashkët, respektivisht të autori-zuarit, anëtarëve të komunitetit në procedurë, u merret e drejta, secili vetë të paraqitet si palë në proce-durë dhe të jap deklaratë, respektivisht të përdor mjete përkatëse juridike në procedurë administrative.

Caktimin e përfaqësuesit të përbashkët së pari e imponon parimi i ekonomisë në procedurë, sepse personi zyrtar, përmes përfaqësuesit të përbashkët kryen shumë veprime procedurale të cilat, përndryshe, vetë nëpunësi për secilin person të komunitetit në procedurë në veçanti do të duhet t’i kryejë (si p.sh., thirrja, plotësimi i dëshmive, fl etëdërgesat, etj.). Bashkësia procedurale cakton përfaqë-sues të përbashkët p.sh., kur duhet të kryejë nacionalizimin ose denacionalizimin e një ndërtese banimi e cila është në pronësi të më shumë personave dhe kur në procedurë duhet të vendoset nëse ajo çka është lëndë e nacionalizimit, respektivisht denacionalizimit është në pajtim me ligjin ose nuk është, si dhe të gjithë personat të cilët paraqiten si pronarë të ndërtesës janë palë në procedurë të cilët kanë kërkesa të njëjta dhe jo të kundërta, ndërtesa e tyre të mos përbëjë lëndë të nacionalizimit, respektivisht denacionalizimit.

NDIHMËSI PROFESIONIST

Me ligj është e lejuar pala kur personalisht dhe drejtpërdrejtë merr pjesë në procedurë të mund të marrë me vete një person i cili gjatë procedurës do t’i jap këshilla profesionale dhe shpjegime të

nevojshme, si ndihmës profesionist. Ndihmës profesionist edhe pse merr pjesë në procedurë, ai nuk

është përfaqësues ligjor i palës, sepse nuk gjendet në marrëdhënie juridike me organin i cili ud-

hëheq me procedurën; ndihmësi profesionit është në lidhje juridike vetëm me palën dhe pala nuk ka të drejtë në vend të saj të dërgojë ndihmësin profesionit te organi.

38


PROKURORI PUBLIK DHE PROKURORI SHTETËROR

Prokurori publik dhe prokurori shtetëror si pjesëmarrës në procedurë paraqiten në procedurat gjy-qësore para gjykatave, shumë rrallë në procedurë administrative. Në procedurat gjyqësore paraqiten në funksion të përfaqësuesve, ndërsa në procedurë administrative si palë, edhe pse nuk i plotësojnë kush-tet për palë, të jenë bartës të të drejtave dhe obligimeve për lëndën administrative e cila duhet të zgjidhet.

Pjesëmarrja e prokurorit publik në procedurë administrative është eventuale. Edhe pse roli i tij është i kufi zuar në ndjekjen penale të kryerësve të veprave penale, ai sipas ligjit ka të drejtë, respektivisht autorizim, të iniciojë kontest administrativ kundër vendimit përfundimtar, të sjellë në procedurë ad-

ministrative me të cilën është shkelur ligji në dobi të palës, kurse në dëm të bashkësisë shoqërore, res-pektivisht shtetin, si edhe për raste për të cilat nuk ka marrë pjesë në procedurën e shkallës së parë. Ai gjithashtu, ka të drejtë të iniciojë, sipas të drejtës së mbikëqyrjes, pezullim ose revokimin e vendimit

përfundimtar, nëse me atë është e qartë se është shkelur një ligj i caktuar material. Përveç kësaj, atij i është njohur edhe e drejta e posaçme të iniciojë kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë kundër vendimeve

efektive të sjella për çështje, respektivisht lëndë për të cilat nuk mund të iniciohet kontest admin-

istrativ. Më në fund, prokurori publik ka të drejtë të kërkojë shtyrje ose ndërprerjen e ekzekutimit të

vendimeve të sjella në procedurë administrative me të cilat vendoset për lëndët administrative për të cilat prokurori publik sipas ligjit është i autorizuar të shfrytëzojë mjetet e lartpërmendura juridike.

Për dallim prej prokurorit publik, prokurori shtetëror më rrallë paraqitet si pjesëmarrës në

procedurën administrative.5 Paraqitja e tij në procedurë është në cilësinë e përfaqësuesit ligjor të

domosdoshme të shtetit, organ shtetëror, njësia e vetëqeverisjes lokale (komunat dhe qyteti i Shku-pit), bashkësia lokale, institucion i caktuar ose fondacion i shtetit të cilat kanë cilësi të personit juridik në

lidhje me pronën shtetërore, respektivisht pronën, respektivisht të drejtat dhe interesat pronësore të njësisë së vetëqeverisjes lokale.

Sipas kësaj, prokurori publik dhe prokurori shtetëror mund të marrin pjesë në procedurë ad-

ministrative me të drejta dhe detyrime të palës, vetëm nëse me ligj janë autorizuar në procedurë

të caktuar të përfaqësojnë ose t’i mbrojnë interesat publike, respektivisht interesat shoqërore.

PJESËMARRËSIT TJERË NË PROCEDURË

Përveç palës si pjesëmarrës në procedurë administrative, mund të paraqiten dëshmitar, ekspert, interpretues, etj. Sepse paraqitja e tyre në procedurë është e nevojshme, këta pjesëmarrës quhen

pjesëmarrës eventual në procedurë administrative.

DËSHMITARËT

Dëshmitarët janë persona të cilët marrin pjesë në procedurë kur si dëshmitar okular, kurse në mungesë ose si plotësim i provave tjera kontribuojnë për të vërtetuar fakte të caktuara nga e kalu-

ara të cilat janë me rëndësi për zgjidhjen e një çështje administrative për të cilën është iniciuar procedurë administrative.

Dëshmitar është person fi zik i cili merr pjesë në procedurë administrative me qëllim të sigurohet

një zgjidhje sa më efi kase procedurale e gjendjes faktike prej të cilës varet rregullshmëria e ven-dimit i cili duhet të sillet.

Dëshmitari si person i painteresuar, me dëshminë e vet, respektivisht përshkrimin e ndodhisë në procedurë, duhet të kontribuojë, personi zyrtar i organit tek i cili udhëhiqet procedura të fi tojë

mendim për atë ndodhi ashtu siç në të vërtetë ka ndodhur.

5 Ligji për prokurorin shtetëror (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 87/07)

39


Dëshmitar mund të jetë çdo person i cili është i aftë të vërejë (shoh) diçka, respektivisht i

cili është në gjendje atë që e ka parë edhe ta thotë. Nuk mund të jenë dëshmitar dhe nuk mund të dëgjohen si dëshmitar personat, të cilët faktikisht janë të paaftë (abolutikisht) të shohin ose atë që kanë parë ta thonë, si p.sh., të sëmurët mendor, të verbëritë dhe memecët edhe atë për çështje të cilat duhet të shihen, respektivisht të dëgjojnë, etj. Në ligj, nuk është zgjidhur në mënyrë eksplicite se cilat persona do të llogariten si të paaftë për dëshmi, por kjo i është lënë organit i cili udhëheq me procedurën, atë ta vlerësojë në secilin rast konkret në veçanti. Nuk mund të dëshmojnë as personat të cilët ligjërisht janë të paaftë të

dëshmojnë edhe pse posedojnë aftësi për të dëshmuar, nëse me dispozita u është ndaluar të thonë atë që kanë mësuar gjatë ushtrimit të një funksioni të caktuar. Kjo paaftësi ligjore e dëshmimit është e kushtëzuar dhe ekziston deri sa organi kompetent dëshmitarin nuk e liron prej ruajtjes së fshehtësisë zyrtare.

Dëshmimi është institut ligjor i rregullar si detyrë publike, përveç nëse përjashtohen dy grupet e lartpërmendura të cilat në përputhje me ligji janë të paaftë për dëshmi (të cilët janë të paaftë ose janë të liruar të dëshmojnë), të gjithë qytetarët tjerë janë të obliguar të paraqitet për të dëshmuar. Për shman-gie të paarsyeshme për të dëshmuar, ligji ka paraparë sanksione. Nëse dëshmitari, i thirrur në mënyrë të rregullt nuk paraqitet dhe nuk e arsyeton mungesën, ose pa leje dhe shkak të arsyeshëm tërhiqet prej procedurës, organi i cili udhëheq procedurën mund të urdhërojë me forcë të sillet dhe t’i kompensojë të gjitha shpenzimet e bëra për ta sjellë, si dhe mund ta dënojë në të holla.

Edhe pse, çdo qytetar është i obliguar të paraqitet në thirrje për të dëshmuar, ligji disa personave mund t’ua marr të drejtën të dëshmojnë, respektivisht të japin përgjigje në pyetjet e parashtruara, nëse atë nuk e dëshirojnë.

Dëshmitarit mund t’i merret e drejta të përgjigjet kur është i thirrur të dëshmojë për çështje për të cilën përgjigja do të çojë në një turp më të madh, dëm të madh material dhe përgjegjësi penale, per-

sonalisht atë ose të afërmit e tij të gjakut në vijë të drejtë në pakufi , në vijë të tërthortë përfundimisht

me shkallën e gjashtë, respektivisht sipas krushqisë deri në shkallën e dytë, bashkëshorti, kujdestari ose personi nën kujdestari, adoptuesi ose i adoptuari. Kjo rregull t’i merret e drejta dëshmitarit të dëshmojë, respektivisht të jap përgjigje në pyetjet e parashtruara kur është i thirrur të dëshmojë, vlen edhe për çështje e cila dëshmitarit i është besuar si përfaqësues i palës, pastaj, për çështje për të cilën me përgjigjen do të zbulonte dhe do të dëmtonte fshehtësinë tregtare, profesionale, artistike ose shkencore (mjekët, farma-cistët, akusherët, etj.), si edhe për çështje për të cilën dëshmitari e ka mësuar si rrëfyes fetar i palës.

Dëshmitari mund të lirohet nga dhënia e deklaratës edhe për raste tjera të veçanta nëse për atë ka arsye të rëndësishme.

Personi zyrtar i cili udhëheq me procedurën është i obliguar për secilin rast konkret të konstatojë dhe të ketë kujdes nëse ekziston paaftësi faktike, respektivisht paaftësi eventuale juridike e dëshmitarit. Gjithash-tu, ai është i obliguar t’i vlerësojë të gjitha arsyet e paraqitura të dëshmitarit për ekzistimin edhe të pengesave tjera për të dëshmuar, si dhe t’i tregojë dëshmitarit për pyetjet në të cilat ai mund të mos përgjigjet.

EKSPERTËT

Eksperti është pjesëmarrës eventual në procedurë administrative. Nevoja e caktimit të ekspertit ekziston kur për sjelljen e një vendimi në lidhje me një lëndë administrative janë në pyetje

gjendje ose fakte shumë të rëndësishme, të cilat për shkak të specifi kës së tyre, personi zyrtar nuk

është në gjendje t’i vlerësojë vetë.

Eksperti është person fi zik (ose institucion i veçantë), i cili duke marrë parasysh njohuritë e tij profesionale dhe të veçanta të punës së tij, kurse për shkak të specifi kimit të fakteve dhe gjendjes të cilat janë lëndë e ekspertizës, i ndihmon personit zyrtar në udhëheqjen e procedurës, në atë mënyrë, që për ata (faktet dh gjendjet), sipas shqyrtimit, vëzhgimit, analizimit dhe vlerësimit paraprak jep mendim

dhe konstatim të vetin.

40


Eksperti është profesionist i lartë për punën ose materien të cilën e mbulon. Në qoftë se me ligj të veçantë për raste të caktuara të ekspertizës, për vlerësim dhe mendim është vendosur, më parë t’i dre-jtohet një organi të caktuar, trup këshillë dhënës ose drejtorie, (Agjencioni për mbrojtje shëndetësore, fakultetit përkatës, etj.), organi i cili e udhëheq procedurën, në atë rast, për ato fakte dhe gjendje është i obliguar të veprojë në atë mënyrë.

Nëse për rastin nuk është paraparë një obligim i tillë, personi zyrtar i cili udhëheq me procedurën për ekspert mund të caktojë cilindo person i cili disponon me njohuritë e nevojshme profesionale, nga radha e atyre profesionistëve të cilët janë të autorizuar në mënyrë të posaçme për dhënien e mendimit për çështje të shërbimit përkatës. Këta persona të aftë të cilët kanë autorizim (licencë) për ekspertizë quhen ekspert publik. Në qoftë se ekspertë të tillë për rastin konkret nuk ka, ekspert mund të caktohet edhe nga radha e nëpunësve të organeve dhe institucioneve përkatëse i cili quhet ekspert zyrtar. Si ekspert mund të caktohet edhe personi i cili merret me ekspertizë si profesion privat (ekspert privat), i cili njihet si profesionist për një veprimtari të caktuar. Eksperti privat mund të merret me ekspertizë nëse për atë ka siguruar licencë (leje) prej organit kompetent.

Si ekspert nuk mund të caktohet personi, i cili për arsyet e njëjta për shkak të së cilave një person nul mund të thirret të dëshmojë (i paaftë të jetë dëshmitar).

Eksperti, sikurse dëshmitari, për arsye të njëjta për të cilat dëshmitari nuk mund të refuzojë të dëshmojë, mund të refuzojë të bëjë ekspertizën. Personi zyrtar i cili udhëheq procedurën, mund perso-nin i cili është caktuar të bëjë ekspertizën për shkaqe të arsyeshme ta lirojë prej ekspertizës, me kërkesë të tij, respektivisht nëse është në pyetje nëpunës i administratës ose organit shtetëror, këtë mund ta kërkojë eprori i tij i drejtpërdrejtë.

Shkarkim të ekspertit mund të kërkojë edhe vetë pala për arsye të njëjta për të cilat mund të paraqet kërkesë për shkarkimin e personit zyrtar të cilët marrin pjesë në procedurë administrative. Kup-tohet se pala mund të kërkojë shkarkimin e një personi të jetë ekspert, kur vihen në dyshim njohuritë e tij profesionale, respektivisht kompetenca e tij. Njëjtë edhe vetë eksperti mund të kërkojë të shkarkohet dhe atëherë vlen ajo që veç më është thënë për shkarkimin e personit zyrtar në përmbajtjet paraprake.

INTERPRETUESI

Interpretuesit janë lloj i veçantë i ekspertëve, njohuritë profesionale të të cilëve konsiston në njohjen e një ose më tepër gjuhëve të huaja. Interpretues caktohet kur personi zyrtar i cili udhëheq

procedurën nuk e kupton gjuhën me të cilën shërbehet pala, dëshmitari ose ndonjë tjetër pjesë-

marrës në procedurë, të jap deklaratat e veta në procedurën të cilat janë të rëndësishme për sjelljen e vendimit për një lëndë në procedurë administrative.

Ligji për procedurë të përgjithshme administrative këtë pyetje e rregullon në atë mënyrë që sa i përket interpretuesit udhëzon të zbatohen dispozitat të cilat kanë të bëjnë me ekspertin.

PJESËMARRËSIT E RASTIT

Pjesëmarrësit e rastit janë persona të cilët me çështjen administrative, respektivisht me

lëndën e procedurës administrative nuk kanë lidhje direkte, por në bazë të rrethanave marrin

pjesë në ndonjë prej veprimeve procedurale të procedurës. Pjesëmarrësit e rastit të cilët janë të njohur edhe si persona të tretë janë p.sh., parashtruesit e kallëzimit, pastaj, persona të cilët gjejnë dokumente ose sende, të cilat është e nevojshme të sigurohen për paraqitjen e provave, etj.

41


Pjesëmarrja e këtyre personave në procedurë konsiston në detyrimin të tregojnë ato doku-

mente, respektivisht sende shqyrtimi i të cilave është me rëndësi thelbësore për sjelljen e një ven-dimit të saktë për lëndën, respektivisht çështjen administrative në fj alë.

Pjesëmarrësit të rastit mund t’i hiqet e drejta të marrë pjesë në procedurë, nëse ekziston bazë, respektivisht shkaqe për të cilat edhe dëshmitarit mund t’i mohohet dëshmia. Në rast të ankesës, për ankesën vendos organi i cili udhëheq procedurën administrative me sjelljen e konkluzionit i cili nuk mund të jetë sulmohet me ankesë.

PYETJE

1. Çfarë nënkuptojmë me palën në procedurë administrative?2. Kush mund të jetë palë në procedurë administrative? 3. Kush mund të ketë legjitimitet të palës?4. Kush ka aftësi procedurale?5. Çfarë nënkuptojmë me përfaqësues të palës?6. Kur paraqitet nevoja e përfaqësimit të palës?7. Kush është përfaqësues ligjor i personit të mitur?8. Kur personit të rritur mund t’i caktohet përfaqësues ligjor?9. Çfarë nënkuptojmë me përfaqësues të përbashkët?10. Kush i përfaqëson personat juridik dhe kolektiv?11. Kur palës i caktohet përfaqësues i përkohshëm? 12. A nevojitet çfarëdo kualifi kimi për të autorizuarin?13. Prej ku i autorizuari i nxjerr autorizimet e veta?14. Si jepet autorizimi?15. Çfarë nënkuptojmë me ndihmës profesionist dhe cila është pozita dhe roli i tij në procedurë?16. Cilët janë pjesëmarrësit e rastit në procedurë?

43

KOMUNIKIMI I ORGANEVE DHE PALËVE


Format e komunikimit të organeve shtetërore në procedurë me palët dhe pjesëmarrësit tjetër në procedurë janë rregulluar me rregulla të procedurës administrative. Me demokratizimin dhe infor-matizimin e administratës shtetërore komunikimi me qytetarët dhe rolin e tyre në marrëdhëniet me organet është më e lehtë. Komunikimi dhe zgjidhja e çështjeve administrative, në procedurë adminis-trative është në gjuhën maqedone dhe alfabetin e saj cirilik, por edhe gjuhën zyrtare dhe alfabetin të cilin e përdor pala.

Në njësinë e vetëqeverisjes lokale (komunat) në të cilat 20% e qytetarëve fl asin në gjuhë zyr-tare të ndryshme prej gjuhës maqedone dhe në njësitë rajonale të ministrive të organizuara në këto rajone, përveç gjuhës maqedone dhe alfabetit të saj cirilik si gjuhë zyrtare në përdorim është edhe ajo gjuhë (gjuha shqipe dhe alfabeti latin). Në komunikim me ministritë, qytetarët mund të përdorin vetëm një prej gjuhëve zyrtare dhe alfabetin e tij, sipas zgjedhjes së tij, kurse ministritë, janë të obliguara të përgjigjen, përveç në gjuhën maqedone dhe alfabetin ilirik edhe në gjuhën zyrtare dhe alfabetin të cilin e shfrytëzon qytetari.

Pa marrë parasysh me iniciativë të kujt ndodhin këto marrëdhënie, (organit shtetëror ose palëve), ekzistojnë më tepër forma të komunikimit të organeve shtetërore me palët.

PARASHTRESAT

Me nocionin dhe termin parashtresë nënkuptohet, çdo kërkesë, formular i cili shfrytëzohet

për përpunim automatik të të dhënave, fl etëparaqitjes, lutjes, ankesës, kallëzim dhe llojeve tjera

të komunikimeve, me të cilën individët, personat juridik dhe organizatat tjera i janë drejtuar orga-nit shtetëror kompetent ose organit të njësisë së vetëqeverisjes lokale. Parashtresë, sipas kësaj, janë të gjitha llojet e propozimeve, kërkesave, fl etëparaqitjeve, lutjeve, ankesave, kallëzimeve, njoftimeve qoftë me shkrim ose gojastisht si dhe në përgjithësi të gjitha ankimeve drejtuar organeve kompetente nga ana e individëve, personave juridik dhe organizatave tjera.

Parashtresat dorëzohen me shkrim ose gojarisht në procesverbal, mund nëpërmjet telefonit, përmes telefaksit, me kompjuter në formë elektronike dhe mënyra tjera, nëse ajo është e mundshme dhe e lejon natyra e punës dhe nëse është në pyetje një njoftim i shkurt, më shpesh të lidhura me afat, për të siguruar përpunimin në kohë. Parashtresa e paraqitur në formë elektronike duhet të përmbajë nënshkrim elektronik në pajtim me ligjin.

Për të mos pasur dyshim për personalitetin i cili e dorëzon parashtresën, me ndërmjetësim të pajisjes për komunikim (telefon, etj.), nevojitet marrja në pyetje, menjëherë pas dërgimit të parashtresës në këtë mënyrë, për të vërtetuar edhe me dërgimin e parashtresës në formë të shkruar dhe të arsyetuar (letër), përmes postës.

Parashtresa dorëzohet drejtpërdrejtë tek organi kompetent për pranimin e tij edhe atë në kuadër të orarit të punës, mund të dërgohet edhe përmes postës ose internetit, nëse organi disponon adresë elektronike. Parashtresa e cila dorëzohet në formë elektronike mund të paraqitet edhe jashtë orarit të punës dhe në ditët që nuk punohet. Nëse parashtresa është e lidhur me afat, afati fi llon prej ditës së ardhshme pune. Për paraqitjen e parashtresave gojarisht në procesverbal, organi kompetent mund në kuadër të orarit të punës, saktë të caktojë orën dhe vetëm atëherë ta pranojë, në qoftë se nuk është puna për urgjencë, respektivisht është e lidhur me afat. Organi i cili e ka pranuar parashtresën është i obliguar për atë të jap vërtetim të shkurt pa taksë, në qoftë se atë e kërkon parashtruesi. Në qoftë se parashtresa dorëzohet në dy kopje identike, kopja e dytë i jepet palës si vërtetim për pranimin e parashtresës.

44


Nëse palët në procedurë fl asin gjuhë të ndryshme prej gjuhës maqedone, ai gjithashtu është gjuhë zyrtare, parashtresat mund t’i paraqesin edhe në atë gjuhë, p.sh., gjuhë shqipe dhe në alfa-

betin latin. Parashtresat e këtilla deri te organet pranë të cilave udhëhiqet procedura, përkthehen në

gjuhën maqedone dhe në alfabetin e saj cirilik dhe organet veprojnë për t’i zgjidhur.

Nëse parashtresa me shkrim ose njoftim gojarisht, respektivisht deklaratë e pranuar me proces-verbal, i ofrohet ose i dorëzohet organit i cili nuk është kompetent, nëpunësi është i obliguar parash-truesin ta paralajmërojë për këtë dhe ta udhëzojë deri te organi kompetent. Nëse parashtruesi edhe përkundër kësaj, insiston me ngulm parashtresën, respektivisht njoftimi i tij gojarisht të pranohet, or-gani, ashtu edhe do të veprojë, por nëse bindet se nuk është kompetent, do të nxjerr konkluzion me të cilin do ta refuzojë si jokompetent dhe gjithë këtë do ta dorëzojë në shkresori, respektivisht në arkiv.

Organi i cili e ka pranuar parashtesën, përmes postës nëse është jokompetent, njëjtë, si tek pra-nimi i drejtpërdrejtë (nëse jokompetentësinë e konstaton pas pranimit), është i obliguar menjëherë pas pranimit, pa vonesë parashtresën ta dërgojë deri te organi kompetent i administratës.

Nëse organi i administratës shtetërore ose njësia e saj rajonale pas parashtresës të cilën e kanë

pranuar janë jokompetent të veprojnë, sepse është kompetent një organ tjetër ose njësia rajonale, të themi gjykata, në atë rast organi, gjegjësisht njësia rajonale pas parashtresës së pranuar, do të sjellë konkluzion për jokompetentësinë e tij, respektivisht të saj prej të cilit një kopje domosdoshmër-ish dërgojnë për nevojat e palëve. Për shembull, nëse pala, kërkesën për dhënien e lejes (pëlqim) për ndërtimin e ndërtese familjare banimi, e ka dërguar gabim, me postë deri te njësia rajonale e Ministrisë së transportit dhe lidhjeve për komunën Qendër në Shkup, kurse është dashur ta dërgojë deri te njësia rajonale e kësaj ministrie për rajonin e komunës së Velesit, ku ai jeton dhe ku duhet të ndërtojë një ndërtesë banimi, njësia rajonale për komunën Qendër është e obliguar pa vonesë kërkesën t’ia dërgojë njësisë rajonale për komunën e Velesit. Megjithatë, nëse, njësia rajonale për komunën e Velesit e cila është në përbërje të Ministrisë së transportit dhe lidhjeve, ka pranuar prej pronarit të banesës, me të cilën kërkon shfrytëzuesit të deritanishëm të banesës së tij t’i jap dorëheqjen, sepse ai dëshiron të jetojë në banesën e tij, në atë rast, kjo njësia rajonale (ky organ), do të sjellë konkluzion për këtë se nuk është kompetente dhe do të njoftojë parashtruesin e kërkesës, me shpjegim se për dhënien e dorëheqjes për raste të këtilla kompetente është gjykata themelore në të cilin rajon gjendet banesa.

Edhe pse, për shqyrtimin e parashtresës, nevojitet që ai të jetë i kuptueshëm dhe të përmbajë këto elemente: emri i organit kujt i drejtohet; lënda për të cilën punohet; vendosja e kërkesë, respe-ktivisht propozim (përmbajtja e rëndësishme e lëndës); emri i palës ose përfaqësuesit, respektivisht të autorizuarit nëse ka; nënshkrim të parashtruesit me shënim e adresës së tij ose adresën e përfaqësuesit, respektivisht të autorizuarit.

Parashtruesit të cilët nuk dinë shkrim lexim i nënshtruan një person tjetër i cili nën emrin e tij e jepn nënshkrimin e vet me adresë.

Nëse parashtresa është me mangësi (e pakuptueshme, formalisht e parregullt, ose me përmbajtje jo të plotë), ajo nuk është arsye për refuzimin e saj. Organi për parashtresën e këtilla, me mangësi formale dhe materiale është i obliguar të ndërmarrë veprime përkatëse për largimin e mangësive në të, duke caktuar afat në të cilin, ato mangësi parashtruesi është e nevojshme t’i largojë dhe kur të largohen, parashtresa do të llog-aritet se është e rregullt edhe atë nga dita e paraqitjes së saj, kurse në rast se parashtruesi nuk vepron në atë mënyrë do të llogaritet sikur të mos jetë paraqitur. Organi për këtë është i obliguar ta paralajmërojë palën, që në momentin kur parashtruesit i është treguar për mangësitë të cilat kërkohen të plotësohen në parashtresë.

Nëse parashtresa përmban më tepër kërkesa prej të cilave, secila duhet të zgjidhet, veç e veç dhe ndaras, organi i cili e ka pranuar parashtresën, do ta zgjidh vetëm atë e cila është parashtruar si

e para. Për të tjerat, respektivisht kërkesat tjera, të përmbajtura në parashtresë do ta këshillojë parash-truesin t’i arsyetojë me përpilimin e një parashtrese të veçantë, për secilën kërkesë veç e veç.

45


FTESAT NË PROCEDURËN ADMINISTRATIVE

Ftuarja e personave në procedurë administrative, praktikohet kur personat të cilët duhet të fto-hen banojnë në rajonin e organit tek i cili udhëhiqet procedura, në qoftë se prezenca e tyre është e do-mosdoshme për të realizuar qëllimin e procedurës administrative të iniciuar. Në dëgjim mund të ftohet edhe personi i cili jeton jashtë nga rajoni i organit, nëse me këtë përshpejtohet procedura. Në të gjitha rastet tjera, veprimet procedurale në raport me këto persona, të cilat jetojnë jashtë nga rajoni i organi i cili udhëheq me procedurën, ekzekutohen përmes ndihmës juridike, respektivisht përmes organit të cilit i është kërkuar në rajonin e të cili ai person jeton.

Ftuarja realizohet me dërgimin e ftesës me shkrim.

Ftesa, e përgatitur në formë të shkruar ose në formular të përgatitur dhe shtypur paraprakisht, përbëhet prej këto elemente të domosdoshme: 1) emri i organi i cili ftohet, 2) mbiemri dhe emri si dhe adresa i cili ftohet; 3) vendi, dita (nëse ajo është e mundshme) dhe ora e ardhjes së të ftuarit; 4) lënda për të cilën ftohet dhe në cilën cilësi (për lëndën) ftohet, si dhe mjetet e provës të cilat i ftuari duhet t’i marrë me vete (p.sh., kontrata për pronësi, lista e pronës, letër njoftimi, etj.); 5) vërejtje, a duhet i ftuari domos-doshmërish të vijë personalisht ose mund të përfaqësohet përmes të autorizuarit; 6) paralajmërimi i të ftuarit në rast se pengohet të paraqitet, menjëherë të lajmërojë organin i cili e fton, si dhe paralajmërim për pasojat për mosparaqitje në ftesë ose për mos njoftim për pengimin e tij.

Edhe pse, personi i cili ftohet dhe prezenca e të cilit është e domosdoshme, duhet të tentohet de-risa ajo është e mundshme, të ftohet në kohën kur, me këtë, së paku do të pengohet puna e tij e rregullt. Vetëm në rastet me urgjencë dhe të menjëhershme, personi mund të ftohet edhe natën.

Personi i ftuar është i obliguar, gjithmonë t’i përgjigjet ftesës. Në rast është penguar të paraqitet, për shkaqe të arsyeshme, mjafton për këtë, menjëherë ta njoftojë organin pas pranimit të ftesës, kurse nëse shkaku ka ndodhur më vonë, të cilit ftesa i është dorëzuar personalisht, menjëherë pasi të ketë mësuar shkakun, kurse nëse nuk i përgjigjet ftesës, ose nuk e arsyeton mungesën e tij, ai mund të sillet me forcë dhe të dënohet në të holla, si dhe t’i kompensojë shpenzimet e bërë me mosparaqitjen e tij. Këto masa mund të përdoren vetëm nëse në ftesë në mënyrë eksplicite është thënë se në rast të mos ardhjes, respektivisht mungesës së paarsyeshme, ato do të zbatoheshin. Kjo ka të bëjë me ftesat individuale ose personale.

Përveç ftesave personale, ekzistojnë edhe ftesa publike drejtuar një grupi më të madh të qytetarëve, në të cilat nuk përmenden emra personal, kurse për nga vetë natyra mund të nënkuptohet se kujt i drejtohen. Ftesat e këtilla, në formë të lajmërimeve publike, janë p.sh., ftesat për thirrjen e meshkujve për rekrutim ushtarak, nga rajoni i një komune, të cilët kanë mbushur tetëmbëdhjetë vjet, ose nëse bëhet matja kadastrale e tokës dhe ndërtesave dhe patundshmërive tjera për rregullimin e ka-dastrës, në procedurë të iniciuar për konstatimin e të drejtës së patundshmërisë, me ftuarjen e të gjithë qytetarëve nga një vendbanimi i caktuar, të cilët janë pronar të patundshmërisë e cila gjendet në atë ra-jon kadastral, për të cilën bëhet matja, të paraqiten tek organi kompetent i cili udhëheq me procedurën për të provuar të drejtën e pronësisë e cila gjendet në atë rajon.

Ftesat publike shpallen në formë të posterave në vende publike ose shpallen në mediumet e shkruara ose elektronike (shtypi i ditës, radio, TV, etj.).

PROCESVERBALI NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE

Procesverbali në procedurë administrative është përpilim me shkrim në të cilin shënohen shpre-hjet gojarisht të personave të cilat marrin pjesë në procedurë dhe të gjitha veprimet tjera më të rëndë-sishme, përfshirë edhe deklaratat gojarisht të dhëna me iniciativë të individëve, ose me kërkesë të orga-nit i cili udhëheq me procedurën.

46


Procesverbali, sipas kësaj, përpilohet për të gjitha deklaratat më të rëndësishme gojore të palës ose të personave tjerë të cilët marrin pjesë në procedurë, të dhëna në seancën gojore, si edhe për disa veprimeve më të rëndësishme në procedurë administrative. Në atë, shkurt dhe saktë shënohet rrjedha e veprimeve të ekzekutuara në procedurë dhe përmbajtja e deklaratave të dhëna në qoftë se ato janë çështje të cilat janë lëndë në procedurë, si dhe të gjitha dokumentet të cilat janë shfrytëzuar në seancën gojore dhe të gjitha konkluzionet e nxjerra.

Procesverbali përfundon me konstatim se përmbajtja e tij është lexuar, nëse ka vërejtje, futen edhe vërejtjet e përpiluara.

Nëse në procedurë administrative ka vendosur një organ kolegjial, në lidhje me këshillimin e mbajtur dhe votimin e anëtarëve të tij (për qëndrimet e tyre) për sjelljen e vendimit, përpilohet proces-

verbal i posaçëm (për këshillim dhe votim).

Procesverbali duhet të përmbajë: 1) emrin e organit i cili e ekzekuton veprimin në procedurë; 2) vendin, ditën dhe orën kur është kryer veprimi; 3) lënda për të cilën ndërmerret veprimi; 4) emrat e personave zyrtar, të palëve të cilat kanë qenë prezent, të përfaqësuesve të tyre, respektivisht të autori-zuarave dhe pjesëmarrësve tjerë, me shënimin se në cilësinë e kujt kanë marrë pjesë.

Procesverbali duhet të udhëhiqet si duhet. Në vendet në të cilat janë vënë viza, teksti duhet të mbetet i lexueshëm njëjtë sikurse çdo korrigjim tjetër i gabimit të bërë, me miratimin (vërtetimin) nga ana e personit zyrtar i cili e drejton veprimin në procedurë.

Procesverbalin e nënshkruajnë të gjithë personat të cilët kanë marrë pjesë në procedurë gjatë ndërmarrjes dhe ekzekutimit të veprimeve të caktuara, si dhe të personit zyrtar i cili ka udhëhequr me veprimin si dhe procesmbajtësi, nëse për mbajtjen e procesverbalit nuk është caktuar person i veçantë. Kështu, procesverbali i përpiluar ka karakter të dokumentit publik, përveç nëse është kontestuar nga ana e personave në pjesën në të cilën i takon. Lejohet të provohet edhe pavërtetësia.

Në lidhje me lajmërimet dhe veprimet më pak të rëndësishme, në vend të procesverbalit përpi-lohet shënim zyrtar. Procesverbali nuk është shumë i përshtatshëm për regjistrimin e rrethanave dhe lajmërimeve të këtilla, të cilat mund të kenë ndikim mbi lëndën në procedurë ose sipas natyrës së vet, ato më tepër kanë të bëjnë me drejtimin e vetë rrjedhës së procedurës. Shënimi i rrethanave të këtilla bëhet me përpilimin e shënimit zyrtar (vërejtje) i cili shënohet në vetë lëndën (aktin), të cilën e vërte-ton personi zyrtar i cili e ka përpiluar, me shënimin e datës dhe me nënshkrim. Kjo ndodh kur është e nevojshme të bëhet shënimi i lajmërimit me telefon, vërejtje për moskthimin e fl etëdërgesës, konstatim për paralajmërim të palës për një detyrim të caktuar në një rast konkret, etj.

SHQYRTIMI I DOKUMENTEVE DHE NJOFTIMI PËR ZHVILLIMIN E PROCEDURËS

Kjo formë e komunikimit midis organit dhe personave të cilët marrin pjesë në procedurë, gjith-monë ndodh me kërkesë të palës ose të ndonjërit prej personave tjerë të cilët marrin pjesë në proce-durë. Pala ka të drejtë nën mbikëqyrjen e personit zyrtar t’i shqyrtojë të gjitha dokumentet e lëndës

në procedurë dhe me shpenzimet e tij t’i marrë dhe t’i përshkruajë të gjitha ose dokumente të caktu-ara, plotësisht ose pjesë të caktuara të dokumenteve.

Përveç palës një të drejtë të këtilla të shqyrtimit të dokumenteve kanë edhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë, kur ata do ta bëjnë të mundshëm interesin e vet juridik të lëndës në procedurë adminis-trative. Prej këtu, nënkuptohet se përjashtohet vetëm ai element i një akti, respektivisht dokumenti për të cilin shqyrtimi me ligj është i ndaluar.

Nuk lejohet shqyrtimi dhe përshkrimi i: procesverbaleve të ndara për këshillim dhe votim, refera-tet zyrtare dhe projekt vendimi, dokumente të cilat mbahen si konfi denciale dhe rreptësisht konfi den-

47


ciale, kur me atë mund të pengohet qëllimi i procedurës, si dhe dokumentet e tilla shqyrtimi i të cilave është në kundërshtim me interesin publik ose interesin e palës dhe të personave të tretë.

Përveç shqyrtimit dhe përshkrimit, këta persona të cilët do ta bëjnë të mundshëm interesin e vet juridik kanë të drejtë të njoftohen edhe për zhvillimin e procedurës. Nëse kërkesa për shqyrtim dhe përshkrim të dokumenteve, si dhe për njoftim refuzohet, personi mund të paraqesë ankesë.

DËRGIMI

Ftesat, vendimet e sjella dhe të gjitha lajmërimet tjera me shkrim me karakter zyrtar (të cilat duhet të dërgohen me shkrim) palëve dhe personave tjerë u dërgohet në njërën prej këtyre mënyrave të dërgimit: 1) me dorëzim nga ana e organit, përmes një personit të caktuar zyrtar (korrier) ose me dorëzimin direkt palës i cili gjendet tek vetë organi, 2) përmes postës, 3) me shpallje publike dhe 4)

mënyrë tjetër të paraparë me ligj.

Dërgimi me shkrim mund të dorëzohet edhe në formë elektronike e cila është më ndryshe prej mënyrave klasike të dërgimit.

DËRGIMI ME DORËZIM NGA ANA E ORGANIT

Dërgimi me dorëzim bëhet përmes, personit të caktuar zyrtar, i autorizuar nga vetë organi

(korrier) ose prej personit zyrtar, me autorizim të veçantë, respektivisht kompetent për dërgim,

sipas vendbanimit, respektivisht vendqëndrimit të personit të cilit duhet t’i dorëzohet letra, nëse dër-gimi është i organizuar në atë mënyrë.

Me rregull, dërgimi me shkrim me dorëzim personit të cilit i drejtohet bëhet gjatë ditëve të punës prej orës 6 të mëngjesit deri orën 21 të mbrëmjes. Nëse arsyet janë me rëndësi të veçantë, dërgimi mund të bëhet edhe gjatë ditëve jo-pune, festave shtetërore dhe festave tjera si dhe ditëve të cilat nuk punohet të cilat festohen edhe pas orës 21, kur kjo është urgjentisht e nevojshme.

Dërgimi për personit fi zik bëhet, në banesën e personi në adresë të letër njoftimit të tij, në lokalin afarist ose në vendin e punës ku është i punësuar. Avokatit në zyrën e tij të avokaturës. Nëse nuk ka një mundësi të këtillë, dërgimi mund të bëhet kudo që të gjendet personi.

Dorëzimi me shkrim me dorëzim direkt, respektivisht dorëzimi bëhet kur ai ashtu është paraparë me ligj ose shkaqe tjera të veçanta ose më racionale, ose për shkak se adresa (e pranuesit) të cilit duhet t’i bëhet dërgimi, rastësisht gjendet tek organi dhe prezenca e tij shfrytëzohet për të bërë dërgimin. Cila prej këtyre mënyrave do të zbatohet, në secilin rast konkret e përcakton organi shkresa e të cilit nevojitet të dërgohet.

Vetë dorëzimi, respektivisht dhënia e shkresës me dorëzim nga ana e korrierit, mund të bëhet në njërën prej këtyre mënyrave: a) personalisht, respektivisht direkt, b) përmes përfaqësuesit ligjor, respektivisht të autorizuarit dhe c) tërthorazi.

a) Dërgimi personal ose direkt i shkresës është i domosdoshëm në këto raste: (1) për çështje të cilat me dispozita është përcaktuar dërgimi, respektivisht dërgimi të bëhet personalisht, respektivisht direkt atij të cilit i adresohet; (2) për çështje për të cilat afati nuk mund të vazhdohet dhe për të cilat afati fi llon të llogaritet nga dita e dërgimit; (3) për çështje për të cilat vetë organi shkresa e të cilit dërgohet ka përcaktuar në atë mënyrë. Te avokati llogaritet se është kryer dërgimi personal nëse shkresa është pranuar nga personi i punësuar në zyrën e tij të avokaturës.

Nëse gjatë dërgimit në njërën prej këtyre mënyrave, korrieri nuk e ka takuar personi të cilit shkre-sa duhet t’i dorëzohet personalisht, në atë rast, do të bëjë edhe një përpjekje për dorëzim personal

48


të shkresës në afat prej 7 ditë. Nëse edhe në përpjekjen e dytë nuk e takon personin të cilit duhet t’i dorëzohet shkresa personalisht, korrieri në derën e banesës ose në vendin e personit të cilit duhet t’i dorëzohet shkresa do të vendosë njoftim për atë se ku gjendet shkresa me shënim të afatit prej 7 ditë në të cilin duhet të kryejë pranimin. Në njoftimin dhe në fl etëdërgesën jepen shkaqet përse dërgimi është kryer në këtë mënyrë dhe data kur është vendosur njoftimi.

Nëse pala pas kalimit të 7 ditë, nga dita e ngjitjes së njoftimit në derën e banesës ose vendit të personit nuk bën pranimin e shkresës, respektivisht nuk ndërmerr asnjë aktivitet, organi do të kon-

statojë se fl etëdërgesa është bërë siç duhet.

b) Dërgimi përmes përfaqësuesit ligjor, të autorizuarit ose përfaqësuesit ka karakteristika të dërgimit personal. Dërgimi i shkresës, respektivisht fl etëdërgesës, palës e cila nuk ka aftësi proce-

durale, bëhet përmes përfaqësuesit të saj ligjor, sepse dërgimi personal për atë, nuk ka asnjë rëndësi ligjore.

Nëse organi i cili duhet të kryejë dërgimin ka njohuri se pala ka të autorizuar, dërgimi do të bëhet përmes të autorizuarit të palës, i cili ka efekt sikurse t’i jetë dorëzuar vetë palës.

Dërgimi i më tepër palëve, me kërkesa të njëjta (kur kemi të bëjmë me bashkësi procedura-

le), dërgimi kryhet përmes përfaqësuesit të tyre të përbashkët, kurse nëse kanë të autorizuar, në atë rast, përmes të autorizuarit të tyre të përbashkët. Në këtë mënyrë kryhet dërgimi edhe për organet shtetërore, drejtoritë dhe personat tjerë juridik, përmes përfaqësuesit të tyre, respektivisht nëpunësit të autorizuar për pranimin e shkresave, respektivisht fl etëdërgesave, përveç nëse nuk është paraparë ndryshme.

c) Dërgimi i tërthortë kryhet kur dërgimi personal, respektivisht dërgimi përmes përfaqësuesit ligjor nuk është i domosdoshëm, kurse personi të cilit duhet t’i dorëzohet shkresa nuk ka emëruar të autorizuar. Nëse gjatë dërgimit të tërthortë të lajmërimit me shkrim, nuk është takuar personi të cilit duhet t’i dorëzohet, në banesën e tij ose në vendin e tij të punës, shkresa mund t’i dorëzohet dikujt prej

anëtarëve të shtëpisë me të cilët ai jeton, respektivisht në punë ndonjërit prej personave me të cilët ai punon në vendin e njëjtë të punës.

Dërgimi për personin juridik kryhet në lokalet e tij afariste ose në adresën e njohur si seli të personit juridik të regjistruar në regjistrin tregtar me dorëzim të shkresës personit i cili është i autori-

zuar për pranimin e shkresave, nëse nuk është paraparë ndryshe.

Dërgimi i tërthortë është i domosdoshëm kur bëhet dërgimi për persona dhe institucione jashtë

shtetit, si dhe për presona të cilët në vend gëzojnë imunitet diplomatik. Dërgimi për këto persona kry-het përmes Ministrisë së punëve të jashtme. Dërgimi i tërthortë, përmes komandës ose administratës së organit ose entit, kryhet për ushtarët, policët dhe personat tjerë të policisë, si dhe për personat e pu-nësuar në komunikacion (tokësor, ajror, etj.). Për personat të cilët gjenden në paraburgim ose vuajtjen

e dënimit me burg, dërgimi bëhet përmes administratës së drejtorisë për ndëshkim dhe rehabilitim.

LËNIA OSE NGJITJA E SHKRESËS

Lënia e shkresës në banesë ose në lokalin afarist, respektivisht me ngjitjen në derën e banesës ose lokalit afarist, praktikohet kur personi të cilit i adresohet, (tek dërgimi personal, respektivisht direkt), nuk ka arsye ligjore ta refuzojë pranimin e shkresës, ose kur, personat tjerë përmes të cilëve mund të kryhet dërgimi (anëtarët e shtëpisë ose të punësuarit të kolektivit të tij në punë), nuk dëshirojnë ta pranojnë shkresën. Kur dërgimi kryhet me lënie ose me ngjitje të shkresës (fl etdërgesës), korrieri në fl etëdërgesë është i obliguar ta shënojë datën, orën dhe arsyen për refuzimin e pranimit, si dhe vendin ku është lënë shkresa. Pasi korrieri do të shënojë dhe do t’i përfundojë të gjitha këto veprime llogaritet se dërgimi është kryer.

49


DËRGIMI PËRMES POSTËS

Kjo është mënyrë e veçantë e dërgimit, respektivisht dorëzimit e cila kryhet në pajtim me dispozi-tat e shërbimit postar.

Dërgimi përmes postës me letër kthyese për dërgimin e kryer bëhet përmes dërgesës postare

me rekomandim. Pranimi i dërgesës së kryer në këtë mënyrë, pala e vërteton me nënshkrim e vet në shkresë dhe me datë të vetë dërgesën.

Letra kthyese si vërtetim për dërgimin e kryer, posta është e obliguar ta kthejë deri te organi i cili e ka kërkuar dërgesën. Nëse posta nuk arrin të realizojë dërgesën me rekomandim, organi në atë rast është i obliguar dërgimin ta kryejë përmes shpalljes publike në shtypin ditor dhe në fl etoren

zyrtare, shtetërore ose lokale.

DËRGIMI ME SHPALLJE PUBLIKE

Dërgimi me shpallje publike zbatohen në këto tri situata: (1) Kur vendbanimi ose selia e palës janë të panjohura për organin ose (2) kur organi nuk është në mundësi të kryejë dërgimin e rregullt përmes dorëzimit ose përmes postës ose (3) kur janë në pyetje akte të cilat paraqiten për tepër palë.

Shpallja kryhet përmes shtypit ditor i cili shpërndahet në gjithë territorin e shtetit dy herë

njëra pas tjetrës. Menjëherë pas kësaj, organi me shpenzimet e veta kryen edhe shpallje të njëher-

shme edhe në Gazetën zyrtare të Republikës së Maqedonisë, respektivisht në fl etoren zyrtare të komunës. Me këtë mënyrë të dërgimit llogaritet se pala është njoftuar për shkresën.

Shpallja përmban këto elemente: emri i organit, emri i palë, respektivisht emri i fi rmës, adresën e fundit të vendbanimit, respektivisht të selisë së personit juridik, numrin e lëndës, përmbajtje e shkurt, respektivisht baza e lëndës dhe koha në të cilën pala duhet t’i drejtohet organit dhe paralajmërimi për palën se mënyra e këtillë e dërgimit llogaritet si dërgim i rregullt dhe se për pasojat të cilat mund të ndodhin janë të vetë palës.

Nëse gjatë dërgimit është bërë gabim, do të llogaritet se dërgimi është kryer në ditën kur të cilën do të vërtetohet se personi me të vërtetë e ka pranuar shkresën. Nëse fl etëdërgesa është humbur dërgimi mund të provohet edhe me mjete tjera.

RËNDËSIA E DËRGIMIT TË KRYER SIÇ DUHET

Në lidhje me dërgimin në procedurë administrative me rëndësi është se çdo dërgim i kryer siç

duhet paraqet detyrim për palën, ajo më tej, vetë të kujdeset për zhvillim të papenguar të procedurës. Në këtë kuptim, nëse pala është ftuar në mënyrë të rregullt ose është njoftuar për një veprim të caktuar, vendim, konkluzion ose dokument tjetër zyrtar, kurse nuk paraqitet para organit ose nuk vepron sipas dokumenteve, organi, më tej nuk ka detyrim të komunikojë me palën dhe të përgjigjet për pasojat negative të cilat mund të paraqiten për palën.

FLETËDËRGESA

Fletëdërgesa paraqet dokument publik me shkrim me të cilën në të gjitha rastet e dërgimit, (përveç dërgimit përmes lajmërimit publik), provohet se dërgimi është kryer dhe përcaktohet kujt dhe kur i është dorëzuar. Ajo zakonisht plotësohet në formular të përgatitur paraprakisht.

Në fl etëdërgesë shënohet lloji dhe numri i shkresës, si dhe data e dorëzimit të cilën e shënon vetë pranuesi. Fletëdërgesa, së pari e nënshkruan personi të cilit i jepet, kurse pastaj dërgimin e kryer me nënshkrimin e vet e vërteton edhe personi i cili e ka kryer dërgimin (korrieri).

50


Nëse pranuesi është analfabet ose nuk mund të nënshkruhet, në atë rast korrieri në fl etëdërgesë do të shkruajë emrin dhe datën e dorëzimit me shënim pse pranuesi nuk e ka nënshkruar fl etdërgesën.

PYETJE:

1. Çka nënkuptojmë me parashtresë dhe si paraqitet, respektivisht si dorëzohet?2. Si veprohet me parashtresën e pranuar përmes postës, kur organi nuk është kompetent për zgjid-

hjen e saj?3. Si veprohet me parashtresë të parregullt?4. Çfarë duhet të përmbajë ftesa?5. Cilat janë pasojat e mosparaqitjes në ftesë, nëse personi i ftuar (pala) është paralajmëruar për pa-

sojat?6. Çfarë nënkuptojmë me ftuarje përmes lajmërimit publik?7. Pse mbahet procesverbal dhe kur në vend të procesverbalit përpilohet shënim në vetë dokumen-

tin ose lëndën?8. Ku dhe si kryhet dërgimi?9. Kur është e domosdoshme dërgimi personal?10. Shpjegoni mënyrat e veçanta të dërgimit, (i autorizuarit të autorizuar për pranimin e akteve, të

personave ushtarak, të personave të cilët mbajnë vuajtjen e burgut, etj.)11. Kur paraqitet nevoja e dërgimit përmes postës dhe përmes shpalljes publike?12. Shpjegoni të drejtën e palës dhe të subjekteve tjera në procedurë që kanë interes ligjor t’i shqyrto-

jnë dokumentet e lëndës dhe të jenë të informuar për gjendjen e zgjidhjes së çështjes administra-tive.

51

AFATI DHE SHPENZIMET NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE


Koha e veprimeve në procedurë administrative është përcaktuar aq sa është e nevojshme për t’u kryer, me qëllim të kënaqen interesat e palës, por edhe parimi i ekonomisë. Kjo pyetje nuk është lënë në vullnetin e pjesëmarrësve në procedurë, ata t’i kryejnë veprimet, kur atë do të dëshirojnë, përkundrazi për disa prej atyre veprimeve, koha e nevojshme për kryerjen e tyre është përcaktuar me ligj, ndërsa për disa, ajo i është lënë organit i cili udhëheq procedurën, ai ta përcaktojë. Kështu, koha e përcaktuar

quhet afat.

Afati është me ligj ose nga ana e organi të autorizuar ose personit zyrtar të organit, periudha e

përcaktuar e kohës gjatë zhvillimit në të cilin është e nevojshme pjesëmarrësi në procedurë admin-istrative të kryejë një veprim të caktuar procedural ose është periudhë në të cilën, para se të skadojë të mos mund të ndërmarrë një veprim të tillë.

Prej kësaj del se duhet të dallojmë dy lloje të afateve, edhe atë: 1) afatet ligjore ose prekluzive,

të cilat si periudha të kohës janë përcaktuar me ligj dhe 2) afatet zyrtare, të cilat si periudha të kohës janë të përcaktuara nga vetë organi, respektivisht prej nëpunësit të tij.

Afatet ligjore mund të ndryshojnë ose të vazhdohen vetëm kur është e lejuar me ligj. Me skadimin e afatit, respektivisht lëshimin e këtyre afateve e drejta për kryerjen (ndërmarrjen), respektiv-isht përdorimi i veprimeve të caktuara procedurale humbet. Për dallim prej këtyre, afatet të cilat i cakton vetë organi, mund t’i ndryshojë, respektivisht vazhdojë nëse për këtë ekzistojnë shkaqe të arsye-

shme për këtë. Kjo është e mundshme vetëm nëse kërkesa është paraqitur para skadimit të afatit të caktuar.

Me fj alë tjera, kur janë në pyetje afatet e caktuara zyrtare, ato, madje edhe nëse janë shkelur, japin mundësi edhe në rast se parashtresa është pranuar pas skadimit të afatit, mund të merret në shqyrtim, nëse ka arritur para ndërmarrjes së veprimeve procedurale, respektivisht para fi llimit të se-ancës. P.sh., afati për shfrytëzimin e të drejtës së ankesës është ligjor dhe ai gjatë procedurës administra-tive nuk mund të vazhdohet. E kundërta e kësaj, p.sh., afatin e caktuar për kapjen e dëshmitarit është afat zyrtar dhe atë personi zyrtar për shkaqe të arsyeshme mund ta vazhdojë.

Afatet, me rregull, llogariten me ditë, mund edhe me javë, muaj ose vite. Afati i caktuar me

ditë, fi llon të llogaritet prej ditës së nesërme dhe jo kur ka ndodhur ngjarja; d.m.th., prej ditës së nesërme pas dorëzimit të aktvendimit, lajmërimit e të ngjashme.

Nëse ditën e fundit të afatit skadon, respektivisht i bie tl dielën, festë shtetërore ose në ditën kur duhet të ndërmerret veprimi, kur në bazë të ligjit nuk punohet, në atë rast afati mbaron me kalimin e

ditës së ardhshme pune. Ditët e festave nuk e pengojnë fi llimin e rrjedhën e afatit. Parashtresa është në kohë, respektivisht është dorëzuar në afat, nëse ka arritur tek organi në afatin në të cilin është dashur të dorëzohet.

Llogaritet se koha është humbur, respektivisht afati për paraqitjen e parashtresës është lëshuar në qoftë se parashtresa, me gabimin e palës, nuk ka arritur tek organi kompetent për pranimin e para-shtresës në afatin e përcaktuar.

Nëse parashtresa është dërguar tek organi, përmes postës edhe atë me rekomandim, data

e dorëzimit të parashtresës në postë, sipas ligjit, llogaritet si dita (data) e pranimit në vetë organin.

Për pranimin e ankesës, p.sh., kompetent është organi kundër vendimit të të cilit është paraqitur ankesa. Megjithatë, nëse ankesa është dërguar drejtpërdrejtë tek organi kompetent të vendosë për ankesën, në atë rast, ajo do të llogaritet në kohë, sepse ashtu është përcaktuar (paraparë) me ligj.

52


PYETJE:

1. Çfarë nënkuptojmë me afat dhe cila është rëndësia e tij?2. Si llogaritet afati i përcaktuar me ditë?3. Cilat llojet të afateve i dallojmë?

53


KTHIMI NË GJENDJEN E MËPARSHME (RESTITUCIO IN INTEGRUM)

Kthimi në gjendjen e mëparshme është institut ligjor i cili palës i mundëson me propozim të tij procedura të kthehet në gjendje në të cilën ishte para lëshimit të afatit të përcaktuar ligjor.

Ky mjet juridik është i tillë që palës, në kushtet e caktuara i mundëson, të kthejë të drejtën e hum-bur, e cila për shkak të lëshimit të një veprimi të caktuar procedural në procedurë administrative, ajo nuk është realizuar. Nëse pranohet kërkesa e palës për kthimin në gjendjen e mëparshme, procedura

e cila është zbatuar kthehet në gjendje në të cilën do të ishte në kohën kur pala duhej të kryente

një veprim të lëshuar.

Siç do të shihet më vonë, veprimet procedurale të caktuara në procedurë, mund të kryhen në stade të ndara të procedurës, në afatet e përgjithshme të përcaktuara dhe nëse lëshohen, e drejta për kryerjen e atyre veprimeve humbet. Nëse, p.sh., pala, siç është vendosur me parë, nuk kryen plotësim të caktuar në parashtresën e tij e cila përmbante të meta në afatin e përcaktuar, parashtresa e tillë, me të meta të tilla sipas ligjit llogaritet sikur të mos jetë paraqitur (parashtresa me të meta, sipas ligjit

llogaritet sikur të mos jetë paraqitur). Gjithashtu mosardhja e palës në seancë gojore, në të cilën ajo është ftuar si duhet dhe me propozim të së cilës është ngritur procedura administrative, për pasojë do të ketë ndalim në udhëheqjen e më tejshme të procedurës. Ose më në fund, që është rast i shpeshtë në praktikë, shkelja e afatit të përcaktuar për paraqitjen e ankesës, për pasojë do të ketë humbjen e të dre-jtës në atë mjet juridik, sipas kësaj edhe të shfrytëzimit i gjithçka që realizohet ose mund të realizohet me ngritjen e procedurës së shkallës së dytë.

Me Ligjin për procedurës të përgjithshme administrative, janë përcaktuar këto kushte, për kth-

imin e procedurës në gjendjen e mëparshme: 1) kthimi të kërkohet nga vetë pala, sepse kthimi në gjendjen e mëparshme nuk mund të caktohet sipas detyrës zyrtare; 2) shkaqet në të cilat bazohet kërkesa për kthim, të jenë të arsyeshme dhe ekzistimi i tyre të jetë bërë me gjasë. Në rastin konkret, a janë me të vërtetë të arsyeshme shkaqet për kthimin në gjendjen e mëparshme, të përmendura në kërkesë, vlerëson vetë organi i cili është kompetent të vendosë për atë. Shkaqe të tilla të arsyeshme do të ishin, p.sh., së-

mundja e papritur, vërshimi i cili e ka penguar komunikacionin, rast vdekje në familje e të ngjashme, për shkak të së cilave nuk ka mundur të kryejë veprim procedural (p.sh., të vijë në seancë gojore).

Përveç në bazë të pengesave të këtilla, të cilat nuk janë paraqitur me faj të palës, Ligji për proce-durë të përgjithshëm administrative, parasheh kthimin në gjendjen e mëparshme të mund të lejohet edhe atëherë kur pala prej panjohurish, ose lëshim i dukshëm, pavëmendje e të ngjashme, parash-

tresën e dërgon në kohë ose e ka dërguar përmes postës, por jo organit i cili është kompetent për

ta pranuar, por ndonjë organi tjetër. Gjithashtu, Ligji për procedurë të përgjithshme administrative parasheh kthimi të lejohet edhe kur afati i cili është shkelur të mos jetë më tepër se 3 ditë. Kjo me kusht, parashtresa në atë kohë, megjithatë, të jetë pranuar prej organit kompetent dhe pala me atë vonesë të ketë humbur ndonjë të drejtë.

Propozimi për kthim në gjendjen e mëparshme parashtrohet në afat prej 8 ditë, nga dita kur ka ndodhur shkaku i cili ka sjellë deri te lëshimi, respektivisht prej ditës kur pala ka mësuar për lëshimin (ai është afat subjektiv), por e gjithë kjo në kuadër të afatit absolut prej 3 muaj (afat objektiv), pas të cilit kthimi në gjendjen e mëparshme më nuk mund të pranohet.

Propozimi për kthim në gjendjen e mëparshme parashtrohet deri te organi i cili kur është dashur të kryhet veprimi i lëshuar dhe për atë ka vendosur vetë organi me konkluzion. Kundër konkluzi-onit, në rast se propozimi është refuzuar, mund të paraqitet ankesë, me kusht për atë të jetë kompetent për të vendosur i njëjti organ i cili është kompetent për të zgjidhur lëndën për atë çështje administrative në shkallën e parë, kuptohet në qoftë se mbi atë, në kuadër të administratës nuk ka tjetër organ më të lartë të administratës.

54


Për shembull, nëse kemi të bëjmë me propozim me të cilin kërkohet të lejohet kthimi në gjen-djen e mëparshme, të paraqitur kundër vendimit për eksproprijim, kur është shkelur afati për ankesë, për shkak të sëmundjes së palës prej hepatit infektiv, parashtrohet deri te njësia përkatëse rajonale për marrëdhënie pronësore juridike të Ministrisë së fi nancave.

Propozimi për kthim i përmban këto elemente: 1) numrin dhe datën e vendimit të shkallës së

parë, kundër të cilit është paraqitur ankesa pas afatit për ankesë dhe emrin e organit prej të cilit është sjellë; 2) datën e dorëzimit të vendimit dhe datën e ditës së fundit të afatit të lëshuar për ankesë; 3)

provës se ankuesi, pikërisht në atë afat është vendosur në pavijonin infektiv në spital, ku nuk le-johet qasje, vizitë edhe për të autorizuarin e tij; (4) datën për lirimin prej spitali, me shënim se ankesa ishte paraqitur në afatin subjektiv prej 8 dite prej daljes prej spitali, kurse në kuadër të afatit objektiv prej tre muaj, llogaritur prej dorëzimit të vendimit të shkallës së parë.

Propozimi për kthim në gjendjen e mëparshme me konkluzion do të refuzohet nëse nuk është paraqitur në afatin e përcaktuar objektiv, ose pas skadimit të afatit të përcaktuar subjektiv prej 8 dite. Propozimi, me konkluzion, do të refuzohet edhe nëse shkaqet për lëshimin e afatit vlerësohen si të paarsyeshme dhe e kundërta, propozimi do të pranohet, nëse vlerësohet se shkaqet janë të arsyeshme dhe se ato nuk kanë ndodhur me faj të palës.

Me propozimin për kthim në gjendjen e mëparshme nuk ndërpritet rrjedha e procedurës, megjithatë, organi kompetent mund përkohësisht edhe ta ndërpres, derisa konkluzion për propozimin të bëhet përfundimtar.

Kur do të lejohet kthimi i procedurës në gjendjen e mëparshme, ajo kthehet në gjendjen

në të cilën gjendej para lëshimit të veprimit procedural dhe të gjitha vendimet dhe konkluzionet

e sjella në lidhje me lëshimin abrogohen.

MBAJTJA E RREGULLIT GJATË PROCEDURËS

Siç thamë deri tani, një pjesë e madhe e pjesëmarrësve në procedurë administrative dhe të gjitha ata, sipas dispozitave, gjatë procedurës kanë të drejta dhe detyrime të caktuara. Parimi i ekonomisë, si edhe mbajtja e rregullit obligojnë, gjatë procedurës të mbahet kujdes për mbajtjen e rregullit, respe-ktivisht për krijimin e kushteve për punë pa pengesa në procedurë dhe për keqpërdorime eventuale dhe sjelljet e tilla prej anës së pjesëmarrësve në procedurë të cilët mund ta prishin rrjedhën normale të procedurës.

Kujdesin për gjithë këtë, me ligj i është besuar personit zyrtar i cili udhëheq me veprimet në pro-cedurë dhe i cili është i autorizuar kundër personave të cilët e prishin rendin të mund të zbatojë masa

përkatëse. Ato masa janë: vërejtje personit i cili e pengon rregullin; largim të personit i cili edhe pas marrjes së vërejtjes vazhdon me prishjen e rregullit dhe sillet në mënyrë të turpshme; gjobë caktohet për atë person i cili më rëndë do të prish rregullin ose do të shkaktojë sjellje të turpshme edhe më të madhe.

PYETJE

1. Shpjegoni mbajtjen e rregullit në procedurë administrative?2. Cilat sanksione mund të caktohen për prishjen e rregullit në procedurë?3. Çfarë nënkuptojmë me kthim të procedurës në gjendjen e mëparshme dhe cilat janë kushtet për

atë?

55


SHPENZIMET E PROCEDURË ADMINISTRATIVE

Çdo veprim në procedurë mund të tërheq humbje kohe dhe shpenzime efektive. Shpenzimet paraqiten ose tek organi i cili udhëheq procedurën (shpenzime të organit) ose ato janë shpenzime per-sonale të vetë palës.

Shpenzimet e organit janë ato të cilat paraqiten gjatë vetë realizimit të procedurës (shpenzime të rrugës të personave zyrtar, shpenzime të bëra për shkak të kontrollit, për shpallje, për ekspertizë, interpretim e të ngjashme). Ato, sipas rregullit, plotësisht janë ngarkesë e atij i cili ka shkaktuar ud-hëheqjen e procedurës.

Shpenzimet personale janë, p.sh., shpenzimet për ardhjen, për humbjen e ditës, taksa, për-faqësim e të ngjashme. Këto shpenzime, sipas rregullit, secila prej palëve i bën shpenzimet e veta. Vetëm kur në procedurë marrin pjesë më tepër palë të cilat janë me kërkesa të kundërta, të gjithë ata dhe të tjerët, janë ngarkesë e palës e cila i ka shkaktuar, në qoftë se procedura e iniciuar mbaron në dëm të tij.

Ekzistojnë edhe të ashtuquajturat shpenzime të regjisë, p.sh., për mirëmbajtjen e objektit, për nxehje, për ndriçim, etj., të cilat plotësisht janë ngarkesë e organit para të cilit udhëhiqet procedura.

PYETJE

1. Cilat shpenzime paraqiten në procedurë administrative?2. Kush i paguan shpenzimet në procedurë administrative? 3. Kur mund të paraqitet lirimi prej pagesës së shpenzimeve në procedurë dhe kush vendos për këtë?4. Cilat janë kushtet për kthim në gjendjen e mëparshme?

57

ZHVILLIMI I PROCEDURËS ADMINISTRATIVE


Të gjitha veprimet e cilat ndërmerren për një këndë gjatë procedurës, mund të ndahen në disa grupe, prej të cilave formohen pesë faza kryesore të procedurës administrative, edhe atë: faza e parë

në të cilën iniciohet procedura, faza e dytë në të cilën ekzaminohen, respektivisht përcaktohen faktet, faza e tretë në të cilën vendoset në shkallën e parë (vendim i shkallës së parë), faza e katërt në të cilën vendoset në shkallën e dytë (vendim i shkallës së dytë), sipas ankesës dhe e fundit, faza e pestë në të cilën ekzekutohet vendimi i sjellë.

Këto faza të procedurës së rregullt administrative, nuk duhet gjithmonë të realizohen në çdo rast konkret. Ndonjëherë, ndonjëra prej këtyre fazave mund të mungojë, mund p.sh., të mungojë procedura e ekzaminimit, shpesh, mungon vendimmarrja në shkallën e dytë (procedura e shkallës së dytë), ose procedura në të cilën duhet të ekzekutohet vendimi.

Shumica e veprimeve në procedurë janë të organit para të cilit udhëhiqet procedura. Veprime të caktuara në procedurë janë edhe të palëve edhe të personave tjerë të cilët mund të marrin pjesë në procedurë. Sipas përmbajtjes, veprimet mund të përpilon në deklarimin e vullnetit, dhënien e mendimit ose diçka që është parë, dëgjuar e të ngjashme, p.sh., e dëshmitarëve, ekspertëve, etj. Sipas formës vep-rimet mund të jenë formale, joformale, gojore, me shkrim, etj.

Në vazhdim do të jepet një paraqitje skematike e ndarjes së veprimeve procedurale në

procedurë sipas llojeve.

58


( , )

Veprimet e organeve

Veprimet e palëve

Deklarimi i vullnetit

Dhënia e mendimeve dhe vërejtjeve (e dëshmitarëve, ekspertëve)

Formale

Joformale

Inicimi i procedurës

Përcaktimi i fakteve

Vendimmarrja

Mjetet Juridike

Ekzekutimi

Sipa

s

pjes

ëmar

rësv

eSi

pas p

ërm

bajtj

esSi

pas f

orm

ës

Sipa

s mom

entit

të

ndër

mar

rjes

Vepr

imet

pro

cedu

rale

Fig. 2 Ndarja e veprimeve procedurale në procedurë

INICIMI I PROCEDURËS ADMINISTRATIVE

MËNYRAT E INICIMIT

Procedura administrative mund të iniciohet, respektivisht të ngritet në dy mënyra: 1) sipas detyrës zyrtare të vetë organit dhe 2) me kërkesë të vetë palës. Pikërisht me këtë edhe dallohet proce-dura administrative prej procedurës gjyqësore për kundërvajtje, sepse, e dyta gjithmonë iniciohet pas parashtresës së vetë palës.

1) Organi kompetent është i obliguar të iniciojë procedurë administrative sipas detyrës zyrtare

kur kemi të bëjmë me çështje administrative, për të cilën me ligj ashtu është paraparë të veprohet dhe kur në bazë të fakteve dhe rrethanave të caktuara është e nevojshme të kërkohet mbrojtja e interesit pub-like. Fletëparaqitjet eventuale të paraqitura, propozime e të ngjashme prej personave të ndryshëm për raste të këtilla e të ngjashme janë vetëm një prej mënyrave të cilat organit kompetent mund t’i shërbejnë për të mësuar për ngjarje të caktuara, por kjo nuk është kusht për inicimin e procedurës administrative.

2) Nëse çështja administrative është me rëndësi vetëm për palën, kur nuk është në pyetje in-teresi publik, por vetëm interesi i individit, organi kompetent për inicimin e procedurës administrative,

59


nuk do të iniciojë procedurë, derisa për atë nuk arrin propozim ose kërkesë nga ana e personit të

interesuar. Megjithatë, edhe në rast se nuk arrin një propozim ose kërkesë e tillë, kjo nuk do me thënë se organi kompetent, nuk mund të iniciojë procedurë, por edhe se, gjithmonë kur do të arrijë një pro-pozim ose kërkesë e tillë është i obliguar të iniciojë procedurë. Organi kompetent as atëherë nuk do të iniciojë procedurë, nëse vlerëson se sipas dispozitave në fuqi për këtë nuk ka kushte.

Ky dallim për inicimin e procedurës administrative sipas detyrës zyrtare ose me kërkesë të palës, në vazhdim është mbështetur me disa shembuj.

Shembulli i parë, kur organi kompetent (p.sh., për fi nanca), sipas ligjit është i detyruar, sipas detyrës

zyrtare të iniciojë procedurë, pas arritjes së fl etëparaqitjeve për tatimimin e të ardhurave, të paraqitura në bazë të lajmërimit publik (ftesë), për të cilat organi kompetent procedurën e inicion për secilin taksapagues, veçanërisht për përcaktimin e bazës tatimore për tatimim dhe pagesën e tatimit. Organi për fi nanca, në këtë rast për secilin qytetar, sipas detyrës zyrtare do të iniciojë procedurë të veçantë, sepse secili qytetar i cili ka realizuar të ardhura ose fi tim, sipas ligjit, të ardhurat e tij domosdoshmërish duhet të tatimohen.

Shembulli i dytë, kur organi mund, por edhe nuk është patjetër të iniciojë procedurë, në bazë të formularit të paraqitur ose të dhënave të pranuara, respektivisht fakteve dhe rrethanave të ekzaminuara, nëse vlerëson se atë e kërkon interesi i përgjithshëm, p.sh., kur duhet të pengohet ndërtimi pa leje i një ndër-tese banimi. Kjo d.m.th., inicimi i procedurës, në rastin konkret varet prej vlerësimit të organit se a kanë ndodhur veprime të cilat janë në kundërshtim me interesin publik, respektivisht me dispozitat ndërtimore, urbanistike, komunale dhe dispozitat tjera në të cilat është shprehur politika për një ndërtim të caktuar.

Shembulli i tretë, kur organi, nëse nuk është paraqitur kërkesë nga ana e personit të interesu-

ar nuk mund dhe nuk guxon të iniciohet procedurë administrative, p.sh., nëse kemi të bëjmë me fi ti-min e shtetësisë me kërkesë të personit të interesuar i cili nuk është shtetas i jonë. Interesi publik në këtë rast nuk rrezikohet; fi timi i shtetësisë në këtë mënyrë është vetëm në interes të individit i cili atë e kërkon, prandaj në këtë rast nuk do të jemi inicim të procedurës, derisa personi nuk paraqet një kërkesë të tillë.

Mënyra për inicimin e procedurës administrative nuk është e lidhur me ndonjë formë ose veprim të veçantë. Sipas Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative llogaritet se procedura është iniciuar

“kur organi kompetent ka ndërmarrë, çfarëdo qoftë veprimi, kurse qëllimi i cilitdo prej atyre veprimeve është të udhëhiqet procedurë administrative”. Për këtë përdoren ftesat. Ftesat, më shpesh u drejtohen palëve që të mund pala më për së afërmi t’i shpjegojë arsyet në fl etëparaqitje, në tjetrën, pala e kundërshtare për shkak të dhënies së deklaratës së nevojshme, p.sh., të dëshmitarit për arsye të dëgjimit e të ngjashme.

NDRYSHIMET NË PROCEDURËN E NGRITUR

Në procedurën e iniciuar për një lëndë konkrete, që në fi llim ose gjatë udhëheqjes, deri në sjelljen e vendimit të shkallës së parë, mund të ndodhin më tepër ndryshime, të cilat mund të çojnë deri në bash-kimin e lëndëve në një, deri në ndryshimin e kërkesës, deri në tërheqjen e kërkesës dhe deri te pajtimi.

BASHKIMI I LËNDËVE NË NJË PROCEDURË

Deri te bashkimi i më tepër lëndëve në një procedurë, mund të vijë, kur më tepër lëndë admin-istrative në vete, për të cilat, edhe mund të udhëhiqen procedura të ndara, bashkohen në një lëndë

dhe më tutje për të gjitha ato udhëhiqet një procedurë administrative me sjelljen e një vendimi

të përbashkët. Për këtë me Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative janë përcaktuar disa kushte pa të cilat bashkimi nuk është i lejuar. Pa marrë parasysh nëse për këto çështje administrative (lëndë), të cilat duhet të bashkohen është e interesuar një ose janë të interesuar më tepër palë, kushti

është, të gjitha ato lëndë administrative, të bazohen në gjendjen e njëjtë ose të ngjashme faktike,

respektivisht në bazë të arsyeve të njëjta ose të ngjashme juridike dhe për të gjitha ato lëndë ad-ministrative kompetent është organi i njëjtë.

60


Bashkimi i më tepër lëndëve në një procedurë, më shpesh gjen zbatim në praktikën për ekspro-prijim. P.sh., nëse interesi publik ose i përgjithshëm imponon ndërtim të një objekti më të madh publik, p.sh., seksion i autostradës, për ndërtimin e së cilit nevojitet eksproprijim i një varg parcelave tokësore të cilat janë në pronësi private, respektivisht pronësi civile të më tepër personave, në atë rast ajo do të bash-kohej në një procedurë për eksproprijim, edhe pse secila prej këtyre parcelave, kundrejt secilit prej pro-narëve do të mund të udhëhiqej procedurë e ndarë për eksproprijim me sjelljen e vendimit të veçantë.

NDRYSHIMI I KËRKESAVE

Deri te ndryshimi i kërkesës vjen kur kërkesa në bazë të së cilës është iniciuar procedura është zgjeruar ose korrigjuar në mënyrë shtesë. Për të kryer ndryshimin e kërkesës, e cila është parashtruar

në mënyrë shtesë, sipas Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative domosdoshmërish duhet të

paraqitet më vonë deri në sjelljen e vendimit të shkallës së parë dhe të bazohet në thelb në bazë të

gjendjes së njëjtë faktike, pa marrë parasysh nëse bazohet në bazën e njëjtë ligjore. Kjo është për shkaqe të kuptueshme, sepse, nëse nuk është përmbushur kushti i dytë, do të llogaritet sikur kemi të bëjmë me një kërkesë plotësisht të re (e pabashkueshme), për të cilën mund të udhëhiqet procedurë e veçantë.

Në qoftë se kërkesa është në këto korniza, ndryshimi i propozuar i kërkesës, do të pranohet që është edhe në pajtim me parimin e ekonomisë, sepse kursehet në udhëheqjen e procedurës së veçantë.

Propozimi për ndryshimin e kërkesës do të ekzistonte, p.sh., kur është paraqitur kërkesë për regjistrimin e veprimtarisë me suvatim në regjistrin e veprimtaritë e pavarura dhe nëse gjatë ud-hëheqjes së procedurës, para sjelljes së vendimit, kërkesa është zgjeruar, edhe me një veprimtari të përafërt, të ngjashme me suvatimin, kryerjen e veprimtarisë me ngjyrosje, ndryshimi i kërkuar në këtë rast do të ishte pranuar, sepse bazohet në thelb në gjendjen e njëjtë faktike, duke marrë parasysh se kemi të bëjmë me veprimtari të përafërt për të cilat nevojitet përgatitje e ngjashme profesionale.

HEQJA DORË NGA KËRKESA

Deri te heqja dorë prej kërkesës ndodh kur pala, me kërkesë të së cilës është iniciuar procedura, kërkesën e vetë në ndërkohë e ka tërhequr.

Tërheqja e kërkesës çon deri në ndalimin e gjithë procedurës administrative mbi lëndën, e

iniciuar sipas kërkesës së paraqitur, kuptohet nëse është në pyetje çështje administrative për të cilën nuk është paraqitur (parashtruar) kërkesë nga ana e palës, ajo nuk do të mund të iniciohet edhe pse vendimi është plotësisht në interes të propozuesit. Ndonjëherë edhe për lëndët e tilla administrative, heqja dorë nuk do të çojë në ndalimin e procedurës së iniciuar administrative, nëse vazhdimin e saj

e kërkon pala e kundërt, sepse inicimi i procedurës administrative nuk është vetëm në interes të

propozuesit, respektivisht ai i cili dëshiron të heq dorë prej kërkesës.

Nëse është në pyetje mbrojtja e interesit publik, për shkak të së cilës është iniciuar procedura sipas detyrës zyrtare, deri te ndalimi i procedurës së iniciuar administrative, nuk do të vijë madje

edhe nëse është paraqitur propozim për tërheqjen e propozimit të parashtruar. Me fj alë tjera, kjo proce-durë e iniciuar sipas detyrës zyrtare vazhdon, pa marrë parasysh se pala atë nuk e kërkon.

Prej këtij rregulli për zgjidhjen e lëndëve administrative për të cilat procedura administrative ini-ciohet, me propozim të palës ose sipas detyrës zyrtare, parashihet një kufi zim. Ku, kërkesa e palës për vazhdimin e procedurës e cila është ndërprerë, nuk do të ketë asnjë ndikim nëse është në

pyetje zgjidhja e një lënde administrative me interes publik.

Heqja dorë prej kërkesës realizohet me deklaratë të palës të dhënë para organit tek i cili udhëhiqet procedura. Pala mund të heq dorë prej kërkesës së vet, derisa nuk sillet konkluzion për ndër-prerjen e procedurës dhe atë nuk ia dërgon palës.

61


Tërheqja e kërkesës së paraqitur, e cila do të kishte edhe ndikim mbi ndërprerjen e procedurës së iniciuar, do të kishte, p.sh., kur ajo është parashtruar prej prindërve për realizimin e të drejtës së shtesës fëminore për fëmijën e vet. Me këtë nuk është preket as interesi publik, as interesi i personave të tretë.

PAJTIMI

Pajtimi pas kërkesës, paraqet ndryshim në procedurën e iniciuar administrative, në të cilën tek procedurat me palë ose me më tepër palë, palët me kërkesa të kundërta, janë pajtuar në një pjesë të

kërkesës të heqin dorë, respektivisht në korniza të caktuara ta pranojnë kërkesën e palës kundërshtare.

Instituti i pajtimit, në të shumtën e rasteve, gjen zbatim në marrëdhëniet pronësore-juridike, veça-nërisht në procedurën fi nanciare, para gjykatave kompetente. Në procedurën administrative, instituti

i pajtimit gjen, zbatim shumë të vogël. Ligji për procedurë të përgjithshme administrative, megjithatë, jep mundësi për zbatimin e tij për këto çështje administrative, ku ai është i mundur, në pajtim të mund të realizohet parimi i ekonomisë në procedurë, sepse me këtë, do të sigurohet zgjidhje shumë më e shpejtë e lëndës administrative. Pikërisht për këtë, Ligji për procedurë të përgjithshme administrative personit zyrtar i cili udhëheq me procedurën edhe me gjatë gjithë procedurë, i imponon të tentojë edhe më tej aty ku ka mundësi, ndërmjet palëve të arrihet pajtim. Megjithatë, pajtimi është i përjashtuar, atje ku do të ishte në kundërshtim me interesin publik ose do të dëmtonte interesin privat të personave të tretë.

Pajtimi, më shpesh konkludohet në formë të përpilimit të procesverbalit për pajtim, i nënsh-kruar prej palëve dhe i vërtetuar nga organi para të cilit është përpiluar procesverbali i cili ka fuqi të

vendimit ekzekutiv të sjellë në procedurë administrative.

PYETJE:

1. Me iniciativë të kujt iniciohet procedurë administrative? 2. Kur llogaritet se procedura administrative është iniciuar?3. Kur mund më tepër çështje administrative ose lëndë të zgjidhen në një procedurë?4. Në cilat kushte mund të vijë deri te ndryshimi i kërkesës në procedurë administrative?5. Çfarë nënkuptojmë me pajtim në procedurë administrative dhe në cilat kushte ai mund të ndodh?6. Prej cilave fazat përbëhet procedura administrative?

PROCEDURA EKZAMINUESE

QËLLIMI DHE DETYRAT E PROCEDURËS EKZAMINUESE

Procedura ekzaminuese është faza e dytë e procedurës administrative në të cilën përcaktohet gjendja faktike për lëndën e cila duhet të shqyrtohet dhe të zgjidhet.

Gjendja faktike, paraqet përmbledhje të fakteve dhe rrethanave prej të cilave nxirret konkluzioni për një ngjarje ose gjendje të caktuar. Kur lëndë e shqyrtimit në procedurë administrative është një çështjeje ad-

ministrative konkrete, pikërisht gjendja faktike paraqet thelbin e asaj çështje që të mund të zgjidhet.

Nuk do të mund të zgjidhej cilado çështje administrative nëse nuk përcaktohet gjendja faktike

e cila paraqet bazament në bazë të të cilit përcaktohen dispozitat materiale të cilat në rastin konkret duhet të zbatohen. Zakonisht, organit i cili udhëheq procedurën administrative, nuk i janë të njohura faktet dhe rrethanat e lëndës në procedurë administrative dhe prandaj, ai nuk mund të sjellë vendim, nëse para kësaj nuk i ekzaminon dhe nuk i përcakton ato.

62


Përcaktimi i fakteve dhe rrethanave të nevojshme janë shqetësim i vazhdueshëm për personin zyrtar i cili udhëheq procedurën, të cilat gjatë procedurës mund të plotësohen, me mbledhjen dhe nxjerrjen e provave të reja të domosdoshme, derisa nuk vjen deri te një gjendje e qartë faktike. Personi zyrtar, mund edhe sipas detyrës zyrtare të përcaktojë nxjerrje të provave të reja ose palëve t’u urdhëro-het të sjellin edhe prova tjera të nevojshme. Kur janë në pyetje provat për të cilat vetë organi mban

evidencë për të dhënat e tilla ose ato i ka, respektivisht nëse për ato është krijuar bazë elektronike

e të dhënave (informata), në atë rast personi zyrtar nuk ka nevojë palëve t’u urdhërojë të paraqesin prova të tilla, por ato do t’i sigurojë vet përmes detyrës zyrtare.

Prej kësaj del se qëllimi i procedurës së ekzaminimit është e para në atë të përcaktohen fak-

tet dhe rrethanat të cilat janë me rëndësi për sjelljen e vendimit për atë që është lëndë e vendimmar-rjes në procedurë dhe e dyta, palëve t’u jepet mundësi të realizojnë dhe t’i mbrojnë të drejtat dhe

interesat e veta ligjore.

Procedura ekzaminuese mund të realizohet ose si procedurë e shkurtër ekzaminuese, ose si e

veçantë.

PROCEDURA E SHKURTËR EKZAMINUESE

Procedura e shkurtër ekzaminuese është përjashtim prej rrjedhës së rregullt të procedurës ad-ministrative. Në këtë procedurë, në të cilën nuk realizohen të gjitha veprimet e nevojshme, siç është në procedurën e rregullt, që me vetë inicimin, në mënyrë direkte dhe menjëherë orientohet kah zgjidhja e çështjes administrative (lëndës administrative). Shkaku për shkurtimin është se veprime të caktuara pro-cedurale të procedurës nuk i marrin parasysh, përveç dy komponentat themelore të procedurës ekzamin-uese: përcaktimin e gjendjes faktike dhe sigurimin e mbrojtjes së të drejtave të palës. Këto dy çështje në procedurën e shkurtër ekzaminuese, gjithmonë mbeten qëllim themelor dhe prmar me një dallim të vetëm, që ajo në procedurë të shkurtër realizohet përmes rrugës më të shkurt dhe më të shpejtë.

Duke u nisur prej parimit të ekonomisë, në këtë procedurë, gjithmonë i lëmë anësh ato verime të cilat për realizimin e qëllimit themelor paraqiten si të panevojshme, si dhe të gjithë ato raste të parapara me Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative të cilat zgjidhen në mënyrë direkte.

Sipas Ligjit, me kërkesë të palës, në procedurë të shkurtër, p.sh., mund të sillet vendim për rregull-imin e të drejtës së pensionit personal, respektivisht të daljes në pension, nëse me kërkesën për pension janë paraqitur të gjitha të dhënat e nevojshme dhe provat për vitet e moshës, stazhin pensional, etj., ose për sjelljen e vendimit për regjistrim në një shitore private artizanale në regjistrin e veprimtarive të pavarura, me të cilën janë paraqitur të gjitha provat për plotësimin e kushteve të nevojshme ligjore.

Por, nëse disa prej këtyre të dhënave janë të kontestuara dhe mund të çojnë deri te një vendim plotësisht ose pjesërisht negativ për palën, ose kur zgjidhja nuk është e mundshme dhe për të mos ardhur deri te shkelja e të drejtës themelore të palës të marrë pjesë në procedurën ekzaminuese, ud-hëheqja e procedurës së shkurtër ekzaminuese, sipas ligjit, në atë rast nuk lejohet.

PROCEDURA E VEÇANTË EKZAMINUESE

Për dallim prej procedurës së shkurtër, në procedurën ekzaminuese të veçantë ose të rregullt,

domosdoshmërish zbatohen të gjitha veprimet e nevojshme të veçanta në bazë të të cilave sigurohet përcaktimi i gjendjes faktike dhe mbrojtja e të drejtave të palës.

Procedura e veçantë ekzaminuese, sipas Ligji për procedurë të përgjithshme administrative, udhëhiqet për të gjitha ato raste për të cilat lënda e çështjes administrative nuk do të mund të zgjidhej në procedurë të shkurtër, nëse për atë nuk realizohen të gjitha veprimet e nevojshme për të realizuar qëllimin e përmendur: të përcaktohen të gjitha faktet e nevojshme, si dhe të mbrohen të gjitha të dre-jtat, respektivisht interesat ligjore të palës.

63


Zhvillimin dhe vëllimin e procedurës ekzaminuese e përcakton personi zyrtar i cili udhëheq proce-durën administrative. Duke iu përmbajtur rregullave të procedurës dhe dispozitave të burimeve materiale të cilat kanë të bëjmë me çështjen administrative e cila zgjidhet, personi zyrtar përcakton cilat veprime në procedurë administrative do të ndërmerren dhe në këtë mënyrë do të mbajë rregullin në procedurë ekza-minuese në të cilën ato duhet të kryhen. Kjo do ë thotë se në një procedurë ekzaminuese numri i veprimeve të ndërmarra, lloji i provave dhe mjetet e shfrytëzuara ligjore, gjithmonë varen prej rastit konkret, respektiv-isht prej lëndës së çështjes administrative (send) dhe vlerësimi i personit zyrtar i cili udhëheq procedurën.

Veprime të caktuara zyrtare për të cilat ekziston rrezik prej vonesës, për të cilat më parë u tha, organi i cili udhëheq procedurën, veprimet e tilla, mund t’i realizojë edhe jashtë rajonit të tij, respe-ktivisht në rajonin për të cilin me kompetencë lokale është organ tjetër kompetent, vetëm se për këtë menjëherë duhet të njoftohet organi në rajonin e të cilit janë ndërmarrë ato veprime.

Veprimet zyrtare të cilat kryhen në rajonin eksterritorial të një shteti tjetër, realizohet me ndërm-jetësimin e organit shtetëror për punë të jashtme.

ÇËSHTJA PARAPRAKE

Çështja e këtillë paraprake ose e paragjykuar prej të cilave varet udhëheqja e më tejshme e pro-cedurës dhe zgjidhja për çështjen administrative për lëndën administrative në procedurë.

Organi kompetent për zgjidhjen e çështjes paraprake, sipas rregullës është gjykata ose organ tjetër shtetëror, megjithatë, me Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative, autorizimi i këtillë për

zgjidhjen e çështjes paraprake mund t’i jepet edhe organit i cili udhëheq procedurë administrative

për çështjen kryesore, në të cilën ajo çështje do ta zgjidh vetë organi, sipas kushtet e përcaktuara me ligj. Nëse organi nuk e shfrytëzon këtë autorizim, procedura, përkohësisht ndërpritet dhe do të pres këtë çështje (materia nga e cila është çështja paraprake) ta zgjidh organi me kompetencë lëndore (p.sh., gjykata).

Pa marrë parasysh se çështja paraprake paraqet pjesë përbërëse të një gjendje faktike për një

çështje të caktuar administrative e cila zgjidhet në procedurë administrative, kjo, megjithatë, paraqet

tërësi të pavarur ligjore nga një aspekt tjetër juridik, e cila, nëse zgjidhet në bazë të dispozitave mate-riale dhe formale, gjatë seancës eventuale, ato është i obliguar t’i zbatojë organi me kompetencë lëndore.

Megjithatë, organi i administratës shtetërore, nëse dëshiron, mund të shfrytëzojë autorizimet ligjore, vetë ta zgjidh çështjen paraprake, p.sh., në lidhje me pronësinë e ndërtesës, për të mësuar cilin ta tatimorë, nëse është realizuar fi timi prej ndërtesës. Secila çështje paraprake e cila është zgjidhur ka veprim juridik, vetëm për çështjen konkrete administrative (në rastin tonë, vetëm për tatimimin e fi timit në bazë të pronësisë mbi ndërtesën). Nëse ndodh, më vonë, organi me kompetencë lëndore (p.sh., gjykata themelore kompe-tente), çështjen për pronësi mbi ndërtesën ta zgjidh më ndryshe, në atë rast, ajo bëhet e detyrueshme edhe për organin e administratës (në qoftë se pala për këtë, p.sh., kërkon rifi llimin e procedurës). Por, nëse është e nevojshme paraprakisht të zgjidhet ndonjë çështje, p.sh., për ekzistimin e një vepre penale, pastaj, për ekzistimin e martesës, përcaktimin e atësisë ose kur ajo, ashtu me ligj është përcaktuar, atëherë, organi i cili udhëheq me procedurën administrative, nuk mund të shfrytëzojë autorizimin e lartpërmendur, por duhet procedurën administrative ta ndërprerë me konkluzion dhe të pres aktgjykimin e gjykatës kompetente.

SHQYRTIMI GOJOR (VERBAL)

Shqyrtimi gojor është formë e veçantë e procedurës ekzaminuese e cila realizohet, kur në procedurë marrin pjesë dy ose më tepër palë dhe kur shqyrtohen (diskutohen), deklaratat, faktet dhe provat, të nevo-jshme për përcaktimin e gjendjes faktike për lëndën e çështjes administrative. Shqyrtimi verbal, sipas kësaj, nuk është ndonjë, formë e përhershme ose e domosdoshme nëpër të cilën, ajo, gjithmonë duhet të kalojë, sepse është e kushtëzuar prej nevojës për secilin rast konkret veç e veç. A do të tregohet mbajtja e seancës go-jore si e nevojshme ose e dobishme për një rast të caktuar, vlerëson personi zyrtar i cili udhëheq procedurën.

64


Vetëm në këto raste, sipas ligjit është e nevojshme të mbahet seanca gojore: kur në procedurë

marrin pjesë dy ose më tepër palë me interesa të kundërta; dhe kur duhet të kryhet kontroll ose

dëgjim i dëshmitarit, respektivisht ekspertit.

Shqyrtimi gojor sipas rregullit, është publik dhe kjo është karakteristika kryesore e tij. Megjithatë, publiku mund edhe të përjashtohet gjatë gjithë seancës ose vetëm në një pjesë të saj kur, atë e kërkon për shkaqe sigurie, publike dhe morale, si dhe nëse është në pyetje ruajtja e fshehtësisë zyrtare, treg-tare, profesionale, shkencore ose artistike. Më në fund, publiku përjashtohet edhe kur ekziston kër-

cënim serioz dhe direkt të pengohet mbajtja e shqyrtimit gojor. Prej shqyrtimit mund të përjashtohen vetëm persona të tretë, por jo edhe palët ose përfaqësuesit e tyre.

Shqyrtimi gojor mbahet në selinë e organit, mund edhe jashtë selisë, në vendin e kontrollit ose në cilindo vend tjetër me qëllim të reduktohen shpenzimet në procedurë ose thjeshtë edhe për shqyr-tim më të shpejtë të çështjes.

Nëse në shqyrtimin gojor të iniciuar me propozim të palës, pala, edhe pse është ftuar, nuk

paraqitet, mund të supozohet se propozimin e ka tërhequr dhe procedura ndërpritet. Nëse në shqyrtimin e planifi kuar gojor, pala kundërt të cilës është iniciuar procedura, mungon pa ndonjë ar-

sye, shqyrtimi gojor do të mbahet edhe pa atë, madje edhe me shpenzimet e saj, kurse mund edhe të ndërpritet dhe të shtyhet, nëse ajo nevojitet për zgjidhje të duhur të lëndës.

TË PROVUARIT NË PROCEDURË EKZAMINUESE

Provimi në procedurë administrative ka për qëllim, me përdorimin e mjeteve të caktuara pr-

ovuese, të kontrollohen ato fakte dhe rrethana të cilat janë përmendur, respektivisht janë paraqitur nga pala në mënyrë që të përcaktohet gjendja e tyre reale, veçanërisht të atyre të cilat janë me rëndësi thelbësore për sjelljen e vendimit të duhur për lëndën e çështjes administrative.

Në aspektin e zgjedhjes së mjeteve provuese, ligji nuk bën asnjë kufi zim dhe për këtë ka ven-dosur një rregullt të përgjithshëm, sipas të cilit, si mjet provues mund të përdoret gjithçka që lejon

natyra e punës në rastin konkret dhe tregohet si i përshtatshëm për përcaktimin e gjendjes së tij.

Në ligj janë numëruar këto mjete provuese të cilat mund të përdoren: dokumentet, dëshmi-

tarët, dekoratat e palëve, ekspertët dhe kontrolli. Mjetet provuese në varësi prej rëndësisë së tyre themelore janë ndarë në: të drejtpërdrejta dhe të tërthorta të cilat mund të provojnë direkte prej vetë atyre, personalisht ose tërthorazi, respektivisht me nxjerrjen e konkluzioneve induktive për vërtetësinë dhe saktësinë e tyre në bazë të vlerësimit të lirë dhe besimit të fi tuar lirshëm për gjendjen faktike.

Mjetet provuese direkte janë dokumentet publike dhe kontrollet, ndërsa dëshmitarët, deklara-tat e palëve dhe ekspertët hyjnë në kategorinë e mjeteve provuese të tërthorta.

Në aspektin e zgjedhjes së mjeteve provuese, Ligji përveç lirisë, i jep edhe autorizime personit zyrtar i cili e udhëheq procedurën, atë ta vlerësojë nëse fakte të caktuara do të provohen ose jo. Nuk provohen ato fakte të cilat janë të padiskutueshme, pakontestueshme, as ato për të cila do të vlerësohet se janë të përcaktuara, as nuk lejohet të provohen fakte të cilat mund të kenë ndikim mbi vendimin për lëndën në procedurë. Në Ligj është thënë në mënyrë eksplicite nuk ka nevojë të provohen ato fakte

të cilat janë botërisht të njohura (papërmirësueshme) dhe ekzistimi i të cilave vetë Ligji i parasheh (prezumimi ligjor). P.sh., prezumimi ligjor është se babai i fëmijës rregullisht në martesë është burri i nënës së tij, por nuk d.m.th. se nuk mund të provohet edhe ndryshe.

DOKUMENTET

Dokumentet janë akte ose lëndë (dokumente) në të cilat në çfarëdo mënyrë është shënuar ndon-jë fakt ose me të cilat në mënyrë konfi denciale përcaktohet një ndodhi e caktuar ose gjendje. Kjo

65


është kuptimi më i gjerë i këtij nocioni dhe shprehje. Në kuptimin më të ngushtë, (shprehje më e për-dorur në praktikë), këto dokumente të shkruara njihen si dokumente publike ose private.

Dokumentet publike janë dokumente të shkruara të lëshuara në formë të caktuar nga organi kompetent shtetëror në kufi të kompetencës së tyre, si dhe dokumentet e lëshuara prej organizatës së autorizuar ose administratës për çështje të cilat ajo i kryen në bazë të autorizimeve publike. Doku-mentet publike janë edhe dokumente private nëse janë të vërtetuara ose përcaktuara nga ana e noterit.6 Dokumentet private ose dokumente janë dokumentet e shkruara të personave privat ose civil- juridik.

Me dokumente publike, me rregull, përcaktohet ekzistimi i fakteve të caktuara (certifi katë për përgatitje profesionale, certifi katë e lindjes, certifi katë për shtetësi, certifi katë prej librave tatimor për gjendjen e borxhit tatimor, etj.), megjithatë, me disa lloje tjera të dokumenteve publike, mund diçka

të përcaktohet ose të themelohet (aktgjykime gjyqësore, vendime të sjella në procedurë administra-tive, leje, etj.). Dokumentet private, në përgjithësi janë nga radha e llojeve të para të dokumenteve me të cilat përcaktohet ekzistimi i një fakti të caktuar, shumë rallë, takohen dokumente të tilla nga radha e llojeve të dyta të dokumenteve. (P.sh., vërtetim i pronarit të shitores artizanale, dhënë nxënësit në treg, me të cilën vërtetohet koha të cilën e ka kaluar në punë praktike në shitore, ose kontratë e lidhur për ndonjë çështje juridike, pastaj, testamenti i përpiluar nga vetë trashëgimlënësi, etj.).

Me çdo dokument publik, provohet plotësisht një fakt, me të cilin ai vërtetohet dhe ashtu i provuar, llogaritet si i vërtetë, derisa nuk provohet ndryshe. Për të pasur një dokument publik fuqi pr-ovuese, nevojitet të plotësohen këto kushte: 1) të jetë lëshuar në formën e paraparë me ligj, si akt zyrtar dhe 2) të paraqitet për punës në kompetencë të organit ose drejtorisë së autorizuar.

Fuqia provuese e dokumentit privat varet prej besueshmërisë së lirë të personit zyrtar i au-torizuar për udhëheqjen e procedurës, të fi tuar në bazë të vlerësimit të lirë për besueshmërinë e do-kumentit. Dokumenti privat shërben si provë, për atë që është deklaruar në dokument dhe jo edhe se është vërtetësia e cila është deklaruar.

Kur fakte të caktuara janë provuar me dokument, atë e paraqet vetë pala. Nëse dokumenti nuk gjendet tek pala, në parashtresë mund të përmendet se ku gjendet, p.sh., tek pala kundërshtare, organi shtetëror, drejtori, person i tretë, etj.

Certifi kata është lloj i veçantë i dokumentit publik, respektivisht vërtetim prej një organi kom-petent shtetëror ose organizatë me autorizime publike, për fakte të cilat, si fushëveprim i punës së tij mban evidencë përkatëse zyrtare ose për të cilat, duke marrë parasysh fushëveprimin e tij në bazë të

dispozitave ka detyrë të vërtetojë gjendjen sa i përket ekzistimit të tyre.

Certifi kata e cila ka fuqi të dokumentit publik, (p.sh., certifi kata e lindjes), paraqet provë më të sigurt për datën e lindjes, respektivisht për vitet e moshës së një personi. Por certifi kata nuk do të ketë fuqi të dokumentit publik nëse është lëshuar nga organi për fakte për të cilat nuk mban evidencë zyrtare. Kjo certifi katë nuk e obligon organin i cili e udhëheq procedurën administrative dhe prandaj, prej fi llimi mund t’i përcaktojë faktet e përmendura në të. Megjithatë, kjo certifi katë sikurse edhe certifi kata private mund të fi tojë karakter të dokumentit publik nëse fakti vërtetohet dhe përcaktohet nga ana e noterit.

DËSHMITARËT

Dëshmitarët me dëshminë e tyre janë mjeti provues i dytë më i shfrytëzuar. Dëshmitari është

person fi zik, i cili me shqisat e veta (më shpesh me shqisat e të dëgjimit dhe të pamurit) drejtpër-

drejtë ka vërejtur (ka parë ose dëgjuar) fakte të caktuara të cilat kanë ndodhur në të kaluarën, re-

6 Në kompetence të noterit është të përpilojnë (në pajtim me ligjin) akte në të cilat palët dëshirojnë dhe duhet t’u japin karakter autentik dhe fuqi dokumenteve publike. Në kuptim të ligjit dokumentet e noterit janë: dokumentet për çështje juridike dhe dokumentet e përpiluara prej noterit në formë të aktit noterial; procesverbalet për çështje juridike të përpiluara prej noterit ose në prezencë të noterit dhe vërtetime për fakte të vërtetuara prej noterit me shënim direkt ose me ndihmën e dokumenteve tjera. Ligji për noter (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 55/07)

66


spektivisht në kohën kur ka ndodhur ngjarja, e cila është lëndë në procedurë administrative. Roli i

dëshmitarit është me vërejtjet e veta të kontribuojë në përcaktimin e gjendjes së vërtetë, për fakte juridike shumë të rëndësishme për zgjidhjen e një çështje konkrete administrative.

Për cilësitë personale të dëshmitarit tanimë folëm në pjesën ku fl itet për pjesëmarrësit në proce-durë administrative (për aftësitë për dëshmi, për kryqëzimin e dëshmisë dhe për atë që është në lidhje direkte me vetë personalitetin e dëshmitarit). Mbetet vetëm të shtohet mënyra e përdorimit e këtij mjeti provues në procedurën ekzaminuese, respektivisht në procedurën provuese si pjesë kryesore e proce-durës ekzaminuese.

Pasi të vërtetohet identiteti i personit i cili paraqitet ose ftohet si dëshmitar, personi zyrtar i cili udhëheq me procedurën është i obliguar ta paralajmërojë për detyrimin të fl as të vërtetën dhe në pa-sojat penale në rast se jep dëshmi të rrejshme. Nëse shqyrtimi gojor, për një lëndë administrative, duhet të merren në pyetje më tepër dëshmitar, marrja në pyetje do të bëhet veç e veç dhe të mos largohen prej seancës, derisa nuk i jep leje personi zyrtar, sepse gjatë shqyrtimit gojor mund të paraqitet nevoja të ballafaqohet me ndonjërën prej palëve ose me dëshmitarët tjerë. Nevoja e ballafaqimit në shqyr-

timin gojor ndodh kur deklaratat e dëshmitarëve dhe të pjesëmarrësve tjerë në procedurë për fakte të njëjta dallojnë. Me qëllim të vërtetohet vlera provuese e një deklarate të dhënë, personi zyrtar i cili udhëheq me procedurën mund të kërkojë prej dëshmitarit të betohet për deklaratën.

Sipas rregullës, marrja në pyetje e dëshmitarëve bëhet në hapësirat zyrtare në të cilat udhëhiqet procedura ekzaminuese. Marrja në pyetje në banesën e dëshmitarit bëhet me përjashtim, kur kemi të bëjmë me person i cili për shkak të sëmundjes, invaliditetit ose paaftësive trupore nuk ka mundësi të vijë në hapësirat zyrtare të organit ose në ndonjë vend tjetër.

Vetë marrja në pyetje e dëshmitarit duhet të zhvillohet ashtu që të paraqesë gjithçka që di për

faktet dhe rrethanat, t’i shpjegojë dhe t’i vërtetojë. Pastaj, personi zyrtar, dëshmitarit i parashtron pyetje konkrete, të cilat zakonisht, përmes përgjigjeve të dëshmitarit, gjithmonë duhet t’i parashtrohet pyetje prej ku i ka mësuar ato të cilat i dëshmon. Prej përgjigjes personi zyrtar i mëson faktet të cilat janë me rëndësi për vlerësimin e vlerës (vërtetësisë) së vetë mjetit provues, sepse, dëshmimi, si mjet pr-ovues mund të pranohet vetëm nëse dëshmitari i paraqet vetëm ato që i ka vërejtur, (dhe jo të paraqesë diçka që ka dëgjuar prej personave të tretë).

Për personin zyrtar i cili udhëheq me procedurën është e ndaluar të parashtrojë pyetje kap-

cioze7 dhe sugjestive. Me pyetje sugjestive, palës orientohet të jap përgjigje të cilën ne duam ta fi to-jmë. Pyetjet kapcioze çojnë në diçka sikur të ketë ndodhur, më parë, vetë mbetet ajo të vërtetohet.

DEKLARATA E PALËS

Deklarata e palës, zakonisht, paraqet mjet provues shtesë. Shfrytëzohet kur për vërtetimin e fakteve të caktuara, nuk ka ndonjë provë direkte (ekzistojnë vetëm indikacione të cilat çojnë në ndon-jë konkluzion), ose, nëse, ai fakt nuk mund të provohet në bazë të mjeteve tjera provuese. Ligji lejon, ky mjet provuese të përdoret për vërtetimin e fakteve, respektivisht “për çështje me rëndësi të vogël”, madje edhe të mund, ato të provohen me mjete tjera provuese, mbledhja e tyre do të rëndonte realizimin e të drejtës së palës (p.sh., në rast se dëshmitari i cili duhet të merret në pyetje jeton në një vend i cili është larg selisë së organit).

Besueshmëria e këtij mjeti provues vlerësohet në bazë të parimit të vlerësimit të lirë dhe

bindjes së lirë, të cilën personi zyrtar do ta fi tojë edhe në bazë të vlerësimit të të gjitha provave dhe të rezultatit të githë procedurës. Prandaj, para marrjes së deklaratës prej palës, personi zyrtar i cili udhëheq me procedurën është i obliguar ta paralajmërojë palës për përgjegjësinë penale dhe materiale për

7 Prej fj alës franceze “captage”, që nënkupton kapje në kurth, i bëjnë kurth.

67


dhënien e deklaratës së rrejshme. Sepse në procedurën administrative më së shumti zgjidhen çështje (lëndë) administrative me një palë, ky mjet provues ka zbatim të kufi zuar.

Zbatimi i kufi zuar i deklaratës si mjet provues në procedurë administrative është motivuar prej faktit se për dallim prej procedurës fi nanciare prej të cilës, kjo është ndërmarrë dhe ka palë kundër-shtare, në procedurë administrative palë të tillë kundërshtare si tek procedura fi nanciare nuk ka, e cila do të ishte e gatshme, menjëherë t’i refuzojë të gjitha, përmbajtjet e pasakta eventuale në deklaratën e palës kundërshtare.

Edhe pse me ligj mund të parashihen edhe lloje tjera të mjeteve provuese kur për paraqitjen e disa fakteve, mund të shfrytëzohen deklaratat e palëve, të dhëna dhe të vërtetuara nga ana e noterit.

EKSPERTËT

Ekspertizat, gjithashtu janë mjet provues i shpeshtë në procedurë administrative. Eksperti më shpesh është person fi zik, mund të jetë edhe person juridik (institucion) i cili e ekzaminon ekzistimin

e fakteve të caktuara, respektivisht ngjarje ose ndodhi, për shkak të specifi citetit dhe komplek-

titetit të tyre nevojitet përgatitje dhe dituri e veçantë profesionale (me të cilat nuk disponon per-soni zyrtar) që të mund ato të vërehen.

Për ekspertët tanimë folëm në përmbajtjen për pjesëmarrësit në procedurë administrative, këtu mbetet të shpjegohet mënyra e përdorimit të këtij mjeti provues në procedurën ekzaminuese, respe-ktivisht provuese.

Para fi llimit të ekspertizës, personi zyrtar i cili udhëheq procedurën është i obliguar ta para-lajmërojë ekspertin për nevojën e shqyrtimit në mënyrë të kujdesshme dhe të paanshme mbi lëndën e cila i është dhënë në shqyrtim.

Për dallim prej ekspertizës, eksperti është i obliguar të përpilojë rezultat me shkrim në të cilin i paraqet pikat dhe karakteristikat më të rëndësishme për lëndën të cilës i bën ekspertizë. Në bazë të këtij rezultati, eksperti jep edhe arsyetimin dhe mendimin e vet, që në thelb paraqet nxjerrin e konkluzionit në bazë të rezultatit të tij, me zbatimin e rregullave përkatëse të shkencës, respektivisht aftësisë. P.sh., në rast të ekspertizës së librave të biznesit të një shoqërie tregtare ose ndërmarrje në lidhje me kontrollin e saktë të llogarisë përfundimtare, rezultati do të përbënte konstatim të ekspertit se pozita të caktuara të bilancit nuk janë paraqitur aspak. Prej kësaj do të dilte konkluzioni, si mendim i ekspertit se llogaria përfundimtare nuk jep pamjen reale të gjendjes pronësore dhe rezultatet e arritura fi nanciare të kësaj shoqërie tregtare. Kuptohet se, kjo nuk e përjashton mundësinë, ekspertit t’i parash-trohen pyetje dhe prej tij të kërkohen shpjegime.

Edhe pse, dëgjimi i ekspertit, në tërësi është i ngjashëm me dëgjimin e dëshmitarit, me dallimin se eksperti nuk betohet, për shkak se saktësia e rezultatit të tij më tepër është prej ndikimit të profesion-alitetit, sesa sinqeritetit të deklaratës së tij.

Dispozitat për dëshminë, është e nevojshme të zbatohen edhe për ekspertin, në qoftë se ka mundësi, sepse midis tyre ekziston një dallim i rëndësishëm (që konsiston në atë) se eksperti është

i zëvendësueshëm, ndërsa dëshmitari është i pazëvendësueshëm. Ekspertizë mund të realizojë,

çdo person profesionist, ndërsa dëshmia vlen, vetëm nëse e kryen vetëm ai person i cili ka vërejtur direkt fakte të caktuara.

Për nevojën e nxjerrjes së provave, përmes ekspertizës, vendos personi zyrtar i cili udhëheq pro-cedurën ekzaminuese. Prej vlerësimit të tij varet edhe cili ekspert në një çështje administrative konkrete duhet të kërkohet dhe kur, respektivisht sa (një ose më tepër) ekspert duhet të caktohen.

68


INTERPRETUESIT

Interpretuesit siç u tha në përmbajtjen për pjesëmarrësit në procedurë administrative, janë lloj

i veçantë i personave të aftë, njohuritë profesionale të së cilëve konsistojnë në njohjen e një ose

më tepër gjuhëve të huaja. Prandaj, sa i përket këtij mjeti provues, është e nevojshme të zbatohen dispozitat e Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative të cilat kanë të bëjnë me ekspertin.

KONTROLLI (KËQYRJA NË VEND)

Kontrolli paraqet mjet provues i cili sipas vlerës së vet provuese është shumë i rëndësishëm. Me

përdorimin e këtij mjet provues, personi zyrtar i cili udhëheq procedurën ekzaminuese është në

mundësi me shqyrtim direkt dhe mbikëqyrje të sigurohet në ekzistimin e fakteve të caktuara, në

vërtetësinë e tyre dhe karakteristikat e tyre.

Në lidhje me parimin e vlerësimit të lirë të provave nga ana e personit zyrtar i cili udhëheq proce-durën, ky mjet provues, në bazë të të cilave, personi zyrtar me shqyrtim direkt, fi ton siguri, veçanërisht

është efi kas kur është numri i madh i çështjeve administrative.

Sipas Ligjit për procedurë të përgjithshëm administrative, kontrolli kryhet kur ka nevojë të

përcaktohen ose të shqyrtohen rrethana me rëndësi thelbësore me vërejtje direkte nga ana e per-sonit zyrtar i cili udhëheq procedurën.

Kontrolli mbi sendin e lëvizshëm ose lëndën, mund të realizohet edhe në vendin ku ud-

hëhiqet procedura, nëse sendi pa ndonjë vështirësi ose problem më të madh mund të bartet. Sipas rregullit, kontrolli kryhen “në vend”, respektivisht atje ku gjenden sendi i lëvizshëm ose i palëvizshëm. Për shkak të specifi kës së lëndës, kontrolli mund të kryhet edhe me pjesëmarrjen e ekspertit. Pala ka të drejtë të jetë prezent gjatë kontrollit, kurse a do të jetë prezent edhe ndonjë person tjetër vendos personi zyrtar i cili udhëheq procedurën. Mbajtja e shqyrtimit gojor dhe kontrollit, sipas Ligjit për pro-cedurë të përgjithshme administrative është e domosdoshme.

A do të përcaktohet një fakt ose jo, zakonisht, varet prej vlerësimit të personit zyrtar i cili

udhëheq me procedurën ekzaminuese. Megjithatë, ka çështje për të cilat, duke marrë parasysh

natyrën e tyre, kontrolli në çdo rast duhet të kryhet. P.sh., mbajtja e kontrollit nuk varet prej personit zyrtar kur duhet të sillet vendim për rrëzim të domosdoshëm të ndërtesës e cila është vjetërsuar tepër. Kontroll në këtë procedurë ekzaminuese, jo vetëm që do të mbahet, para sjelljes së vendimit, por me atë njëkohësisht do të përdoret edhe provë me ekspertizë edhe atë në mënyrë të domosdoshme. Në këtë rast, nuk është e mjaftueshme vetë të kryhet kontroll, nëse në të njëjtën kohë nuk kryhet edhe shqyrtim

profesional civilo-teknik, prej ekspertit, se ndërtesa ka prirje për të rënë.

Pronari ose ai i cili e mban sendin mbi të cilin duhet të kryhet kontroll ose tek i cili sendi i kontrollit gjendet, është i obliguar të lejojë të kryhet kontroll. Në qoftë se pronari ose ai cili e mban sendin, nuk dëshiron të kryhet kontrollin mbi sendin, kurse nuk ka shkaqe të arsyeshme për këtë, kundërt tij mund të zbatohen sanksione, njëjtë sikurse kundrejt dëshmitarit i cili nuk dëshiron të dëshmojë. Ai i cili e mban sendin mund ta pamundësojë dorëzimin e sendit për t’u kontrolluar, vetëm kur për këtë ekzistojë shkaqe të arsyeshme, për të cilat edhe dëshmitari mund të refuzojë të dëshmojë. Arsyet për këtë janë dhënë në Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative dhe nëse personi zyrtar konstaton se ekzistojë shkaqe të tilla, kundër mbajtësit të sendit nuk mund të zbatojë asnjë sanksion.

SIGURIMI I PROVAVE

Nevoja për sigurimin e provave, mund të paraqitet për çështjet administrative për të cilat, nevo-jiten mjete provuese të cilat paraqiten, për shkak të pritjes (në radhë), ekziston rrezik, ato plotë-

69


sisht të humben (zhduken), ose të ndryshojnë aq sa, edhe ato, më vonë të vështirësojnë ose të

pamundësojnë provimin e tyre. Që të mos paraqiten pasoja të tilla, ligji lejon, prova e tillë të mund të sigurohet, respektivisht të paraqitet në ndonjë fazë të procedurës, madje edhe nëse nuk është iniciuar procedurë. Kusht për këtë është ekzistimi i frikës së arsyeshme, se, ndonjë provë e nevojshme, më vonë do të paraqitet ose se paraqitja do të vështirësohet. Ky sigurim i provave kryhet sipas detyrës zyrtare, ose me kërkesë të palës, respektivisht një personi tjetër, i cili për kët ka interes ligjor.

Nëse sigurimi bëhet gjatë procedurës, kompetent për këtë është organi i cili udhëheq proce-durën. Organ kompetent për sigurimin e provave, para se të iniciohet procedura është organi në rajonin e të cilit gjenden sendi i cili duhet të shqyrtohet, respektivisht në rajonin e të cilit qëndrojnë personat të cilët duhet të dëgjohen.

Nevojë për sigurimin e provave ka kur ajo është në interes shoqëror, respektivisht interes

publik dhe nëse atë e kërkojnë, shkaqe të veçanta të cilat janë me karakter urgjent, si p.sh., kur ndërtesave ekzistuese të vjetra të eksproprijuara duhet të rrëzohet, para se të sillet vendim për kom-pensim për ndërtesën. Në këtë rast, në mënyrë direkte, madje para se të rrëzohet ndërtesa, duhet të sigurohen të gjitha provat për të gjitha elementet të cilat në përputhje me ligjin janë me rëndësi thelbë-sore për përcaktimin e shumës së kompensimit.

PYETJE:

1. Çfarë nënkuptojmë me procedurë ekzaminuese dhe cili është qëllimi i saj?2. Kur vendimi mund të sillet me procedurë të shkurtër?3. Çfarë është çështje paraprake në procedurë dhe si veprohet?4. Çfarë është shqyrtim gojor në procedurë administrative dhe kur është ajo e domosdoshme?5. Për cilat shkaqe të arsyeshme mund të përjashtohet publiku prej shqyrtimit gojor?6. Shpjegoni zhvillimin e shqyrtimit gojor.7. Shpjegoni përmbajtjen e procesverbalit të shqyrtimit gojor.8. Çfarë janë provat dhe si ndahen ato?9. Çfarë nënkuptojmë me dëshmitar dhe kush mund të jetë dëshmitar?10. Cilat janë obligimet e dëshmitarit?11. Në cilat pyetje dëshmitari nuk është i obliguar të përgjigjet?12. Kur provimi zbatohet përmes ekspertizës?13. Kush mund të jetë ekspert?14. Në cilën mënyrë zbatohet ekspertiza?15. Shpjegoni dallimet midis dëshmitarit dhe ekspertit?16. Çfarë është momenti dhe si i ndajmë dokumentet?17. Çfarë nënkuptojmë me dokument publik dhe si është fuqia provuese tij?18. Kur mund të jepen certifi kata dhe dokumente tjera edhe pse organi, respektivisht institucioni nuk

mban evidencë zyrtare për këtë dhe si është fuqia e tyre provuese?19. Kur përdoret deklarata e palës si mjet provues?20. Çfarë nënkuptojmë me kontroll?21. Shpjegoni institutin sigurim i provave?

70


VENDIMMARRJA NË SHKALLËN E PARË

VENDIMI SI AKTI ADMINISTRATIV I SHKALLËS SË PARË

Vendimi është akt administrativ individual me të cilin vendoset për një çështje adminis-

trative e cila është lëndë në procedurë administrative. Ai sillet pas plotësimit të të gjitha kushteve ligjore, të nevojshme për vendimmarrje.

Nëse personi zyrtar i cili udhëheq me procedurën nuk është i autorizuar të sjellë vendim, do të përpilojë draft të vendimit, të cilin parafrazon dhe e dorëzon për nënshkrim tek udhëheqësi i orga-

nit, respektivisht tek personi zyrtar i organit të njëjtë, i cili me nënshkrim ose nga ana e udhëheqësit (p.sh., ministri, sekretari shtetëror, drejtori i njësisë rajonale, etj.) është i autorizuar për sjelljen dhe

nënshkrimin e vendimit për atë lloj të çështjeve administrative.

Organi kompetent për sjelljen e vendimit të shkallës së parë para se të sjellë vendim është i obl-iguar të kontrollojë a janë përcaktuar të gjitha faktet dhe rrethanat të cilat janë të rëndësishme për sjelljen e vendimit për çështjen konkrete administrative dhe a u është mundësuar palë vetë realizojnë të gjitha të drejtat e veta në procedurë. Kur do të konstatohet se procedura në atë drejtim, është ud-hëhequr me rregullsi, mund të llogaritet se lënda është e pjekur për vendimmarrje.

Vetë vendimmarrja përbëhet prej këtyre veprimeve: 1) vlerësimit të provave për fakte dhe rrethana të cilat janë me rëndësi, 2) nxjerrja e konkluzioneve për gjendjen e konstatuar faktike, 3)

përcaktimi i burimeve materiale të cilat do të zbatohen, në bazë të gjendjes së konstatuar faktike dhe 4) përcaktimi i të drejtave dhe detyrimeve të cilat dalin prej zbatimit të dispozitës së caktuar në bazë të gjendjes së konstatuar faktike.

Vendimi, gjithmonë sillet në formë të shkruar. Vetëm kur është e nevojshme ndërmarrja e ma-save urgjente, me qëllim të sigurohet qetësia dhe siguria publike ose të mënjanohet ndonjë rrezik direkt për jetën dhe shëndetin e njerëzve dhe pronës, mund të sillet edhe vendim gojor.

Vendimi përbëhet prej këtyre pjesëve më të rëndësishme: hyrjes, diapozitivit, arsyetimit, këshilla për mjete juridike, funksioni dhe nënshkrimi i personit të autorizuar dhe të tjerë.

Hyrja është pjesë e vendimit në të cilën bëjnë pjesë: emri i organit i cili e sjell vendimin dhe rregullimi formal me të cilin ai i është dhënë në kompetencë (legjitimiteti i organit të vendosë për një

çështje administrative konkrete); emri dhe cilësia e palës, respektivisht e përfaqësuesit të saj ligjor ose të autorizuarit; lënda e procedurës, respektivisht përmbajtje e shkurtër për materien e çështjes administrative nëse procedura udhëhiqet sipas detyrës zyrtare, respektivisht shpjegim i shkurt (përm-bajtje) i kërkesës kur procedura është iniciuar me propozim të palës.

Dispozitivi është pjesa më e rëndësishme e vendimit. Dispozitivi është përmbajtje e shkurtër dhe e qartë e vendimit për çështje administrative e cila është lëndë e procedurës, prej të cilës mund të shihet si është vendosur, respektivisht si është zgjidhur kërkesa e palës. Nëse me vendimin urdhërohet kryerja e ndonjë veprimi, në atë rast në diapozitiv caktohet edhe afati për kryerjen e atij veprimi. Në diapozitiv jepet edhe konstatimi se ankesa e paraqitur kundër vendimit nuk e ndal ekzekutimin e tij (nëse ashtu është paraparë), pastaj, vendim, për atë se kush i mbart shpenzimet në procedurë (nëse ka), respektivisht për atë kush është i obliguar t’i paguaj dhe brenda cilit afat. Nëse çështja administrative, për të cilën vendoset përbëhet prej më tepër kërkesave, atëherë për të qenë më e qartë, vetë diapozitivi ndahet në më tepër pika (respektivisht ai është dhënë në më tepër pika).

Arsyetimi në thelb është shpjegim i diapozitivit. Në atë janë paraqitur lënda, respektivisht kërke-sa e palës dhe mënyra me të cilën është konstatuar gjendja faktike për lëndën e çështjes administra-tive, pastaj, vetë procedura ekzaminuese, me shpjegim të veçantë të konkluzioneve të paraqitura sipas vlerësimit të lirë të provave, si dhe të burimeve materiale me përmendjen e dispozitave të cilat janë

71


zbatuar në çështjen administrative konkrete, me arsyetim ligjor për atë se pse pikërisht në bazë të atyre dispozitave zgjidhet çështja konkrete administrative.

Sa i përket kërkesave të palës të cilat nuk ishin pranuar, është e nevojshme të jepen shkaqet për këtë. Më në fund, prej gjithë kësaj nxirret konkluzion se për çështjen (lëndën) është vendosur të zgjid-het, ashtu, siç është vendosur në diapozitivin e vendimit. Vetëm një arsyetim i tillë mund të shërbejë si bazë e sigurt në vlerësimin e më tejshëm të ligjshmërisë së vendimit të sjellë.

Arsyetimi është i domosdoshëm edhe kur vendimi sillet sipas vlerësimit të lirë. Kjo mund të jetë edhe mjaft i shkurt, të mos i ketë të gjitha pjesët, por vetëm nëse kemi të bëjmë me një çështje të vetme dhe tipike në të cilën kërkesa e palës është përmbushur në tërësi. Në atë rast arsyetimi përbëhet, vetëm në paraqitjen e shkurt të kërkesës dhe thirrjen e burimit, respektivisht dispozitave në bazë të të cilave çështja administrative është zgjidhur. Megjithatë, edhe në rast se kemi të bëjmë me një çështje admin-istrative me një palë, nëse kërkesa e palës nuk është përmbushur, arsyetimi duhet të jetë e plotë me të gjitha pjesët e tij.

Udhëzimi (këshillë) për mjetet juridike është shpjegim për palën për atë se a është apo nuk është vendimi të cilin e pranon përfundimtar në procedurë administrative; se a është ose jo ekzeku-tiv, respektivisht kundër vendimit a mund të paraqitet ankesë ose nuk mundet dhe pse vendimi i sjell në rastin e fundit është ekzekutiv; dhe më në fund, a është bërë fuqiplotë (nëse sipas ligjit nuk është paraparë kontest administrativ) ose nuk është. Me fj alë tjera, udhëzimi duhet të përmbajë mesazh të qartë për atë se kundër vendimit të pranuar mund të paraqitet ankesë ose mund të iniciohet kontest administrativ ose ndonjë procedurë tjetër para gjykatës kompetente.

Nëse lejohet ankesë në udhëzim potencohet kujt i (paraqitet) dhe brenda cilit afat dhe sa taksë dorëzohet, me vërejtjen se, ankesa mund të deklarohet edhe në procesverbal.

Nëse kundër vendimit mund të iniciohet kontest administrativ, në udhëzim potencohet deri te cila gjykatë paraqitet padia dhe brenda cilit afat. Në rast se mund të iniciohet, ndonjë procedurë tjetër para gjykatës, potencohet gjykata të cilës pala mund t’i drejtohet dhe brenda cilit afat.8

Pjesë tjera përbërëse të vendimit të cilat gjithashtu janë me rëndësi thelbësore janë num-ri, data, vendin, nënshkrimi dhe gjurma e vulës së organit. Me këto pjesë, respektivisht këto shenja, përmbajtja e vendimit zyrtarizohet edhe me atë vendimi fi ton karakter të aktit administrativ. Numri

i vendimit është shenjë e tij e rëndësishme, me të cilin ai dallohet prej llojeve tjera të vendimeve dhe akteve zyrtare. Data, e simbolizon kohën e dorëzimit të tij, që është shumë me rëndësi sa i përket dispozitave të cilat janë zbatuar, sepse për vlerësimin e ligjshmërisë së vendimit janë autoritative ato burime materiale të cilat kanë qenë në fuqi gjatë sjelljes së vendimit.

Vendimi i përpiluar në këtë mënyrë duhet të mbarojë me konstatim për mënyrë me të cilën taksa është paguar dhe anuluar.

Një kopje e vendimit të sjellë në formë të shkruar, domosdoshmërish i dërgohet palës, pas së cilës, ai merr veprim ligjor. Në realitet, prej vendimit origjinal të përgatitur i cili është i nënshkruar nga ana e personit të autorizuar dhe i cili mbetet tek organi i cili e ka sjell, përpunohen një numër i nevo-jshëm i dokumenteve të vërtetuar, të destinuara për palët.

8 Nëse në vendim nuk është dhënë ose është dhënë udhëzim i paplotë, pala, sipas rregullave në fuqi ose, në afat prej 8 dite, prej organit i cili e ka sjell vendimit, mund të kërkojë, vendimin e sjellë për sa i përket mjetit juridik, respektivisht këshillës juridike, ta plotësojë. Në atë rast, afati për ankesë ose përdorimi i një mjeti tjetër juridik fi llon të rrjedh prej ditës së dërgimit të vendimit i cili është i plotësuar.Nëse, në vendimi është dhënë këshillë e gabuar për të drejtën e mjetit juridik, pala mund të veprojë sipas dispozitave ligjore në fuqi ose sipas, udhëzimit të dhënë gabim. Në këtë rast, pala, nëse vendos ta përdor ankesën, për mbrojtjen e të drejtës së vet, ajo nuk do të vuaj asnjë pasojë të dëmshme, sepse mjeti juridik i shfrytëzuar për mbrojtjen e të drejtës së vet dot ë arrijë deri te organi për zgjidhje në afatin e përcaktuar.

72


Nëse vendimi përpunohet në formë mekanografi k, respektivisht në formë elektronike, në

vend të nënshkrimit dhe vulës përmban faksimil9, respektivisht nënshkrim elektronik10.

LLOJET E VENDIMEVE

E drejta administrative njeh më tepër lloje të vendimeve administrative, të cilat mund të kenë vlefshmëri të përkohshme ose të përhershme. Më shpesh paraqitet nevoja për sjelljen e vendimeve të cilat praktika i ka emëruar si vendime për çështje kryesore dhe të cilat llogariten si të përhershme dhe të pavarura.

VENDIMI PËR ÇËSHTJEN KRYESORE

Vendimi për çështje kryesore është ai me të cilin vendoset për çështje administrative

(lëndë) për të cilën është iniciuar procedura administrative.

Vendimi për çështje kryesore do të ishte p.sh. vendimi për eksproprijimin e patundshmërisë (tokës) në pronësi civile, respektivisht private, të sjellë me propozim të Qytetit të Shkupit, me qëllim në atë vend të ngritet përmendore e mbrojtësve të Qytetit prej armikut, i cili është me interes të përgjith-shëm, respektivisht publik përmendorja e tillë të ngritet.

Megjithatë, gjatë procedurës administrative, mund të paraqitet nevoja për ndonjë çështje të sil-let, një vendim më ndryshe i përkohshëm ose i përhershëm, vendim, p.sh., I pjesërishëm, plotësues ose lloj tjetër vendimi.

VENDIMI I PJESËRISHËM

Vendim i pjesërishëm është vendimi me të cilin prej shumë pikave të përmendura në

kërkesë, të zgjidhen vetëm ato të cilat për momentin janë të pjekura për zgjidhje. Ky vendim lloga-ritet si vendim i pavarur.

Nevoja e sjelljes së vendimit të pjesërishëm, zakonisht paraqitet për shkak të karakterit të kërkesës e cila përbëhet prej më tepër pikave (urgjencë ose praktikë) prej të cilave disa janë të pjeku-

ra për zgjidhje, të mos pritet për pikat tjera të kërkesës, të cilat janë më pak të rëndësishme dhe me më pak urgjencë, për të cilat edhe më tej duhet të udhëhiqet procedurë ekzaminuese, derisa ajo nuk mbaron, sepse, p.sh., faktet e pikave tjera të kërkesës të cilat janë me rëndësi thelbësore, nuk janë ende mjaftueshëm të kontrolluar dhe të konstatuara për t’i zgjidhur. Për çështjet e këtilla administrative, për të cilat për të gjitha kërkesat e parashtruara duhet të sillet, një vendim i përbashkët, sillen dy ose më

tepër vendime të pjesërishme, secila me fatin e vet të pavarur dhe secila mund të jetë lëndë e ankesës së veçantë, respektivisht tjetër mjet juridike përkatës.

9 Faksimil: shtambil në të cilën është gravuar nënshkrimi i dikujt (më shpesh i atij që duhet shpesh të nënshkruajë akte/dokumente). Ai quhet edhe nënshkrim i përsëritur i origjinalit të nënshkrimit të nënshkruesit.

10 Nënshkrimi elektronik përfshinë të dhëna të nevojshme të cilat përmbahen ose janë personalisht të lidhura me të dhëna tjera në formë elek-tronike. Me atë, gjithashtu si nënshkrimi klasik konstatohet autenticiteti i të dhëna të aktit, p.sh., vendimi, përfshirë edhe konstatimin e identitetit të nënshkruesit. Nënshkrimi elektronik i pranuar në përgjithësi është nënshkrim i cili ekskluzivisht është i lidhur me nënshkruesin me të cilin ai me siguri të madhe mund të konstatohet. Ai krijohet në bazë të të dhëna dhe mjetet e pranuara në përgjithësi për nënshkrimet elektronike të cilat janë nën kontroll të plotë të nënshkruesit. Nënshkrimi i këtillë është ashtu i lidhur me të dhënat e atij që kanë të bëjnë që mundëson konstatimin edhe të secilit zbatim të mëvonshëm të atyre të dhënave me të cilat ka të bëjë nënshkrimi. Të dhënat e destinuara për nënshkrim elektronik janë të dhënat të cilat janë shfrytëzuar gjatë krijimit të nënshkrimit elektronik, si p.sh., kodet ose shifrat kriprografi ke private dhe çelësat për deshifrim. Dhënësi i nënshkrimit elektronik është person fi zik ose juridik i autorizuar i cili lëshon certifi kata ose siguron shërbime tjera të lidhura me certifi kata, respektivisht nënshkrime elektronike.

73


VENDIMI PLOTËSUES

Vendimi plotësues është ai vendim i cili me kërkesë të palës ose sipas detyrës zyrtare sillet me qëllim me atë në mënyrë plotësuese të vendoset për ato çështje të lëndës në procedurë për

të cilat, me vendimin sjellë tanimë nuk është vendosur, zakonisht, sepse, janë lëshuar (p.sh., për shpenzimet e bëra në procedurë).

Sjellja e vendimit plotësues nuk është i kufi zuar me afat. Vendimi i këtillë, sipas detyrës zyrtare ose me kërkesë (propozim) të palës, sillet kur do të konstatohet se me vendimin e parë, si kryesore ishte lëshuar çështja të zgjidhet (vendoset) në tërësi.

Vendimi plotësues, gjithashtu llogaritet si vendim i pavarur. Nëse p.sh., ilegalisht ka ushtruar vep-rimtari të pavarur artizanale, ajo me vetë tërheq ndalesë e ushtrimit të veprimtarisë së tillë. Për këtë janë paraparë edhe sanksione për konfi skimin për të ardhurat e fi tuara në këtë mënyrë. Nëse me zgjidhjen e kësaj çështje administrative, ishte vendosur vetëm të ndalohet puna e më tejshme, pa mos iu konfi skuar të ardhurat e realizuara ilegalisht, në atë rast, ky, e dyta (të ardhurat e realizuara ilegalisht) do të ishte shkak për sjelljen edhe të një vendimi plotësues me të cilin për këtë në mënyrë plotësuese do të vendosej.

VENDIMI I PËRKOHSHËM

Vendimi i përkohshëm është vendim me të cilin për shkak të rrethanave të veçanta, para për-fundimit të procedurës, nevojitet përkohësisht të rregullohen marrëdhënie të caktuara në bazë të

të dhënave jo të plota. Kur për çështjen e njëjtë, më vonë do të sillet vendim për çështjen kryesore, vendimi i përkohshëm i cili është sjellë gjatë procedurës, abrogohet dhe i ndërpritet vlefshmëria.

Nëse sjellja e vendimit të përkohshëm është me propozim të palës, organi kompetent për këtë, mund të caktojë kusht, pala e deponojë (dorëzojë) sigurim për kompensimin e dëmit eventual i cili mund t’i shkaktohet palës kundërshtare me ekzekutimin e këtij vendimi.

Si shembull, për vendimin e përkohshëm mund të shërbejë caktimi i akontacionit tatimor. Që të mos pengohet rrjedha normale e të ardhurave buxhetore, deri në sjelljen e vendimit defi nitiv për tatimimin e të ardhurave për vitin e ardhshëm kalendarik, tatimpaguesve në bazë të të dhënave të disponueshme me të cilat disponon, përmes vendimeve të përkohshme, mund t’u caktohet pagimi i tatimit për detyrimet e ardhshme tatimore, p.sh., për vitin e ardhshëm. Kur, më vonë do të sillet vendimi defi nitiv për tatimim për atë vit, këtyre personave do të hiqen të gjitha vendimet e lartpërmendura, ashtu që akontacioni (nëse është paguar), u llogaritet në riparimin e huamarrjes sipas vendimit të ri për tatimimin e tatimit në të ardhura i cili është përfundimtar.

KONKLUZIONI

Konkluzioni është lloj i veçantë i vendimit me të cilin vendoset për çështje ose veprime

në lidhje me procedurën, posaçërisht për veprime, direkt të lidhura me çështjen kryesore të cilat në procedurë paraqiten si anësore, si p.sh., konkluzion për shkarkimin e personit zyrtar, konkluzion për kompensim të dëshmitarit, konkluzion për kompensim për punën e ekspertit dhe të tjera.

Nëse me konkluzion kërkon kryerjen e çfarëdo veprimi në atë duhet të caktohet edhe afati për

kryerjen e tij.

Me konkluzion, kryesisht vendoset për propozime të palës, me të cilat, pala, kërkon të kryhen disa veprime shtesë në procedurë, ose e kundërta, për urdhra të dhëna palëve nga ana e personit zyrtar, për të kryer veprime të caktuara në procedurë.

74


Kundër konkluzionit mund të paraqitet ankesë e veçantë kur kjo në veçanti është paraparë me ligj. Në këtë rast, konkluzioni dallohet prej vendimit, vetëm për nga emri, sepse, i përmban të gjitha pjesët e domosdoshme, si edhe vendimi (diapozitivi, arsyetimi, udhëzimi për ankesë).

Sa i përket të drejtës së ankesës, afati për ankesë, organit kujt i drejtohet dhe kujt i dorëzohet, për këtë lloj të konkluzionit vlen, e njëjta që është thënë për ankesën e paraqitur kundër vendimit.

Konkluzioni kundër të cili nuk lejohet ankesë, mund të refuzohet bashkë me ankesën e paraqitur kundër vendimit për çështjen kryesore.

Ankesa me të cilën sulmohet konkluzioni, sipas rregullit nuk e shtynë ekzekutimin e tij. Prej kësaj përjashtohen rastet për të cilat me ligj ose me vetë konkluzionin është caktuar ndryshe.

Konkluzioni përpilohet në formë të shkruar, kurse të interesuarve u komunikohet gojar-

isht.

Konkluzionin për të cilin është kompetent ta sjellë vetë organi tek i cili udhëhiqet procedura

(p.sh., konkluzion për ndërprerjen e udhëheqjes së më tejshme të procedurës për shkak të mos ardhjes së palës në shqyrtim gojor në të cilën është ftuar si duhet dhe me propozim të së cilës është iniciuar pro-cedura), duhet të dallohet prej konkluzionit për sjelljen e të cilit është kompetent vetë personi zyrtar i

cili udhëheq me veprimet në procedurë (p.sh., konkluzion për përjashtimin e publikut në shqyrtimin gojor). Prej konkluzionit të sjellë me iniciativë të vetë organit, respektivisht personit zyrtar, palës domosdo i dërgohet kopje e vërtetuar, të sjella me propozim të palës, sipas rregullës, kopje e vërtetuar prej konkluzi-onit nuk i dërgohet palës, përveç nëse palam atë e kërkon ose nëse ajo ashtu është përcaktuar me ligj.

AFATI PËR SJELLJEN E VENDIMIT TË SHKALLËS SË PARË

Kur procedura është iniciuar me kërkesë të palës, kurse kemi të bëjmë me një çështje më të

thjesht administrative për shqyrtimin e së cilës nuk nevojitet të zbatohet procedurë ekzaminuese e veçantë, me ligj është përcaktuar vendim për atë çështje administrative të sillet dhe palës t’i jepet, sa më shpejtë të jetë e mundur, kurse së paku në afat prej 15 dite. Në të gjitha rastet tjera, kur nevojitet të udhëhiqet procedurë administrative e veçantë, për ndonjë çështje më komplekse administrative,

organi është i obliguar të sjellë vendim edhe atë palës t’i dorëzojë më së gjati, në afat prej 30 dite, në qoftë se nuk kemi të bëjmë për çështje administrative për të cilën me ligj të veçantë nuk është paraparë ndryshe. Këto afate në të cilat është e domosdoshme të sillet vendim, fi llojnë të rrjedhin prej ditës së paraqitjes së kërkesës, të mund të veprohet mbi të dhe të punohet.

Për disa lloje të çështjeve administrative (lëndë), për të cilat procedura në varësi të natyrës

së tyre iniciohet me kërkesë të palës, organi i cili udhëheq me procedurën për kërkesat e këtilla të veçanta (për të cilat forma dhe përmbajtja është paraparë me ligj), është i obliguar të sjellë vendim në afat të paraparë me ligjin material me të cilin është rregulluar ajo materie. Nëse organi kompetent

për këto kërkesa nuk sjell vendim në afatin e paraparë, do të llogaritet se kërkesa e palës është

pranuar, në përputhje me ligjin në bazë të të cilit zgjidhen kërkesat e këtilla.11 Kjo bëhet me qël-

11 Pranimi i kërkesës së palës kur organi nuk do të veprojë në afatin e paraparë është rregulluar me nenin 129-a të Ligjit për procedurë të përgjith-shme administrative. Kështu, kur pala do t’i drejtohet organit kompetent për realizimin e ndonjë të drejte, obligim ose interes juridik, me kushtet e përcaktuara me ligj dhe kur organi nuk do të veprojë mbi atë kërkesë në afatin e paraparë, do të llogaritet se parashtresa është pranuar sipas dispozitave të nenit 129-a të Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative, në qoftë se është paraqitur në formë të veçantë dhe përmbajtje të përcaktuar me ligjin material ose akt nënligjor. Parashtresat e këtilla paraqiten në dy kopje identike në formularin e përgatitur pre përpara, i cili përveç udhëzimit për plotësimin dhe provave të nevojshme të cilat i bashkëngjiten, i përmbajnë edhe kushtet e përcaktuara me ligjin material dhe elementet e nevojshme të parapara me dispozitat e Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative. Pranimi i parashtresës me nënshkrim vër-tetohet në kopjen e dytë e cila mbetet si provë tek parashtruesi. Rregulli i parashtresës së këtillë prej organit kompetent kontrollohet në afat prej tri dite prej pranimit të parashtresës. Parregullshmëritë eventuale në parashtresë mënjanohen në afatin e përcaktuar në mënyrë dhe kushtet siç është me të gjitha parashtresat tjera. Në qoftë se organi kompetent për parashtresën nuk sjell vendim në afatin e përcaktuar me ligjin material, parash-

75


lim të sigurohet realizim dhe mbrojtje më efi kase e të drejtave dhe detyrimeve të subjekteve si dhe të pengohet sjellja e brendshme dhe e papërgjegjshme e organeve kompetente të veprojnë dhe t’i zgjid-hin kërkesat e këtilla të palëve. Sipas rregullit, ato janë çështje të cilat shpesh përsëriten në procedurat në mënyrë ekuivalente dhe për këto udhëhiqet procedurë e shkurtër administrative, siç është ajo, p.sh., me kërkesat e ushtrimit të veprimtarisë së regjistruar tregtare dhe veprimtarive tjera, pastaj, dhënia e lejeve (licencave) për ushtrimin e veprimtarisë, etj., ku nuk ka shkak për sjelljen e vendimit me të cilin do të plotësohet kërkesa e palës, nëse janë plotësuar kushtet e parapara me ligjin material. Koha e harxhuar për plotësimin e kërkesës nuk llogaritet në këtë afat.

PYETJE:

1. Çfarë nënkuptojmë me vendim në procedurë administrative dhe në çfarë mënyre sillet vendimi?2. Çfarë vendime sillen në procedurë administrative?3. Në cilat forma sillen vendimet?4. Cilat pjesët përbërëse të vendimit?5. Cili është qëllimi i arsyetimit në vendim?6. Çfarë përmban udhëzimi për mjetin juridik?7. Në cilat afate sillen vendime?8. Për çfarë vendoset me konkluzion?9. Kur procedura mbaron me konkluzion?10. Cilat janë dallimet midis vendimit dhe konkluzionit?11. Çfarë nënkuptojmë me mjete juridike dhe si ndahen ato?12. Kundër cilave akte lejohet ankesa?

truesi ka të drejtë në afati prej tri dite prej skadimit të atij afati (rregulluar me ligjin material) të parashtrojë kërkesë deri te funksionari i cili udhëheq me organin, respektivisht deri te udhëheqësi i cili udhëheq me procedurën, për sjelljen e vendimit me të cilin do të konstatohet se janë plotësuar kushtet për zbatimin e dispozitave të nenit 129-a të Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative me të cilat është rregulluar mënyra e këtillë e zgjidhjes së kërkesave të paraqitura. Nëse funksionari ose udhëheqësi edhe pas kësaj kërkese të dytë të palës nuk sjell vendim, parashtruesi i kërkesës fi ton të drejtën të iniciojë kontest administrativ para gjykatës kompetente. Mos sjellja e vendimit në këtë rast, sipas Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative paraqet shkelje (shkelje të autorizimeve ose moskryerje e detyrës zyrtare së funksionarit, respektivisht udhëheqësit të organit) dhe kjo tërheq përgjegjësi sipas kushteve dhe në procedurë të parapara me ligj.

77

MJETET JURIDIKE NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE DHE EKZEKUTIMI I AKTEVE PËRFUNDIMTARE

MJETET JURIDIKE NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE DHE EKZEKUTIMI I

AKTEVE PËRFUNDIMTARE

NOCIONI DHE E DREJTA E ANKESËS

Për të siguruar ligjshmërinë dhe rendin në punën e organeve shtetërore dhe mbrojtjen e të dre-jtave të qytetarëve, në procedurën e rregullt administrative sa i përket vendimmarrjes për çështjet ad-ministrative, me Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative është pranuar parimi i shkallës së

dyfi shtë. Sipas këtij parimi, për të cilin tanimë folëm, në procedurën e rregullt administrative, në lidhje me kërkesën e palëve, çështja e tyre administrative të shqyrtohet dhe të zgjidhet, mund të shfrytëzohen dy instancat administrative. Që të mund ky parim praktikisht të realizohet, nevojitet pala ose person tjetër i autorizuar të shfrytëzojë të drejtën e ankesës.

Më rrallë shkalla e dyfi shtë mund të realizohet edhe sipas detyrës zyrtare.

Ankesa është mjet i rregullt juridik, me të cilin sigurohet realizimi i vendimit të shkallës së dytë në procedurë administrative. Termi “mjet juridik” paraqet kuptim më të ngushtë të “mjeteve juridike”

dhe përdorimi i tij, ka të bëjë me paraqitjen e ankesës, i cili mund të paraqitet kundër vendimit të shkal-lës së parë. Me “mjete juridike” si kuptim më i gjerë nuk nënkuptohet vetëm ankesa, por edhe kundër-

shtimi dhe padia administrative-gjyqësore për të cilën në njërën prej përmbajtjeve fl itet në veçanti.

Sipas rregullës, pala ka të drejtën e ankesës kundër çdo vendimi të shkallës së parë dhe ajo e drejtë e saj, vetëm me ligj mund të mos lejohet, respektivisht të përjashtohet. Megjithatë, nëse në

shkallën e parë ka vendosur organi i administratës shtetërore mbi të cilin nuk ka organ më të

lartë, (i shkallës më të lartë), në atë rast pala nuk ka të drejtë ankese, por mund në mënyrë direkte

të iniciojë kontest administrativ. Megjithatë, edhe kundër vendimeve të këtilla të organeve të admin-istratës shtetërore mund të paraqitet ankesë nëse kemi të bëjmë me çështje administrative për të cilën është përjashtuar kontesti administrativ ose nëse mundësia për paraqitjen e ankesës është përcaktuar me ligj të veçantë ose me dekret të Qeverisë.12

Në të gjitha rastet në procedurë administrative kur nuk është paraparë organ për vendimmarrje në shkallë të dytë, pala kundër vendimit të shkallës së parë mund me padi të iniciojë kontest adminis-trativ para Gjykatës administrative.

Pala ka të drejtën e ankesës edhe kur nuk është sjellë ose nuk i është dorëzuar vendimi në afatin e paraparë. Kërkesa e palës për sjelljen e vendimit në këtë rast llogaritet sikur është refuzuar.

PËRMBAJTJA E ANKESËS DHE AFATI NË TË CILIN PARASHTROHET

Ankesa është parashtresë, për të cilën, sa i përket pjesëve përbërëse dhe kërkesës së parashtruar në të, vlen e njëjta për të cilën tanimë folën në përmbajtjen për parashtresat, në përgjithësi, si njëra prej mënyrave të komunikimit midis organeve dhe palës. Për të lehtësuar përdorimin e ankesës, si mjet juridik themelor për mbrojtjen e palës, në ligj është thënë, se ajo nuk është patjetër të arsyetohet me

12 Për ankesën kundër vendimit të shkallës së parë të organeve të administratës shtetërore, vendos komisioni për vendimmarrje në procedurë ad-ministrative në shkallën e dytë pranë Qeverisë së Republikës së Maqedonisë. Për ankesën kundër vendimit të shkallës së parë të organit në përbërje të organit të administratës shtetërore, vendos funksionari i cili udhëheq me organin e administratës shtetërore. Ndërsa për ankesën kundër vendimit të shkallës së parë të drejtorisë ose personi tjetër juridik me autorizim publik, vendos organi i përcaktuar me ligj. Kundër vendimit të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë nuk mund të paraqitet ankesë, por direkt mund të udhëhiqet kontest administrativ para Gjykatës administrative të Re-publikës së Maqedonisë (para themelimit të Gjykatës themelore, këto konteste i udhëhiqte Gjykata e lartë e Republikës së Maqedonisë). Për ankesën kundër vendimit të sjellë prej Kryetarit të komunës, vendos ministria kompetente.

78


gjuhën e juristit, duke u thirrur në dispozita. Që të merret ankesa në shqyrtim në procedurë, mjafton pala në ankesë në mënyrë të qartë të paraqesë për çfarë nuk është e kënaqur në vendimin e shkallës së parë dhe cila është kërkesa e saj ankimore. Megjithatë, për të mësuar se kundër cilit akt administrativ (vendim) ajo është paraqitur, me këtë edhe të shmangen pengesat e panevojshme, në ankesë, duhet saktë të përmendet vendimi i cili me atë sulmohet (refuzohet), me shënimin e numrit, datës dhe

organin i cili e ka sjellë atë vendim.

Afati i përgjithshëm për paraqitjen e ankesës kundër vendimeve të shkallës së parë të sjel-

la në procedurë administrative është 15 ditë, nëse me ligj të veçantë për ndonjë materie administra-tive nuk është paraparë ndryshe.

Afati prej 15 ditë llogaritet prej ditës së parë të ardhshme pas dorëzimit të vendimit të shkallës së parë. Në çështjet administrative me më tepër palë, secilës prej palëve u dorëzohet kopje e veçantë e kopjes së vërtetuar të vendimit të shkallës së parë, sepse afati për ankesë, për secilën prej palëve rrjedh, në mënyrë të veçantë në varësi prej asaj kur është bërë dorëzimi i vendimit.

Sa i përket vetë paraqitjes së ankesës, ajo dorëzohet direkt ose përmes postës edhe atë

përmes organit prej të cilit është sjellë vendimi i shkallës së parë ose direkt tek organi i shkallës

së dytë i cili duhet të vendosë për ankesën. Kuptohet se më mirë është dërgohet përmes organit të shkallës së parë, sepse edhe sikur të dërgohet, respektivisht dorëzohet direkt tek organi i shkallës së dytë, ajo menjëherë, sipas detyrës zyrtare kthehet prapa tek organi i shkallës së parë. Shkaku për këtë është se organi i shkallës së parë është i obliguar në lidhje me ankesën e paraqitur të realizohet veprime të caktuara dhe në bashkëngjitje të ankesës t’i paraqes dhe dërgojë të gjitha dokumentet e nevojshme të lëndës e cila gjendet tek ai.

Kështu më shpesh paraqitet ankesa. Megjithatë, ankesa mund të jepet edhe gojarisht në pro-

cesverbal në cilindo prej këtyre dy organeve, (organi i shkallës së parë prej të cilit është sjellë vendimi ose organi i cili duhet të vendosë në shkallën e dytë nëse kundër vendimit të shkallës së parë është parashtruar ankesë).

VEPRIMI I ANKESËS SË PARASHTRUAR

Ankesa, nëse është parashtruar, mund të shkaktojë dy veprime direkte, prej të cilave njëri është veprim devolutiv, ndërsa tjetri veprim suspendues. Veprimi devolutiv i ankesës konsiston në shqyrti-min e vendimit të shkallës së parë prej organit të shkallës së parë dhe kthimin e tij për riprocedim, res-pektivisht bartjen e zgjidhjes në shkallën e dytë, si organ më i lartë, kompetent të veprojë sipas ankesës së paraqitur.

Organi më i lartë, gjithmonë duhet të jetë përkatës dhe të jetë kompetent për llojin e njëjtë të materies, si organi i cili ka vendosur në shkallën e parë, përveç nëse me ligji nuk është përcaktuar ndry-she. Kështu, p.sh., nëse në shkallën e parë ka vendosur njësia rajonale e ndonjë organi të shpërndarë të drejtorisë së një sfere të caktuar (p.sh., Ministria për arsim), në shkallë të dytë, do të vendosë trupi përkatës (komisioni), i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, kompetent të vendosë për këtë prob-lematikë nga sfera e arsimit, në shkallë të dytë sipas ankesës.

Veprimi devolutiv i ankesës, nëse është paraqitur ankesë, mund t’i referohet edhe lëndës së zgjidhur prej organit drejtpërdrejtë më të lartë.

Veprimi suspendues i ankesës është në atë, vendimi, kundër të cilit është parashtruar, të mos mund të kryhet derisa vendimi, i cili është përfundimtar, nuk i dërgohet palës.

Me përjashtim, veprimi suspendues i ankesës mund të mos ekzistojë.

79


PROCEDURA SIPAS ANKESËS

PUNA E ORGANIT TË SHKALLËS SË PARË SIPAS ANKESËS

Puna e organit të shkallës së parë sipas ankesës së paraqitur kundër vendimit të tij kon-siston në ekzaminimin e asaj nëse ankesa është paraqitur në kohë në afatin e përcaktuar, nëse lejo-het ankesa dhe nëse personi i cili e ka paraqitur disponon me legjitimitet të palës. Nëse vlerësohet se ankesa nuk është me të meta, se është e justifi kuar dhe nuk ka nevojë të zbatojë procedurë të re ekzaminuese, në atë rast, vendimin e shkallës së parë, mund veta ta zëvendësojë me të ri, në atë mënyrë që çështjen do të zgjidh në mënyrë plotësuese, më ndryshe, sipas kërkesave të parashtruara të përmendura në ankesë.

Pala ka të drejtën e ankesës dhe në rast se vendimi është zëvendësuar me të ri. Në të gjitha rastet tjera organi i shkallës së parë është i obliguar ankesën, pa vonesa ta dërgojë, respektivisht dorëzo-jë, tek organi i shkallës së dytë, bashkë me vendimin e shkallës së parë dhe të gjitha dokumentet e asaj lënde.

Ankesa do të llogaritet si jashtë afatit, respektivisht se nuk është paraqitur në afatin e për-

caktuar, nëse organit prej të cilit është sjellë vendimi i ankimuar i shkallës së parë (ose organi i cili duhet të vendosë sipas ankesës) i është dorëzuar, në mënyrë direkte ose përmes postës pas skadimit

të afatit prej 15 ditë, i cili është përcaktuar me ligj. Do të llogaritet se ankesa nuk është e lejuar nëse me dispozitë të veçantë, me të cilën është rregulluar materia administrative, është përjashtuar e drejta e ankesës kundër vendimit të shkallës së parë të sjellë nga ana e organit mbi të cilin nuk ka organ më të lartë të administratës shtetërore, kurse me dispozitë të veçantë nuk është paraparë mundësi për ankesë.

Ankesa do të llogaritet se është paraqitur prej personit të autorizuar (legjitim), në qoftë se rrjedh prej atij personi për të drejtën ose detyrimin e të cilit është vendosur me vendimin e shkallës së parë, ose nëse me atë është prekur interesi juridik i tij.

Nëse konstatohet se disa prej këtyre kushteve mungojnë, organi do të sjellë vendim me të cilin ankesa do të refuzohet si jo në kohë, respektivisht si e palejueshme ose se është paraqitur prej per-sonit të paautorizuar. Pala, kundër këtij vendimi të organit të shkallës së parë, me të cilën ajo është refuzuar, gjithashtu ka të drejtën e ankesës.

Organi i shkallës së parë, në bazë të ankesës së parashtruar, vendimin e vet, do ta zëvendë-

sojë me të vendim të ri, kur do të shihet se ankesa është e arsyeshme, kurse punë në aspektin e

gjendjes faktike është kryer plotësisht ashtu që nuk ka nevojë të zbatohet procedurë e re ekzamin-uese. Ashtu do të veprojë edhe kur prej arsyeve në ankesë, do të konstatohet se me vendimin e shkal-

lës së parë, në mënyrë të qartë është zbatuar gabimisht dispozita materiale. Ky autorizim ligjor është kushti i vetëm, organi i shkallës së parë vendimin e vet të shkallës së parë ta pranojë në tërësi dhe t’i pranojë të gjitha kërkesat e ankesës. Nëse gjen se vetëm disa prej kërkesave të përmendura në

ankesë mund të pranohen, ai është i obliguar gjithë lëndën ta dërgojë për zgjidhje deri te organi

i shkallës së dytë kompetent për atë vendimmarrje.

Nëse organi i shkallës së parë, duke vepruar sipas ankesës së paraqitur kundër vendimit të tij, vlerëson se në procedurë nuk janë realizuar shumë çështje kryesore, mund të vendosë ai të plotëso-

het. Ashtu do të veprojë kur në ankesë janë përmendur fakte dhe prova të cilat mund të ndikojnë

që çështja të zgjidhet më ndryshe, por edhe kur ankuesit nuk i ishte dhënë mundësia të marrë

pjesë në procedurën e mëparshme. Pas plotësimit të procedurës, organi i shkallës së parë, mund ven-dimin e tij të parë, i cili refuzohet me ankesë, ta ndryshojë, vetëm në kuptimin dhe në kuadër të

kërkesave të përmendura në ankesë. Kundër, këtij vendimi të ri, gjithashtu mund të parashtrohet ankesë.

80


PUNA E ORGANIT TË SHKALLËS SË DYTË SIPAS ANKESËS

Organi i shkallës së dytë kur punon sipas ankesës, njëjtë sikur organi i shkallës së parë, së pari, e ekzaminon parashtresën a është në kohë, a lejohet dhe ekzaminon legjitimitetin e personit i cili e ka parashtruar ankesën. Nëse në këtë kuptim janë bërë lëshime nga ana e organit të shkallës së parë, ankesa do të refuzohet si jashtë afatit. Kjo do ë thotë se organi i shkallës së dytë, nuk mund të fi llojë me zgjidhjen e lëndës, derisa nuk konstatohet se ankesa mund të shkaktojë një veprim të tilë juridik.

Nëse nuk e refuzon ankesën, për shkak të lëshimeve të përmendura më lart, organi i shkallës së dytë është i obliguar të angazhohet në vendimmarrjen meritore në atë që është thelb i kërkesës i dhë-në në ankesë. Duke vepruar sipas ankesës, organi i shkallës së dytë mund ankesën ta refuzojë ose ta

pranojë dhe vendimin në tërësi ose pjesërisht ta abrogojë. Nëse ankesën e paraqitur kundër vendimit të shkallës së parë e refuzon menjëherë, pas pranimit dhe nëse pala paraqet ankesë kundër këtij vendimi, organi i shkallës së dytë, para se të kalojë në zgjidhjen e ankesës për çështjen kryesore, së pari, do të zgjidh ankesën e paraqitur kundër vendimit për refuzim, kurse pastaj edhe ankesën për çështjen kryesore.

Organi i shkallës së dytë ankesën do të refuzojë nëse vlerëson se nuk ka bazë ligjore. Ashtu do të veprojë, kur do të konstatojë se procedura në të cilën është sjellë vendimi është zbatuar në tërësi dhe se dispozita materiale është zbatuar, respektivisht kur do të gjendet se vendimi është i rregullt dhe ligjor.

Nëse organi i shkallës së dytë gjatë shqyrtimit të lëndës, sipas ankesës, konstaton se faktet në

procedurën e shkallës së parë nuk janë konstatuar në tërësi ose janë konstatuar gabimisht ose janë shkelur rregullat e procedurës në elementet e saj themelore, ato të meta do t’i mënjanojë me plotësim të procedurës, madje edhe nëse ato nuk janë përmendur në ankesë. Organi i shkallës së dytë, gabimet e bëra, mund t’i mënjanojë vetë ose përmes organit të shkallës së parë, respektivisht organi i kërkuar dhe puna, në bazë të të dhënave, të siguruara në procedurë plotësuese do të zgjidh vetë, me

sjelljen e vendimit i cili me këtë bëhet përfundimtar.

Kundër këtij vendimi (i cili është përfundimtar) nuk mund të paraqitet ankesë. Nëse organi i shkal-lës së dytë vlerëson se gabimet e bëra, mund të mënjanohen më shpejtë dhe më lirë përmes organit

të shkallës së parë, ai me vendim do ta anulojnë vendimin e shkallës së parë dhe lëndën do ta kthejë tek organi i shkallës së parë për riprocedim (përsëritje e procedurës). Organi i shkallës së parë sipas vëre-

jtjeve të organit të shkallës së dytë është i obliguar të veprojë. Kundër këtij vendimi të organit të shkallës së parë të sjellë sipas vërejtjeve të organit të shkallës së dytë, gjithashtu mund të paraqitet ankesë.

Megjithatë, kur organi i shkallës së dytë do të konstatojë se gjatë sjelljes së vendimit të shkallës së parë, gabimisht janë vlerësuar provat dhe prej fakteve të konstatuara është nxjerrë konkluzion i

gabuar ose se diapozitivi është i paqartë ose në kundërthënie me arsyetimin, se burimi material është zbatuar gabimisht ose se në bazë të vlerësimit të lirë, çështja është dashur të zgjidhet ndryshe, vendimi i

shkallës së parë do të anulohet dhe çështja do të zgjidh vetë edhe atë me vendimin përfundimtar.

Organi i shkallës së dytë, duke vepruar sipas ankesës, vetë do të zgjidh lëndën dhe kur

kemi të bëjmë me ankesë kundër vendimit të shkallës së parë i cili veç më njëherë ishte anuluar

dhe kthyer në riprocedim tek organi i shkallës së parë.

Ndryshimi i vendimit mund të bëhet edhe në dëm të ankuesit, nëse ekzekutimi i tij paraqet rrezik direkt, kur ai mund të anulohet, abrogohet dhe të shpallet i pavlefshëm edhe sipas të drejtës së mbikëqyrjes.

Nëse është paraqitur ankesë kur nuk është sjellë vendim prej organi të shkallës së parë, or-gani i shkallës së dytë është i obliguar për këtë të kërkojë shpjegim të shkaqeve për mos sjelljen e

vendimit në afatin e përcaktuar dhe nëse shkaqet janë të arsyeshme ose në ka ndikuar vetë pala, do përcaktohet afat i ri për sjelljen e vendimit i cili nuk mund të jetë më i gjatë se 30 ditë. Megjithatë,

nëse nuk ka shkaqe të arsyeshme për mos sjelljen e vendimit, organi i shkallës së dytë që të mund të

81


vendosë prej organit të shkallës së parë do të kërkojë t’i dërgohen të gjitha dokumentet e lëndës. Ven-dimi i organit të shkallës së dytë i sjell në këtë mënyrë është përfundimtar.

AFATI PËR SJELLJEN E VENDIMIT DHE VEPRIMI LIGJOR I VENDIMIT SIPAS ANKESËS SË

PARASHTRUAR

Organi kompetent është i obliguar vendimin e shkallës së dytë sipas ankesës ta sjellë sa më parë të jetë e mundur, kurse më gjatë për dy muaj, prej ditës së parashtrimit të ankesës, nëse me dispozitë të veçantë nuk është përcaktuar afat tjetër më i shkurt, sepse zgjatja mund të shkaktojë pasoja të dëmshme.

Vendimi i shkallës së dytë, me të cilin është anuluar plotësisht vendimi i shkallës së parë dhe është zëvendësuar me të ri, fi llon të prodhojë pasoja juridike, prej fi llimit, respektivisht prej mo-

menti të vlefshmërisë së vendimit të fundit (ex tung).

Sipas rregullës sjellja e vendimit të shkallës së dytë për palën, kryhet përmes organit të

shkallës së parë, në afat prej tetë ditë të cilit njëkohësisht i dërgohen në ruajtje edhe të gjitha doku-mentet e lëndës.

EKZEKUTIMI I VENDIMIT

NOCIONI PËR EKZEKUTIMIN

Ekzekutimi i vendimit të sjellë në procedurë administrative, d.m.th. të realizohen të drejtat, re-spektivisht detyrimet për shkak të së cilave është udhëhequr procedurë dhe në të cilën, ato janë kon-statuar me atë vendim i cili është përfundimtar.

Ekzekutimi është faza e pestë dhe e fundit (përfundimtare) në rrjedhën e rregullt të procedurës administrative. Kjo fazë mund edhe të mos ekzistojë, nëse janë në pyetje çështje administrative për të cilat vendimi i cili është sjellë nuk kërkon zbatim të procedurës për ekzekutim. Sipas rregullës, ato janë vendime me të cilat kërkesa e palës është refuzuar, si dhe vendime të cilat janë sjellë në procedurë me një palë, me të cilat jepet ndonjë leje ose autorizim, p.sh., për ushtrimin e veprimtarisë së regjistruar artizanale. Kjo, e fundit, është në interes të vetë palës, vetë të kujdeset për ekzekutimin e tij. Procedura për ekzekutimin e një vendimi, zakonisht zbatohet, kur pala, nuk dëshiron ekzekutim vullnetar të

vendimit i cili është sjellë dhe me të cilin për atë është përcaktuar ndonjë detyrim.

DISPOZITAT E PËRGJITHSHME PËR EKZEKUTIM

Ekzekutimi i vendimit, si akt administrativ, paraqitet sipas sjelljes së tij, nëse ai është bërë ekze-

kutiv. Siç është thënë në përmbajtjen e parimit të plotfuqishmërisë, ekzekutive është ai vendim i cili në procedurë administrative, më tepër nuk mund të sulmohet me mjete të rregullta juridike, respektivisht me ankesë si mjet juridik i rregullt. Ekzekutiv, sipas kësaj, është vendimi përfundimtar në organin e

shkallës së dytë sipas ankesës, por edhe vendimi i shkallës së parë kundër të cilit nuk lejohet ankesë

ose kundër të cilit në afatin e përcaktuar për ankesë, pala nuk e ka shfrytëzuar (parashtruar).

Me përjashtim, ekzekutiv, mund të jetë edhe vendimi i shkallës së parë kundër të cilit është paraqitur ankesë nëse me dispozitë të veçantë është paraparë se ankesa nuk e ndalon ekzekutimin e tij.

Ekzekutimi i vendimit të sjellë në procedurë administrative zbatohet si për realizimin e kërke-

save fi nanciare, ashtu edhe për detyrimet jofi nanciare.

Nëse ekziston mundësi ekzekutimi të realizohet në më tepër mënyra të mundshme, gjithmonë zgjidhet mënyra më e volitshme e ekzekutimit për ekzekutuesin, respektivisht personit kundër të cilit

82


zbatohet ekzekutimi (ekzekutuesit). Ekzekutimi i cili është me interes publik, zbatohet sipas detyrës

zyrtare, ndërsa ekzekutimi i cili është në interes të palës, gjithmonë zbatohet me propozim të

palës (si kërkues i ekzekutimit).

LLOJET E EKZEKUTIMIT

Sa i përket organit i cili udhëheq me procedurën për ekzekutim, dallojmë dy lloje të ekzekutimit: ekzekutim administrativ, të cilin e zbaton organi kompetent i administratës shtetërore dhe ekzeku-

timi gjyqësor, të cilin e zbaton gjykata kompetente. Deri kohët e fundit, në përputhje me Ligjin për përmbarues të vitit maj 2005, ekzekutimi gjyqësor kaloi në kompetentë të përmbaruesve të au-

torizuar privat të emëruar nga ministria e drejtësisë. Përmbaruesit privat të cilët janë me autorizim publik, janë të autorizuar për zbatimin e ekzekutimeve për rajonin e gjykatës themelore për të cilën janë emëruar në të cilin gjenden zyrat e tyre, kurse kur do të paraqitet nevojë veprime të caktuara në lidhje me zbatimin e ekzekutimit, ata, mund t’i ndërmarrin edhe në gjithë rajonin e Republikës së Maqedonisë. Përndryshe, përmbaruesi ka zëvendës përmbarues dhe ndihmës përmbarues. Kushtet, mënyra dhe pro-cedura për emërimin e tyre janë rregullar me ligj. Ky institucion (përmbarues privat) është e organizuar ngjashëm me shërbimin publik, si është rastin me atë të noterit.13

Ekzekutimi administrativ, si i rregullt, zbatohet në të gjitha rastet për të cilat me vendim ekzekutiv të sjellë në procedurë administrative është përcaktuar detyrim jofi nanciar (p.sh., dhënia e lëndës, ekzeku-timi i ndonjë veprimi ose përmbajtje prej ushtrimit të ndonjë veprimi). Vetëm me përjashtim, ekzekutimi administrativ zbatohet edhe për pagesat e detyrimeve fi nanciare, për ekzekutuesit (persona) të cilët janë në marrëdhënie të rregullt pune, kur është përcaktuar me ekzekutimin të realizohet të ardhurat (rroga) prej marrëdhënies së punës së punëtorit. Themi,,e përjashtim, sepse llojet e këtilla të ekzekutimit të cilat kanë të bëjnë me detyrimet fi nanciare, bëjnë pjesë në domenin e ekzekutimeve gjyqësore, respektivisht, tash të përmbaruesve privat të cilët zbatohen sipas rrugës administrative, sepse atë e ka pranuar vetë ekzekutuesi. Në të gjitha rastet tjera, kur janë në pyetje persona të cilët nuk janë në marrëdhënie pune, ose kur janë në pyetje të punësuar të cilët nuk kanë pranuar një ekzekutim të këtillë të detyrimit fi nanciar, ose të lëndës mbi të cilën duhet të zbatohet ekzekutim sipas rrugës administrative, ose lëndë mbi të cilën duhet të zbatohet ekzekutim i ndonjë të ardhure të tyre tjetër, e cila nuk vjen prej marrëdhënies së punës, ose ai është ndonjë objekt (send i tundshëm ose i patundshëm,) në pronësi të tyre i cili në procedurën për ekzeku-tim duhet të shndërrohet në të holla, pagimi i detyrimeve të këtilla fi nanciare gjithmonë, është përmes

rrugës së ekzekutimit gjyqësor, respektivisht ekzekutim përmes përmbaruesit të autorizuar privat.

Sipas kësaj, kur janë në pyetje detyrimet fi nanciare dhe pagimin e tyre në të shumtën e rasteve, pagimi zbatohet përmes ekzekutimit gjyqësor, respektivisht, tash, përmes përmbaruesit privat, nëse në atë ka pranuar i ekzekutuari.

KOMPETENCA DHE PROCEDURA PËR ZBATIMIN E PËRMBARIMIT (EKZEKUTIMIT)

Ekzekutimin administrativ, zakonisht, e zbaton organi i cili është kompetent të vendosë për

çështje në shkallë të parë, nëse me dispozitë të veçantë nuk është paraparë ndryshe. Për të gjitha rastet tjera për të cilat është paraparë se ai organ nuk mund të realizojë ekzekutimin, kurse nuk është përcaktuar kush është ai organi tjetër, i cili në vend të tij do ta bëjë, sipas Ligjit për procedurë të përgjith-shme administrative, kompetent është organ kompetent i administratës shtetërore, (p.sh., ministria e drejtësisë), në kompetencë të së cilës janë çështjet e të drejtave të përgjithshme, përmes njësisë së saj rajonale, në rajonin e të cilës gjenden vendbanimi, respektivisht vend qëndrimin e të ekzekutuarit. I njëjti ky organ është kompetent edhe për zbatimin e ekzekutimit administrativ të vendimit përm-

barues të institucionit publik (drejtori publike, ndërmarrje publike), nëse nuk janë autorizuar vetë t’i ekzekutojnë vendimet e veta.

13 Ligji për përmbarues i shpallur në “Gazetën zyrtare të Republikës së Maqedonisë” nr. 35 të vitit 2005

83


Para zbatimit të ekzekutimit administrativ organi kompetent është i obliguar të sjellë konkluzi-

on për dhënien e lejes për ekzekutim. Me konkluzion, konstatohet se kushtet e nevojshme për ekze-kutimin e vendimit janë plotësuar dhe se ai vendim i cili është bërë ekzekutues do të ekzekutohet. Me konkluzion njëkohësisht përcaktohet edhe mënyra e ekzekutimit. Në procedurën për ekzekutimin administrativ mund të paraqitet ankesë e cila nuk e vonon fi llimin e ekzekutimit.

Nëse zbatohet ekzekutimi i vendimit përmes përmbaruesit privat të sjellë prej organit të

administratës ose drejtorisë në procedurë administrative, në vendimin i cili duhet të ekzekutohet në këtë mënyrë, vendoset vërtetim (klauzolë) për ekzekutim dhe menjëherë, pastaj dërgohet deri te përmbarues privat kompetent për ekzekutim. Klauzola e këtillë për ekzekutim në vendimin e sjellë prej organit shtetëror, vendoset edhe kur ekzekutimin administrativ të atij vendimi duhet ta zba-

tojë vetë organi dhe jo ndonjë organ tjetër.

Zbatimi i procedurës për ekzekutim përmes përmbaruesit privat, fi llon pas marrjes së vër-

tetimit për ekzekutim nga ana e gjykatës, respektivisht organit i cili ka vendosur për kërkesën.

EKZEKUTIMI I DETYRIMEVE JOFINANCIARE

Ekzekutimi i detyrimeve jofi nanciare, të cilat konsistojnë në ushtrimin ose përmbajtjen prej shqyrtimit të ndonjë veprimi, dhënien së ndonjë sendi e të ngjashme, zbatohet përmes një personi

tjetër ose përmes rrugës së detyrimit.

Ekzekutimi i detyrimeve jofi nanciare përmes një personi tjetër është i mundshëm kur detyri-mi i të ekzekutuarit të kryejë ndonjë veprim mund ta kryejë ndonjë person tjetër. Kështu, nëse i ekzeku-tuari nuk e kryen detyrimin e vet, detyrimi i tij do të kryhet në shpenzim të tij, përmes një personi tjetër, me atë që, për pasojat e ekzekutimit të këtillë, i ekzekutuari, paraprakisht duhet të paralajmërohet.

Ekzekutimi i detyrimeve jofi nanciare me përdorimin e detyrimit, gjen zbatim kur i ekzekutu-ari i cili është i obliguar të bëjë diçka ose të vuajë, sillet më ndryshe, ose nëse lëndë e ekzekutimit është veprimi i cili përveç të ekzekutuarit askush tjetër nuk mund të kryejë. Organi i cili zbaton një ekzekutim të këtillë (përmbaruesi privat) është i autorizuar kundër të ekzekutuarit të përdor masën e detyrimit

me ekzekutimin e dënimit në të holla, i cili përcaktohet në lartësinë e shumës së paraparë.

EKZEKUTIMI PËR SHKAK TË SIGURISË

Ekzekutimi për shkak të sigurisë konsiston në ndërmarrjen e masave preventive (ekzekutim para-prak), të cilat nëse nuk ekzekutohen, ekzekutimi i tyre më vonë do të ishte pamundësuar ose do të vështirësohej.

Me Ligjin për procedurë të përgjithshme administrative janë paraparë dy lloje të ekzekutimit për shkak të sigurisë. Leja për ekzekutimin e vendimit, në përputhje me Ligjin mund të jepet, para se ai

të bëhet ekzekutiv. P.sh., nëse kemi të bëjmë me detyrim i cili duhet të kryhet me përdorimin e dety-rimit, propozuesi është i obliguar me propozim të palës, rreziku prej plotësimit të pamundësuar ose të vështirësuar ta bëjë të pakën të mundshme;

Masa për sigurim, duke marrë parasysh rrethanat, sipas Ligjit, mund të ndërmerren jo vetëm para se vendimi të bëhet ekzekutiv, por edhe më herët, para se të sillet. Kështu, nëse kemi të bëjmë me dety-rim të një personi i cili është i pakontestueshëm dhe është sigurt se me vendim do të përcaktohet, por ekziston rrezik real për vetë lëndën, se personi i cili drejton me atë, respektivisht me pronën e cila është lëndë e ekzekutimit do të disponojë në dëm të tij. Për të penguar rrezikun e këtillë, organi kompetent për sjelljen e vendimit, edhe para sjelljes së tij, mund të sjellë konkluzion të përkohshëm për ekzekutim për

shkak të sigurisë së këtij ekzekutimi. Kjo do ë thotë se me konkluzionin e përkohshëm, përkohë-

sisht do të pengohet, respektivisht bllokohet disponimi me pronën e cila është lëndë e ekzekutimit.

84


VEPRIMET PROCEDURALE JASHTË RRJEDHËS SË RREGULLT TË PROCEDURËS

KORRIGJIMET E AKTEVE ADMINISTRATIVE JO TË RREGULLTA

Për një akt administrativ thuhet se është jo i rregullt nëse në të ka gabime të cilat janë paraqitur rastësisht për shkak të mbikëqyrjes ose lëshimit. Ato janë gabime të cilat pamëshirë janë futur gjatë vetë përgatitjes teknike dhe përpilimit të aktit administrativ (vendimi), siç janë, p.sh.: gabime gjatë shtypit,

llogaritjes, gabime në emra, numra dhe të tjera pasaktësi të dukshme. P.sh., nëse në një akt qëndron se pala “din shkrim-lexim” dhe prandaj është nënshkruar prej djalit të tij të rritur, kjo është e dukshme se ka bërë gabim; ose në vendim mbiemri i palës është shënuar si Ivanov, kurse në të gjitha dokumentet tjera është e dukshme se mbiemri i tij është Ivanovski, etj. Gjatë korrigjimit të gabimeve tjera, gjithmonë duhet pasur kujdes të mos shkohet deri në humbjen e kuptimit në vendim ose, edhe më keq, të korrig-johet kuptimi juridik në arsyetimin e vendimit.

Për korrigjimet në vendimet e pa rregullta, respektivisht për korrigjimet e pasaktësive, siç i për-mendëm, nuk është përcaktuar afat dhe ato mund të korrigjohen në çdo kohë. Korrigjimet në vendim janë të kushtëzuara edhe prej asaj me çfarë vendimi kemi të bëjmë, p.sh., nëse kemi të bëjmë me ven-dim të shkallës së parë ose përfundimtar (i cili është ose nuk i është dërguar palës), me vendim i cili është ekzekutiv ose tashmë është bërë edhe i plotfuqishëm.

Korrigjimet i bën organi i cili e ka sjell vendimin në të cilin ka gabime, qoftë sipas detyrës zyrtare ose sipas kërkesës së palës. Kur korrigjimet i kërkon vetëm pala, për këtë, parashtron kundërshtim, e cila nuk është formë e vetme dhe e domosdoshme në të cilën një kërkesë e tillë të parashtrohet. Për shkak se korrigjimet janë detyrë e vetë organit, t’i mënjanojë, gjithmonë, kur për ato do të mësojë, atëherë personalisht është iniciator e korrigjimeve, përveç palës, mund të jetë edhe çdo person i tretë.

Korrigjimet, kuptohet, se nuk ndikojnë në vetë vendimin. Kjo do ë thotë se korrigjimet e bëra në vendim nuk sjellin në pyetje kontinuitetin e forcës së tij ligjore, vendimi në të cilin janë bërë korrigjime të

gabimeve të bëra, sipas kësaj, ai nuk është anuluar, abroguar ose ndryshuar, por vetëm është korrigjuar.

Për korrigjimin e bërë nuk sillet, vendim i posaçëm, por konkluzion i cili në origjinalin e vetë vendimit në të cilin është bërë korrigjimi, me mundësi edhe në të gjitha kopjet e tij të vërtetuara, të destinuara për dërgim, korrigjimi i bërë konstatohet në formë të vërejtjes (shënim) të cilin e nënsh-kruan, personi i njëjtë zyrtar i cili e ka sjell dhe e ka nënshkruar edhe konkluzionin. Kundër konkluzionit me të cilin është bërë korrigjim ose është refuzuar të bëhet, lejohet ankesë e veçantë.

PYETJE:

1. Çfarë nënkuptojmë me mjete juridike dhe si ndahen?2. Kundër cilave vendime nuk lejohet ankesë?3. Kush është kompetent të vendosë për ankesën?4. Brenda cili afat mund të paraqitet ankesë?5. Çfarë nënkuptojmë me veprim devolutiv dhe çfarë me suspendues të ankesës?6. Si veprohet sipas ankesës në rast të heshtjes së administratës?7. Përshkruani procedurën e organit të shkallës së parë sipas ankesës?8. Cilat janë autorizimet e organit të shkallës së dytë sipas ankesës?9. Çfarë nënkuptojmë me ekzekutim dhe kur paraqitet ajo situatë ligjore?10. Cilat lloje të ekzekutimit ekzistojnë sipas ligjit?11. Cili organ është kompetent për ekzekutimin administrativ të vendimit?12. Kush e zbaton ekzekutimin e vendimeve të drejtorive me autorizime publike?

85


MJETET E JASHTËZAKONSHME JURIDIKE NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE

NOCIONI DHE LLOJET

Pamë se ankesa është mjet juridik themelor dhe më shpesh i përdorur me të cilin mund të korrig-johen dhe të ndryshohen parregullsitë dhe paligjshmëritë e bëra në aktet konkrete administrative. Përveç ankesës për mbrojtjen e të drejtave të individëve dhe për ligjshmërinë në punën e organeve të adminis-tratës shtetërore, mund të përdoret edhe padia administrative-gjyqësore, si mjete të veçanta juridike-administrative me të cilat iniciohet kontest administrativ për ligjshmërinë e një akti administrativ. Me padi

administrative-gjyqësore, sipas kësaj, njëjtë, si me ankesën në procedurë administrative mund të siguro-het ligjshmëri në punën e organeve të administratës shtetërore dhe mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve.

Nevoja për sigurimin e stabilitetit ligjor dhe të sigurisë juridike në komunikacionin ligjor, në se-cilin shtet ligjor është më tepër se e nevojshme. Atë e imponoi ndryshueshmëria e aktit konkret ad-ministrativ, në vazhdimësi të kësaj edhe e situatës ligjor, e cila me atë akt krijohet, me përcaktimin e afateve relativisht të shkurta, si kufi zim kohor në të cilat mund të kërkohet mbrojtja ligjore e të drejtave dhe interesave ligjore. Kështu, afati për ankesë, siç dihet është 8, respektivisht 15 ditë, kurse për kon-test administrativ 30 ditë. Pas skadimit të këtyre afateve, respektivisht pas shfrytëzimit të këtyre

mjeteve juridike, të sjellja në akte administrative konkrete, më tej mbeten të pandryshuara, në

vazhdimësi të asaj edhe në të gjitha situatat ligjore të cilat krijohen me ato akte administrative.

Një institut shumë i rëndësishëm juridik për stabilitetin dhe sigurinë në komunikacionin ligjor, në çdo vend demokratik në të cilin sundon ligji është institucioni plotfuqishmërisë të cilit i japin rëndësi të veçantë teoricienët e të drejtës procedurale.

Plotfuqishmëria, paraqet institut të fuqishëm ligjor i cili prej padrejtësisë mund të krijojë dre-

jtësi. Për këtë shkak shumë më mirë është të tolerohet ndonjë padrejtësi e vogël, sesa të lejohet

jostabilitet ose pasiguri në komunikacionin ligjor, që, mund të çojë në ndryshime më të shpeshta të aktit administrativ.

Nga ana tjetër, padrejtësia, me këtë, shpesh edhe padrejtësitë, mund të jenë aq të mëdha, sa

që nuk mund t’i tolerojë cilido qoftë shtet ligjor, për asnjë çmim, për sigurinë shumë të rëndësishme dhe të nevojshme në komunikacionin ligjor. Shkeljet e rënda të interesit publik, të të drejtave dhe in-teresave ligjore të individëve, personave juridik, respektivisht palëve, në përgjithësi, mund të shkojnë deri atje, sa që nëse lejohen, mund të çojnë në përgjithësi deri te tangimi dhe rrënimi i sistemit juridik dhe rendit juridik në shoqëri. Kuptohet, se akti administrativ i cili mund të prodhojë pasoja juridike, nuk mund të mbahet, madje edhe nëse është i plotfuqishëm. Një shkelje e tillë, nuk mund të lejojë asnjë shtet ligjor dhe demokratik dhe prandaj, për rastet e tilla edhe tek ne, me ligj lejohen mjetet e

jashtëzakonshme juridike për anulimin, abrogimin dhe ndryshimin e akteve administrative përfun-dimtare dhe të plotfuqishme (vendimet), të cilat përmbajnë shkelje të mëdha dhe zbatimi i të cilave në kushte të caktuara nuk mund ta ndalojë as institucioni i plotfuqishmërisë.

Ligji për procedurë të përgjithshme administrative parasheh më tepër mjete të jashtëzakon-

shme juridike të cilat aktet administrative mund t’i shpallin të pavlefshme dhe të anulohen, ab-

rogohen ose të ndryshohen, edhe pse ato ishin bërë të pjekura ose mund të bëhen të pjekura dhe të prodhojnë pasoja të caktuara ligjore.

Mjetet e jashtëzakonshme juridike, sipas Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative, me të cilat mund të anulohen, abrogohen ose ndryshohet vendimet e sjella në procedurë administrative janë: 1) përtëritja ose përsëritja e procedurës, 2) ndryshimi dhe anulimi i vendimit në lidhje me kontes-tin administrativ, 3) kërkesa mbrojtjen e ligjshmërisë, 4) anulimi dhe abrogimi i vendimit sipas të drejtës së mbikëqyrjes, 5) abrogimi dhe anulimi i vendimit me pajtueshmëri ose sipas kërkesës së palës, 6) ab-rogim i jashtëzakonshëm dhe 7) abrogim dhe shpallje e vendimit i pavlefshëm (nul).

86


PËRSËRITJA OSE PËRTËRITA E PROCEDURËS

Përsëritja, respektivisht përtërita e procedurës administrative është mjet i jashtëzakonshëm juri-dik, i cili nëse zbatohet, mund të sjellë deri te zgjidhja e sërishme e një çështje administrative për të cilën ekziston vendim përfundimtar.

Që të mund të kërkohet përtërite e procedurës nevojitet: e para, në procedurë administrative të jetë sjellë vendim përfundimtar (vendimi i sjell të bëhet përfundimtar), kundër të cilit, më tepër nuk mund të paraqitet ankesë, si mjet i rregullt juridik. Me vendim përfundimtar në të drejtën procedurale, më shpesh nënkuptohet vendimi i shkallës së dytë, mund të jetë edhe vendimi i shkallës së parë, nëse kundër tij nuk lejohet ankesë. Përtërita e procedurës, sipas kësaj, është mjet i jashtëzakonshëm juridik

me të cilin përsëri merret në procedurë të shqyrtimit të çështjes administrative (lëndë), për të

cilën tanimë, është shqyrtuar me akt administrativ përfundimtar, respektivisht akt administrativ, i cili më nuk mund të refuzohet (sulmohet) me mjet të rregullt juridik (ankesë) në procedurë të rregullt administrative.

Secila procedurë e cila ka mbaruar dhe përfundimtare me vendim, kundër të cilit nuk lejo-

het e drejta e ankesës, mund të përtërihet për këto shkaqe:

1) Nëse kemi mësuar fakte të reja ose gjendet ose krijohet mundësi të përdoren prova të reja të cilat, vetë ose bashkë me tanimë faktet e paraqitura dhe të përdorura, do të mund të çojnë deri te një

vendim më ndryshe, në qoftë se ato fakte, respektivisht prova do të ishin paraqitur ose përdorur në procedurën e mëparshme.

2) Nëse vendimi ishte sjellë në bazë të dokumenteve të rrejshme ose deklaratave të rrejshme të dëshmitarit ose ekspertit ose nëse vendimi është sjellë si pasojë e ndonjë vepre e dënueshme

sipas kodit penal e cila është konstatuar me aktgjykim penal.

3) Nëse vendimi është i bazuar në aktgjykim, të sjellë në procedurë penale për delikte treg-tare, e cila në ndërkohë është abroguar. Akti administrativ në atë rast mbetet pa bazament. Kjo p.sh., do të ishte, kur me kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë së një personi është abroguar aktgjykimi penal për dënim të atij personi për të cilin për shkak të atij aktgjykimi, më vonë, nga ana e organit kompetent të administratës shtetërore, ku është punësuar, është sjellë vendim përfundimtar, me të cilin, me fuqi të ligjit i është ndërprerë marrëdhënia e punës.

4) Nëse vendimi i cili është i volitshëm për palën, ishte sjellë në bazë të rezultateve të pavër-

teta (të rrejshme) të palës, me çka organi është sjellë në mashtrim për gjendjen reale, ashtu që, lënda për këtë është sjellë në dobi të palës.

5) Nëse vendimi i organit i cili ka udhëhequr procedurën bazohet në çështjen paraprake, të

cilën organi kompetent, më vonë atë e ka zgjidhur më ndryshe në pikat e tij thelbësore.

6) Nëse në sjelljen e vendimit ka marrë pjesë personi zyrtar i cili sipas ligjit është dashur të

shkarkohet.

7) Nëse vendimi është sjellë prej personit zyrtar i cili nuk është autorizuar për sjelljen e tij.

8) Nëse organi kolegjial i cili e ka sjellë vendimin nuk ka vendosur në përbërje sipas dispozi-tave në fuqi ose nëse për vendimin nuk ka votuar shumica e paraparë.

9) Nëse personit i cili duhej të marrë pjesë në cilësi të palës nuk i është dhënë mundësia të

marrë pjesë në procedurë.

87


10) Nëse palën nuk e ka përfaqësuar përfaqësuesi ligjor, kurse sipas ligjit është dashur ta përfaqësojë. Kemi të bëjmë me palën e paaftë procedurale. Dhe nëse personit i cili ka marrë pjesë në

procedurë nuk i është dhënë mundësia të shërbehet në gjuhën e vet, kurse për këtë ka pasur të

drejtë.

AFATET PËR PËRDËRITJEN E PROCEDURËS

Sipas karakterit dhe rëndësisë së vet, afatet për përsëritjen e procedurës janë subjektive dhe objektive. Afati subjektiv është një muaj, kurse afati objektiv, pesë vjet. Afati objektiv është 5 vjet, prej ditës kur vendimi përfundimtar i është dorëzuar palës. Kur do të kalojë ai afat, palë nuk mundet më të kërkojë përsëritje. Me përjashtim, përsëritja mund të kërkohet edhe pas 5 vjet.

Për përsëritjen e procedurës vendos organi prej të cilit është sjellë ai vendim me të cilin procedura është përfundimtare. Propozimi për përsëritje e procedurës parashtrohet deri te organi i shkallës së parë, respektivisht për përsëritje të vendimit të sjellë prej organit të shkallës së dytë i cili është përfundimtar, përmes organit të shkallës së parë.

PYETJE:

1. Për cilat shkaqe mund të vijë deri te përsëritja e procedurës?2. Kush ka të drejtë (legjitimitet) të kërkojë përsëritje të procedurës dhe në cilat afate?

89

KONTROLLI GJYQËSOR I AKTEVE (KONTESTI ADMINISTRATIV)


NOCIONI, LËNDA DHE ORGANET PËR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE ADMINISTRATIVE

NOCIONI PËR KONTESTIN ADMINISTRATIV

Kontesti administrativ është institut ligjor për zgjidhjen e një çështje konkrete administra-

tive-juridike midis dy ose më tepër personave të cilët janë në kontest dhe në të cilën të dyja palët

janë me pohime ose kërkesa të kufi zuara.

Për udhëheqjen dhe zgjidhjen e çfarëdo qoftë kontesti juridik, siç dihet, sipas të drejtës është e nevojshme të ketë, së paku dy palë me kërkesa të kundërta dhe një organ (gjykatë), e cila do të vendosë për atë cila prej tyre është në të drejtë. Me kontest ligjor, në kuptimin e teorisë së të drejtës, nënkupto-het forma e kontestit e cila zakonisht zgjidhet para gjykatave kompetente. Në kontestin administrativ,

njësi sikurse në kontestin ligjor, ka dy palë të cilat kontestohen dhe një organ i cili duhet të zgjidh kon-testin. Kontesti administrativ dallohet prej kontestit të zakonshëm civil, si për nga palët të cilat kontes-tohen, ashtu edhe për nga vetë çështja për të cilën udhëhiqet kontesti.

Kontesti administrativ udhëhiqet midis organit shtetëror, respektivisht organizatë tjetër e cila e ka sjellë aktin administrativ (vendimin në procedurë administrative), e cila paraqitet si palë e paditur në kontest dhe personi fi zik ose juridik (drejtori ose organizatë tjetër) e cila mendon se me aktin administrativ të organit, respektivisht organizatës është shkelur e drejta e saj ose ndonjë interes i bazuar në ligj, i cili ka cilësinë ose rolin e paditësit. Si paditës në kontest administrativ, mund të paraqiten të njëjtët ato persona të cilët mund të jenë palë në procedurë administrative. Si palë në kontestin administrativ mund të marrin pjesë edhe personat e tretë të interesuar, kur anulimi i vendimit i cili kontestohet është në dëmin e tij.

Kontesti administrativ është kontest për ligjshmërinë e aktit administrativ, si nga aspekti

material, ashtu edhe nga ai formal. Me kontest administrativ, më në fund, bëhet vlerësimi gjyqësor i

ligjshmërisë së gjithë veprimtarisë (punës) administrative, të mbaruar para dhe gjatë sjelljes së ven-dimit për një çështje administrative (lëndë administrative) për të cilën sipas ligjit vendoset në kundër të administratës shtetërore dhe jo në gjyqësi, respektivisht në veprimtari gjyqësore dhe veprimtari tjetër.

Kontesti administrativ si kontroll gjyqësor mbi ligjshmërinë në punën e administratës shtetërore nuk ka të bëjë me gjithë veprimtarisë administrative, por është i kufi zuar në punën në lidhje me aktivin e posaçëm administrativ.

Kontest administrativ iniciohet, me padi (kërkesë) parashtruar nga ana e palës së pakënaqur, në afat prej 30 ditë prej ditës së pranimit të vendimit përfundimtar. Për padinë, zakonisht vendoset me aktgjykim. Aktgjykimi i sjell në kontest administrativ nga ana e gjykatës është e domosdoshme dhe ekzekutuese për të gjitha palët në kontest përfshirë edhe personat e tretë. Kundër aktgjykimit të Gjykatës administrative mund të paraqitet ankesë deri te Gjykata e Lartë. Prej mjeteve të jashtëzakon-shme juridike mund të përdoret përsëritja e procedurës gjyqësore-juridike dhe kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë. Gjykatë kompetente për përsëritjen e procedurës dhe për mjetet tjera e jashtëzakonshme juridike është Gjykata e Lartë.

LËNDË E KONTESTIT ADMINISTRATIV

Lëndë e kontestit administrativ mund të jetë vetëm akti individual administrativ i organit

shtetëror, respektivisht organizatë e autorizuar me të cilën themelohen të drejtat ose detyrimet

e personave fi zik ose juridik, nga sfera e veprimtarisë administrative (punë), si dhe aktet individ-

uale të sjella në procedurë për kundërvajtje (kur ajo është përcaktuar me ligj). Sipas rregullës, ato

90


janë akte të sjella nga ana e organeve të administratës shtetërore të cilat janë përfundimtare. Ndon-

jëherë, lëndë e kontestit administrativ mund të jetë edhe akti individual i një organi shtetëror

tjetër, si edhe e institucion i cili ushtron autorizime publike (mund të jetë edhe gjykatë kur vendos për çështje administrative dhe jo çështje të materies gjyqësore).

Lëndë e kontestit administrativ mund të jetë edhe akti individual për të cilin në shkallën e dytë nuk është siguruar, ndonjë mbrojtje ligjore tjetër. Lëndë e kontestit administrativ nuk mund të jetë ven-dimi i shkallës së parë i cili është i ekzekutueshëm dhe i plotfuqishëm, kundër të cilit nuk është parash-truar ankesë, kurse për këtë ka ekzistuar mundësia ligjore.

Risi është se në kontestin administrativ vendoset edhe për ligjshmërinë e akteve (aktgjyki-

meve ose vendime) të sjella për kundërvajtjet e bëra administrative në procedurë për kundërvajtje

në të cilën caktohet sanksion për kundërvajtje, p.sh., gjobë, vërejtje, ndalesë për vozitjen e automjetit, etj.

Heshtja e administratës, gjithashtu mund të jetë lëndë e kontestit administrativ. Në teori dhe praktikë, mos veprimi mbi një lëndë administrative, respektivisht çështje quhet “heshtje adminis-

trative”. Ajo ndodh kur organi kompetent shtetëror, qoftë organ i shkallës së parë ose shkallës së dytë në bazë të ankesës, nuk sjell vendim për zgjidhjen e një çështje administrative për të cilën është iniciuar dhe udhëhiqet procedurë. Sepse, lëndë dhe kusht për udhëheqjen e kontestit administrativ, gjithmonë është akti administrativ, në dispozitat e ligjit, në lidhje me këtë, ka edhe një prezumim ligjor, respe-

ktivisht fi ksion ligjor, sipas të cilit edhe mos sjellja e një akti administrativ në afatin e përcaktuar,

llogaritet sikur të jetë sjellë dhe se pala me atë është refuzuar.

Kohët e fundit, (përveç akteve individuale administrative të organeve të administratës (vendi-met administrative) me të cilat palës i njihet ndonjë e drejtë ose i imponohet ndonjë detyrim), lëndë

e kontestit administrativ si kontroll gjyqësor mbi ligjshmërinë në punën e organeve të adminis-

tratës dhe organeve tjera, janë edhe llojet tjera të akteve individuale, si edhe aktet e organeve

shtetërore të sjella në formë të një shkrese me të cilat janë rregulluar marrëdhëniet individuale

dhe konteste të dala prej kontratave të lidhura administrative të cilat janë me interes publik ose në të cilat njëra anë është organ shtetëror ose organizatë me autorizime publike.

Aktet e tilla individuale për të cilat mund të udhëhiqet kontest administrativ janë p.sh.: (1) ak-

tet individuale të sjella në procedurë zgjedhore kur mbahen zgjedhjet, p.sh., për zgjedhjen e depu-tetëve, pastaj, (2) vendimet për zgjedhje, emërim, respektivisht caktim ose shkarkim të bartësve

të funksioneve publike dhe të nëpunësve shtetëror udhëheqës (sekretarët shtetëror, etj.), më tej, (3) kontestet e lidhura me zbatimin e kontratat e lidhura (administrative) për prokurime publike,

kontratat për koncesion, p.sh., për shfrytëzimin e burimet minerale, për shfrytëzimin e hapësirës së menduar për plazh pranë liqenit, etj. Gjykata administrative është kompetente të vendosë edhe (4) për

zgjidhjen e konfl iktit të kompetencave midis organeve të administratës shtetërore, midis komunave të Qytetit të Shkupit dhe bartësve të funksioneve publike (Kryetarët e komunave), në qoftë se nuk është paraparë mbrojtje tjetër gjyqësore.

ORGANET KOMPETENTE PËR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE ADMINISTRATIVE

Në të shumtën e vendeve kontrolli administrativ-gjyqësor është në kompetencë të gjykat-

ave të veçanta administrative, të themeluara me qëllim të ushtrojnë kontroll gjyqësor mbi aktet konkrete administrative14. Tek ne, kontrollin e ligjshmërisë për zgjidhjen e çështjeve administrative,

14 Në disa vende” p.sh., në Angli dhe në SHBA, kontestet administrative i zgjidhin gjykatat e me kompetenca të përgjithshme të cilat gjykojnë edhe konteste penale. Administrata në kontestin administrativ në këto sisteme është vetëm palë, siç është çdo palë tjetër, pa asnjë privilegj. Në vendet tjera, si p.sh., Francë, për gjykim në konteste administrative themelohen gjykata të veçanta administrative, të cilat kryesisht ushtrojnë kontroll mbi punën e administratës shtetërore dhe të cilat janë në gjendje të sigurojnë mbrojtje më efi kase të të drejtave dhe interesat e qytetarëve dhe subjek-teve tjera.

91


i cili kryhet përmes kontestit administrativ, është në kompetencë të Gjykatës administrative në

shkallë të parë dhe Gjykata e Lartë e Republikës së Maqedonisë në shkallën e dytë sipas ankesës

dhe mjeteve të jashtëzakonshme juridike. Kontestet administrative i zgjidhin gjykatësit profesionist për konteste administrative.

Gjykata administrative si gjykatë e specializuar mund të vendosë çështje administrative për të cilën është iniciuar dhe udhëhiqet kontest administrativ, ta anulojë vendimin, gjithmonë kur do të gjejë se në procedurë, para sjelljes së tij ose gjatë sjelljes së tij është shkelur dispozita materiale ose formale15.

Sipas rregullës, Gjykata administrative në kontestet administrative vendos në shkallë të parë. Kundër aktgjykimit të shkallës së parë të Gjykatës administrative lejohet ankesë në Gjykatën e lartë. Nëse është paraqitur ankesë, aktgjykimi bëhet përfundimtar pas kalimit të kohës të së drejtës së ven-dosjes në shkallën e dytë.

Nëse gjykata vendos në shkallë të parë dhe të fundit, aktgjykimet e saj bëhen të plotfuqishme, menjëherë pas sjelljes dhe dërgimit të tyre.

PYETJE:

1. Shpjegoni qëllimin dhe arsyet për udhëheqjen e kontestit administrativ.2. Çfarë mund të jetë lëndë e kontestit administrativ?3. Shpjegoni “heshtjen e administratës” si lëndë në kontestin administrativ.4. Cilat akte administrative nuk mund të jenë lëndë e kontestit administrativ?5. Cilat organe janë kompetente për zgjidhjen e kontesteve administrative?6. Si vendos Gjykata administrative sipas ankesës së parashtruar kundër aktgjykimit të saj?

INICIMI I KONTESTIT ADMINISTRATIV

PADIA SI MJET JURIDIK ME TË CILIN INICIOHET KONTESTI ADMINISTRATIV

Të drejtë për të iniciuar kontest administrativ si paditës ka çdo person fi zik ose juridik i cili mendon se me aktin administrativ i është shkelur ndonjë e drejtë ose interes direkt. Kontesti administrativ si formë e mbrojtjes gjyqësore mbi ligjshmërinë e akteve administrative, nuk është mënyrë e rregullt juridike (e mbrojtjes), siç është me organet e administratës të cilat kur kanë sjellë ndonjë vendim përfundimtar në procedurë administrative, ato janë të obliguar ta sjellin në shqyrtim në Gjykatën administrative.

Aktet administrative përfundimtare nuk dërgohen për vlerësim të ligjshmërisë së tyre si-

pas detyrës zyrtare. Kontrolli gjyqësor i ligjshmërisë së akteve administrative, gjithmonë duhet

të iniciohet.

Gjykata administrative si gjykatë kompetente, për të kryer vlerësimin e ligjshmërisë së një akti administrativ, nevojitet tek ajo të iniciohet kontest administrativ. Për inicimin e kontestit administra-

tiv, gjithashtu, si edhe për inicimin e kontestit pronësor ose civil para gjykatës më të ulët, nevo-

jitet të parashtrohet padi., si mjet juridik më shpesh i përdorur në procedurat gjyqësore. Për dallim prej kontesteve të cilat udhëhiqet para gjykatave të rregullta, ky mjet juridik me të cilin iniciohet kontest administrativ është quajtur padi administrative-gjyqësore.

15 Gjykata administrative si gjykatë e specializuar për zgjidhjen e kontesteve administrative, tek ne janë themeluar në vitin 2006. Para kësaj, këto konteste ishin në kompetencë të Gjykatës së Lartë të Republikës së Maqedonisë.

92


Për përpilimin e padisë me të cilën iniciohet, respektivisht themelohet një kontest administrativ nuk janë paraparë kushte të rrepta formale, por, megjithatë, ajo duhet të përmbajë pjesë të domos-doshme me të cilat do të mënjanohen paqartësitë, si në aspektin e palëve dhe akteve ligjshmëria e të cilave kontestohet, ashtu edhe në aspektin e kuptueshmërisë së vetë kërkesës paditëse.

Secila padi duhet t’i përmbajë këto pjesë thelbësore: 1) shenja e paditësit, emri, mbiemri, profesioni dhe vendbanimi, nëse kemi të bëjmë me person fi zik, respektivisht emri dhe selia e personit juridik (institucion, etj.), 2) shenja e aktit administrativ (vendimi), kundër të cilit është parashtruar padi, me bashkëngjitjen e origjinalit ose kopjes, 3) përshkrim i shkurt i gjendjes faktike të çështjes administra-tive dhe shkaqet për të cilat iniciohet kontesti administrativ, 4) propozim në bazë të të cilit do të shihet në cilin drejtim dhe në çfarë mase kërkohet anulimi i aktit të kontestuar.

Nëse në padi mungon ndonjë prej elementeve thelbësore, do të llogaritet se është e parregullt dhe në atë rast gjykata është e autorizuar të ftojë paditësin dhe ta obligojë për një afat të caktuar t’i përmirësojë. Nëse paditësi nuk paraqitet në ftesë ose nëse të metat në padi nuk përmirësohen në afatin e caktuar, padia sipas ligjit refuzohet.

Padia me të cilën kontestohet ligjshmëria e aktit administrativ (vendimi), parashtrohet

deri te Gjykata administrative në afat prej 3 ditë pas dërgimit të palës, qoftë direkt ose përmes

postës. Padia nuk parashtrohet përmes organit vendimi i të cilit kontestohet, siç është me ankesën kundër vendimit të shkallës së parë të sjellë në procedurë administrative. Kjo është me qëllim të mbro-hen të drejtat e qytetarit prej egoizmit eventual të organit i cili ana e paditur në kontestin administrativ.

Padia kundër akteve individuale të sjella në procedurë zgjedhore, gjatë zgjedhjes, p.sh., të

deputetëve, parashtrohet në afat prej 3 ditë nga dita e sjelljes, respektivisht shpalljes.

Për mos plotësimin e detyrimeve të kontratës administrative, padia parashtrohet në afat

prej 30 ditë kur është konstatuar mos plotësimi i detyrimit.

Ankesa parashtrohet në dy kopje. Kopja e dytë i dërgohet të paditurit për të marrë përgjigje për padinë prej tij. Për palën injorante, respektivisht analfabete dhe me njohuri të pamjaftueshme padia mund të deklarohet gojarisht në procesverbal para Gjykatës administrative.

Nëse me padi kërkohet kthimi i lëndës ose kompensim i dëmit, në atë duhet të përmendet lënda ose lartësia e dëmit të pësuar.

Paditësi ka të drejtë në çdo fazë dhe stad të kontestit administrativ të heq dorë prej padisë.

LEGJITIMIMI, RESPEKTIVISHT AUTORIZIMI PËR PJESËMARRËSIT NË KONTESTIN ADMINISTRATIV

Pjesëmarrësit në kontestin administrativ duhet të posedojnë identifi kimin përkatës në bazë të së cilës me ligj u njihet e drejta të jenë palë në kontestin administrativ.

Identifi kimi aktiv ose autorizimi për parashtrimin e padisë administrative-gjyqësore që të mund të iniciohet kontest administrativ me ligj është kufi zuar në rrethin e ngushtë të personave, respektivisht organizatave. Personat, respektivisht organizatat e autorizuara të parashtrojnë padi administrative-gjy-qësore për kontest administrativ për një lëndë administrative të caktuar, posedojnë identifi kim aktiv

për inicimin e kontestit administrativ. Identifi kim aktiv mund të ketë vetëm ai person të cilin ajo e

tangon ose e godet. Ai mund të jetë individ ose person juridik të cilit me aktin administrativ i është shkelur ndonjë e drejtë ose ndonjë interes personal i bazuar në ligj. Mundësia për shkeljen e interesit personal, ekziston edhe kur me aktin administrativ paditësit i është shkaktuar dëm personal.

93


Identifi kim pasiv për pjesëmarrje në kontestin administrativ, mund të ketë vetëm organi shtetëror i cili e ka sjellë aktin administrativ, ligjshmëria e të cilit kontestohet. Kjo, me fj alë tjera, është ana e paditur në kontestin administrativ.

PYETJE:

1. Çfarë mund të jetë identifi kimi për pjesëmarrësit në kontestin e iniciuar administrativ? 2. Përshkruani përmbajtjen e padisë me të cilën iniciohet kontesti administrativ.3. Cili është ndikimi i padisë?4. Si dërgohet, respektivisht dorëzohet padia?

PALËS NË KONTESTIN ADMINISTRATIV

ANA E PADITUR NË KONTESTIN ADMINISTRATIV

I paditur, respektivisht anë e paditur në kontestin administrativ, më shpesh është organi i cili e ka sjellë aktin përfundimtar administrativ (vendimin), ligjshmëria e të cilit kontestohet. Ndonjëherë, në atë rol mund të gjendet edhe organ më i lartë shtetëror.

Më shpesh si një prej palëve në kontestin administrativ është organ i administratës shtetërore ose organ tjetër shtetëror.16 Në sistemin tonë juridik organi i cili e sjell aktin administrativ, ligjsh-

mëria e të cilit kontestohet, nuk është vetëm anë e paditur në kontestin administrativ, por, ai/ajo

ka edhe cilësinë e palës në kontest. Për shkak se çdo organ shtetëror, respektivisht i autorizuar i cili mund të sjellë akte administrative në çështje të caktuara administrative, njëkohësisht posedon edhe cilësinë e të ashtuquajturit person administrativo-juridik, respektivisht afatësi të jetë bartës i të dre-jtave dhe detyrimeve të caktuara në marrëdhëniet administrative-juridike.

Nocioni person administrativ-juridik, në aspektin e të drejtave dhe detyrimeve është i ndry-shëm prej nocionit të cilin e ka ndonjë person civil, publik ose personi tjetër juridik.

Sipas kësaj, pala ose ana e paditur në kontestin administrativ mund të jetë çdo organ shtetëror i cili sipas ligjit është i autorizuar të sjellë akte administrative përfundimtare. Në radhë të parë, ato janë or-ganet e administratës shtetërore të të gjitha sferave administrative, pastaj edhe organet tjera shtetërore kur sjellin vendime për çështje administrative, si edhe institucione të caktuara të cilat ushtrojnë veprim-tari të shërbimit publik (universitetet, fondacionet për sigurim social, ndërmarrjet publike, etj.) dhe or-ganizatat tjera, kur me dispozita të veçanta për organizatat dhe punën e atyre shërbimeve është caktuar vendimi i tyre të ketë karakter të aktit përfundimtar administrativ.

Organi më i lartë shtetëror prej organit të paditur (organ i shkallës më të lartë) është organ i cili gjithashtu mund të paraqitet si palë në kontestin administrativ. Organi më i lartë në çdo kontest adminis-trativ në lidhje me ligjshmërinë e aktit të tij administrativ, mund në çdo fazë të procedurës të paraqitet dhe organit të paditur t’i ofrojë ndihmë në mbrojtje të tij, respektivisht në konstatimin e lartësisë materiale17.

16 Rreth kësaj janë mbajtur diskutime teroike në kuptimin: a mund kjo anë e paditur të llogaritet palë në kontest, sipas kësaj edhe a mund edhe vetë kontesti administrativ të llogaritet si kontest në kuptimin ligjor të fj alës.

17 Organi më i lartë nuk paraqitet si interveno, por si palë (anë e paditur), njëjtë si organi i paditur. Me përzierjen e tij në kontest administrativ organi më i lartë nuk paraqitet në vendin e organit të paditur, por të dy bashkë (i padituri dhe organi më i lartë) veprojnë si anë e paditur në kontestin e njëjtë administrativ. Edhe njëri edhe tjetri gjatë procedurës mund të ndërmarrin veprime procedurale, me atë që, nëse midis veto nuk pajtohen, si të vërteta do të llogariten veprimet të cilat i ka ndërmarrë organi më i lartë.

94


PADITËS NË KONTESTIN ADMINISTRATIV

Rrethi i personave dhe organizatave të cilat sipas ligjit janë të autorizuar të iniciojnë kontest ad-ministrativ është i kufi zuar. Por, edhe përkundër kufi zimeve, numri i këtyre personave nuk është edhe aq i vogël siç mendohet zakonisht. Kështu, përveç individëve dhe personave juridik (shoqëritë tregtare, in-stitucionet), si paditës të zakonshëm në kontestin administrativ, autorizimin për inicimin është zgjeruar edhe në subjekte tjera, si organizata specifi ke, siç janë organizatat e sindikatave dhe organizatat tjera shoqërore. (shoqata qytetare, organizatat qeveritare dhe joqeveritare dhe organizata tjera).

Individi është çdo person fi zik i cili posedon aftësi të palës (respektivisht ligjore) të mund të jetë paditës në kontestin administrativ. Kuptohet se ky person përveç aftësisë së përgjithshme (të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve), duhet të posedojë edhe legjitimitet të palës, si kusht i veçantë, kurse kjo do ë thotë se midis tij dhe asaj që është lëndë e kontestit duhet të ketë lidhje direkte. Lidhje direkte me lëndën ka vetëm individi “i cili mendon se me aktin administrativ i është shkelur ndonjë e drejtë ose interes ligjor i tij i bazuar në ligj”. Paditës në kontestin administrativ, sipas kësaj, mund të jetë çdo shtetas i ynë ose i huaj.

Personi juridik është subjekt ligjor i cili nuk është person fi zik, por një lloj i organizatës ose shoqa-tës së personave, të cilëve me dispozitat e përgjithshme ligjore me të cilat është rregulluar rendi juridik dhe sistemi juridik, të një vendi u është dhënë të jenë subjekte (persona) në të drejtën, njëjtë, sikurse personave fi zik të mund në komunikacionin ligjor të jenë bartës të të drejtave dhe detyrimeve. Cilësi të personit juridik posedon shteti ynë si Republikë, pastaj njësitë e vetëqeverisjes lokale (komunat dhe Qyteti i Shkupit), bashkësitë vendore dhe të tjera.

Një person juridik për të qenë paditës, sipas kësaj, edhe palë në procedurë administrative, sipas ligjit nevojiten kushte të njëjta, të cilat kërkohen për individin, respektivisht për personin fi zik si palë në kontestin administrativ18

PERSONAT E TRETË OSE TË INTERESUAR NË KONTESTIN ADMINISTRATIV

Siç është thënë anët kryesore në kontestin administrativ janë paditësi dhe i padituri. Pa ata ose pa njërën prej atyre palëve nuk mund të ketë kontest administrativ. Megjithatë, përkrah tyre, me ligj është paraparë edhe personi i tretë të mund të marrë pjesë në kontestin administrativ. Ai mund të jetë vetëm personi “të cilit anulimi i aktit administrativ të kontestuar, direkt është në dëm të tij....” Për arsyen e thjeshtë se dëmi i cili del prej aktit administrativ të anuluar, mund të jetë aq, sa të shkel të drejtën ose interesin juri-dik, prandaj me ligj personit të tretë i njihen të gjitha të drejtat e palës në kontestin administrativ.

Prej kësaj del se personi i tretë si i interesuar ka të drejtë të kërkojë edhe të bashkëngjitet në anën e kontestin administrativ, kërkesa e të cilit më së shumti përgjigjet me interesat e tij. Ai, më shpesh do të bashkëngjitet në anën e organit të paditur, sepse ai, zakonisht, kërkon akti administrativ të mbetet në fuqi prej të cilit për personin e tretë del dobi e caktuar (ligjore ose interes). Personi i tretë i interesuar mund të jetë një (person fi zik) ose person juridik.

PYETJE:

1. Cilat janë anët në kontestin e ngritur administrativ?2. Çfarë nënkuptojmë me personin e tretë ose të interesuar në kontestin administrativ?

18 Ekziston mundësi organizata shoqërore, p.sh., sindikata, të përzihet dhe të paraqitet, më vonë, në kontest administrativ tashmë të ngritur nga ana e anëtarit të saj, edhe atë në secilin stad të procedurës, në rolin e të përzierit ndihmës (“Përzijes”) dhe të ndërmarrë veprime në dobi të tij, në qoftë se nuk është në kundërshtim me deklaratat dhe veprimet e vetë palës. Kjo e drejtë, për t’i mbrojtur anëtarët e vet u takon organizatave shoqërore me rregullat e të cilave kjo është rregulluar. Për t’u paraqitur organizata shoqërore si paditës në kontest administrativ nevojitet për këtë të pajtohet, respektivisht të pranojë anëtari i saj në emrin e të cilit është paraqitur padia.

95


ZHVILLIMI I KONTESTIT ADMINISTRATIV SIPAS PADISË

Në procedurën sipas padisë për udhëheqjen e kontestit administrativ, teoria dhe praktika dallo-jnë dy faza prej të cilave a para njihet si “procedurë paraprake”, kurse e dyta “procedurë e rregullt”.

Në procedurën paraprake ose fazën e parë të procedurës sipas padisë, ndërmerren të gjitha veprimet e nevojshme me të cilat sigurohen shqyrtimi meritor i padisë. Në atë vlerësohet a i plotëso-

jnë të gjitha kushtet e nevojshme paditësi dhe padia për udhëheqjen e kontestit administrativ,

respektivisht a është akt administrativ akti i kontestuar dhe nëse është, sipas ligjit a përmban atë

që është kush dhe mundësitë për vlerësimin e ligjshmërisë.

Gjykata në procedurën paraprake do ta refuzojë padinë me vendim, nëse nuk janë plotësuar kushtet formale, si p.sh.: padi nuk është në kohë, padi është e parashtruar parakohe, respektivisht para skadimit të afateve të parapara për inicimin e kontestit administrativ për shkak të “heshtjes së admin-istratës”, ose nëse me akt administrativ i cili kontestohet nuk preket e drejta e paditësit, as interesi i tij personal i bazuar në ligj, etj.

Nëse gjykata administrative, nuk e refuzon padinë për të metat formale kalon në fazën e dytë,

respektivisht në procedurën e rregullt të padisë në të cilën hyjnë në zgjidhjen e padisë dhe në se-ancën meritore për çështjen juridike të kontestuar.19

Lënda llogaritet se është e pjekur për zgjidhje në procedurën e rregullt, kur do të arrijnë

të gjitha dokumentet e kërkuara për lëndën, përfshirë edhe përgjigjen mbi padisë. Nëse edhe pas skadimit të afatit të caktuar për përgjigje mbi padinë, nuk ka përgjigje, ajo nuk është pengesë të kalohet në zgjidhjen e çështjes së kontestuar administrative, pa marrë parasysh se nuk është dhënë përgjigje, sepse kemi të bëjmë me të drejtën e palës, e cila sipas gjetjes së tij mund, por edhe mund të mos e shfrytëzojë. Mungesa e dokumenteve, përkundrazi paraqet pengesë, gjykata të punojë dhe prandaj te organi i paditur qëndron detyrimi ato t’i dërgojë. Nëse dokumentet nuk dërgohen në kohë, gjykata është e obliguar edhe një herë t’i kërkojë dhe nëse përsëri nuk dërgohen, respektivisht nëse organi i paditur është përgjigjur se nuk mund t’i dërgojë, gjykata në atë rast çështja do të merret në shqyrtim pa dokumentet (aktet).

Pas zbatimit të procedurës së rregullt në të cilën shqyrtohen të gjitha dokumentet e lëndës, kalohet në zgjidhjen e lëndës, së pari, për bazën juridike të padisë, kurse pastaj edhe për ligjsh-

mërinë e vendimit të kontestuar.

Rezultati i vendimmarrjes, më shpesh është sjellja e aktgjykimit me të cilin padia refuzohet,

ose aktgjykim me të cilin akti administrativ i kontestuar anulohet.

Aktgjykimet janë të domosdoshme dhe të ekzekutueshme.

Kundër vendimit të shkallës së parë (vendim, aktgjykim) në kontestin juridik mund të paraq-

itet ankesë deri te Gjykata e Lartë e RM-së. E drejta për të paraqitur ankesë, kur ajo lejohet e kanë të gjithë ato persona të cilët janë aftësi dhe autorizim të jenë palë në inicimin e kontestit administrativ.

Në ankesë duhet të përfshihen këto pjesë: 1) shënimi i aktgjykimit, respektivisht vendimit të gjykatës; 2) shkaqet për të cilat refuzohet vendimi i gjykatës, respektivisht të metat formale dhe mate-riale të vendimit; 3) vëllimi në të cilin refuzohet vendimi (në tërësi ose vetëm në pjesë të caktuara).

Afati për parashtrimin e ankesës kundër vendimit të sjellë në kontest administrativ është 15 ditë, llogaritur prej ditës së dorëzimit palës. Ankesa mund të parashtrohet edhe gojarisht në procesverbal pranë Gjykatës së Lartë.

19 Nuk përjashtohet mundësia, gjykata edhe në procedurën e rregullt të vendos edhe për çështje të cilat është dashur të vendos në procedurën paraprake, të cilat në atë faze nuk kanë mundur të përpunohen.

96


Procedura sipas ankesës është e ngjashme me atë e cila vlen për mjetin e rregullt juridik

(ankesë) në procedurë administrative. Gjykata, nëse gjen se ankesa nuk është në kohë dhe e lejuar, me vendim do ta refuzojë në qoftë se gjen se nuk i plotëson kushtet e nevojshme. Kundër këtij vendimi, mund të paraqitet ankesë e veçantë, gjithashtu në afat prej 15 ditë dhe nëse vlerësohet se është e arsye-shme, njëkohësisht do të vendoset edhe për çështjen kryesore edhe për bazën e ankesës.

Në procedurën e kontestit administrativ përkrah ankesës mund të përdoren përsëritja dhe

mjetet e tjera të jashtëzakonshme.

Përsëritja e procedurës si mjet i jashtëzakonshëm juridik iniciohet kundër aktgjykimeve

përfundimtare dhe të plotfuqishme, respektivisht vendimeve, që nuk është rast me ankesën.

Njëjtë si edhe për ankesën, edhe për inicimin e përsëritjes së procedurës të autorizuar (legjitim) janë vetëm ato persona të cilët në kontestin e mëparshëm kishin cilësinë e palës. Ata janë: paditësi, organi i paditur dhe personat e tretë të interesuar, nëse ka.

PYETJE:

1. Shpjegoni rëndësinë e ekzaminimit paraprak të padisë dhe cilat veprime ai i përfshinë?2. Shpjegoni shkurtimisht procedurën e rregullt sipas padisë dhe rezultatin e saj?3. Shpjegoni rëndësinë e ankesës në kontestin administrativ-gjyqësor?

97

E DREJTA PENALE – VEPRA PENALE


NOCIONI DHE RËNDËSIA E TË DREJTËS PENALE MATERIALE

E drejta penale është degë pozitive ligjore e së drejtës e cila i përmban norma juridike me të cilat në mënyrë më specifi ke sigurohet mbrojtje ligjore e vlerave personale të pranuara dhe shoqërore

(jetën, shëndetin, integritetin trupor, familjen, pronën, etj.) dhe disa vlera të veçanta të bashkësisë shtetërore (rendi kushtetues, rendi juridik, integriteti territorial, siguria, etj) prej sjelljen e individëve

ose grupeve me të cilat, ato vlera shkelen ose rrezikohen.

Shkeljet më të rënda të këtyre rregullave për sjelljet gjithmonë janë vendosur në një sistem të

normave të quajtur e drejtë penale.

E drejta penale prej degëve tjera të së drejtës dallohet sipas mënyrës me të cilën sigurohet mbro-jtja e vlerave dhe të mirave të caktuara, respektivisht sipas specifi kës së sanksioneve të tyre. sanksionet

në të drejtën penale zënë një vend kryesor midis dënimeve penale. Ato mund të kenë tipare edhe të formave më të rënda të dhunimit. Sanksionet penale, veçanërisht dënimet penale mjeti i fundit ndaj të cilave orientohet bashkësia shtetërore për të mbrojtur vlerat (të mirat juridike) prej sjelljeve të rrezik-shme.

Kjo do ë thotë se në kohën e sotme mjet kryesor në luftën kundër sjelljeve të rrezikshme është

parandalimi i cili konsiston në ndërtimin e një sistemi të tillët të marrëdhënieve dhe masave në shoqëri, me të cilat mënjanohen dhe pengohen shkaqet të cilat çojnë deri të shkelja e disa vlerave dhe të mirave. Kjo do ë thotë se, rëndësia në luftën kundër krimit duhet t’i jepet shkaqeve dhe jo pasojave.

Kuptohet se shoqëria nuk mund të heq dorë prej nevojës së mënyrë së arsyeshme represive për pengimin e veprave kriminale dhe veprave tjera, në qoftë se mjetet tjera për mbrojtjen e vlerave shoqërore për të cilat bëhet fj alë janë të pamjaftueshme. Hapi i parë i tillë në zbatimin e mënyrave represive është harmonizimi i disa sjelljeve devijuse për veprat e dënueshme dhe përcaktimin e sank-sioneve dënuese për kryerësit e veprave të tilla.

Në literaturë, e drejta penale është e njohur edhe si e drejta dënuese. E drejta dënuese është nocion dhe shprehje më e gjerë se e drejta penale. Ajo i përfshinë të gjitha normat juridike edhe të së

drejtës penale edhe të asaj për kundërvajtje, më gjerë edhe të së drejtës disiplinore, me të cilat sigu-rohet mbrojtja e marrëdhënieve të caktuara në shoqëri. Ngjashëm me këtë është edhe me nocionin dhe shprehjen vepër e dënueshme, me të cilën si shprehje më e gjerë janë paraparë të gjitha deliktet e

dënueshme në sistemin tonë juridik: deliktet penale, cenimet, kundërvajtjet dhe deliktet disiplinore të vilat mund të shqiptohen në një prej procedurave penale, siç janë: procedura penale, procedura për cen-ime, procedura për kundërvajtje dhe procedura disiplinore.

98


( )

( )

( )

( )

( )

Procedurë disiplinore

Procedurat e dënueshme

Delikte të dënueshme (vepra)

Procedurë për kundërvajtje

Procedurë për cenim (tregtare)

Procedurë penale

Delikte disiplinore Delikte për kundërvajtje Delikte të cenimit (cenime) Delikte penale (vepra)

Fig. 4 Llojet e veprave të dënueshme dhe llojet e procedurave të dënueshme në të cilat shqiptohen ato vepra

E drejta penale përveç në të drejtë penale materiale dhe formale, ajo ndahet edhe në të drejtë të

përgjithshme penale e cila vlen për të gjithë qytetarët dhe e drejtë penale e veçantë e cila vlen vetëm për kategori të caktuara të qytetarëve, si p.sh., persona ushtarak, të mitur, etj. Duhet të përmendet edhe ndarja në të drejtë penale kombëtare dhe ndërkombëtare. E drejta penale ndërkombëtare paraqet përmbledhje të rregullave të së drejtës ndërkombëtare me të cilat janë përcaktuar sjelljet e njerëzve të cilat janë shpallur si vepra penale ndërkombëtare për të cilat janë përcaktuar kushtet për përgjegjësi të kryerësve të këtyre veprave. Kjo e drejtë u paraqit në Luftën e dytë botërore në luftën kundër terror-izimit, drogës, kriminaliteteve, krimet e luftës në rajonet në të cilat ka luftë, etj.

NOCIONI DHE KARAKTERISTIKAT E VEPRËS PENALE

DEFINICIONI I VEPRËS PENALE

Vepra penale në kodin penal të Republikës së Maqedonisë është defi nuar si vepër kundërligjore e cila me ligj është përcaktuar si vepër penale dhe karakteristikat e së cilave janë përcaktuar me ligj.20

Në literaturën juridike për nocionin vepër penale mund të gjenden më tepër defi nicione, kurse kjo do ë thotë se për atë edhe nuk ka defi nicion të vetëm i cili do të vlente për të gjitha sistemet juridike dhe për çdo kohë. Secili defi nicion në një farë mënyrë kontribuon në përcaktimin e karakteristikave të veprës penale.

Defi nicioni për nocionin e përgjithshëm të veprës penale është dhënë edhe nga ana e kodit tonë penal. Vepra penale është e përcaktuar me ligj, sjellje kundërligjore e rrezikshme dhe e fajshme e

njeriut për të cilin është paraparë dënim penal21. Ky defi nicion për nocionin e përgjithshëm të veprës penale i kodit tonë penal përgjigjet me konceptin bashkëkohor të shkencës bashkëkohore penale.

Prej asaj që u tha, del se veprën penale e karakterizojnë disa cilësi (elemente) të cilat duhet të plotësohen që të mund sjellja e caktuar njerëzore të shënohet si vepër penale.

20 Defi nicioni gjendet në librin e të drejtës penale të prof. dr. Gjorgji Marjanoviq, Fakulteti i drejtësisë – Justiniani i I Shkup.

21 Risi është se për herë të parë edhe në vendin tonë, personat juridik njihen si subjekte të përgjegjësisë penale që është pasojë e paraqitjes së for-mave të saj të kriminalitetit, veçanërisht në ekonomi dhe ekologji, p.sh., korrupsioni, larja e parave, kontrabandë, mashtrim i konsumatorëve, ndotja e natyrës, etj.. Me sanksionimin e përgjegjësisë së personave juridik do të krijojnë kushte për shuarjen e këtyre formave të reja të krimit. Për këtë na obligojnë edhe konventat dhe dokumentet tjera të Unionit Evropian edhe të OKB-së.

99


CILËSITË OSE ELEMENTET E VEPRËS PENALE

Sipas shumë autorëve të cilët merren me këtë materie, veprën penale e përbëjnë këto cilësitë, respe-ktivisht elemente: (1) vepra të jetë sjellje njerëzore, respektivisht veprim njerëzor (aktiv ose pasiv), (2) sjel-lja të jetë kundërligjore, respektivisht të jetë në kundërshtim me ligjin, (3) kryerësi për atë sjellje të vuajë dënim (të jetë i fajshëm) dhe (4) sjellja si vepër penale të jetë e dënueshme. Disa autorë në elementet e veprës penale i shtojnë edhe këto: vepra të jetë e paraparë me ligj dhe vepra të paraqet rrezik për shoqërinë.

GJENEZA E VEPRËS PENALE DHE KUSHTET PËR EKZISTIMIN E SAJ

Çdo vepër penale ka gjenezën e vet ligjore. Gjenezën e veprës penale e përbëjnë të gjitha

cilësitë, respektivisht elementet e saj të cilat mund të jenë të përgjithshme (për të gjitha veprat pe-nale) dhe të veçanta (karakteristike vetëm për një vepër penale të veçantë).

Në teori ekzistojnë më tepër botëkuptime për gjenezën ligjore të veprave penale. Sipas një pikë-

pamje, gjeneza e veprës penale, paraqet përmbledhje të të gjitha elementeve të saj të veçanta me

të cilat ajo është paraparë (përcaktuar) në ligj dhe me të cilat ajo dallohet prej çdo vepre tjetër

penale, madje edhe me veprat e lidhura me të. Elementet e veçanta të veprës penale për çdo vepër janë të ndryshme, veç kësaj çdo vepër penale është e ndryshme.

Sipas një botëkuptimi tjetër, gjeneza e vepër penale është përmbledhje e atyre elementeve

me të cilat përshkruhet sjellja e kryerësit të veprës dhe për të pasur faj për kryerësin, ato elemente

duhet jenë të përfshira në vetëdijen e tij si marrëdhënie e tij psikologjike me veprën e kryer.

Kushtet objektiv, si rrethana objektive, për t’ia lënë fajin dikujt, sipas këtij botëkuptimi, nuk

hyjnë në gjenezën (thelbin) e veprës penale (si p.sh., puna e pakujdesshme e një punëtori në ndër-marrje do të ishte vepër penale vetëm nëse ajo ka shkaktuar dëm).

Prej kësaj del se gjeneza si thelb i çdo vepre penale përcaktohet në mënyrë objektiv ose objek-tive-subjektive. Në rastin e parë, gjenezën e veprës penale e përbëjnë vetëm, rrethanat objektive

të cilat e karakterizojnë veprën, pa dallim nëse prej saj kanë dalë ose jo pasoja, (p.sh., dëm, vdekje, etj.), kurse në rastin e dytë edhe të parët edhe të dytët, si përmbledhje e të gjitha elementeve, ku

rëndësi të veçantë ka fajësia si kusht shumë i rëndësishëm subjektiv.

Për gjenezën e veprës penale, sipas kësaj, mund të ndahen dy pjesë prej të cilave njëra është ob-jektive, kurse tjera subjektiv. Në gjenezën e veprës penale, e nevojshme dhe gjithmonë, hyjnë vep-

rimi (sjellja, iniciativa) me të cilin është kryer vepra, kurse tej një pjesë e madhe e veprave penale

edhe pasoja edhe rrethanat tjera, p.sh., mjeti me të cilin është kryer vepra, mënyra në të cilën është kryer (vrasje mizore dhe monstruoze), koha e kryerjes (në kushte të fatkeqësive elementare), vendi (në hapësirë të hapur), rrethanat tjera (farefi s, vëlla, motër si autorë dhe të ngjashëm) etj.

Mbisundon botëkuptimi objektiv, se në gjenezën e veprës penale duhet të bëjnë pjesë kushtet objektive të inkriminimit si kushte për ekzistimin e veprës penale. Kjo do ë thotë se në gjenezën është me

rëndësi të ekzistojë veprimi me të cilin është kryer vepra pa dallim nëse prej tij kanë dalë poseduesit.

OBJEKTI I VEPRËS PENALE

Objekti i veprës penale mund të jetë ndonjë e mirë ose interes të cilit i është drejtuar, respe-ktivisht me të cilën ato janë të rrezikuara. E mira ose interesi si vlera paraqesin objekt të mbrojtjes

ose objekt mbrojtës i veprës penale. Ekzistojnë dy lloje të objektit mbrojtës: objekt i përgjithshëm dhe objekt grupor. Objektet e përgjithshme të mbrojtjes janë objekte të përbashkëta të të gjitha vler-ave të cilat kanë mbrojtje juridiko-penale, kurse ato janë qytetarët dhe bashkësia shtetërore. Objekt

100


mbrojtës grupor objekti i përbashkët i grupit, p.sh., parti politike, organizatë joqeveritare, etj. Objekt mbrojtës grupor mund të paraqesë edhe një grup i veprave penale, p.sh., kundër jetës, integritetit tru-por, nderi, reputacioni, etj. Ekziston edhe objekt i cili paraqet objekt të veprimit të veprës penale.

SUBJEKTI I VEPRËS PENALE (VEPRIMI SI VEPËR E NJERIUT)

Si vepër penale para së gjithash është vepra e njeriut, kurse mund të jetë edhe e personit juridik.22 Kjo do ë thotë se subjekt i veprës është njeriu (personi fi zik). Me zgjerimin e përgjegjësisë penale

edhe tek personat juridik, subjekt i veprës penale bëhet edhe personi juridik.

Siç, tanimë u tha, vepër penale është vepra e njeriut dhe jo e ndonjë ndryshimi të shkaktuar prej ndonjë ndodhi natyrore. Ai është akt fi zik, akt i papërfunduar dhe jo mendim, planifi kim i një vepre e cila nuk ka manifestime të jashtme. Megjithatë, ajo nënvizoi se çdo veprim i njeriut i cili përgjigjet me ndonjë dispozitë ligjore të ndonjë vepre penale është vepër penale. Vepra penale, para së gjithash

është sjellje kundërligjore e dëshiruar (vullnetare) e njeriut. Prej këtu, lëvizjet e njeriut të cilat nuk paraqesin akte të vullnetit të tij (p.sh., lëvizjet në ëndërr, siç është me somnambulët, në gjendje të delirit, çmendurisë ose akte tjera të forcës fi zike të cilat nuk mund të ndalohen) nuk janë vepra penale.

Veprimi i jashtëm i njeriut i cili paraqet vepër penale mund të konsistojë në kryerjen ose moskry-

erjen (lëshimin). Në rastin e parë kryerësi shkakton diçka që është e ndaluar, shkel një normë të ndaluar (p.sh., norma me të cilën është ndaluar një personi tjetër t’i shkaktohet lëndim trupor), kurse në rastin e dytë, kryerësi lëshon të kryejë ndonjë veprim i cili, edhe ashtu është i obliguar të kryejë, me të cilin shkel një normë imperative juridike të caktuar (p.sh., personi që punon me shinat e hekurudhës (punonjës i hekurudhës) bën lëshim në spostojë binarin dhe si pasojë ndodh ndeshja e trenave).

Ekzistojnë vepra penale të cilat mund të kryhen vetëm me moskryerje (p.sh., me mosdhënie ndihmë personit i cili sulmohet në rrezik direkt për jetën), kurse ekzistojnë edhe të tilla të cilat mund të

kryhen edhe me kryerje, kryerja (veprim aktiv, sjellje) dhe me moskryerje (me lëshim) nga ana e personit i cili ka qenë i obliguar të kujdeset të mos paraqitet pasojë e dëmshme me ndërmarrjen e një veprimi me të cilin pengohet paraqitja e pasojës së dëmshme). P.sh. vepra penale vrasje (“Ai i cili do të privojë prej jetës një person tjetër....”) mund të kryejë me kryerje, veprim aktiv (sulm mbi jetën) dhe me lëshimin e personit i cili ishte i obliguar të kujdeset për jetën e personit, me ndërmarrjen e veprimeve me të cilat do t’ia shpëtojë jetën (p.sh., nëna nuk vepron për t’ia shpëtuar jetën fëmijës së vet i cili mbytet në ujë, edhe pse ka mundur t’ia shpëtojë pa ndonjë rrezik për jetën e saj).

Tek vepra penale e kryer prej pakujdesisë mjafton në vullnetin e kryerësit të bën pjesë veprimi,

pa mos bërë pjesë edhe pasoja. Kryerësi mund të përgjigjet për pasojat e veprës penale të kryer, vetëm nëse ekziston lidhje (shkak-pasojë) midis veprimit të ndërmarrë dhe pasojat e atij veprimi, kurse kjo d.m.th. pasojë nuk do të kishte në qoftë se nuk ka veprim të kryer. Në shkaqet përkrah veprimit njerëzor,mund të numëro-

hen edhe kushte tjera (p.sh., fuqitë natyrore, gjendjet natyrore, etj.), por veprimi njerëzor (sjellja), e cila është e lidhur me pasojën gjithmonë merret si shkak, të mund vepra t’i atribuohet kryerit si rezultati i veprimit të tij.

KUNDËRLIGJSHMËRIA E VEPRËS PENALE

Për të qenë sjellja e njeriut vepër penale, nuk mjafton, vetëm të parashihet me ligj si vepër pe-nale, nëse nuk është kundërligjore. Sipas rregullës, çdo sjellje e njeriut e cila me ligj është paraparë

si vepër penale është edhe kundërligjore, sepse me atë janë përcaktuar normat penale-juridike të cilat bëjnë pjesë në gjenezën ligjore të asaj vepre.

22 Risi është se për herë të parë edhe në vendin tonë, personat juridik njihen si subjekte të përgjegjësisë penale që është pasojë e paraqitjes së for-mave të saj të kriminalitetit, veçanërisht në ekonomi dhe ekologji, p.sh., korrupsioni, larja e parave, kontrabandë, mashtrim i konsumatorëve, ndotja e natyrës, etj.. Me sanksionimin e përgjegjësisë së personave juridik do të krijojnë kushte për shuarjen e këtyre formave të reja të krimit. Për këtë na obligojnë edhe konventat dhe dokumentet tjera të Unionit Evropian edhe të OKB-së.

101


Megjithatë, ndonjëherë, kundërligjshmëria mund të përjashtohet nëse për atë ekzistojnë

arsye. Kjo ndodh kur ndonjë sjellje e njeriut edhe pse përgjigjet në përshkrimin ligjor të veprës penale, të mos jetë kundërligjore (penale). Deri te përjashtimi i kundërligjshmërisë mund të vijë kur ajo shqyr-tohet dhe vlerësohet edhe nga aspekti i dispozitave tjera ligjore dhe jo vetëm nga aspekti i normës penale-juridike, me të cilën ajo sjellje është paraparë. Kjo do ë thotë se ato, norma tjera juridike, për shkak të mbrojtjes së të mirave të caktuara, mund të lejohen, madje edhe të urdhërojnë disa sjellje të

cilat përgjigjen në përshkrimin ligjor të një vepre të caktuar penale, me çka një sjellje e ndaluar

me ligj, sipas fuqisë së norma tjera juridike të mbetet në disa situata të lejohet, madje ajo për bash-kësinë të jetë e nevojshme dhe e dobishme.

Shkaqet për të cilat përjashtohet kundërligjshmëria mund të parashihen me kodin penal, ash-tu që njëra normë penale-juridike e përjashton zbatimin e një norme tjetër penale-juridike, kurse ajo mund të del edhe prej normave të përgjithshme të sistemit juridik dhe shoqëror. Kjo do ë thotë se shkaqet të cilat e përjashtojnë kundërligjshmërinë mund të jenë të përgjithshme ose të veçanta.

Ndonjë shkak mund të jenë edhe rreziku i papërfi llshëm shoqëror i veprës, nëse kemi të bëjmë për të ashtuquajturën, vepër e vogël penale prej të cilës kanë dalë pasoja të papërfi llshme të dëmshme.

MBROJTJA E NEVOJSHME OSE MJETI I FUNDIT SI SHKAQE TË CILAT E PËRJASHTOJNË KUNDËRLIGJSHMËRINË

♦ Mbrojtja e nevojshme është mbrojtje e tillë e cila është e nevojshme kryerësi prej vete ose

ndonjë personi tjetër të kundërshtojë sulm kundërligjor të njëhershëm (atak).

Elemente të mbrojtjes së nevojshme janë këto: 1) të jetë sulm (nëse nuk sulm nuk ka edhe mbrojtje); 2) Njëkohshmëri të sulmit (nuk ka mbrojtje të nevojshme nëse sulmi ende nuk ka fi lluar ose nëse direkt nuk qëndron, respektivisht nëse sulmin është ndërprerë); 3) sulmi të jetë kundërligjor (nuk mund kryerësi të thirret në mbrojtjen e nevojshme nëse i reziston personit zyrtar i cili vepronte sipas ligjit; 4) mbrojtja duhet të jetë e nevojshme (domosdoshme) për kundërshtim të sulmit (nuk ka mbrojtje të nevojshme nëse sulmi ka mundur të shmanget në një mënyrë tjetër, por prej kryerësit nuk kërkohet të shpëtohet me arrati).

Mbrojtjen e nevojshme e kemi jo vetëm në rast të sulmit të kryerësit, por edhe në rast të sul-

mit të ndonjë personi tjetër. Objekt i sulmit, respektivisht mbrojtjes, mund të jetë jeta, trupi, liria, nderi, prina, etj.

Nëse kryerësi, duke marrë parasysh rrethanat e sulmit e kalon masën e nevojshme (“vijën e kuqe”) për kundërshtimin e sulmit, përgjigjet për atë aktivitet (çështje) i cili i kalon kufi jtë e mbrojtjes së nevo-jshme (tejkalimi i mbrojtjes së nevojshme). Megjithatë, gjykata për këtë tejkalim mund edhe ta dënojë më butë, kurse nëse tejkalimi është kryer për shkak të nervozizmit të fuqishëm ose frikës së madhe të shkaktuar prej sulmit, mund edhe ta lirojë prej dënimit.

♦ Mjeti i fundit ekziston kur vepra është kryer me qëllim, kryerësi prej veti ose ndonjë per-

soni tjetër të largojë një rrezik të njëkohshëm të fshehur të dukshëm të cilin në asnjë mënyrë

tjetër nuk ka mundur ta largojë, në qoftë se, kuptohet, krimi i bërë nuk është më i madh prej atij i cili i rrezikohej.

Për ekzistimin e mjetit të fundit nevojitet njëkohësisht të plotësohen këto elemente: 1)

rrezik (rreziku mund të shkaktohet edhe prej ndodhive natyrore, siç janë p.sh., zjarri, vërshimi, etj. dhe jo vetëm me aktivitet të njeriut; 2) rreziku duhet të jetë i njëkohshëm (pa ekzistimin e rrezikut nuk ka as edhe shmangie të rrezikut); 3) kryerësi të mos e shkaktojë vetë rrezikun (nuk mund të thirret në mje-tin e fundit ai i cili vetë e ka shkaktuar rrezikun, p.sh., ai i cili vetë e ka shkaktuar zjarrin); 4) rreziku nuk

ka mundur të shmanget në mënyrë tjetër (nuk ka mjet të fundit nëse rreziku ka mundur të shmanget

102


me çfarëdo lloj mënyrë tjetër, qoftë edhe me ikje të shmanget); 5) e keqja e shkaktuar me shmangie të rrezikut të mos jetë më i madh se ai i cili kërcënohej.

E keqja e kryer duhet të jetë e barabartë me atë që kërcënohej. Në qoftë se e keqja e kryer është më e madhe se e keqja e cila kërcënohej, ajo do të ishte tejkalim i mjetit të fundit për të cilën përgjigjet penalisht, por atë rast ligji parasheh mundësi edhe për dënim më të butë, kurse në rast të rrethana lehtësuese edhe lirimin prej dënimit.

Personat të cilët janë të obliguar të ekspozohen në rreziqe nuk mund të thirren në mjetin e fundit (p.sh., zjarrfi kësi nuk guxon të refuzojë të shuaj zjarr duke u thirrur në rrezikshmërinë e zjarrit).

Veprat e kryera në mbrojtje të nevojshme dhe mjet të fundit nuk janë vepra penale, sepse u

mungon një element thelbësorë (i rëndësishëm) i veprës penale, kurse ajo është kundërligjshmëria.

SHKAQET E VEÇANTA TË CILAT E PËRJASHTOJNË KUNDËRLIGJSHMËRINË

Ekzistojnë shkaqe të përgjithshme dhe të veçanta të cilat e përjashtojnë kundërligjshmërinë. Shkaqet e përgjithshme janë paraparë me kodin penal të Republikës së Maqedonisë. Shkaqet e

veçanta si edhe ato të përgjithshme, mund të parashihen gjatë përshkrimit të veprave të caktuara pe-nale dhe të cilat mund të dalin edhe prej dispozitave tjera ligjore me të cilat janë rregulluar fusha të cak-tuara të jetës shoqërore. Arsye e veçantë për përjashtim të kundërligjshmërisë paraqet fshehtësia pro-

fesionale (p.sh., e avokatit, mbrojtësit, mjekut, psikologut, punëtorit social, etj.), e cila është në interes të përgjithshëm ose në interes një personi tjetër e cila ka dalë prej interesit të ruajtjes së fshehtësisë.

Dispozitat juridike me të cilat rregullohen marrëdhëniet jashtë të drejtës penale e përjashtojnë kundërligjshmërinë në mënyrë të veçantë. Qëllimi i këtyre dispozitave nuk është për të përjashtuar kundër-ligjshmërinë, por, të lejojë disa veprime të cilat përgjigjen me përshkrimin e një vepre të caktuar penale, ato dispozita në mënyrë të tërthortë e përjashtojnë kundërligjshmërinë. Kështu, veprime të caktuara të per-

sonave zyrtar të Ministrisë së punëve të brendshme, siç janë p.sh., gjatë kontrollit të banesës, privimi prej lirisë, përdorimi i shtrëngimit për shkak të tejkalimit të rezistencës, etj., edhe pse përgjigjen me përshkri-

min ligjor të veprave të caktuara penale, nuk janë kundërligjore, prej këtu as veprat penale, me kusht, veprimet e këtilla të realizohen në pajtim me dispozitat për ushtrimin e shërbimit në punët e brendshme.

Kundërligjshmëria supozohet. Nëse ndonjë sjellje përshtatet me përshkrimin e ligjit të veprës penale llogaritet se ajo sjellje është kundërligjore.

PARASHIKUESHMËRIA DHE PËRSHKRIMI I VEPRËS PENALE ME LIGJ

Që të mund një sjellje, respektivisht veprim i njeriut të llogaritet si vepër penale, ajo duhet të

parashihet dhe përshkruhet me ligj. E pamendueshme është një sjellje e njeriut të shpallet si vepër penale, ndërsa të mos jetë paraparë me ligj. Vepra penale dihet të jetë ashtu e përshkruar të mos lë dyshim se ajo sjellje nuk është vepër penale. Çdo vepër penale ka edhe elementet e veçanta të cilat paraqesin përshkrimin e saj ligjor. P.sh., përshkrimi ligjor i veprës penale vjedhje është: “Ai i cili do të marrë një send të huaj me për vete ose për dikë tjetër të përfi tojë dobi pronësore kundërligjore.”. Për dal-lim prej nocionit të përgjithshëm për veprën penale, përshkrimi ligjor i veprës penale është nocion

juridik i veprës penale në të cilën bëjnë pjesë të gjitha rrethanat prej të cilave varet dënimi.

Përshkrimi ligjor i veprës penale është gjenezë ligjore e veprës penale.

Disa teoricienë llogarisin se nuk ka nevojë për shtimin e parashikueshmërisë së veprës në ligj, si element, sepse ajo në vetvete nënkuptohet dhe është përfshirë në nocionin kundërligjshmëri.

103


FAJI (FAJËSIA)

Për dënimin e kryerit të veprës penale nuk mjafton sjellja e kryerësit të përgjigjet me përshkrimin ligjor të veprës penale dhe të jetë kundërligjore dhe e rrezikshme, nëse për sjelljen nuk ka faj (fajësi). Faji

ose fajësia ekziston për atë sjellje për të cilën kryerësi mund të qortohet se nuk është sjellë sipas

kërkesave të bashkësisë shtetërore. Qortohet vetëm ai kryerës i cili është në mundësi dhe është i aftë të sillet si duhet, i cili e di se çfarë mund të bëjë dhe çfarë nuk mund të bëjë, kurse ai edhe përkundër kësaj ka vendosur për sjelljen e cila është e ndaluar dhe e dënueshme.

Faji ose fajësia është përmbledhje e supozimeve sipas të cilave një vepër e kundërligjshme mund t’i atribuohet kryerësit. Ajo është e lidhur me vetëdijen e kryerësit, respektivisht për sjelljen e tij dhe qën-drimin e tij kundrejt asaj vepre. Në kuptimin e gjerë faji ose fajësia i përfshinë aftësinë e kryerësit të gjykojë dhe nxjerr përfundime si duhet (përgjegjësi) dhe marrëdhënia e tij psikologjike me veprën

(paramendim dhe neglizhencë). Fajtor ose i fajshëm është kryerësi i cili është i përgjegjshëm, nëse veprën e ka kryer me paramendim ose prej neglizhencës (pakujdesi), kurse ai ka qenë i vetëdijshëm ose mund të ketë qenë i vetëdijshëm se vepra e tij është kundërligjore.

Fajësia është qortim për veprën e kryer e cila është e ndaluar. Ajo nuk është ndonjë qëndrim ose botëkuptim për diçka e cila nuk manifestohet në veprën e cila është e ndaluar. Askush nuk mund të ketë përgjegjës për disa veti të karakterit dhe cilësi të personalitetit të tij, por për veprën e cila është e ndaluar.

PËRGJEGJSHMËRIA

Përgjegjshmëria është cilësi e njeriut të shëndosh mendor, të mendojë dhe vendos në

mënyrë të duhur. Ajo, veç kësaj, njohja e duhur e dispozitave juridike dhe mundësia për sjellje në paj-time ato dispozita, respektivisht rregulla. Në përgjegjshmëri bëjnë pjesë këto aftësi: aftësia të kuptojë domethënien e veprës dhe aftësia për menaxhimin me veprimet e veta.

Aftësia për të kuptuar domethënien e veprës, d.m.th. të kuptohet si ngjarje, qoftë me ose pa pasoja, nga pikëpamja e qëndrimit të shoqërisë dhe qëndrimit të tij për atë vepër.

Aftësia për menaxhim me veprimet e veta d.m.th. aftësia për vendosmëri, pasi do të kuptojë domethënien e veprës. Ajo, veç kësaj d.m.th. edhe aftësi për gjykim. Për çdo njeri si qenie e vetëdi-jshme, me përgjegjësi dhe të lirë supozohet është i përgjegjshëm. Sepse përgjegjshmëria nënkuptohet, në kodin penal tonin nuk është thënë çfarë është përgjegjshmëri, por çfarë është papërgjegjshmëri. I papërgjegjshëm është ai njeri, kryerës i veprës i cili në kohën e kryerjes së veprës penale nuk ka mundur

të kuptojë veprën e tij ose nuk ka mundur të menaxhojë me veprimet e veta dhe ajo papërgjegjësi ka shkaktuar sëmundje mendor të përhershme ose të përkohshme, çrregullim i përkohshëm ose zhvil-lim të prapambetur mendor. Vlerësimi për përgjegjshmërinë e kryerësit ka të bëjë vetëm për ve-

prën konkrete dhe jo në përgjithësi.

Papërgjegjshmërinë sa i përket veprës penale të kryer e përcakton gjykata – në bazë të eksper-tizës psikiatrike. Papërgjegjshmëria e përjashton përgjegjësinë penale, ashtu që kryeri me

papërgjegjshmëri nuk mund të dënohet.23

23 Ekzistojnë tri metoda për përcaktimin e papërgjegjshmërisë: biologjike, psikologjike dhe metoda bio-psikologjike. Gjatë përcaktimit të papërgjegjshmërisë analizohet ekzistimi i disa gjendjeve biologjike (sëmundje mendore e përkohshme ose e përhershme, çrregullim mendor i përkohshëm, ose zhvillim i prapambetur mendor), si dhe shprehja e këtyre gjendjeve mbi aftësinë e kryerësit për gjykim. Këto gjendje përcaktohen përmes ekspertizës psikiatrike me kontroll të akuzuarit për të konstatuar nëse ajo ka pasur ndikim mbi përgjegjshmërinë e të akuzuarit. Gjykata është e obliguar të caktojë ekspertizë psikiatrike kur ka prova të sigurta se i akuzuari vuan prej ndonjë sëmundje mendore. Çrregullimet mendore të përkohshme mund të paraqiten prej temperaturës së lartë, etheve, çrregullime në gjumë dhe faktorë tjerë të brendshëm. Faktorët e jashtëm, të cilët më shpesh shkaktojnë çrregullime të këtilla, janë si p.sh., përdorimi i alkoolit dhe drogës. Zhvillimi i prapambetur mendor është karakterizuese, respektivisht përmbajtje e mendore për shkak të shkurtësisë në zhvillimin mendor. Pazhvillueshmëria mund të jetë e shkallëve të ndryshme (budal-lallëkut, imbecilitetit, idiotësisë, marrësisë).

104


Për kryerësin e papërgjegjshëm i cili është i rrezikshëm për bashkësinë shtetërore, mund të zbatohen, këto masa për siguri: 1) shërim i domosdoshëm psikiatrik dhe mbajtje në institucion shën-detësor dhe 2) shërim i domosdoshëm psikiatrik në liri, me të cilin mund të shqiptohen edhe masa

tjera (ndalesë të ushtrojë profesion, veprimtari ose detyrë të caktuar; ndalesë të drejtojë automjet mo-torik.

Rrethana e cila në kohën e kryerjes së veprës penale, ka ndikuar në aftësinë e kryerësit ta kup-tojë domethënien e veprës së vet ose të menaxhojë me veprimet e veta për shkak të gjendjes biop-sikologjike e cila ishte ulur (përgjegjshmëria e ulur ndjeshëm) nuk e përjashton përgjegjësinë dhe

fajin e kryerësit, por vetëm e zvogëlon. Kryeri i tillë mund të dënohet më butë, kurse mund bashkë me dënimin t’i shqiptohen masa për siguri, siç janë, shërimi i domosdoshëm psikiatrik në institucion shëndetësor ose shërim i domosdoshëm psikiatrik në liri. Përgjegjshmëria e ulur ndjeshëm përcaktohet, njëjtë sikurse papërgjegjshmëria.

Kryerësi i veprës penale i cili me vetëdije ka ardhur në gjendje të papërgjegjshmërisë me për-

dorimin e alkoolit, drogës dhe mënyrave tjera (p.sh., prej rraskapitjes së vozitësit prej vozitjes së gjatë), pe-

nalisht është përgjegjës: nëse ishte me paramendim të tillë (paramendim ose pakujdesi), para se kryhet vepra. Kjo është kështu sepse kemi të bëjmë me vepër për të cilën kryerësi ka vendosur ta bëjë, derisa

ka qenë i përgjegjshëm, kurse ketë veprim e ka kryer derisa ka qenë në gjendje të papërgjegjshme,

respektivisht derisa ishte i përgjegjshëm në raport me atë vepër ka vepruar me pakujdesi.

SHKALLA DHE FORMAT E FAJIT (FAJËSISË)

Për përgjegjësi penale dhe për shqiptimin e dënimit penal nuk mjafton kryeri në kohën e kry-erjes së veprës penale të jetë i përgjegjshëm, por edhe të jetë i fajshëm. Përgjegjshmëria është vetëm supozim për faj, respektivisht fajësi. Ndërsa tek përgjegjshmëria analizohet gjendja psikologjike e kry-erësit në kohën e kryerjes së veprës penale, tek faji analizohet (me prezumim se ai psikologjikisht është i shëndosh) si është raporti i tij psikologjik me veprën.

Ekzistojnë këto shkallë ose forma të fajit: 1) paramendim si formë më e fajit dhe 2) pakujdesi

si formë më e lehtë e fajit. Paramendimi është kundërshtim i vetëdijshëm i të drejtës (rendit juridik), kurse pakujdesia është sjellje e padëshiruar e pakujdesshme, në një farë kuptimi mendjelehtësi. Për çdo vepër penale të kryer me paramendim është paraparë dënim, kurse për veprën e kryer prej paku-jdesisë vetëm nëse ajo me ligj është paraparë.

Vepra penale e kryer me paramendim kur kryerësi është i vetëdijshëm për veprën e tij dhe e dëshiron kryerjen e saj (paramendim direkt) ose kur është i vetëdijshëm se për shkak të veprimi ose mosveprimit të tij mund mund të paraqitet pasoja e ndaluar, kurse ai edhe përkundër kësaj pajtohet të paraqitet pasoja (paramendim eventual). Paramendimi, sipas kësaj, mund të shprehet si paramendim direk ose eventual.

Tek paramendimi direkt kryerësi me vetëdije dhe me dëshirë shkon në atë ta kryejë vepër pe-nale, kurse tek paramendimi eventual kryerësi është i vetëdijshëm se ka rrezik të madh prej kryerjes

së vepër penale, si edhe për mundësinë prej paraqitjes së pasojave të ndaluara, por ajo vetëdije

nuk ndikon për të kthyer (heq dorë) prej kryerjes së asaj vepre (p.sh., gjuetari gjuan në kafshë të egër edhe pse është i vetëdijshëm se mund të godas ndonjë gjuetar i cili është në afërsi të kafshës së egër). Ai për realizimin e asaj që është cak i tij, (gjuajtjen e kafshës së egër), pajtohet të paraqiten pasojat e ndaluara (vrasja e gjuetarit i cili është në afërsi direkte) si qëllim i tij i dytë.

Pakujdesia (vëmendje e pamjaftueshme e nevojshme gjatë ndonjë aktiviteti), është kryerje

e padëshiruar e veprës penale. Kryerësi, edhe nuk e dëshiron veprën e cila nuk është dëshirë e tij, përgjigjet për pasojat e padëshiruara. Pakujdesia mund të jetë e vetëdijshme dhe e pavetëdijshme.

105


Pakujdesia e vetëdijshme ekziston kur kryerësi është i vetëdijshëm se me veprimin ose mos-veprimin e tij mund të paraqiten pasojat e ndalura, megjithatë, pamenduar, llogarit se ato pasoja nuk do të paraqiten ose se do të mund të pengohen, p.sh., mësuesi i notit është i vetëdijshëm se fëmija (nxënësi) të cilin e mëson mund të mbytet në pishinë, me mendjelehtësi llogarit se një gjë e tillë nuk do të ndodh, respektivisht se fëmija nëse mbytet do ta shpëtojë.

Pakujdesia pavetëdije ekziston kur kryerësi nuk ka mundur të di se mund të paraqitet pa-soja e ndaluar, edhe pse sipas rrethanave dhe cilësive të veta personale mund të jetë i vetëdijshëm për atë mundësi (p.sh., vozitësi i autobusit e dinte se frenat e autobusit nuk janë në rregullt, por për shkak të pamundësisë të frenojë paraqitet ndeshje). Tek pakujdesia nuk ka vëmendje të mjaftueshme të

nevojshme dhe të mundshme. Kjo d.m.th. nëse kryerësi në situatën e dhënë kishte vëmendje të mjaf-tueshme, vepra penale e kryer prej pakujdesisë, do të mund të shmangej.

MASHTRIMI

Mashtrimi është pikëpamje e gabuar për faktet relevante juridike ose mospasje pikëpamje

përkatëse për ato fakte për shkak të paditurisë. Në varësi prej asaj kujt i drejtohet, dallojmë dy lloje të mashtrimit: real dhe juridik. Mashtrimi real është pikëpamje e gabuar për gjenezën ligjore të veprës penale ose për ndonjë rrethanë e cila nëse do të ekzistonte, vepra do të ishte e lejuar. Për dallim prej mashtrimit real, mashtrimi juridik është pikëpamje e gabuar për ndalesën e veprës ose për ndonjë bazë (shkak) e cila e përjashton kundërligjshmërinë.

Nëse mashtrimi real i drejtohet veprimit të kryerësit, në atë rast ai është relevant (i rëndë-sishëm) për veprën penale të kryer. P.sh., personi i cili zien kafe për mësuesit në shkollë, ka harruar ta ç’kyç reshonë duke menduar se e ka ç’kyçur dhe ka shkuar në shtëpi. Prej nxehjes së pipëzës së reshosë, ka ardhur deri te shkrirja dhe ndezja e instalimit elektrik. Personi në këtë rast, duke menduar se e ka ç’kyçur reshonë, nuk do të përgjigjet për paramendim, eventualisht për pakujdesi, nëse ajo edhe ka ndodhur prej pakujdesisë. Kjo shpesh ndodh me lëndimeve të paraqitura prej plumba të zbrazur (hum-bur) prej gjuajtjeve të armëve, p.sh., kur kryerësi me qitje në dikë godet një kalimtar të rastit, etj.

Mashtrimi real mund t’i drejtohet edhe objektit, p.sh., kur një bujk duke lëvruar arrën ka gërryer një statujë të vlefshme prej mermeri të periudhës antike dhe e thyen për të bërë mur midis sinorit të arrave, duke mos e ditur se, ajo ka vlerë shumë të madhe historike, ai, për këtë, nuk do të përgjigjet për veprën penale shkatërrim të përmendoreve me rëndësi kulturore dhe historike. Nëse mashtrimi real i drejtohet rrethanave, kjo mund të sjellë deri te përjashtimi i kundërligjshmërisë, në qoftë se kryerësit nuk i janë të njohura dispozitat (baza ligjore) me të cilat është përjashtuar kundërligjshmëria. Kjo është kështu, sepse ai është në mashtrim për ndonjë rrethanë (shkak) e cila është kusht për atë bazë.

E ngjashme me mashtrimin real është mashtrimi juridik. Në kuptimin e Kodit penal: “Nuk është përgjegjës penal kryerësi i veprës penale i cili për shkaqe të arsyeshme nuk e ka ditur dhe nuk ka mun-dur ta djëi se vepra është e ndaluar”. P.sh., dikush ka kryer marrëdhënie seksuale me një person të rritur të retarduar duke mos e ditur se ajo është e ndaluar. Nëse do ta dinte se është e ndaluar mund të dëno-het më butë. Mashtrimi juridik i drejtohet sjelljes e cila është e ndaluar, respektivisht e cila paraqet vepër penale. Mashtrimi juridik është mashtrim për veprën e cila është e ndaluar dhe për ekzistimin e

bazës e cila e përjashton kundërligjshmërinë. Tek mashtrimi juridik kryerësi është i vetëdijshëm

për atë që e bën se në rastin e tij ka ndonjë bazë, respektivisht shkak, të cilën puna e tij e lejon. P.sh., kjo do të ishte, kur mësuesi i ka lejuar vetes ta tërheq për veshi nxënësin i cili e pa prishur disiplinën gjatë ligjërimit në orë, duke menduar se ka të drejtë për këtë, si më i vjetër dhe si mësues. Në këtë rast, kryeri i veprës (mësuesi) nuk është plotësisht në mashtrim për ndalesën e kësaj vepre, ai e di se kjo është e ndaluar, por mendon se në këtë rast ka bazë ligjore, shkak i cili atë e lejon.

106


BASHKËPUNIMI I MË TEPËR PERSONAVE NË KRYERJEN E NJË VEPRE PENALE

(BASHKËKRYERËS DHE BASHKËPJESËMARRËS)

Në kryerjen e një vepre penale mund të marrin pjesë më tepër persona, kontributi i të cilëve në kryerjen e veprës mund të jetë i ndryshëm. Vetë rrethana se ato me fuqitë e bashkuara vendosen në shërbim të krimit, paraqet kërcënim i cili kërkon reaksion penal-juridik përkatës të shoqërisë. Duke pa-sur parasysh rëndësinë e kontributit të tyre në kryerje dallojmë bashkëkryerës dhe bashkëpjesëmar-

rës. Në këtë pjesë vend të posaçëm zë organizatori i bashkësisë kriminale..

Bashkëkryerja ekziston kur më tepër persona me vetëdije dhe me dëshirë, me kryerjen e një veprimi të caktuar ose në një mënyrë tjetër, ka kryer vepër penale. Elementet kryesore të bashkëkryerjes janë vendimi i përbashkët dhe bashkëveprimi i përbashkët në kryerjen e veprimit ose në veprimin i cili është element thelbësor në procedurën e kryerjes së veprës penale (ajo do të ishte, p.sh., kur dikush drejton ose jep urdhra në vetë vendin në të cilin është kryer vjedhja).

Prej bashkëkryerjes duhet të dallohet kryerja me ndërmjetësim ku kryerësi shfrytëzon një

person tjetër (p.sh., fëmijë ose person të papërgjegjshëm), si paravan i tij për kryerjen e veprës penale. Këtu, kryerës i veprës penale është ai i cili është shërbyer me personin tjetër dhe jo personi me

të cilin është shërbyer kryerësi. Çdo kryerës dënohet me dënim të paraparë për veprën penale në kryerjen e të cilës ka bashkëvepruar.

Për dallim prej bashkëveprimit ku të gjithë bashkëkryerësit kanë status të kryerësve, tek

bashkëpjesëmarrësit, bashkëvepruesit nuk janë kryerësit, por bashkëpjesëmarrësit në veprën të

cilën e kanë kryer persona tjerë. Ata veprimin e kryerjes ia lënë një personi tjetër. Bashkëpjesëmarrja

e paraqet kryerësin kryesor – ai është i lidhur me atë dhe prej tij varet bashkëpjesëmarrja e tij (pran-ues-varësi, ndihmës). Interesant është se bashkëpjesëmarrësi gjithmonë e di kush është kryerësi,

kurse bashkëkryerësi mund edhe të mos e di kush është kryerësi i veprës.

Bashkëpjesëmarrësi, zakonisht paraqitet si ndihmës ose nxitës. Nxitësi është personi i cili qëllimisht dhe me paramendim e ka shkaktuar ose e ka përforcuar vendimin e personit i cili duhet ta kryejë veprën penale. Nxitësi gjithmonë i atribuohet personit të caktuar për kryerjen e një vepre konkrete penale, e cila mund të kryhet në mënyra të ndryshme, p.sh., me bindje e tij, këshillim, me dhurim ose me premtim të dhuratës, me urdhër, kërcënim, etj.

Ndihmësi është personi i cili me paramendim kontribuon në kryerjen e veprës penale të një personi tjetër. Ndihma mund të jetë intelektuale ose fi zike, kurse konsiston në dhënien e këshillës ose udhëzimit si të kryhet vepra penale; me vënien në dispozicion të kryerësit mjetet për kryerjen e veprës penale dhe me ndihmën në largimin e pengesave për kryerjen e veprës penale; me premtim të mbu-limit të veprës penale, kryerësi, mjetet me të cilat është kryer vepra, gjurmët e veprës penale ose sendin e marrë me veprën penale.

Për ekzistimin e bashkëpjesëmarrjes e domosdoshme është kryerësi kryesor ta kryejë ve-

prën ose ta përgatis ose të ketë tentuar ta kryejë veprën (kur përgatitja, respektivisht tentimi dëno-het). Prej kësaj ekziston një përjashtim. Nxitësi mund të përgjigjet si për tentim, vetëm nëse me par-amendim nxit një person tjetër të kryejë vepër penale për të cilën mund të shqiptohet dënim prej tri vite burg ose dënim më i rëndë, kurse vepra të mos jetë tentuar të kryhet. Bashkëpjesëmarrësi përgjigjet

në kundër të mendimit të tij. Nëse kryerësi e kalon kufi rin e paramendimit të bashkëpjesëmarrësit, për tepricën përgjigjet vetëm kryerësi, kurse nëse kryerësi kryen vepër penale më të lehtë prej asaj e cila ishte përfshirë me paramendim të bashkëpjesëmarrësit, atëherë bashkëpjesëmarrësi përgjigjet për veprën penale më të lehtë.

107

SANKSIONET

SANKSIONET

NOCIONI, LLOJET, QËLLIMI DHE THELBI I SANKSIONEVE

Sanksionet paraqesin emërtim për të gjitha masat penale-juridike të cilat mund të shqiptohen për ndonjë vepër penale. Sanksionet penale përshkruhen dhe shqiptohen me qëllim të eliminohen veprimet e rrezikshme (sjellje) me të cilat shkelen ose rrezikohen vlerat (të mirat) e mbrojtura me legjis-lacionin penal. Tek llojet e veçanta të sanksioneve ka edhe disa qëllime tjera direkte.

Në të drejtën tonë penale ekzistojnë këto lloje të sanksioneve: 1) dënuese, 2) sanksione par-apenale (si p.sh., dënim me kusht dhe vërejtje gjyqësore) dhe 3) masat për siguri dhe masat edukative. Dënimet dhe masat për siguri janë masat themelore për të rriturit, kurse masat edukative për të miturit.

Dënimet janë sanksionet kryesore në sistemin e sanksioneve penale. Dënimi është masë obliga-tive me të cilën merret ose kufi zohet ndonjë e mirë juridike e kryerësit me përgjegjësi penale për veprën penale.

Baza ligjore në të cilën bazohet dënimi janë fajësia (faji) dhe drejtësia. Dënimi mund të shqip-tohet vetëm për kryerësin me përgjegjësi penale, sepse vetëm kryerësi i përgjegjshëm mund të kuptojë dënimin si dënim shoqëror-moral dhe vetëm kryerësit i cili është fajtor dënimi mund të ndikojë në të ardhshmen të mos bëjë vepra penale. Justifi kimi i dënimit është në nevojën dhe dobinë e tij për shoqërinë, si dhe në përmbushjen e drejtësisë dhe ligjshmërisë.

Në kuadër të qëllimi të përgjithshëm të sanksioneve penale, qëllimet e dënimit janë: (1) pengi-mi i kryerësve të kryejë vepra penale dhe riedukimi i tij; (2) edukimi për të ndikuar te tjerët të mos krye-jnë vepra penale; (3) forcimi i moralit shoqëror dhe zhvillimi i përgjegjësisë shoqërore dhe i disiplinës së qytetarëve.

Me heqjen e dënimit me vdekje, në sistemin tonë dënues për personat fi zik kanë mbetur këto dy lloje të dënimeve: burgu dhe dënimi në të holla. Secila prej këtyre dënimeve është e drejtuar në të mirat e caktuara. Me burgun preket liria, kurse me dënimin në të holla prona. Burgu është dënimi

kryesor dhe shqiptohen në mënyrë të pavarur. Dënimi në të holla mund të jetë kryesore dhe ndi-

hmëse, që shqiptohet bashkë me dënimin kryesor.

Dënimet mund të jenë alternative (burg ose dënim në të holla) dhe kumulative (burg dhe dënim në të holla). Burgu nuk mund të jetë më i shkurt se 30 ditë, as më i gjatë se 15 vjet. Për forma më të rënda të veprave penale për të cilat është paraparë dënim me burg të përjetshëm mund të shqipto-het dënim me burg prej 20 vite. Nëse për veprën penale të kryer me paramendim është paraparë burg me kohëzgjatje prej 15 vjet, për format më të rënda të asaj vepre, mund të shqiptohet edhe dënim me burg të përjetshëm. Burg i përjetshëm nuk mund të shqiptohet si dënim i vetëm kryesor dhe burg i këtillë nuk mund të shqiptohet për personin i cili nuk mbushur 21 vjet.

Dënimet me burg dhe në të holla janë parapara në interval, respektivisht në kundër me

përshkrimin e kufi rit të poshtëm dhe kufi rit të epërm maksimal, kurse për veprat penale të veçan-

ta edhe kufi ri i poshtëm maksimal dhe kufi rin e epërm maksimal të dënimeve për ato vepra, të cilat mund të shqiptohet për secilën prej ato vepra në kuadër të minimumit të përgjithshëm dhe maksi-mumit të përgjithshëm (i ashtuquajtur minimumi i veçantë dhe maksimumi i veçantë).

Dënimet ndihmëse. – Përveç burgut dhe dënimit në të holla, si dënime kryesore, me kodin pe-nal aktual të RM-së janë paraparë edhe disa dënime ndihmëse: ndalesë për ushtrimin e profesionit, veprimtarisë ose detyrës; ndalesë për drejtimin e automjetit motorik dhe dëbimin e të huajit prej shtetit. Ndalesa e ushtrimit të profesionit, veprimtarisë os detyrës shqiptohet si dënim ndihmës bashkë me

108

SANKSIONET

dënimin e burgut ose dënimin me kusht me të cilin është përcaktuar burg. Dënimi ndalesë për drejtimin e automjetit motorik dhe dëbimi i të huajit prej shtetit mund të shqiptohen nëse kryerësit i është shq-iptuar dënimi me burg ose dënim në të holla, i dënuar me kusht ose vërejtje gjyqësore. Dënimi ndalesë për drejtim me automjetin motorik në kushte të caktuara mund të shqiptohet edhe si dënim i vetëm për vepër të kryer prej pakujdesisë.

PARIMET GJATË SHQIPTIMIT TË DËNIMIT PËR VEPËRN PENALE TË KRYER

Gjatë shqiptimit të dënimit me zbatimin e parimit të ligjshmërisë dhe parimin individualizimit. Parimi i ligjshmërisë d.m.th. dënimi të mund të shqiptohet në korniza të përcaktuara ligjore, kurse pari-mi i individualizimit d.m.th. dënimi të jetë i përshtatur me veprën dhe kryerësin e asaj vepre. Gjatë shq-iptimit të dënimit, gjykata duhet të niset prej qëllimit të dënimit duke marrë parasysh të gjitha rrethanat të

cilat ndikojnë mbi dënimin të jetë më i vogël ose më i madh, kurse veçanërisht shkalla e përgjegjësisë

penale, motivi për të cilin vepra është kryer, jeta e mëparshme, rrethanat personale dhe lëvizja e kry-

erësit pas kryerjes së veprës penale (rrethanat lehtësuese dhe rënduese). Veçanërisht gjatë shqiptimit të dënimit në të holla gjykata është e obliguar të marrë parasysh gjendjen pronësore të kryerësit të veprës.

SHQIPTIMI I DËNIMIT NË RAST TË BASHKËNDODHJES SË VEPRAVE PENALE

Në kodin penal të Republikës së Maqedonisë bëjnë pjesë dispozita të caktuara për matjen e dënimit për të kthyerit (recidivist), për mënyrën e zbutjes së dënimit, kushtet për lirim prej dënimit dhe shqiptimin e dënimit në rast të bashkëndodhjes. Kur kryerësi do të shpallet i fajtor për më tepër vepra penale të kryera

në bashkëndodhje reale ose ideale, (bashkëndodhje reale d.m.th. se kryerësi me më tepër veprime ka

kryer më tepër vepra penale, kurse ideale me një veprim, njëkohësisht, të kryejë më tepër vepra pe-

nale), atëherë, gjykata do të përcaktojë dënim për secilën prej atyre veprave, kurse pastaj në bazë të dëni-meve të përcaktuara në atë mënyrë për secilën prej atyre veprave do të shqiptojë një dënim të përbashkët.

SANKSIONET PARAPENALE

Sanksionet parapenale paraqesin sanksione alternative me të cilat dëshirohet të arrihet qëllimi i dënimit pa mos iu shkaktuar dëm kryerësit. Sanksionet e tilla janë, p.sh., dënimi me kusht, dënimi me kusht me mbikëqyrje mbrojtëse, punë në dobi të shoqërisë, vërejtje gjyqësore, arrest shtëpiak, etj.

Sanksionet e vërejtjes (dënim me kusht dhe vërejtje gjyqësore) janë lloj i veçantë i sank-sioneve, respektivisht masave. Ato zbatohen kundër të rriturve dhe kryerësve me përgjegjësi penale për veprat penale me pak të rrezikshme në raste kur mund të pritet se edhe vetë paralajmërimi i kryerësit

me dënimin me të cilin i kërcënohet (dënim me kusht) ose madje edhe me vetë vërejtjen (vërejtje gjy-qësore) është mjaftueshëm të ndikohet mbi kryerësin të mos kryejë më vepra penale.

Dënimi me kusht është sanksion me të cilin kryerësi vendoset në provë pa mos u dënuar me

dënim dhe nëse provën me sukses e mban dënimin e përcaktuar ajo as nuk do t’i shqiptohet as nuk do ekze-kutohet. Kushti i përgjithshëm për kryerjen e dënimit me kusht është për kryerësin e veprës penale të jetë

përcaktuar dënimi në të holla ose dënim me burg prej dy vjet. Me dënimin me kusht të kryer, kryerësit të cili i është shqiptuar paralajmërohet se nëse gjatë provës, respektivisht afatit për provë (i cili nuk mund të jetë më i shkurt se një vit as më i gjatë se pesë vjet) kryen vepër të re penale ose nuk i përmbahet kushteve tjera, dënimi me kusht do të tërhiqet dhe dënimi i përcaktuar do të shqiptohet dhe do të ekzekutohet.

Përveç dënimit me kusht është paraparë edhe dënimi me kusht me mbikëqyrje mbrojtëse.

Mbikëqyrja mbrojtëse konsiston në masat e ndihmës, kujdesit dhe mbrojtjes, të cilat i zbaton shër-bimi kompetent për ekzekutim. Duke u nisur prej asaj se gjasat për përmirësim (risocializim) të disa

109

SANKSIONET

delinkuentëve gjatë provës si dënim me kusht janë më të mëdha nëse atyre u ofrohet mbështetje ak-tive sociale, sesa të lëshohen të lirë.

Vërejtja gjyqësore është sanksion kryesisht i natyrës edukuese për kriminalitet të vogël për rastet e kryerësve të veprave penale të cilët për së pari herë janë në konfl ikt me kodin penal. Mund të shqiptohet për vepra penale për të cilat është paraparë burg deri në një vit ose dënim në të holla, kurse vepra është kryer në rrethana të tilla të cilat e bëjnë veçanërisht të lehtë.

Përveç dënimit me kusht dhe zbatimit gjyqësor, masat e tjera të këtilla alternative, janë bur-gu shtëpiak, ndërprerja me kusht e procedurës penale dhe punë në komunitet. Burgu shtëpiak është paraparë për një person të sëmurë të moshuar dhe të rraskapitur dhe për gruan shtatzënë për vepër për të cilën mund të shqiptohet burg deri në një vit dhe nëse për një trajtim të tillë ka kushte. Ngjashëm është edhe me ndërprerjen me kusht të procedurës, kryerësi në afatin në të cilin zgjat ndërprerja të mos kryejë vepër të re penale. Puna në komunitet si masë është paraparë për kryerësit e veprës së kryer në rrethana lehtësuese i cili më herët nuk ka qenë i dënuar, për të cilin mund të shqiptohet dënimi në të holla ose dënim me burg deri në tri vjet dhe nëse me këtë pajtohet kryerësi.

MASAT PËR SIGURI

Masat për siguri janë lloje specifi ke të sanksioneve. Në kuadër të qëllime të përgjithshme të sanksioneve penale, qëllimi i masave për siguri është të largohen gjendjet ose kushtet të cilat mund të ndikojnë mbi kryerësin në të ardhmen të mos kryejë vepra penale. Domethënë, qëllimi themelor i

masave për siguri është parandalim specifi k, të pengohet individi të kryejë vepra penale. Është dëshmuar se mbi disa kryerës nuk mund të ndikohet me dënime, qoftë për shkak të gjendjes së tyre biopsikologjike, nuk janë në gjendje ta kuptojnë dënimin si qortim publik, qoftë për atë se tek ata prirja për kryerjen e veprave penale ka hyrë aq në rrënjë, ashtu që e pamundur është të neutralizohen të krye-jnë vepra penale. Arsyetimi i masave për siguri është në mbrojtjen e shoqërisë, por edhe në ndih-

mën aktive të kryerësit në formë të shërimit, mbikëqyrjes dhe kujdesit për të. Supozimi themelor për zbatimin e masave për siguri është gjendja e caktuar e rrezikshme e personit i cili është ekzekutues i veprës, e cila përfshinë edhe parashikim për sjellje të rrezikshme të tij në të ardhmen.

Me ligjin tonë janë paraparë këto lloje të masave për siguri: 1) shërim i domosdoshëm psiki-atrik dhe mbajtje në institucion shëndetësor, 2) shërim i domosdoshëm psikiatrik në liri dhe 3) shërim i domosdoshëm i alkoolistëve dhe narkomanëve.

SANKSIONIMI I TË MITURVE

Për ekzekutimin e masave edukuese dhe për dënimin e të miturve, duke pasur parasysh moshën e tyre, e drejta jonë penale dallon fëmijë, të mitur dhe persona të rritur. Kategori e veçantë janë personat e rritur të rinj.

Në kuptimin e legjislacionit penal fëmijë është personi i cili gjatë kryerjes së veprës penale nuk i ka mbushur 16 vjet. Kundër fëmijëve nuk mund të zbatohen sanksionet penale. Kur gjatë zhvillimit të procedurës penale kjo rrethanë do të konstatohet, procedura ndërpritet dhe për këtë lajmërohet organi për kujdestari.

I mituri është person i cili gjatë kryerjes së veprës penale ka mbushur 16 vjet, por nuk ka mbushur 18 vjet. Të miturit janë të ndarë në më të ri (prej 14 deri 16 vjet) dhe më të vjetër (prej 16 deri 18 vjet). Qëllimi i masave edukuese është edukimi, riedukimi dhe zhvillimi i duhur i të miturve. Masat edu-

kuese të cilat mund të shqiptohen mbi të miturit, janë këto: masat disiplinore (qortim gjyqësor, masa të mbikëqyrjes së rreptë, [p.sh., kujdes i përforcuar dhe mbikëqyrje me qëndrim ditor në institucionin edukues] dhe masat institucionale [p.sh., udhëzimi në shtëpinë për riedukim]).

110

SANKSIONET

SANKSIONET OSE DËNIMET PËR PERSONAT JURIDIK

Për veprat penale të personave juridik mund të shqiptohen këto lloje të dënimeve: (1)

dënim në të holla, (2) ndalesë e përkohshme ose e përhershme për ushtrimin e veprimtarisë së

caktuar dhe (3) shuarjen e personit juridik. Personi juridik është me përgjegjësi penale nëse deri te vepra ka ardhur me veprim ose lëshim në mbikëqyrjen e obliguar nga ana e organit që e drejton (këshilli drejtues, etj.) ose personi përgjegjës i personit juridik (drejtori dhe të tjerë) me qëllim të realizojë dobi pronësore. Për përgjegjësi e të miturve dhe drejtësi për të mitur më tepër në pjesën e fundit tematike (zgjedhore).

VJETËRSIA E NDJEKJES DHE EKZEKUTIMI I DËNIMIT

Kundër kryerësit të veprës penale nuk mund të iniciohet procedurë, as të gjykohet nëse ka kalu-ar afati i përcaktuar, sepse është paraqitur vjetërsia. Vjetërsia në veprën penale është e motivuar prej më shumë shkaqeve. Sikurse kalon koha, shoqëria i harron veprat penale ose e humb interesin për dënim, zhdukje ose reduktohet rreziku shoqëror, dënimi bëhet i panevojshëm, veçanërisht në kuptimin e parandalimit social, humben gjurmët e veprës, zbehen kujtimet e dëshmitarëve, etj.

Dallojmë vjetërsi relative dhe absolute. Kur do të paraqitet vjetërsia relative nuk mund të ini-ciohet ndjekje penale, kurse kur paraqitet vjetërsia absolute, nuk mund të ndiqet edhe kur ndjekja e fi lluar duhet të vazhdojë. Afati për vjetërsinë absolute është dy herë aq kohë sa është afati i vjetërsisë së ndjekjes.

Ekziston vjetrim edhe për ekzekutimin e dënimit. Afatet e vjetërsisë së ekzekutimit të dëni-meve përputhen me afatet e vjetërsisë së ndjekjes. Veprat penale gjenocid dhe krime lufte asnjëherë

nuk vjetërsohen.

Vjetërsia ndërpritet me çdo veprim procedural të ndërmarrë për ndjekjen e kryerësit, kësh-tu nëse kryerësi gjatë periudhës së vjetërsisë kryen, gjithashtu, vepra penale të rënda ose më të rënda, afati për vjetërsi ndërpritet. Me ndërprerjen e afatit të vjetërsisë fi llon të rrjedh prej fi llimi, respektivisht fi llon të rrjedh afati i ri i vjetërsisë.

PYETJE:

1. Cilat janë burimet e veprës penale?2. Çfarë është vepra penale dhe cila është gjeneza e veprës penale?3. Cilat janë elementet e veprës penale?4. Cilat janë shkaqet e përgjithshme të cilat e përjashtojnë kundërligjshmërinë?5. Çfarë nënkuptojmë me mbrojtje të nevojshme dhe çfarë me mjet të fundit?6. Cilat janë shkaqet e veçanta të cilat e përjashtojnë kundërligjshmërinë?]7. Çfarë nënkuptojmë me përgjegjshmëri?8. Kur personi llogaritet si i përgjegjshëm në kohën e kryerjes së veprës penale?9. Kur kryerësi i veprës penale i cili vetë ka ardhur në gjendje të papërgjegjshme është përgjegjës?10. Çfarë nënkuptojmë me paramendim dhe si ndahet?11. Çfarë nënkuptojmë me pakujdesi dhe si ndahet?12. Kur përgjigjemi për vepër penale të kryer prej pakujdesisë?13. Cilat janë format e bashkëpjesëmarrjes së më tepër personave në kryerjen e veprës penale?14. Çfarë nënkuptojmë me bashkëkryerje dhe çfarë me bashkëpjesëmarrje?15. Kush llogaritet si ndihmën dhe kush si nxitës në kryerjen e veprës penale?

111

SANKSIONET

16. Cili është qëllimi i përshkrimit dhe i ekzekutimit të sanksioneve penale?17. Numëroni sanksionet penale sipas kodit tonë penal.18. Cili është qëllimi i dënimit?19. Cilat parime zbatohen gjatë ekzekutimit të dënimeve?20. Cilat janë sanksionet e vërejtjes dhe cili është qëllimi tyre?21. Çfarë nënkuptojmë me dënim me kusht?22. Kur shqiptohet vërejtja gjyqësore?23. Cili është qëllimi i masave për siguri dhe cilat masa për siguri janë paraparë në të drejtën tonë pe-

nale?24. Cili është qëllimi i masave edukuese dhe i burgut për të mitur?25. Si ndahen masat edukuese?26. Çfarë nënkuptojmë me vjetërsi relative dhe çfarë me vjetërsi absolute?

113

PROCEDURA PENALE – OBJEKTET DHE SUBJEKTET


RËNDËSIA E TË DREJTËS SË PROCEDURËS PENALE

Siç u tha më lart, e drejta penale është e ndarë në të drejtë penale materiale dhe formale.

E drejta penale materiale i rregullon sjelljet të cilat llogariten si vepra penale dhe sanksionet të cilat mund të shqiptohen për ato vepra. Me normat e veprës penale domosdoshmërisht njihen qytetarët me atë që paraqet mjedis penal-juridik me qëllim të di dhe të kthehen prej atyre sjelljeve të cilat paraqesin vepra penale.

Megjithatë, vetë rregullimi i ndonjë sjellje e cila paraqet vepër penale nuk mjafton ajo të pengo-het, nëse shteti, përmes organeve të tij, atë që është rregulluar me dispozita, nuk e zbaton kundrejt kryerësve të veprave penale në secilin rast konkret, kur dikush do të kryejë vepër penale.

Që të mund një normë penale-juridike, me të cilën është paraparë vepër e caktuar penale të

zbatohen në një rast konkret, nevojitet një organ i caktuar dhe një subjekt i cili duhet të ndërmar-

rë një seri të veprimeve procedurale për konstatuar nëse me të vërtetë ajo vepër është kryer dhe

nëse janë plotësuar, të gjitha kushtet tjera të nevojshme për ekzekutimin e sanksionit penal për-

katës; nevojitet të zbatohet procedurë penale. Të gjitha, ato veprime të cilat i ndërmerr gjykata dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë penale, caktuar prej përpara, prej përpara dihet kush është i autorizuar ta parashtrojë kërkesën për inicimin e procedurë penale dhe kush është kompetent për udhëheqjen e procedurës, kush është i autorizuar të marrë pjesë në procedurë dhe në cilën cilësi si dhe me cilat au-torizime, në çfarë marrëdhënie hyjnë pjesëmarrësit në procedurë, cilat janë të drejtat dhe detyrimet e tyre reciproke, cilat janë veprimet dhe në cilat kushte dhe në cilat forma mund të ndërmerren, cilat janë pasojat e ndërmarrjes së atyre veprimeve, etj.

Kjo do ë thotë se nevojiten rregulla me të cilat rregullohet procedura penale të cilat e për-

bëjnë të drejtën penale procedurale si sistem të normave që e mundëson zbatimin praktik të së

drejtës penale materiale. Me këto rregulla është rregulluar procedura penale e gjykatës dhe subjek-teve tjera në të cilën ekzaminohet nëse një person ka kryer një vepër të caktuar penale dhe nëse në atë rast ekzistojnë kushte për shqiptimin e sanksionit penal. Përveç kësaj, ekzistojnë edhe norma me të

cilat është rregulluar ekzekutimi i sanksionit penal i shqiptuar në procedurë penale. Këto norma e përbëjnë të drejtën penale ekzekutive ose të drejtën e ekzekutimit të sanksioneve penale.

Procedura penale është rregulluar me ligj. Ajo është për shkak të rëndësisë së të mirave

dhe vlerave në mbrojtjen e të cilave i madh është roli i procedurës penale, edhe më tepër masat të cilat mund të ndërmerren kundër kryerësit (të akuzuarit) për realizimin e qëllimeve të procedurës penale, veçanërisht të mos lëshohen, për më tepër të mos bëhen gabime në procedurë në dëm të të akuzuarit, të cilat më vonë vështirë përmirësohen.

Procedura për veprat më të rënda penale kalon nëpër disa stade ose faza. Për atë janë paraparë kushte më të rrepta për ndërmarrjen e veprimeve të caktuara procedurale, veçanërisht masa të shtrëngimit kundër të akuzuarit për realizimin e qëllimit të procedurës, me shumë formalitete të cilat garantojnë të drejta më të mëdha të mbrojtjes së të akuzuarit, etj. Për dallim prej saj, procedura për

veprat më të lehta penale është më thjeshtë, më e ngjeshur dhe me më pak formalitete, me numër më të vogël të gjykatësve, etj. dhe prandaj quhet procedurë e shkurt penale.

Me rregullat e procedurës penale janë siguruar dhe janë rregulluar kushte dhe kërkesa të caktuar, siç janë: udhëheqje e shpejtë dhe efi kase, por jo edhe në dëm të konstatimit të gjendjes ligjore të punës me qëllim të sigurohet ekzekutimi i sanksioneve penale, pa kufi zim të të drejtave të akuzuarit dhe të

114


qytetarëve tjerë gjatë procedurës, me respekt të plotë për personalitetin e njeriut, të dinjitetit të tij. Në procedurë duhet të veprohet në mënyrë humane, por edhe të sigurohen kushte – dikush që është i

fajtor do mos i shmanget dënimit sipas ligjit24

Procedura penale është një lloj i procedurës penale. Përveç procedurës penale, procedurat e dënimi janë edhe këto: procedura për kundërvajtje, procedurën për cenime dhe procedurën disiplinore. Procedurat dënuese udhëhiqen kundër kryerësve të veprave penale. Veprat dënuese janë të ndara në vepra penale, cenime, kundërvajtje dhe vepra disiplinore.

Paraqitje skematike e llojeve të procedurave dënuese dhe dënuese

( )

( )

( )

( )

( )

Procedurë disiplinoreProcedurë për kundërvajtje

Procedura dënuese

Deliktet dënuese (vepra)

Procedurat për cenime (tregtare)

Procedurë penale

Delikte disiplinore Delikte kundërvajtëse (kundërvajtje)

Deliktet cenuese Deliktet penale (vepra)

PARIMET SPECIFIKE TË PROCUDRAVE DËNUESE

Duke pasur parasysh afërsinë e procedurave dënuese, afërsia e lëndëve për të cila vendoset, etj., të gjitha procedurat dënuese përmbajnë edhe disa kërkesa me të cilat sigurohen standarde të caktuara të veprimit, veçanërisht, kur është në pyetje pozita e veçantë e personit kundër të cilit udhëhiqet pro-

cedura. Rregullat e procedurës, siç dihet, jo janë vetëm mjet në luftën kundër cenueshmërisë, por edhe mjet kundër çdo sjellje të qytetarëve dhe shqetësimi i panevojshëm nga ana e organeve të cilat e udhëheqin procedurën. Me rregullat e procedurës duhet të sigurohet zbatim i ligjit për përgjegjësinë e kryerësit të veprës dënuese me qëllim të arrihet qëllim i procedurës, në një mënyrë të pranueshme, me gjetjen e masës së vërtetë të veprimit në varësi prej llojit të veprës e cila është e dënueshme me ligj. Me shumë rëndësi është të gjendet e vërteta materiale dhe e të akuzuarit t’i sigurohet, objektivisht, gjykim i drejtë dhe fer në procedurë.

Parimet e procedurës dënuese janë më tepër. Disa prej parimeve, si p.sh. parimi i ligjshmërisë, parimi i kërkesës së të vërtetës materiale, e drejta e përdorimit të gjuhës dhe alfabetit në procedurë, etj., janë të përgjithshme dhe karakteristike për secilën procedurë ligjore. Për shumicën e këtyre parimeve, tashmë është folur në një prej përmbajtjeve të procedurës administrative. Mbetet të shpjegohen vetëm parimet specifi ke të procedurave dënuese.

Duke u nisur prej kërkesave të procedurave dënuese, metodat prej të cilave priten rezultate më të mira dhe pozita e njeriut dhe interesi i bashkësisë shtetërore për ndjekjen dhe dënimin e kryerësve të veprave dënuese, në të drejtën penale procedurale si parime më karakteristike specifi ke paraqiten këto:

24 Ligji për procedurë penale (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 15/05).

115


1) parimi i akuzës dhe parimi i hetimit (respektivisht të akuzuarit dhe parimi i hetuesisë), 2) pari-

mi i ndjekjes zyrtare dhe private, 3) parimi i ligjshmërisë dhe oportunitetit, 4) parimi i kundërsh-

timit, 5) parimi i vlerësimit të lirë të provave dhe 6) parimi i pavarësisë së gjykatave.

PARIMI I AKUZËS DHE HETUESISË (AKUZUES)

Parimi i akuzës niset prej asaj se në procedurën dënuese ekzistojnë interesa të ndryshme dhe se është e natyrshme të pritet prej secilit bartës të interesit të personit ta përfaqësojë interesin e vet dhe t’i ndërmarrë të gjitha ato veprime për të cilat mendohet se do çojë deri në përfundim të suksesshëm të procedurës me qëllim të arrihet deri te vendimi i cili atij më së shumti i përgjigjet. Prandaj, secilit prej bartësve të interesit duhet t’u jepet rol i veçantë procedural, respektivisht vend i veçantë në proces, sepse është vështirë të pritet se dikush prej subjekteve njëkohësisht do të kryente dy ose më tepër funksione kundërthënëse (role), p.sh. nëse gjykata në të njëjtën kohë është edhe organ i ndjekjes, nuk do të thotë se do të jetë edhe organ i mirë i gjykimit.

Parimi i akuzës dhe hetuesisë veçanërisht dallohen sipas rolit të pjesëmarrësve në procedurë dhe pozitën e tyre në procedurën e cila udhëhiqet. Në procedurën dënuese, zakonisht vijnë në shprehje dy kërkesa të ndryshme: njëra e shpreh interesin e bashkësisë shtetërore për procedurë më efi kase, madje edhe në qoftë se është në dëm të të akuzuarit të mbrohet, kurse e dyta, të akuzuarit i jep

mundësi të mbrohet, të provojë pafajësinë e vet, respektivisht të provojë pabazueshmërinë e akuzës për të cilën akuzohet.

Në lidhje me këtë gjatë zhvillimit historik janë paraqitur tri lloje të procedurave dënuese: akuzu-

ese, inkuizatore dhe lloji i përzier i procedurës.

Procedurën akuzuese25 e karakterizon ndarjen e rreptë të funksioneve, duke fi lluar prej funk-sionit të ndjekjes së kryerësit të veprës dënuese, deri te funksioni i gjykimit dhe funksioni i mbrojtjes. Faktet të cilat e ngarkojnë të akuzuarin në këtë procedurë, mund t’i paraqes vetëm paditësi dhe ai ato fakte duhet t’i provojë. I akuzuari në procedurë është i barabartë me paditësin (akuzuesin). Si bartës i funksionit të mbrojtjes, i akuzuari mbledh dhe paraqet prova, nuk është i obliguar të mbrohet (vetëm ka obligim të paraqitet para gjykatës), nuk mund ta marrë në pyetje as gjykatën as paditësin. Procedura mund të iniciohet vetëm me kërkesë të prokurorit të autorizuar (paditës). Gjykata mund ta gjykojë të akuzuarin për atë vepër për të cilën paditësi e akuzon dhe me të cilën e ngarkon.

Procedura inkvuizicuese26 (disa autorë gabimisht e quajnë inkuizitore), u paraqit në Evropë në mesjetë. Sipas kësaj procedure gjithçka ishte koncentruar në duart e hetuesit. Roli i gjykatës ishte

formale, i akuzuari domosdoshmërish ishte privuar nga liria dhe ishte i obliguar të përgjigjet në pyetjet e parashtruara. Për disa vepra dënimi mund të sillej edhe në bazë të pranimit të fajit nga ana e të aku-zuarit, lejohej tortura, dhunimi, për të fi tuar deklaratën e dëshiruar. I akuzuari nuk kishte asnjë të drejtë, nuk mund të propozojë prova, as të jetë pjesëmarrës në paraqitjen e tyre. Kur do të mbaronte hetuesia, hetuesi i dërgonte procesverbal gjykatës dhe kështu gjykata shqiptonte dënim pa mos e parë të

dënuarin. I dënuari mund të lirohej me atë se për veprën e njëjtë të mund të dënohet më vonë. Lloji ekstrem i procedurës inkuizicuese ishte procedura e inkuizicionit, 27 gjykimi për herezi, me magji, etj., kur pasonin mijëra viktima të pafajshme.

Procedura e përzier dënuese paraqet kombinim të elementeve të dy llojeve paraprake të pro-cedurave, inkuiziciuese dhe akuzuese. Prej procedurës inkuizicuese janë ndërmarrë, p.sh., ndjekja zyr-

25 Ka prejardhje të fj alës latine accusatorius që d.m.th. i akuzuar, procedurë akuzuese, procedurë e akuzës, e cila udhëhiqet në bazë të padisë.

26 Prej fj alës latine inquisitus ose inqvisitorius – ai kundër kujt udhëhiqet hetimi (të akuzuarit) – hetim.

27 Ai është organ hetues gjyqësor-policor dhe dënues i kishës katolike, i themeluar në shekullin XIII për ndjekjen dhe dënimi e ashpër të heretikëve, ato të cilët nuk pajtoheshin me mësim krishterë.

116


tare e kryerësit të veprës penale, kurse prej asaj akuzuese ndarja e funksionit të ndjekjes prej funksionit të gjykimit.

KARAKTERISTIKAT E PROCEDURËS MODERNE DËNUESE AKUZUESE

Qëllimi i procedurës dënuese akuzuese në çdo shoqëri moderne dhe demokratike mund të re-alizohet vetëm nëse sigurohen kushte për gjykim objektiv dhe të drejtë, të mund dikujt t’i shqiptohet sanksioni për veprën dënuese e cila ka ndodhur me të vërtetë. Përvoja fl et se nëse dikush akuzon dikë për ndonjë vepër të dënueshme, ai me atë tregon interesim që ai person të dënohet për atë vepër dhe prandaj për atë çështje, nuk do të mund të jetë gjykatës i mirë objektiv dhe i paanshëm. Pikërisht, sepse në sistemet bashkëkohore të dënimit është bërë ndarje midis funksionit të akuzës dhe funksionit të

gjykimit. Ato funksione u janë dhënë bartësve të ndryshëm.

Procedura dënuese, gjithmonë iniciohet me kërkesë të personit të autorizuar. Pa atë nuk mund të iniciohet, të udhëhiqet dhe të sillet vendim me të cilin ndonjë person dënohet. Kërkesa e personit të autorizuar, sipas kësaj është kusht për inicimin dhe mbajtjen e procedurës edhe për sjelljen e vendimit. Nëse organi i autorizuar, p.sh., në atë rast, procedura pas asaj kërkese, në cilëndo fazë të procedurës ndërpritet.

Prej kësaj del se procedura mund të udhëhiqet vetëm kundër atij personi, kundër të cilit është parashtruar kërkesa për atë vepër, respektivisht rast i të kaluar i cili është cekur në kërkesë. Në rast se parashtruesi i kërkesës gjatë procedurës të ndryshojë kërkesa, procedura mund të propozojë vetëm

sipas kërkesës e cila në ndërkohë është ndryshuar. Për shkak të shkaqeve të këtyre shkaqeve, gjyka-ta, gjithashtu, nuk mund ta ndryshojë vendimin tanimë të sjellë sipas detyrës zyrtare, ose sipas mjetit juridik edhe të shkel në atë pjesë të vendimit të cilën askush nuk e refuzon.

Parimi i akuzës, më tej, d.m.th. se veprimet në procedurën dënuese rrjedhin në formë të se-

ancës midis bartësit të akuzës dhe mbrojtjes si subjekte të barabarta në procedurë. Megjithatë, qëllimi i rregullave të procedurës nuk është vetëm të sigurohen kushte asnjë i pafajshëm të mos dënohet, por, edhe të sigurohen edhe kushte të tilla procedurale fajtorit t’i shqiptohet dënimi i paraparë dhe jo ndon-jë sanksion tjetër. Procedura duhet të paraqet mjet efi kas në luftën kundër kryerësve të veprave penale.

Nëse në etapa të caktuara prej procedurës janë bërë disa lëshime për rregullimin e atyre lëshimeve është paraparë të mund të hiqet dorë prej parimit të akuzës dhe gjykatës ose i një organi tjetër kompetent për zgjidhje t’u jepet rol më i madh në procedurë, veçanërisht sa i përket konstati-mit të gjendjes faktike, të drejta të caktuara të të akuzuarit përkohësisht t’i kufi zohen, të mos u jepet mundësi të jetë bashkëpjesëmarrës në realizimin e veprimeve të caktuara për të penguar sjelljen e ven-dimit jo objektiv në dëm të tij.

Në procedurën paraprake të procedurës penale, respektivisht procedura penale e paradënuar, si ende thuhet, i akuzuari nuk është i barabartë në gjithçka me prokurorin publik, ashtu që, veprime të caktuara mund të realizohen edhe pa prezencën e të akuzuarit. Për shkaqe sigurie, të akuzuarit dhe mbrojtësit të tij, mund të hiqet e drejta e shqyrtimit dhe përshkrimin e dokumenteve, kurse mund nën kontroll të vendoset edhe komunikimi i tyre. Gjykata mund të konstatojë fakte të cilat kanë të bëjnë

me personalitetin e të akuzuarit, pavarësisht nëse ajo është kërkuar në aktin e padisë. Gjykata nuk është e lidhur për propozimin e palës, as sa i përket burimeve të provave, as sa i përket fuqisë së tyre provuese.

Në procedurë për vepra penale më të lehta, seanca mund të mbahet pa prokurorin publik, me përjashtim edhe pa të akuzuarin.

Në procedurën penale, prokurori publik mund të paraqesë ankesë dhe disa mjete tjera të jashtëzakonshme edhe në dobi të të akuzuarit, sepse prokurori publik është organ shtetëror i cili ku-

117


jdeset për zbatimin e ligjshmërisë dhe jo pala e cila e mbron interesin e vet, që nuk është në pajtim me parimin e akuzës, e cila kërkon ndarje të rreptë të funksioneve procedurale.

Në procedurën për kundërvajtje kjo nuk është kështu. Në atë, shumë më tepër vijnë në shpre-hje heqja dorë prej parimit të akuzës. Veprimet në procedurën për kundërvajtje zbatohen pa palën ose me bashkëpjesëmarrje të një pale, shqyrtimi gojor nuk mbahet ose shumë rrallë mbahet, organet e ndjekjes në kushte të caktuara, mund të dënohen edhe në vend, mund të sjellin vendime për dënim me procedurë të shkurt, me atë që vendimi i këtillë sipas kundërshtimit të akuzuarit vendoset jashtë fuqisë, me pika fi llon të udhëhiqet procedurë e rregullt. Ekzistojnë edhe procedura të veçanta për kundër-

vajtjen në të cilat për shkak të efi kasitetit më të madh nuk është i pranishëm parimi i akuzës, p.sh., e tillë është procedura fi nanciare në të cilën janë përfshirë procedura doganore, e devizave dhe procedura

tatimore, pastaj, kundërvajtjet me të cilat është shkelur rendi në komunikacionin ajror, etj.

Procedura e jonë dënuese nuk ka atribute të procedurës së pastër akuzuese.

PARIMI I INICIMIT ZYRTAR DHE PARIMI I INICIMIT PRIVAT I PROEDURËS (ZYRTARIZIM)

Ndjekja e kryerësve i të gjitha veprave penale i jepet organeve përkatëse në bashkësinë

shtetërore, pa dallim nëse ajo është me interes publik ose privat. Në disa prej këtyre të mirave u jepet prioritet, sepse ato të mira dhe vlera të individëve janë edhe të mira dhe vlera e shoqërisë, kuptohet nëse janë edhe për individët. Bashkësia shtetërore i mbron këto të mira dhe vlera sepse dëshiron të mbrojë individët si pjesëtarë të bashkësisë. Nga ana tjetër, bashkësia shtetërore është e interesuar

njerëzit edhe me marrëveshje t’i rregullojnë marrëdhëniet e veta, atje ku është e mundshme, derisa me ato marrëveshje nuk shkelen të mirat me interes vital për bashkësinë.

Prej këtu, duhet të vlerësohet cilat prej atyre shkeljeve të të mirave të individëve, respektivisht cilat prej tyre, vepra me të cilat janë shkelur të mira të individëve, do të përndjekin përmes organe-

ve shtetërore sipas detyrës zyrtare, kurse për të cilat organi do t’i lihet personit më të vlefshëm si individ dhe si do të mbrohet interesi i personalitetit të shkelur nëse për veprën e kryer është paraparë ndjekje sipas detyrës zyrtare.

Veprat dënuese siç janë, p.sh., shkeljet ekonomike (tregtare) dhe shkeljeve disiplinore, me të cilat është shkelur interesi publik, përmes tij edhe mbi individin ndiqen sipas detyrës zyrtare. Ndjekja e këtyre veprave mund të organizohet në më tepër mënyra: ndjekja mund t’i besohet çdo qytetar si pjesëtarë i bashkësisë shtetërore, kurse mund të besohet edhe mbi organe tjera shtetërore.

Sistemi në të cilin individ është i autorizuar të kërkojë inicimin e procedurës dënuese, pa dal-lim se me atë vepër nuk i është shkelur direkt ndonjë e mirë mbrojtur është quajtur “sistem i padisë

popullore” i cili është zbatuar në proceset penal romak në periudhën e Republikës, sot në formë të ndryshuar gjen zbatim në Angli dhe në të drejtën e vendeve e cila është zhvilluar nën ndikimin e të drejtës angleze. Organizimi i këtillë e ndjekjes së veprave penale ka edhe anë negative. Pikërisht, subjektit i cili kërkon inicimin e procedurës, përkrah pozitvitetit, p.sh., mbrojtja e rendit të bashkësisë shtetërore, mund të ndikojë edhe disa motive personale, si p.sh., urrejtje, kapric, kërcënim i kryerësit me qëllim të realizohet dobi personale, etj. Prandaj, ndjekja i besohet të veçantëve për ato organe të

organizuara, të cilat ajo çështje e punojnë në mënyrë të organizuar dhe kuptimplote.

Veprat penale të cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare dhe veprat penale të cilat ndiqen sipas padisë pri-vate

Veprat penale në varësi prej interesimit të bashkësisë shtetërore për ndjekjen e tyre në sistemin tonë juridik janë ndarë në dy grupe të veprave penale. Në grupin e parë bëjnë pjesë veprat penale të

cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare. Organi i autorizuar për ndjekjen e këtyre veprave është prokurori

118


publik. Ai parashtron kërkesë për inicimin e procedurës penale sipas detyrës zyrtare pa dallim nëse personi të cilit me veprën penale i është shkelur çfarëdo qoftë të mirë atë e dëshiron. Ato janë numri më i madh i veprave penale. Në grupin e dytë bëjnë pjesë veprat penale të cilat ndiqen sipas padisë pri-

vate, si p.sh., për shpifj e, ofendim, paraqitjen e rrethanave familjare, vjedhje të vogla të pronës private, transmetimi i sëmundjeve seksuale, etj., me të cilat shkelen interesa direkte të individit dhe prandaj vlerësimi të kërkohet ndjekje e kryerësve e këtyre veprave u është lënë vetë atyre (qytetarëve).

Ekzistojnë vepra penale të cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare, por nëse kryerësi i veprës dhe i

dëmtuari janë në farefi sni, ose në ndonjë marrëdhënie tjetër të veçantë, në atë rast ajo vepër ndiqet sipas padisë private. P.sh., vepra penale ndiqet sipas detyrës zyrtare, por nëse kryerësi i vjedhjes dhe i dëmtuari janë në farefi sni, ose janë bashkëshort ose anëtarë të amvisërisë së përbashkët, ndjekja do të ndërmerret sipas padisë private.

Cilat janë autorizimet e të dëmtuarit kur kryerësin e veprës e ndjek prokurori publik sipas detyrës zyr-tare ose kur prokurori publik do ta refuzojë fl etëparaqitjen e të dëmtuarit?

I dëmtuari ka autorizime të caktuara dhe kur vepra penale ndiqet prej anës së prokurorit publik sipas detyrës zyrtare. Në këtë kuptim p.sh., ai ka të drejtë të jetë prezent në shqyrtimin gojor kryesor, të propozojë paraqitjen e provave të nevojshme e të ngjashme. I dëmtuari në këtë rast nuk ka të drejtë të ndjek, sepse interesi i tij dhe i bashkësisë, të dënohet kryerësi, përmbushet me një dënim. Më ndryshe

është situata nëse prokurori publik e refuzon akuzën e paraqitur të dëmtuarit për veprën penale

ose ai ka hequr dorë prej procedurës e cila është iniciuar. Në këtë rast i dëmtuari ka të drejtë në

vend të prokurorit publik të paraqitet vetë dhe të kërkojë, prej gjykatës inicimin e procedurës, respe-ktivisht të kërkojë vazhdimin e procedurës, sepse inicimi, respektivisht vazhdimi i procedurës nuk janë vetëm në interes të dëmtuarit, por edhe të bashkësisë shtetërore, sepse kemi të bëjmë për vepër penale për ndjekjen e të cilës është e interesuar shoqëria.

I dëmtuari si paditës (paditës substidiar) në këtë rast, nuk paraqitet në emrin e tij person,

por në emrin e bashkësisë shtetërore me të drejta të prokurorit publik, përveç atyre të drejtave të prokurorit publik të cilat i takojnë si organ shtetëror (p.sh., paditësi substidiar nuk ka të drejtë të kërkojë ndihmë juridike prej organeve tjera ose për dallim prej prokurorit publik të cilit nuk mund t’i shqiptohet masa disiplinore në procedurën para gjykatës, paditësi substidiar i nënshtrohet masave di-siplinore të gjykatës, etj.), Me këtë deri diku kufi zohet monopoli i prokurorit publik i ndjekjes së veprave penale, të cilat si edhe çdo monopol mund të jetë i dëmshëm.

Për dallim prej veprave penale kundërvajtjet të cilat janë delikte më të lehta prej veprave

penale gjithmonë ndiqen sipas detyrës zyrtare. I dëmtuari ka mundësi të paraqesë kërkesë për inici-min e procedurës për kundërvajtje pa marrë parasysh nëse ndonjë organ ka paraqitur kërkesë për inici-min e procedurës për kundërvajtje, vetëm se ai nuk ka cilësi të paditësit privat si është rasti me paditësin privat në procedurën penale.

PARIMI I LEGALITETIT DHE PARIMI I OPORTUNITETIT NË INICIMIN E PROCEDURËS SIPAS DETYRËS ZYRTARE (LEGALITET DHE OPORTUNITET)

Ndjekja e veprave dënuese sipas detyrës zyrtare mund të kryhet përmes zbatimit të parimit të legalitetit ose sipas zbatimit të parimit të oportunitetit ose në kombinim të këtyre dy parimeve.

Sipas parimit të legalitetit organi i cili është i autorizuar të ndjekë sipas detyrës zyrtare është i obliguar të paraqesë kërkesë për inicimin e procedurës ose të kërkojë vazhdimin e saj nëse janë plotë-suar kushtet e përcaktuara për ndjekje. Kur organi i autorizuar për ndjekje do të mësojë për ndonjë

vepër penale të kryer e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare për të cilën nuk ka pengesa për ndjekje, ai

është i obliguar deri te gjykata kompetente ose organ tjetër shtetëror të paraqesë kërkesë për inici-

119


min e procedurës. Për dallim prej këtij parimi, parimi i oportunitetit, lejon organi i cili ushtron ndjekje sipas detyrës zyrtare të vlerësojë nëse ndjekja në rastin konkret duke marrë parasysh rrethanat në këtë rast është në interesin publik dhe në varësi të vlerësimit do të vendosë nëse do të paraqesë kërkesë për inicimin e procedurës ose nuk do të paraqesë kërkesë.

Këto solucione kanë edhe anë pozitive edhe negative. Parimi i legalitetit siguron barabarësi

të qytetarëve para ligjit. Kur janë kushte të fi tuara për ndjekjen e kryerësit të veprës penale, organi i autorizuar është i obliguar të parashtrojë kërkesë për inicimin e procedurës, pavarësisht prej cilësisë së kryerësit ose të shtresës shoqërore në të cilën ai bën pjesë. Nga ana tjetër, parashtrohet pyetja a ka kuptim të iniciohet procedurë e domosdoshme dhe kur janë në pyetje shkelësit e rastit të cilët veprën e kanë kryer nën rrethana të veçanta. Me inicimin e procedurës kundër këtyre personave a nuk do të t’u bëhej dëm më i madh, sesa vetë vepra. Parimi i legalitetit, me disa përjashtime të vogla (përveç në procedurën për kundërvajtje), gjen zbatim në sistemin tonë juridik.

Prokurori publik është i obliguar të parashtrojë kërkesë për inicimin e procedurës penale sipas detyrës zyrtare kur do të mësohet për veprën penale të kryer e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare, për të cilën nuk ekzistojnë rrethana të cilat paraqesin pengesë për ndjekje. Megjithatë, prokurori publik nuk do të paraqesë kërkesë për inicimin e procedurës penale, nëse vlerësohet se ajo vepër paraqet rrezik

i parëndësishëm për shkak të rëndësisë së tij të vogël dhe mungesës së pasojave të dëmshme të asaj vepre. Qëllimi për veprat e këtilla arrihet edhe me zbatimin e parimit të oportunitetit.

Ndjekja e kryerësve të veprave penale me disa përjashtime të vogla bëhet në bazë të parimit të legalitetit. Në procedurën për kundërvajtje për kundërvajtjet zbatohet parimi i oportunitetit. Kjo është për shkak të karakterit të kundërvajtjeve. Kundërvajtjet paraqesin shkelje të disiplinës shoqërore (rendi publik dhe paqja) në sfera të caktuara të jetës shoqërore për të cilat kujdesen organet e adminis-tratës dhe institucionet me autorizime publike.

Organet e administratës shtetërore për shkeljen e dispozitave që paraqesin kundërvajtje zbato-jnë masa administrative. Nëse vlerësojnë se ato masa nuk janë të mjaftueshme, mund të kërkojnë të zbatohen edhe sanksione për kundërvajtje shtesë.

PARIMI I KUNDËRSHTIMIT

Audiatur et altera pars (Të dëgjohet edhe pala tjetër). Ky është parimi i cili gjen zbatim në çdo procedurë kontradiktore. Gjykata ose një organ tjetër gjatë sjelljes së një vendimit, para se të sjellë ven-dim sipas propozimit të cilëdo palë ose pjesëmarrës në procedurë duhet të dëgjojë e palën e kundërt., respektivisht personin tjetër të interesuar në procedurë. Ajo është baza e kontradiktës në procedurë, në të cilën bazohet çdo proces i cili ka karakter të kontestit.

Në procedurën penale akuza ka karakter të shqyrtimit kontradiktor të palëve. Kontradikta

vjen në shprehje posaçërisht në seancën kryesore (shqyrtimin kryesor) ku palët kanë iniciativë më të madhe dhe mundësi t’i kontestojnë konstatimet e palës tjetër sipas lëndës për të cilën udhëhiqet seanca. Ky parim i palëve u mundëson në mënyrë të lirë dhe papengesa t’i paraqesin mendimet

dhe provat e veta për të gjitha çështjet juridike dhe faktike me të cilat mbështetet ndonjë tezë.

Gjykata i obligon të dyja palët midis të cilat udhëhiqet kontest të dëgjohen dhe në mënyrë të lirë dhe papengesa t’i paraqesin mendimet dhe argumentet e veta.

Në procedurën penale, siç e dimë, marrin pjesë dy palë: paditësi dhe i padituri. I pari është i lirë në paraqitjen e të paditurit, kurse i dyti në atë që shkon në dobi të mbrojtjes. Njëra anë mund t’i refuzojë

akuzat e palës kundërshtare. Kontradikta paraqet luftë e mendimeve midis anëve kundërshtare.

Shqyrtimi kryesor është kontradiktor, kurse vjen në shprehje edhe në procedurën për mjetet juridike. Mundëson të vijmë deri te e vërteta, duke pasur parasysh pohimet dhe mendimet kundërshtare, me

120


argumente për dhe kundër. Në atë mënyrë me siguri më të madhe mund të konstatohet çfarë është ob-jektivisht e saktë. Jep mundësi të kontrollohet dhe të lirohet prej pasaktësive, paqartësive dhe ato që janë të palogjikshme. Mundëson shpjegimin e disa çështjeve kontestuese dhe siguron barabarësi të palëve.

PARIMI I VLERËSIMIT TË LIRË DHE VLERËSIMI I LIDHUR I PROVAVE

Për dallim prej më herët kur ishte prezent parimi i vlerësimit të lidhur të provave, sot ligjvënësit

modern, në të cilën bën pjesë edhe e jona e përfaqësojnë parimin e vlerësimit të lirë të provave.

Sipas parimit të vlerësimit të lidhur të provave, si mjet provues për konstatimin e fakteve

mund të përdorej vetëm ajo e cila me dispozita ishte paraparë. Të gjitha mjetet provuese, më tej, ishte renditur sipas llojeve, kurse në kuadër të llojeve sipas kategorive. Me dispozitat ishte paraparë cilat mjete provuese janë më të fuqishme dhe cilat më të dobëta, të cilat mjete mund, ndërsa të cilat nuk mund të përdoren dhe të cilave mund t’u besohet. P.sh., në mënyrë të taksative, ishte paraparë se një dëshmitari nuk mund t’i besohej, kurse dy dëshmitarëve të cilët i plotësojnë kushte të caktuara, të cilët kishin kualitete të caktuara (të rritur, të cilët nuk ishin dënuar për dëshmi të rrejshme, për lëndën nuk janë të interesuar, madje edhe nuk janë në farefi sni me palën) duhej t’u besohej, por nëse ekziston vetëm një dëshmitar i tillë, kurse tjetri nuk i plotëson kushtet e përcaktuara, gjykatës i ishte lënë, vetë të vlerësojë nëse atij dëshmitari do t’i besohet ose jo (ai është embrion i vlerësimit të lirë të provave). Njëjtë ishte edhe në rast kur njëra anë kishte ofruar më pak, kurse pala tjetër më tepër mjete provuese, se përparësi duhet t’i jepet palës e cila ka ofruar më tepër mjete provuese. Ishte paraparë kur të gjitha mjetet provuese duhet të ofrohen, pastaj, vlerë më të madhe t’i jepet dëshmitarëve të gjinisë mashkullore, ose të personit ushtarak në raport me personin civil, ose personi shpirtëror (klerik) në raport me personit sekular, etj.

RREGULLAT TË CILAT SHKOJNË NË DOBI TË KËRKESËS PËR KONSTATIMIN E TË VËRTETËS (DREJTPËRDREJTSHMËRI, SHQYRTIM GOJOR, PUBLIKE)

Që të mund gjykata ose një organ tjetër i cili udhëheq procedurë të konstatojë një gjendje ju-ridike të çështjes, nevojitet në procedurë të marrin pjesë edhe disa persona tjerë të cilët kanë njo-

huri për faktet, të cilët me njohuritë e veta profesionale ose aftësitë e tyre janë në mundësi organit gjatë konstatimit të fakteve t’i ndihmojnë, ose ato disponojnë me disa dokumente të cilat përmbajnë të dhëna për faktet, ose sende të cilat udhëzojnë në fakte të caktuara. Prandaj, për qytetarët është caktuar obligim të paraqiten në ftesën për dëshmi për të dëshmuar, profesionistëve ta pranojnë ekspertizën, poseduesve të dokumentit ose sendit t’i dorëzojnë dokumentet, respektivisht sendet t’i japin për shqyr-tim. Kuptohet edhe të mbahet llogari interesat e atyre personave të mbrohen mjaftueshëm.

Përveç kësaj janë edhe këto parime: spontanitet, shqyrtim gojor, publik, etj. Parimi i drejpërdre-

jtshmërisë së personit zyrtar i cili udhëheq procedurën i mundësin të fi tojë përshtypje, respektivisht bindje për provat me të cilat konstatohen faktet. Parimi i shqyrtimit gojor është më bindës, kurse

fj alët e shkruara më lehtë mund të kontrollohen. Parimi i publikut me vetë prezencën e publikuar

mund të ndikohet mbi personin i cili e fl et të vërtetën. Me atë kontrollohet edhe personi zyrtar, sepse publiku gjykon për vërtetësinë e deklaratës në bazë të rregullave të logjikës dhe psikologjisë. Me parimin e kundërshtimit ose dëgjim reciprok të palëve, ata ndërmjet veti kontrollohen dhe korrigjohen.

Edhe organet të cilat udhëheqin procedurën janë të lirë në ekzaminimin e vet, konstatimi i gjen-djes faktike i nënshtrohet edhe kontrollit nga ana e organit të shkallës së dytë sipas ankesës, kurse në rast të mësimit të fakteve të reja të cilat kanë shërbyer në momentin e sjelljes së vendimit ose gjetjen e fakteve të reja, procedura në kushte të caktuara mund edhe të përsëritet. Në ankesë mund të paraqiten fakte dhe prova të reja me detyrë ankuesi të shpjegojë pse në ato prova nuk është thirrur më parë. Gjykata penale në procedurë penale gjatë vendimmarrjes nuk është e lidhur për vendimin e plot-fuqishëm të një gjykate tjetër ose organi tjetër i cili ka vendosur për ndonjë çështje paraprake, nëse prej atij vendimi për këtë çështje varet vendimi atë nëse është kryer një vepër penale e caktuar.

121


KUFIZIMI I LIRËSISË SË EKZAMINIMIT (HETIMIT)

Gjatë hetimit të së vërtetës, për shkaqe humane nuk mund të përdoren si mjet provuese, as të paraqiten ato mjete provuese me të cilat do të shkelej personaliteti i njeriut dhe dinjitetit të tij. Me Kushtetutë dhe ligj është e ndaluar dhe është shpallur si vepër penale çdo nxjerrje e deklaratës me

dhunë ose pranim me kërcënim në çfarëdo qoftë mënyrë, p.sh., me përdorimin e detyrimit fi zik, kër-cënim, etj. I garantuar është integriteti trupor dhe moral i njeriut dhe i jetës së tij personale dhe familjari. Për arsye humane, p.sh., dëshmitarët të cilët janë kushëri të afërt të të paditurit në procedurën dënuese nuk janë të obliguar të dëshmojnë. Në secilën prej veprimet dëshmitari, eksperti ose cilido kushëri në procedurë ka të drejtë të mos jep përgjigje për pyetje të caktuara, nëse me atë personalisht atë ose kushëririn e tij do të çonte në pozitë të pakëndshme. E ndaluar është të parashtrohen pyetje si kurth

(pyetje kapricioze dhe kapcioze), në të cilat kinse përmbante pranim për ndonjë fakt, ndërsa të

cilën pala e dëgjuar ose ndonjë person i tretë nuk e kanë pranuar.

PARIMI I PAVARËSISË NË GJYKIM

Gjykatat kur vendosin për çështje të veçanta me palë ndërmarrin përgjegjësi të madhe shoqërore dhe profesionale, për atë se si ta rregullojnë marrëdhënien konkrete ligjore, sepse në ato raste, ata, ven-

dosin në emër të qytetarëve të shtetit. Kuptohet se për këtë nevojiten edhe procedura përkatëse dhe kushte jashtë procedurale. Një prej atyre kushteve është pavarësia e gjykatave në gjykim prej përzierjes së organeve tjera, respektivisht faktorëve tjerë në punën e tyre. Kur organet tjera ose individët, jashtë gjykatës, do të mund të jepnin udhëzime ose sugjestive si të udhëhiqet procedura ose si të zgjidhet rasti konkret, atëherë me të vërtetë, nuk do të dihej i kujt është vendimi: i gjykatës e cila formalisht e ka sjellë vendimin ose e organit tjetër ose individit i cili jep udhëzime ose sugjestione çfarë vendimi duhet të sillet. Edhe në rast të parashtrimit të pyetjes për përgjegjësi vështirë se do të konstatohet kush është përgjegjës. Kuptohet, se ajo e dobëson përgjegjësinë me atë dhe ligjshmërinë në procedurë. Më tej në Kushtetutë dhe në ligje është shkruar se gjykatat në ushtrimin e funksionit gjyqësor janë të pavarura.

Për të siguruar përgjegjësi të plotë të organeve për sjelljen e vendimeve nevojitet të përjash-

tohen intervenimet e çfarëdo lloji gjatë procedurës dhe në vendimmarrjen e cilido organ ose individ, pa marrë parasysh nëse intervenimi është me dëshirë t’i ndihmojë gjykatës, të shpjegojë disa rrethana, të përcjellë ndonjë qëndrim politik për të penguar sjelljen e vendimit kundërligjor ose jo të rregullt.

Parimi i pavarësisë (i pavarur) në udhëheqjen e procedurës dhe vendimmarrje nevojitet të

zbatohen edhe brenda në vetë organin. Pikërisht, gjykata, respektivisht këshilli i gjykatës të cilët gjykojnë mbi ndonjë lëndë janë të pavarur në raport me kryetarin e gjykatës.

Me dispozitat janë përcaktuar edhe kornizat e pavarësisë gjatë vendimmarrjes që të mund të kontrollohet ligjshmëria e punës së këtyre organeve. Gjykata gjykon në bazë të Kushtetutës dhe ligjeve. Gjykata zbaton edhe aktet nënligjore me të cilat sigurohet zbatimi i ligjit nëse ai akt është ligjor. Nëse

gjykata në procedurë gjen se ligji nuk është në pajtim me Kushtetutën do të ndërpres procedurën

dhe do të kërkojë prej Gjykatës së lartë të parashtrojë deri te Gjykata kushtetuese kërkesë për

(vlerësim) të kushtetutshmërisë së ligjit. Nëse gjykata gjen se ndonjë dispozitë nuk është në pajtim me Kushtetutën ose ligjin, ajo dispozitë nuk do ta zbatojë dhe për këtë do të njoftojë Gjykatën e lartë të Republikës së Maqedonisë. Gjykata nuk është e lidhur për kuptimin ligjor të gjykatës më të lartë,

në përgjithësi ose në rastin konkret. Gjykata më e lartë mund të imponojë qëndrim në gjykatën

më të ulët, vetëm me fuqinë e argumenteve dhe bindje, ndërsa jo me fuqinë e hierarkisë.

Gjykatat dhe organet tjera të cilat vendosin për çështje të veçanta mund të jenë të pavarura

në udhëheqjen e procedurës dhe vendimmarrja vetëm nëse kanë status shoqëror përkatës dhe nëse

kanë kushte stabile për punë. Nëse gjykatësi jeton në frikë prej pasojave për shkak të masave sepse nuk ka pranuar sugjestion të dikujt si të zgjidh një lëndë konkrete nuk do të mund të jetë i pavarur. Në këtë kup-tim gjykatësit kanë kushte më stabile për punën, sesa nëpunësit në administratë. Funksioni gjyqësor

122


është i përhershëm. Gjykatësi mund të shkarkohet prej detyrës për shkak të shkaqeve të caktuara të për-mendura në Kushtetutë dhe në ligje. Gjykatësit në pajtim me ligjin kanë imunitet, njëjtë si, deputetët

në Kuvend. Gjykatësi (profesionist) dhe gjykatësi porotë nuk mund të jetë i thirrur në përgjegjësi për

mendimin e dhënë gjatë sjelljes së vendimit gjyqësor. Gjykatësi nuk mund të transferohet në kundër-shtim me vullnetin e tij. Gjykatësi nuk mund të ushtrojë shërbim ose punë e cila me ligj është përcaktuar si i papajtueshëm me funksionin gjyqësor. Gjykatësi nuk mund të jetë anëtar i një partie politike.

PYETJE:

1. Çfarë nënkuptojmë me të drejtën dënuese?2. Cilat janë parimet e përbashkëta të së drejtës dënuese?3. Cila është rëndësia e procedurës dënuese?4. Çfarë d.m.th. parimi i përgjegjësisë subjektive?5. Cilat janë parimet e procedurës dënuese?6. Cili është dallimi midis parimit të padisë dhe parimi i hetimit?7. Shpjegoni dallimin midis parimit të inicimit zyrtar të procedurës dhe parimin e inicimit privat të

procedurës dënuese!8. Si mund të organizohet ndjekja e veprave penale?9. Kur i dënuari paraqitet si paditës?10. Cili është dallimi midis parimit të legalitetit dhe parimi i oportunitetit?11. Çfarë nënkuptojmë me kontradiktë dhe cila është rëndësia e saj?12. Çfarë nënkuptojmë me të vërtetën?13. Në çfarë konsistojnë kushtet ligjore dhe në çfarë kushte reale për konstatimin e së vërtetës?14. Në çfarë konsistojnë metodat racionale për konstatimin e së vërtetës?15. Cili është dallimi midis të vërtetës formale dhe materiale dhe cilës i jepet përparësi?16. Cili është qëllimi i parimit të pavarësisë së gjykatave në ushtrimin e funksionit gjyqësor?17. Ku janë kufi jtë e pavarësisë së gjykatës në gjykim, respektivisht i organit në vendimmarrje kur ud-

hëheq procedurë administrative.

SUBJEKTET NË PROCEDURË PENALE

Kompleksiteti i çështjes për të cilën udhëhiqet procedurë penale kërkohet shqyrtim gjithëpërf-shirës i rasteve, respektivisht çështjeve konkrete penale-juridike, kurse kjo d.m.th. edhe pjesëmarrje e një numri më të madhe të pjesëmarrësve të cilët kanë role të ndryshme procedurale në procedurë.

Nga aspektet e roleve, të gjithë pjesëmarrësit në procedurë penale mund të ndahen në disa kategori:

1) Subjekte kryesore në procedurë penale (ato janë paditësi i autorizuar, i padituri dhe gjykata).

2) Personat të cilët përfaqësojnë subjekte të caktuara ose atyre u ndihmojnë. Ato janë p.sh., Ministria për punë të brendshme, mbrojtësi (avokati) u të paditurit, përfaqësuesi ligjor dhe i au-torizuari i paditësit privat ose i të dëmtuarit, pastaj, zëvendësit procedural (të afërm të të paditurit ose disa persona tjerë me të cilët paditësi është në raport të veçantë, të cilët mund të ndërmarrin veprime të caktuara në dobi të të paditurit).

3) Subjekte ndihmëse procedurale. Ato janë i dëmtuari kur ndjekja e veprës penale është si-pas detyrës zyrtare, pastaj, organet për kujdestari në procedurë kundrejt të miturve, si dhe bartësit e kërkesave pronësore-juridike.

123


4) Personat e tretë të cilët nuk kanë asnjëfarë interes direkt juridik me lëndën. Ata mund të jenë dëshmitarë, ekspert, interpretues, pronarë të dokumenteve, pronarë të sendit i cili duhet të jepet për t’u kontrolluar, etj.

,

,

- ( );

- ( ) ;

-

;

- (

).

- ; -

; - -

.

- ; - ; - ; - ; - .

Subjektet dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë penale

Subjektet e procedurës penale

Gjykatë

Paditës I paditur- I dëmtuar- Organi për kujdestari;- Bartës të kërkesave

pronësore-juridike.

- Dhëshmitar;- Ekspert;- Interpretues;- Mbajësit e dokumenteve;- Mbajtësit e sendeve dhe të tjerë.

- Ministria e punëve të brendshme (MPB)

- Mbrojtës (avokat) i të paditurit

- Përfaqësues ligjor ose i autorizuar i paditësit privat ose i të dëmtuarit

- Zëvendësit procedural (të afërm të të paditurit dhe personave tjerë të cilët janë në raport të veçantë).

Palët ndihmëse procedurale

Ndihmësit procedural, përfaqësuesit dhe

zëvendësit

Personat e tretë të cilët nuk kanë interes për lëndën, të rëndësishëm për konstatimin e fakteve.

Fig. 5 Subjekte dhe pjesëmarrës tjerë në procedurë penale

GJYKATA NË PROCEDURË PENALE

Gjykata është organ shtetëror të cilit është besuar funksioni i gjykimit në procedurë penale. Në sistemin tonë juridik vetëm gjykata mund të udhëheq procedurë penale. Gjykata pas kërkesës së prokurorit të autorizuar (paditës) zbaton hetim, kur do të marrë padinë vendos për bazën e padisë. Në atë mënyrë sigurohen kushte për gjykim të paanshëm dhe udhëheqje të procedurës. Edhe pse hetimi dhe gjykimi paraqesin dy shkallë të procedurës, duke pasur parasysh ndryshimin e qëllimeve të këtyre shkallëve, për shkak të objektivitetit të gjykimit është paraparë gjyqtari i cili e zbaton procedurën e

hetimit të mos mund të marrë pjesë në gjykim. Për dallim prej procedurës së rregullt, në procedurë

të shkurt gjyqtari i cili ka ndërmarrë disa veprime procedurale hetuese, për të njëjtën çështje, ai

do të marrë pjesë edhe në gjykim.

124


Vetë gjykata mund të zbatojë të drejtën penale materiale në rastin konkret dhe të shqiptojë sank-sione penale; vetë gjykata mund të konstatojë gjendjen faktike qoftë për shkak të inicimit të aktit pa-ditës, qoftë për shkak të shqiptimin e aktgjykimit ose për sjelljen e ndonjë vendimi tjetër.

KOMPETENCA E GJYKATËS

Numri i madh i veprave penale të ndryshme sipas peshës, të cilat kryhen në rajone të ndryshme të territorit të shtetit, kërkojnë ekzistimin e një numri më të madh të gjykatave të cilat ndërmjet veti dallohen sipas llojit dhe peshës së veprave penale të cilat i gjykojnë dhe rajoneve në të cilat punojnë. Dallimet në llo-jin dhe peshën e veprave sjellin deri te dallimet në kompetencën lëndore (materiale), kurse rajonet e ndry-shme të veprimit të gjykatave sjellin deri te dallimet në kompetencën lokale ose territoriale të gjykatës.

KOMPETENCA LËNDORE

Kompetenca lëndore ose territoriale paraqet të drejtë dhe detyrë të gjykatës të gjykojë për

një vepër të caktuar penale duke pasur parasysh natyrën dhe peshën e veprës, respektivisht cilësitë e kryerësit. Ajo na tregon cila gjykatë është kompetente të gjykojë në shkallë të parë, kurse kush në bazë të mjeteve juridike të rregullta dhe të jashtëzakonshme në shkallën e dytë, respektivisht të tretë. Kufi zimi i kompetencës lëndore realizohet ose sipas natyrës së veprave të veçanta ose sipas cilësive të kryerësit, ose sipas lartësisë së dënimit me të cilën kryerësit i kanoset (kërcënohet).

Kompetenca lëndore është e paraparë me Ligjin për gjykatat28 dhe Ligjin për procedurë penale. Kompetenca e shkallës së parë në procedurë penale në vendin tonë është e ndarë midis gjykatave

themelore prej të cilave disa janë me bazë, kurse disa me kompetencë të zgjeruar lëndore.

Gjykatat themelore me kompetencë themelore janë kompetente të gjykojnë për vepra pe-nale për të cilat me ligjin si dënim kryesor është paraparë dënim në të holla ose dënim me burg deri

5 vjet, nëse për disa prej këtyre veprave nuk është kompetente një gjykatë tjetër; për zbatimin e heti-meve ose veprimeve hetuese për veprat penale të kompetencës së tyre; për të gjitha llojet e kundër-vajtjeve, përveç për kundërvajtje të cilat me ligj janë vendosur në kompetencë të organit të adminis-tratës shtetërore ose organizatë ose organ me autorizim publik edhe për ankesat dhe kundërshtimet në procedurat për të cilat janë kompetente këto gjykata.

Gjykata themelore me kompetencë të zgjeruar janë kompetente për vepra penale për të cilat është paraparë dënim me burg mbi 5 vjet dhe për vepra penale dhe kundërvajtje të kryera prej të mi-turve, pastaj, për zbatimin e hetimeve dhe veprimeve hetuese për vepra penale nga kompetenca e vet, për lëndët për ekstradim, për ankesat dhe kundërshtimet në procedurat për të cilat janë kompetente dhe në procedurat për ndihmë ndërkombëtare juridike.

Gjykatat e apelit vendosin në shkallë të dytë sipas ankesës kundër vendimeve të gjykatave themelore të rajonit të vet; vendosin për konfl ikt të kompetencave midis gjykatave të shkallës së parë nga rajoni i vet; ushtrojnë edhe çështje tjera të përcaktuara me ligj.

Gjykata e lartë vendosë në shkallë të dytë sipas vendimeve të këshillave të vet, respektivisht ankesave në shkallë të tretë kundër aktgjykimeve të gjykatave të apelit, në shkallë të dytë sipas ankesave kundër vendimeve të Gjykatës administrative si dhe për mjetet e jashtëzakonshme juridike, kundër ven-dimeve të plotfuqishme të gjykatave të apelit dhe Gjykatës administrative dhe vendimeve të këshillave të veta (kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë, kërkesa ekzaminim i jashtëzakonshëm i aktgjykimit të plotfuqishëm të gjykatës dhe kërkesë për zbutje të jashtëzakonshme të dënimit).

KOMPETENCA LOKALE

Kompetenca lokale ose territoriale është për shkak të organizimit më të mirë të jurisprudencës dhe për mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve. Kompetenca lokale është e drejtë dhe detyrë e gjykatës

28 Ligji për gjykatat (“Gazeta zyrtare e RM-së” nr. 36/95 dhe nr. 58/06).

125


të gjykojë për një vepër të caktuar penale nga kompetenca e vet lëndore në rajonin e vet sa i për-ket lidhjes me atë vepër me rajonin e gjykatës.

Kompetenca lokale e gjykatës penale përcaktohet sipas një baze dhe më tepër kritereve shtesë. Kriteri bazik në bazë të të cilit përcaktohet kompetenca lokale e gjykatës penale është vendi në të

cilin është kryer ose tentuar vepra penale (në qoftë se është paraparë përgjegjësi penale për tentim). Ky kriter ka një seri të përparësive në raport me të tjerat (më mirë arrihet qëllimi i dënimit, më lehtë mblidhen provat, të paditurit i sigurohen kushte më të mira për mbrojtje dhe i zvogëlohen shpenzimet në procedurë, etj.).

Nëse nuk mund të konstatohet vendi në të cilin është kryer vepra penale zbatohen kriteret

substidiare për konstatimin e kompetencës lokale të gjykatës. Kur nuk dihet vendimi i kryerjes

së veprës penale ose ai vend është jashtë prej kufi jve shtetëror të territorit tonë, me kompetencë lo-

kale është gjykata në rajonin e të cilës i padituri e ka vendbanimin. Nëse nuk mund të konstatohet vendi në të cilin është kryer vepra, as vendbanimi, as vendqëndrimi i të paditurit, kompetent do të

jetë gjykata në vendin e së cilës është kapur i padituri ose ku paraqitet vet. Nëse në asnjërën prej

mënyrave të përmendura nuk mund të përcaktohet kompetenca lokale, atëherë Gjykata e lartë do të përcaktojë cila prej gjykatave me kompetencë lokale do të zbatojë procedurën.

Gjykata është e obliguar të kujdeset për kompetencën e vet, sepse sanksionet penale mund t’i shqiptojë gjykata kompetente në procedurën e përcaktuar me ligj. Kompetenca, jashtë prej mënyrave të përmendura (raste) nuk mund të ndryshohet as sipas marrëveshjes së palëve as me vendim të gjykatës.

I PADITUR NË PROCEDURË PENALE (E DREJTA E TË PADITURIT TË MBROHET)

I Paditur në procedurë penale është personi i cili ngarkohet për veprën penale të kryer për të cilën kundër tij udhëhiqet procedurë penale. Ai është personi kundër të cilit udhëhiqet procedura,

edhe pse për të në stade të ndryshme në procedurë ka edhe përcaktime më të përafërta (p.sh., arrest, i akuzuar, i gjykuar, i dënuar).

Pozita e të akuzuarit në procedurën penale është shumë komplekse. I akuzuari para së gjithash është subjekt i procedurës penale. Kjo do ë thotë se ai si subjekt është bartës i autorizimeve të caktuara në procedurë, të cilin subjektet tjera duhet ta respektojnë dhe në këtë kuptim gëzon mbrojtje ligjore. Duke u nisur nga pikëpamjet në shoqëri për njeriut dhe pozitën e tij në të, me vetë atë që të akuzuarit i vendoset në ngarkesë kryerjen e ndonjë vepre penale, e cila është vepër e rrezikshme, atij si i akuzuar nuk i mohohet cilësia e njeriut, nuk i mohohet personaliteti i tij dhe dinjiteti njerëzor, nuk i mohohet pozita e subjektit në procedurë dhe e drejta të mbrohet dhe të provojë pafajësinë e vet të cilat janë në dobi të tij.

E drejta themelore e të akuzuarit është e para të mbrohet, të provojë pafajësinë e vet, respe-ktivisht të zvogëlojë fajin e vet. Ai është bartës i funksionit të mbrojtjes në procedurë penale. I akuzuari prej vetë inicimit të procedurës dhe nëpër të gjitha fazat e saj ka mundësi të mbrohet, madje edhe të kontestojë vetë inicimin e procedurës kundër tij (zakonisht, i akuzuari dëgjohet para se formalisht të ini-ciohet procedura). Të akuzuarit ende para inicimit të procedurës duhet të njoftohet me çfarë ngarkohet dhe t’i mundësohet të deklarohet për të penguar inicimin e procedurës. I akuzuari gjatë hetimit, me disa përjashtime të vogla, ka të drejtë të jetë prezent gjatë ndërmarrjes së veprimeve të caktuara

në procedurë. Pas ngritjes së padisë, i akuzuari ka të drejtë në kundërshtim kundër padisë. Në seancën publike kryesore i akuzuari është plotësisht i barabartë (në kuptimin procedural) me paditësin e autori-zuar. Madje ka edhe një përparësi e cila konsiston në atë (i akuzuari) të ketë të drejtë në fj alën e fundit

për të mos fi tuar gjykata përshtypje vetëm nga fj alimi i paditësit.

126


I akuzuari ka të drejtë të marrë mbrojtës. Mbrojtësi me njohuritë e tij juridike dhe aftësitë të fi tuara në praktikë të akuzuarit i ndihmon të mbrohet në mënyrë më efi kase. Mbrojtësi mund të jetë vetëm avokat.29 Mbrojtësit i lëshohet autorizim.

Prokurori mund të ketë mbrojtës gjatë gjithë procedurës. Ai ende para marrjes në pyetje i trego-het se ka të drejtë të marrë mbrojtës.

Në raste të caktuara për shkak të disa cilësive të veçanta të të akuzuarit në interes të mbrojtjes sl tij është e nevojshme i akuzuari të sigurojë mbrojtës. Nëse vetë nuk mund të sigurojë, mbrojtës do t’i caktohet sipas detyrës zyrtare (p.sh., i akuzuari duhet të ketë mbrojtës nëse është memec, i shurdhër, ose i paaftë të mbrohet vetë me sukses; nëse i akuzuari është i mitur, nëse të akuzuarit i gjykohet në mungesë; nëse të akuzuarit i gjykohet për vepër penale për të cilën është parapar dënim me burg prej 10 vjet ose dënim më i rëndë dhe nëse udhëhiqet procedurë penale për të zbatuar masën për suguri, shërim i domosdoshëm psikiatrik prej narkomanisë dhe alkoolizmit).

I akuzuari kundër të cilit udhëhiqet procedura penale për vepër penale për të cilën është paraparë dënim me burg mbi një vit, mund të kërkohet t’i caktohet mbrojtës sipas detyrës zyrtare, nëse sipas

gjendjes pronësore nuk mund t’i mbulojë shpenzimet e mbrojtjes.

Mbrojtësi për të akuzuarin mund t’i ndërmarr vetëm ato veprime dhe t’i jap vetëm ato

deklarata të cilat janë në dobi të të akuzuarit: ai i ndihmon gjykatës në gjetjen, ekspozimin dhe in-terpretimin e fakteve dhe rrethanave të cilat janë në dobi të të akuzuarit në mënyrë që mos të dënohet

i akuzuari i pafajshëm. Mbrojtësi mund në procedurë t’i ndërmarr të gjitha veprimet e nevojshme të cilat mund t’i ndërmerr edhe i akuzuari, përveç atyre në të cilat ai është kundër.

Mbrojtësi ka të drejtë të jetë prezent në paraqitjen e të gjitha veprimeve, veçanërisht kur i akuzuari merret në pyetje (përveç nëse për shkaqe të sigurisë dhe tjera, kjo i shkurtohet). Nëse i akuzuari është në paraburgim, komunikimi midis të akuzuarit dhe mbrojtësit të tij mund të kontrollohet, kurse kur hetimi do të mbarojë, i akuzuari me mbrojtësin e vet mund të bisedojë lirshëm dhe të korrespondojnë.

Për të akuzuarin me rëndësi të veçantë është prezumimi i pafajësisë, sipas të cilit askush nuk

mund të llogaritet si autor i një vepre penale (as ndonjë vepër tjetër dënuese), derisa ajo nuk kon-

statohet me aktgjykim të plotfuqishëm. Kjo do ë thotë se i akuzuari nuk është i obliguar ta provojë pafajësinë e tij, ajo supozohet, fajin ose fajësinë është i obliguar ta provojë paditësi.

Me qëllim të pengohet i akuzuari të gjykohet në bazë zë materialit provues dyshues, në rast

të dyshimit nëse ekziston ose jo ndonjë fakt (respektivisht nëse ndonjë fakt ka ndodhur), është paraparë gjykata të marrë atë të cilën për të akuzuarin është më e volitshme. Më i vogël është dëmi për bashkësinë, nëse ndonjë rrethanë e cila të akuzuarin mund të ngarkojë të mos jetë konstatuar, sesa të akuzuarit t’i ngarkohet, diçka që nuk e ka (p.sh., kur paditësi e ngarkon të akuzuarin për një fatkeqësi komunikacioni, se drejtimin e vozitjes e ka ndryshuar, para se të jap shenjë për të kthyer në një drejtim të caktuar dhe me këtë ka shkaktuar fatkeqësi, megjithatë, ajo nuk mund të konstatohet me siguri, sepse provat ishin kundërthënëse dhe ajo kundërthënie nuk mund të mënjanohet, gjykata në atë rast do të marrë atë e cila është të akuzuarin është e volitshme, kurse ajo është se në kohë e ka sinjalizuar drejtimin e kthesës, respektivisht ndryshimin e drejtimit të vozitjes).

Që të mund i akuzuari plotësisht të shfrytëzojë të drejtën e mbrojtjes, atij duhet t’i jepen garanci,

se mjetet juridike të cilat i ma ndërmarrë personalisht ose dikush tjetër në dobi të tij, nuk mund ta ndry-shojnë vendimin (aktgjykimin) i cili refuzohet në dëm të tij. Kjo do ë thotë se nëse kundër aktgjykimit

29 Veprimtarinë e avokatit në pajtim me Ligjin për avokaturë (“Gazeta zyrtare e RM-së” nr. 50/02, 60/06, 13/07) e ushtrojnë avokatët individual dhe avokatët të bashkuar në një shoqëri avokatësh. Ndihma juridike e avokaturës përfshinë dhënien e këshillave ligjore, përfaqësim, përpilimin e doku-menteve, parashtresa (padi, ankesa, lutje, etj.) për përfaqësim dhe mbrojtje të palëve para gjykatave dhe organet tjera edhe për përfaqësim gjatë lidhjes së kontratave dhe çështjeve tjera juridike.

127


është ankuar vetëm i akuzuari dhe jo edhe paditësi i autorizuar, gjykata e cila vendos sipas ankesës të mos mund ta ndryshojë aktgjykimin e cila refuzohet në dëm të të akuzuarit sa i përket vlerësimit të ve-prës dhe sanksionit penal të shqiptuar.

Qëllimi i rregullave të procedurës penale nuk është vetëm të pengojë asnjë i pafajshëm të

mos dënohet, por edhe të sigurohen kushte, askush i cili është fajtor të mos i shmanget dënimit,

kurse për këtë është e nevojshme organeve të procedurës penale në bazë të ligjit t’u jepet mundësi të përcaktojnë gjendjen ligjore të çështjes dhe të sigurojnë prezencë të të akuzuarit, i akuzuari ta mos

e shmang dënimin. Për këtë organeve të autorizuara u janë dhënë autorizime të kufi zojnë të dre-

jtën e të akuzuarit aq sa është e nevojshme me qëllim të mbarojë me sukses procedura penale. Në situata të këtilla e të ngjashme i akuzuari nuk është ose më pak është subjekt30 dhe bartës i të drejtës së mbrojtjes, respektivisht se deri diku është edhe objekt i procedurës penale.

Prezenca e të akuzuarit në gjykim dhe në mbledhjen e provave, kur ajo është e nevojshme, sigurohet me zbatimin e disa masave personale dhe objektive për sigurimin të përcaktuara me ligj. Masa personale të sigurimit janë si p.sh., ftesa, arrestimi, premtimi i të akuzuarit se nuk do të ndry-shojë vendin e qëndrimit dhe në atë mënyrë të mos e pengojë mbajtjen e seancës kryesore, garanci dhe paraburgim. Masat e vërteta objektive të sigurimit janë: kontrolli i banesës dhe personaliteteve, marrja e sendit, konfi skim i letrës dhe dërgesat tjera postare. Të gjitha ato masa mund të ndërmerren në kushte të rrepta materiale dhe formale të përcaktuara me ligj.

Për konstatimin e gjurmëve të veprave penale i akuzuari mund të kontrollohet, ndërsa mund të ndërmerren edhe veprimeve tjera mjekësore, në qoftë se ato veprimeve ndikojnë në shëndetin e të akuzuarit (prej të akuzuarit mund të merret gjak, urinë, bris, etj., për shkak të konstatimit, nëse i akuzuari ishte nën ndikimin e alkoolit, respektivisht nëse ka marrë drogë), kurse mund të kërkohet edhe të shk-ruajë një tekst të caktuar për shkak të krahasimit të dorëshkrimit. Gjatë ndërmarrjes së të gjitha këtyre veprimeve duhet të respektohet personaliteti i tij dhe dinjiteti i tij.

Kundër të akuzuarit nuk guxon të përdoret detyrim prej cilitdo lloj për shkak të nxjerrjes

me dhunë të pranimit.

PADITËSI I AUTORIZUAR NË PROCEDURË PENALE (PROKURORI PUBLIK, PADITËSI PRIVAT DHE I DËMTUARI)

Funksionin e ndjekjes në procedurë penale e ushtrojnë prokurori publik nëse ndjekja ndërmer-ret sipas detyrës zyrtare dhe paditësi privat nëse ndjekja ndërmerret sipas padisë private. Funksioni i ndjekjes si paditës, mund ta ushtrojë edhe i dëmtuari nëse prokurori publik vlerëson se nuk vend për ndjekje sipas detyrës zyrtare.

PROKURORI PUBLIK NË PROCEDURË PENALE

Prokurori publik është organ shtetëror të cilit i është besuar funksioni i ndjekjes në procedurë penale për vepra penale të cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare, si edhe për disa të drejta dhe detyra tjera në procedurë penale.31 Kur ushtron funksion të ndjekjes, prokurori publik gjykatës i jep iniciativë për

incimin e procedurë penale me parashtrimin e kërkesës për zbatimin e hetimit. Më tej, procedura

i është lënë dhe e udhëheq gjykata; gjykata e konstaton gjendjen faktike në bazë të cilës prokurori publik vlerëson se ka vend për ndjekje e kryerësit, respektivisht për ndërmarrjen e veprimeve të caktu-ara në procedurë.

30 I akuzuari të cilit duhet t’i caktohet paraburgim ose është paraburgosur për shkak të frikës mos të arratiset, mund të lihet në liri ose të lirohet në liri (të mbrohet në liri), nëse ai ose ndonjë tjetër të japë garanci se deri në mbarimin e procedures nuk do të arratiset. Garancia konsiston në vazhdimin e shumës fi nanciare në varësi prej peshës së veprës, rrethanave personale dhe familjare, etj. Përveç të holla si garanci mund të depozitohen letra me vlerë, vlefshmëri, hipotekë (shtëpi, objekt biznesi dhe patundshmëri tjera).

31 Ligji për prokurori public është shpallur në “Gazetën zyrtare të Republikës së Maqedonisë” nr. 150 të vitit 2007.

128


Pas mësimit të veprës penale prokurori publik prej ministrisë së punëve të brendshme mund të kërkojë njoftime, nëse është i autorizuar të ndërmarrë edhe masa tjera për mbulimin e veprës pe-nale dhe të kryerësit, ndërsa nëse kryerësi është i panjohur, të kërkojë të ndërmerren edhe isa ve-

primeve hetuese. Prokurori publik, mund edhe vetë të kërkojë të dhëna të nevojshme prej organeve shtetërore, ndërmarrjeve, institucioneve dhe organizatave tjera, mund parashtruesi i fl etëparaqitjes ta ftojë, nëse nuk paraqitet në ftesë, nuk ka të drejtë kundër tij të ndërmarrë çfarëdo qoftë masa detyruese.

Në zhvillimin e procedurës prokurori ka të drejtë të propozojë të kryhen veprime të caktuara

procedurale (p.sh., të dëgjohet ndonjë person si dëshmitar, të mbledh dokumente të caktuara e të ngjashme). Nëse gjykatësi hetues nuk e pranon propozimin e prokurorit për këtë do të vendosë këshilli gjyqësor i gjykatës. Prokurori publik ka të drejtë të jetë prezent në dëgjimin e të akuzuarit, dëgjimin e dëshmitarit, ekspertit, në shpalljen e kontrollit dhe kontrollin e banesës.

Menjëherë pas hetimit prokurori publik vlerëson nëse ka vend për ndjekje të më tejshme

dhe nëse gjen se ndjekja duhet të vazhdojë ai inicion padi.

Prokurori publik në seancës kryesore e përfaqëson padinë, pas sjelljes së aktgjykimit mund të paraqitet ankesë. Kundër aktgjykimeve të plotfuqishme prokurori publik mund të përdor mjete të

jashtëzakonshme juridike.

Edhe pse prokurori publik është palë në procedurë penale i cili në interes të bashkësisë

shtetërore e ndjek kryerësin e veprës penale, ai në të njëjtën kohë është edhe organ shtetëror i

cili kujdeset për zbatimin e duhur të ligjit. Aktiviteti i tij është në drejtim të zbatimit të procedurës

ligjore për sjelljen e ligjeve dhe vendimeve të duhura dhe jo për ndonjë vendim të pavolitshëm për të akuzuarin. Si organ shtetëror i cili kujdeset për ligjshmërinë, prokurori publik, mund të paraqesë

ankesë edhe në dobi të të akuzuarit, kurse pas plotfuqishmërisë së aktgjykimit mund të paraqesë

edhe disa prej mjeteve të jashtëzakonshme juridike (kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë (KML), kërkesë për zbutje të jashtëzakonshme të dënimit), kurse nëse i akuzuari në ndërkohë ka vdekur, mund të kërkojë edhe përsëritje të procedurës penale për shkak të rehabilitimit të tij.32

PADITËSI PRIVAT NË PROCEDURË PENALE

Paditësi privat është i njëjtë, paditës i autorizuar për vepra penale të cilat nuk ndiqen sipas

detyrës zyrtare. Akti paditës i paditësit privat është quajtur padi private. Ai mund të parashtrojë padi

private deri te gjykata kompetente në afat prej tri muaj prej ditës kur ka mësuar për vepër penale dhe për kryerësin. Afati për parashtrimin e padisë është mjaft i shkurt që të mos i jepet të dëmtuarit ndonjë shans i madh të keqpërdor të drejtën e vet si mjet për trysni ose kërcënim ndaj të akuzuarit.

Edhe pse padia private është e drejtë personale e të dëmtuarit, në rast të vdekjes së të dëm-

tuarit, padi private në afatin e përcaktuar për parashtrimin e padisë ose gjatë vetë procedurës, mund

ta parashtrojnë, respektivisht të japin deklaratë se e vazhdojnë procedurën e fi lluar edhe disa prej të

afërmve të të dëmtuarit dhe bashkëshorti/ja e tij në afat prej tri muaj pas vdekjes së tij.

Nëse në ndërkohë i dëmtuari, në afatin e paraparë për incimin e padisë private i është drejtuar këshillit paqësor për ndërmjetim për pajtim dhe nëse para këshillit paqësor nuk vjen deri te pajti-

mi, afati për padi fi llon të rrjedh prej ditës kur procedura para këshillit paqësor ka mbaruar, kurse nëse nuk ka mbaruar në afat prej tri muaj, pas skadimit të afatit të paraparë për padi private.

32 Sipas ndryshime të reja të propozuara për Ligjin për procedure penale përforcohet roli i prokurorisë veçanërisht në procedurën hetuese, prokuro-ria do të mund të kontrollojë policinë dhe institucionet tjera. Prokuroria do të ketë përparësinë në hetuesi, respektivisht në sigurimin e provave, nëse vlerëson se ka nevojë për ndërmjetësim, do të udhëzojë për ndërhyrje (ndërmjetësim), do të bëjë marrëveshje me të akuzuarit dhe do të kujdeset a zbatohen sanksionet. Për t’iu përgjigjur detyrës, prokuroria do të përforcohet me ekipe, hetuesit penal të cilët do të punojnë për të. Me ndryshimet propozohen qendra hetuese të kontrolluara prej prokurorisë. Në ato do të punësohen njerëz prej policisë përmes konkursit të brendshëm, ata do të jenë të sigurt në vendin e punës, do të përgjigjen para prokurorisë, dhe jo para policisë. Do të formohet polici e jurisprudencës dhe ata të cilët do të punojnë në hetime do të jenë të lidhur me prokurorinë, për të siguruar objektivitet dhe paanshmëri në hetuesi.

129


Paditësi privat në procedurë, me disa përjashtime të vogla (p.sh., sa i përket kufi zimit të mundë-sisë për shqyrtimin e dokumenteve dhe të lëndës deri te përfundimi i hetimit për shkak të shkaqeve të veçanta, mbrojtëse dhe të sigurisë të vendit), i ka të gjitha të drejtat dhe detyrimet e prokurorit

publik si palë. Ose thënë më ndryshe, ai ka të drejtë dhe detyra të prokurorit publik shtetëror si organ shtetëror (p.sh., të kërkojë ndihmë juridike prej organeve tjera dhe organizatave, të kërkojë shkarkim, të parashtrojë pyetje për shpenzimet e bëra në procedurën penale, etj.).

Paditësi privat, deri në mbajtjen e seancës kryesore mund të heq dorë prej padisë. Mendohet se paditësi ka hequr dorë prej padisë nëse nuk paraqitet në seancën e caktuar kryesore, kurse mung-esën nuk e ka arsyetuar (p.sh., paditësi nuk ka vendbanim në rajonin e gjykatës, përveç nëse nuk i ka lënë gjykatës propozim seanca kryesore të mbahet edhe pa prezencën e tij.

Pas sjelljes së aktgjykimit paditësi privat ka të drejtën e ankesës kundër aktgjykimit, kurse pas plotfuqishmërisë së aktgjykimit mund të kërkojë përsëritje të procedurës penale.

I DËMTUARI SI PADITËS NË PROCEDURË PENALE

Edhe pse edhe shteti ndërmerr detyrim t’i ndjekë kryerësit e veprave penale me të cilat janë sulmuar të mira të caktuara të individëve, sipas detyrës zyrtare, me këtë, nuk mohohet as interesi i atyre personave, të paraqitur si paditës, kryerësi i veprës penale të dënohet.

Nëse prokurori publik në një rast konkret ka gabuar në vlerësim në kuptimin se a janë plotë-suar kushtet për ndjekje të kryerësit, sipas detyrës zyrtare, i dëmtuari në atë rast, e ka mbajtur të

drejtën ta ndërmarr, respektivisht ta vazhdojë ndjekja. Me atë i dëmtuari e ndërmerr rolin e paditësit të autorizuar (padis substidiar). Edhe pse me këtë vendim, së pari përmbushet interesi i të dëmtuarit, kryerësi i veprës penale të dënohet, megjithatë, për këtë mund të thuhet se është me rëndësi edhe për mbrojtjen e interesit publik, si plotësim për atë që është lëshuar. Ai i cili e ka ndërmarrë, respektivisht

propozuar ndjekjen në një rast të këtillë nuk është paditës privat, por ushtrues i funksionit me të

drejta dhe detyrime të prokurorit publik.

Kur prokurori publik do të konstatojë se nuk ka bazë për ndjekje sipas detyrës zyrtare, ai për këtë është i obliguar në afat prej tetë ditë ta njoftojë të dëmtuarin dhe ta udhëzojë në mundësinë

vetë ta ndërmarrë ndjekjen. I dëmtuari mund ta ndërmarrë ndjekjen në këtë rast, në afat prej tetë ditë prej ditës së njoftimit për atë se prokurori publik nuk ka ndërmend ta ndjek, respektivisht se heq dorë prej ndjekjes.

Nëse i dëmtuari nuk ka marrë një njoftim të këtillë për këtë se prokurori publik nuk ka ndër-mend të iniciojë, respektivisht të vazhdojë me ndjekjen, i dëmtuari deklaratën e vet për ndërmarrjen

e ndjekjes mund ta jap para gjykatës kompetente në afat prej tri muaj, respektivisht në afat prej një muaj për veprat më të lehta penale, pas refuzimit të fl etëparaqitjes nga ana e prokurorit publik, respe-ktivisht prej ditës së sjelljes së vendimit për ndërprerjen e procedurës. Afatet për ndjekje, respektivisht për vazhdimin e ndjekjes, siç mund të shihet, janë shumë të shkurta me qëllim të mos mbahet i akuzuari në pasiguri të vazhdueshme nëse procedura do të iniciohet ose do të vazhdohet, nëse ishte ndërprerë.

I dëmtuari si paditës i ka të gjitha të drejtat dhe detyrimet në procedurë të prokurorit publike si palë në procedurë (p.sh., ai është i lirë prej pagimit të shpenzimeve dhe taksave, përveç shpenzimeve të cilat me fajin e vet i ka shkaktuar).

Që të mund të dëmtuarit si paditës i cili është injorant (analfabet ligjor) t’i ndihmohet, funksionin e vet ta kryejë sa më mirë, është paraparë mundësi, me kërkesë të tij t’i caktohet i autorizuar nga rad-

hët e avokatëve në ngarkesë të mjeteve të gjykatës, por vetëm nëse është në pyetje procedurë penale kundër të akuzuarit për vepër për të cilën nuk mund të shqiptohet dënim me burg më tepër se pesë vjet.

130


I DËMTUARI NË PROCEDURË PENALE

I dëmtuar në kuptimin e Ligjit për procedurë penale është personi të cilit me vepër sepale për të cilën udhëhiqet procedurë i është shkelur ose rrezikuar ndonjë e drejtë pronësore, respektivisht të cilin me veprën penale i është shkaktuar dëm. I dëmtuari edhe kur nuk është paditës i autorizuar

në procedurë penale ka të drejta të caktuara si të paditësit, me çka, tërthorazi i njihet interesi i tij, i akuzuari të gjykohet dhe të dënohet.

Gjatë hetimit i dëmtuari ka të drejtë të paralajmërojë për të gjitha faktet dhe të propozojë pro-va të cilat janë të rëndësishme për konstatimin e veprës penale, si edhe për konstatimin e kërkesës pronësore-juridike. Në seancën kryesore mund të propozojë prova, t’i parashtrojë pyetje të aku-zuarit, dëshmitarët dhe ekspertët si dhe të vë shënime dhe të kërkojë shpjegime për deklaratat e tyre, të jap deklarata tjera dhe të parashtrojë propozime; ka të drejtë të shqyrtojë dokumente të lëndës (prej shkaqeve të veçanta sigurie e drejta mund të merret). Shqyrtimi i dokumenteve mund t’i merret, derisa ai të dëgjohet si dëshmitar.

BARTËSI I KËRKESËS PRONËSORE-JURIDIKE NË PROCEDURË PENALE

Qëllimi i procedurës penale është të konstatohet ekzistimi i veprës penale dhe përgjegjësisë pe-nale i të akuzuarit dhe në fund të vendosë për sanksionin penal.

Në kushte të caktuara, në qoftë se vepra penale ka shkaktuar pasoja pronësore-juridike (dëm), bartësi i kërkesës pronësore-juridike, kërkesën e vet pronësore-juridike mund ta realizojë në proce-

durë të njëjtë në të cilën është vendosur për veprën penale. Ajo pjesë e procedurës penale, quhet edhe procedurë e vazhduar ose ad-hesive. Kjo në realitet është proces në procedurën penale midis

të akuzuarit dhe të dëmtuarit para gjykatës, sepse, kërkesa pronësore-juridike bazohet në fakte të cilat janë ose lëndë e konstatimit të çështje penale ose kanë në lidhje të ngushtë me faktet të cilat kon-statohen në procedurë penale.

Kërkesa mund të parashtrohet për kompensim të dëmit (pronësor, jopronësor), kthimi i ndonjë sendi ose anulimin e ndonjë çështje ligjore (p.sh., kontratë për qiramarrje, dorëheqje, etj.). Një kërkesë e këtillë mund të parashtrohet deri në përfundimin e seancës kryesore dhe atë vetëm kundër të akuzuarit dhe jo edhe kundër ndonjë personi tjetër i cili sipas dispozitave të veçanta është përgjegjës për të aku-zuarin (p.sh., siç është me shoqëritë tregtare për sigurim të pronës dhe personave).

Bartësi i kërkesës pronësore-juridike ka të drejtë të propozojë prova, të jetë prezent në seancën kryesore, si dhe të jap deklarata dhe propozime.

Gjykata do të mbajë seancë mbi kërkesën pronësore-juridike, vetëm nëse me atë nuk zgjatet procedura, mund edhe të miratojë nëse i akuzuari është shpallur fajtor. Gjykata asnjëherë nuk e refuzon propozimin e parashtruesit. Nëse angazhohet në seancë dhe nëse vlerëson se kërkesa nuk mund të

pranohet, bartësi i kërkesës pronësore0juridike do të udhëzohet në proces të rregullt civil.

MINISTRIA PËR PUNË TË BRENDSHME (MPB)

Ministria e punëve të brendshme (MPB) ka rol të rëndësishëm në pengimin dhe akuzën për ve-prat penale dhe kryerësit e atyre veprave, si edhe në sigurimin e kushteve për udhëheqjen e proce-durës penale. Kjo, edhe para inicimit formal të procedurës, në bazë të ligjit është i autorizuar të

ndërmarrë veprime të caktuara në procedurë penale të cilat janë me karakter urgjent. Disa prej veprimeve mund t’i besohen edhe gjatë procedurës penale.

Kur ekziston dyshim i bazuar se është kryer vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare,

Ministria e punëve të brendshme është e obliguar të ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme, kry-

erësi i veprës penale të gjendet, të pengohet të mos ik ose të fshihet, të mbulohen dhe sigurohen

131


gjurmët e veprës penale dhe sendet të cilat mund të shërbejnë si provë, si edhe të mblidhen raporte të cilat do të mund të jenë të dobishme për udhëheqje të suksesshme të procedurës penale.

Për këtë qëllim, MPB mund të mbledh disa raporte (njoftime) për qytetarët, të kryejë kontroll në mjetet e transportit, udhëtarët dhe bagazhet, të kufi zojë lëvizjen në një hapësirë të caktuar në periud-hën e kohës të nevojshme të ndërmarrë masa për konstatimin e identitetit të personave dhe për iden-tifi kimin e sendeve, të lëshojë fl etëarrest për personat dhe sendet, si dhe të kontrollojë hapësira dhe dokumente. Të gjitha, këto masa, Ministria për punë të brendshme i ndërmerr me zbatimin e mjeteve të teknikës kriminalistike dhe teknikë me respektim të domosdoshëm të personalitetit dhe dinjitetit të njeriut.

Ato veprime nuk janë veprime të procedurës penale dhe nuk paraqiten sipas rregullave të

procedurës penale. Në bazë të atyre veprimeve MPB parashtron fl etëparaqitje penale deri te prokuro-ria publike në të cilën i bashkangjet shënimet, skica, procesverbalet dhe sendet e veta të cilat mund të jenë të rëndësishme për procedurën penale.

MPB në bazë të Ligjit për procedurë penale, përkohësisht mund t’i konfi skojë sendet të cilat mund të jenë të rëndësishme për procedurën penale në rast të rrezikut prej mungesës së tyre dhe për atë lëshon vërtetim; të kryejë kontroll, derisa gjykatësi hetues nuk del në vendngjarje; të caktojë ekspertizë edhe për atë ta njoftojë prokurorin publik. MPB mund në raste të caktuara të kryejë kontroll

në banesë ose në objektet e biznesit (dhe personit) edhe pa urdhër të gjykatësit hetues (p.sh., nëse ajo nevojitet për të kapur kryerësin e veprës penale i cili është kapur (takuar) në vepër, p.sh., si shtyp bankënota të falsifi kuara, ose nëse në banesë ose në objekt gjendet personi i cili sipas urdhrit të organit kompetent duhet të arrestojë ose të ndalojë (të sillet me forcë) etj., për ta privuar personin prej lirisë për të cilin janë plotësuar kushtet të vendoset në paraburgim. Ai person deri në dorëzimin para gjykatësit hetues mund të mbahet më gjatë 6 orë prej arrestimit. Të gjitha ato veprime, MPB i kryen si

organ i procedurës penale, njëjtë, sikur t’i ndërmarr gjykatësi hetues në procedurë penale, në kushte dhe në forma të përcaktuara për ato veprime.

Pas hapjes së hetimit, MPB më tepër, nuk mund me iniciativë të vet të ndërmarr veprime

të procedurës penale, sepse me hetimin udhëheq gjykatësi hetues, por kjo nuk d.m.th. se gjykatësi hetues nuk mund t’i caktohet të kryejë veprime të caktuara kur do të paraqitet nevoja për atë (p.sh., të kryejë kontroll në banesë ose në objektet e punës).

Me përjashtim, me propozim të prokurorit publik, gjykatësi hetues, mund Ministrisë për

punë të brendshme t’i caktojë udhëheqje të hetimit për vepra të caktuara penale për veprën

(lëndën), të cilat mund të jenë të rëndësishme për procedurën penale (p.sh., vepra penale drejtuar përm-bysjes së rëndit kushtetues), respektivisht për forma të caktuara të krimit të organizuar (vepra penale kryerësit e të cilës janë të lidhur me vendet e jashtme dhe vepra penale prej një grupi ose organizate) nëse ajo, duke pasur parasysh rrezikun e rritur të veprave, nevojitet për udhëheqje të suksesshme të procedurës. Mirëpo, edhe në atë rast me hetimin udhëheq gjykatësi hetues i cili edhe e përfundon hetimin kur do të konstatojë se është zbatuar mjaftueshëm.

133

VEPRIMET PROCEDURALE NË PROCEDURË PENALE


NOCIONI, RENDITJA DHE AFATET E NDËRMARRJES SË VEPRIMEVE PROCEDURALE

I madh është numri i veprimeve procedurale të cilat ndërmerren në procedurë penale nga ana e subjekteve procedurale. Veprimet procedurale quhen procedurale, sepse ndërmerren gjatë proce-

durës kur udhëhiqet procedurë për ndonjë lëndë për të cilën duhet të vendoset dhe të sillet vendim. Veprimet procedurale të ndërmarra sjellin deri në krijimin ose deri në ndërprerjen e një marrëdhënie juridike. Prandaj, ato veprime quhen edhe veprime juridike.

Veprimet procedurale janë veprime vullnetare (të dëshiruara) të cilat ndërmerren prej sub-jekteve themelore procedurale, subjekteve ndihmëse procedurale dhe prej pjesëmarrësve tjerë në procedurë (p.sh., dëshmitarë, ekspertë, etj.) Kuptohet se veprimet e subjekteve themelore janë me

rëndësi vendimtare. Ndërmerren në formë të shkruar dhe gojore të përcaktuar me ligj. P.sh., padia si akt paditës me të cilin paditësi paraqitet para gjykatës ndërmerret në formë të shkruar. Për dallim prej kësaj, dëgjimi i dëshmitarit është në formë gojore.

Veprimet procedurale sipas përmbajtjes janë të ndryshme. Me disa veprime procedurale ini-

ciohet ngritje e procedurës penale, me të tjera, zbatohet hetim (siç është me vendimin për zbatimin e hetimit), me të tretët sigurohet prezencë e personave të cilët duhet të jenë prezent në procedurë

për udhëheqjen e saj të papenguar, pastaj, veprimet e cilat kanë të bëjnë me hetimin e fakteve rel-

evante juridike, etj.

Renditja e ndërmarrjes së veprimeve dhe e mjeteve provuese e përcakton kryetari i këshillit.

Zakonisht, veprimet procedurale ndërmerren në vendin (rajonin) për të cilin gjykata është

me kompetencë lokale. Ai është vendi i cili është selia e gjykatës. Me përjashtim veprime të caktu-ara mund të ndërmerren edhe jashtë selisë së gjykatës. Në procedurën penale kontroll ushtrohet në

vendin në të cilin ka ndodhur ngjarja e cila është lëndë e procedurës penale. Zhvarrosja e trupit

bëhet atje ku është varrosur trupi. Kontroll në banesë atje ku gjendet banesa. Ekspertiza realizohet

në ndërtesën gjyqësore, kurse mund edhe në institucion të posaçëm për ekspertizë, laboratori dhe institucion tjetër. Dëshmitari i sëmurë në shtëpinë e tij ose në spital në të cilin është vendosur.

Gjykatësi hetues veprimet i ndërmerr në vendin e rajonit të tij, mund edhe jashtë prej atij rajoni. Seanca kryesore në selinë e gjykatës (ndërtesa në të cilën është vendosur), nëse nuk është e për-shtatshme mund edhe në një ndërtesë tjetër me pëlqimin e kryetarit të gjykatës, madje edhe në një vend tjetër, jashtë prej selisë së gjykatës, p.sh., për shkak të kursimtarisë, numrit të madh të dëshmitarëve, etj.

Sipas rregullës, veprimet ndërmerren gjatë orarit të punës, ndonjëherë edhe jashtë orarit të

punës. Kontroll, si p.sh., ushtrohet gjithmonë dhe menjëherë pa marrë parasysh orarin e punës. Njëjtë edhe me kontrollin e banesës, bëhet gjatë ditës, nëse, nuk ka pasur mundësi kontrolli të mbarojë gjatë ditës, mund edhe natën, ose për shkak të ndonjë shkaku tjetër edhe natën. Dëgjimi i dëshmitarit mund të realizohet edhe jashtë orarit të rregullt të punës. Veprimet kundër të akuzuarit i cili mbrohet në liri mund të ndërmerren në çdo kojë. Disa prej veprimeve ndërmerren në kohën e përcaktuar saktë, respektivisht afat.

Koha në të cilën duhet të ndërmerret ndonjë veprim quhet afat. Procedura penale kërkon veprim të shpejtë dhe zgjidhje të lëndës, prandaj, veprimet nevojiten të ndërmerren sa më shpejtë të jetë e mundur. Dallojmë më tepër lloje të afateve: ligjore dhe gjyqësore (ato gjyqësore i përcakton gjykata). Përveç këtyre ekzistojnë afate të instruksioneve të cilat, gjithashtu janë ligjore në kuadër të të cilave nevojiten të ndërmerret ndonjë veprim, p.sh., prokurori publik në afat prej 15 ditë prej pra-nimit të dokumenteve është i obliguar deri te gjykatësi hetues të përpilojë dhe të dërgojë propozim për plotësim të hetimit ose për inicimin e aktit paditës. Aktgjykimi i shpallur duhet të përgatitet në formë

134


të shkruar në afat prej 8 ditë, respektivisht 15 ditë. Sipas veprimeve ekzistojnë edhe të ashtuquajturat afate peremtore të cilat janë prekluzive dhe të cilat nuk mund të vazhdohen dhe dilatore të cilat nuk janë prekluzive dhe cilat mund, nëse ka nevojë edhe të vazhdohen.

Prej afatit duhet të dallohet seanca. Seanca është ora e përcaktuar saktë ose dita në të cilën do të kryhet veprimi procedural, p.sh., seanca për dëgjimin kryesor para gjykatës, seanca për dëgjimin e dëshmitarit, i cili nuk mund të vijë në shqyrtimin kryesor për shkak të sëmundjes, etj.

KTHIMI NË GJENDJEN E MËPARSHME

Instituti kthimi në gjendjen e mëparshme praktikohet në situata të jashtëzakonshme dhe të

arsyeshme. Kthimi paraqet shmangie prej prekluzivitetit me qëllim të pengohen, pasojat eventuale

të dëmshme për palën kur është lëshuar afati për ndërmarrjen e një veprimi të caktuar, por, jo me

fajn e tij. Kthimi është në dobi të konstatimit të gjendjes faktike, kurse me këtë edhe e të vërtetës. Ajo zakonisht ndodh kur është lëshuar afati ose seanca. P.sh. kthimi në gjendjen e mëparshme është e

lejuar, kur është lëshuar afati për ankesë për aktgjykimin ose vendimin për zbatimin e masës për

siguri ose masës edukative. Kthimi mund të kërkohet kur për shkaqe të arsyeshme është lëshuar

afati për ankesë për të cilin vendos gjykata.

Bazat ose shkaqet për kthim në gjendjen e mëparshme janë këto: fuqia mbinatyrore (vis major), p.sh., zjarr, vërshim, tërmet; shkaqet në lidhje me personalitetin, p.sh., sëmundje, gabime në shënimin e afatit gjatë dërgimit të aktgjykimit; gabime të gjykatës, p.sh., kur gabimisht është shkruar ftesa, dërgim i gabuar, etj.

Subjekte të autorizuara të cilët mund të kërkojnë kthim në gjendjen e mëparshme janë i

akuzuari: në dobi të të akuzuarit kërkesë mund të paraqesin, mbrojtësi, bashkëshorti/ja, përfaqësuesi ligjor, të afërm tjerë, prokurori publik.

Procedura për kthim në gjendje të mëparshme e cila i është drejtuar gjykatës së shkallës së parë iniciohet me lutje të personit të autorizuar. Në lutje përmendet shkaku i cili ka çuar deri në lëshimin e afatit. Bashkë me lutjen paraqitet edhe ankesa kundër aktgjykimit në afat prej 8 ditë

prej ditës së mësimit të shkakut, nëse afati për ankesë është lëshuar. Afati për ankesë është 8 ditë prej mësimit për ekzistimin e shkaqeve (kriter subjektiv). Nuk mund të kërkohet kthim në gjendje të mëparshme në asnjë rast, nëse kanë kaluar tri dhe më tepër muaj (afati absolut), pa marrë parasysh shkaqet që kanë çuar deri në lëshimin e afatit. Për kthim në gjendje të mëparshme vendos kryetari i këshillit i cili e ka sjellë aktgjykimin, respektivisht vendimin.

Gjykata mund dhe nuk është patjetër ta miratojë lutjen për kthim në gjendjen e mëparshme.

Kundër vendimit për kthim në gjendjen e mëparshme nuk mund të paraqitet ankesë. Prandaj, ekzis-

ton mundësi në një rast të tillë, vendimi me të cilin nuk është lejuar ankesë për kthimin në gjendjen e

mëparshme të mund të sulmohet bashkë me ankesën kundër aktgjykimit drejtuar gjykatës së shkallës

së dytë, gjykatës më të lartë, kompetent për të vendosur në shkallë të dytë sipas ankesës, i cili në atë rast së pari, duhet të vendosë për kërkesën për kthim në gjendje të mëparshme dhe nëse gjen se lëshimi është i ar-syeshëm, do të angazhohet edhe në shqyrtimin e ankesës së paraqitur kundër aktgjykimit të shkallës së parë.

Lutja për kthim në gjendje të mëparshme nuk ka veprim suspendues. Prandaj, gjykata e cila vendos sipas lutjes për kthim në gjendje të mëparshme, mund ta ndërpres ekzekutimin e aktgjykimit. Kthimi në gjendje të mëparshme mund të kërkohet edhe kur është lëshuar seanca në të cilën personi, në mënyrë të arsyeshme nuk ka mundur të vijë në seancën e caktuar. Kthimi mund të kërkojë edhe i dëmtuari i cili nuk ka mundur të vijë në seancën kryesore, kurse në të cilën prokurori publik ka hequr dorë prej ndjekjes dhe është sjellë aktgjykim me të cilin është refuzuar padia, sepse nuk është ftuar si duhet dhe nuk ka mundur të deklarohet se e merr ndjekjen e rastit. Kthim mund të kërkojë edhe i

dëmtuari si paditës nëse nuk është ftuar si duhet.

135


BAZA E PROVAVE PËR TË DËSHMUAR

Me provë siç e dimë nënkuptojmë bazë ose themel për vërtetësinë e ndonjë fakti i cili nëse ekziston është me rëndësi ligjore thelbësore (relevante) në çdo procedurë. Fakti si bazë konstato-

het me përdorimin e mjeteve provuese se ai ekziston ose jo. Në procedurën penale, njëjtë, lëndë e provimit është fakti i cili duhet të konstatohet përmes bazës së provës.

Baza e provës (probatin) është fakt i njohur dhe i konstatuar në bazë të të cilit, pastaj, nxirret

konkluzion për ekzistimin edhe të disa fakteve tjera të cilat paraqesin lëndën të të provuarit. Për shkak se baza e provës është fakt i konstatuar dhe i provuar, më tepër nuk ka nevojë të provohet. Megjithatë, tash, mbetet obligimi të provohet ekzistimi i faktit të dytë (respektivisht fakteve nëse janë më tepër) i cili nuk

është konstatuar dhe i cili duhet të provohet në bazë të të parit si i provuar. Kjo do të ishte p.sh., kur për ndonjë person, me emrin Jovan, konstatohet se ka kryer ngacmimi seksual ndaj një të mituri (pedofi l) me çka, kundër tij për këtë është iniciuar procedurë për ndjekje penale. Fakti i panjohur në këtë rast i cili është me rëndësi të veçantë dhe i cili duhet të konstatohet është nëse ky person (Jovan) i cili ndiqet, me të vërtetë ka kryer ngacmim seksual ndaj një të mituri. Fakti i cili në këtë rast është me rëndësi të veçantë mund të konstatohet përmes deklaratave të dëshmitarëve të cilat kanë parë se ky person (Jovani) ka kryer ngacmim seksual ndaj një të mituri, të themi, Tërpanës. Deklaratat e dëshmitarëve të cilët e kanë parë kryerësin e

kësaj vepre penale në këtë rast do të ishin bazë provuese, sepse janë konstatuar faktet. Përmes këtyre fakteve është konstatuar edhe fakti me rëndësi vendimtare, ndërsa ai është se personi i caktuar ka kryer ngacmim seksual ndaj një të mituri (Tërpanës) me çka është konstatuar edhe lënda e të provuarit.

Përcaktimi i bazës provuese mbi faktet relevante ligjore bëhet me mjete të ndryshme pr-

ovuese dhe me prova të ndryshme. aktiviteti i këtillë procedural në shkencë dhe praktikë quhet

provim (dëshmim).

Gjatë provimit në procedurë penale shumë me rëndësi është prej përpara të dihet, cilat fakte duhet të konstatohen, me konstatimin e fakteve, në realitet konstatohet e vërteta. E vërteta tregon nëse me të vërtetë është kryer një vepër penale, kush është kryerësi i saj dhe a janë plotësuar të gjitha kushtet e nevojshme ligjore për shqiptimin e sanksionit penal. Për përcaktimin e të vërtetës në procedurë, siç e dimë shfrytëzohen

metoda të ndryshme, midis të cilave edhe metoda e induktimit dhe deduktimit (nga e përgjithshme

në të veçantën dhe nga e njohura drejt t panjohurës). Në procedurë penale, vijnë në shprehje parimet e konkluzionit logjik formal dhe metoda dialektike e të provuarit të cilat ndërmjet veti plotësohen.

Të provuari i përfshinë të gjitha ato fakte të cilat gjykata i ka përcaktuar si të rëndësishme. Kriteri

bazik për përcaktimin e lëndës së të provuarit është rëndësia e faktit dhe pranushmëria e tij për sjel-ljen e vendimit të duhur. Gjykata është ajo e cila bën zgjedhjen e fakteve e cila mendon se janë me rëndësi.

Faktet mund të jenë pozitive dhe negative. Faktet pozitive janë të qarta, veprimet e ndërmarra janë të qarta, p.sh., e qartë është se është ndërmarrë ndonjë veprim, ose se janë thënë fj alë të caktuara të pahijshme, etj. Për faktet negative, ajo nuk është e qartë, nuk është e qartë nëse ndonjë person ka qenë në vendin e ngjarjes, etj. Megjithatë, të provuarit e këtyre fakteve është e mundshme. Kjo bëhet me zëvendësimin e tyre me faktet pozitive, respektivisht me dëshmi të kundërta. P.sh., prezenca e një personi në një vend të caktuar provohet me prezencën e tij në një vend tjetër (alibi).

Në procedurën penale ekzistojnë edhe fakte të lidhura me ndonjë çështje paraprake të cilën gjykata mund, por edhe nuk është patjetër t’i provojë. Zgjidhja e çështjeve paraprake, zakonisht janë në kompetencë të organeve tjera. Gjykata angazhohet në të provuarit e çështjeve paraprake (prejudi-

kuara) ligjore vetëm nëse janë në lidhje, p.sh., me të drejtën e pronësisë, raporteve familjare (farefi sni), etj. Për dallim prej çështjeve paraprake ligjore, çështjet paraprake faktike u lehen për zgjidhje or-ganeve tjera në ndonjërën prej procedurave tjera.

Faktet e papërmirësueshme të cilat janë të njohura ose janë të njohura për një grup të madh të njerëzve nuk provohen. P.sh., tërmeti i cili ka ndodhur në Shkup në 26 korrik të vitit 1963 është fakti i njohur për qytetarët e Shkupit dhe Republikës.

136


Faktet të cilat supozohen si prezumim, gjithashtu, nuk provohen, llogariten si të vërteta.

Por, kjo nuk d.m.th. se nuk mund të mposhten. E mëposhtme është prezumimi i pafajësisë së të aku-

zuarit, sepse është e mundshme provimi i të kundërtës. I pamposhtur është prezumimi kur i dëmtuari si paditës pasi është ftuar prej gjykatës hetuese të parashtrojë padi (akt paditës) në afat prej 8 ditë, ai, nuk ka vepruar ashtu dhe me këtë llogaritet se ka hequr dorë prej ndjekjes.

Ekzistojnë edhe fakte për të cilat është e ndaluar përcaktimi i tyre. Ato janë fakte të tilla të cilat janë të lidhura me rrethanat personale dhe familjare ose me disa lloje të fshehtësive shtetërore dhe tjera.

Konstatimi i fakteve në procedurë penale ka të bëjnë me elementet e veprës penale. P.sh., tek vepra penale rrezikimi i sigurisë në komunikacion konstatohet shkelja e dispozitave për siguri në ko-munikacion. Kontrolli mund të drejtohet në gjetjen e gjurmëve të veprës penale dhe kushtet e përgjith-shme në të cilat vepra është kryer, p.sh., kontroll mbi dëmin e shkaktuar prej zjarrit. Lëndë e kontrollit mund të jetë vendi i ekzekutimit, sendet, ndryshimet, etj.

Të provuarit është obligim i subjekteve procedurale të parashtrojnë prova për dëshmimin e fak-teve relevante ligjore. Ngarkesa e të provuarit në procedurë penale është e të gjitha subjekteve të cilat janë kompetente për ndjekje (paditësi), për mbrojtjen (i padituri dhe mbrojtësi) dhe gjykimin (gjykata).

MJETET PROVUESE

Mjetet provuese (miidjum probandi) janë objekte, sende, gjëra dhe persona të cilët gjykatës i mundësojnë me perceptimet e tyre (vërejtjet), me shqisat për shikim, dëgjim, etj., të vijë deri te ato fakte të cilat paraqesin lëndë e të provuarit. Tek ne, mjetet provuese janë sende të dhëna në kontroll,

njoftime për lëndën, dokumentet, ekspertët dhe i padituri në procedurë penale. Në praktikën lig-jore dhe shkencën e drejtësisë mjet provues është edhe kontrolli.

Indikacionet nuk janë mjet provues. Ato janë fakte në bazë të të cilave gjykata në procedurë penale nxjerr konkluzion logjik me gjykim për ekzistimin e fakteve tjera prej të cilave varet vendimi për lëndën për të cilën udhëhiqet procedurë. Indikacionet janë mjet ndihmës në të provuarit. Ato janë mjet indirekt për të provuar, në situata kur nuk ka prova direkte. Kur nuk mund të përcaktohet lënda e të provuarit, në atë rast në bazë të fakteve ekzistuese të cilat janë përcaktuar me të cilat nuk dëshmohet direkt për atë që është lëndë e të provuarit, përmes të menduarit logjik me nxjerrjen e konkluzionit për ekzistimin e atyre fakteve të cilat janë lëndë e të provuarit (p.sh., nëse kemi të bëjmë për person i cili është i akuzuar për vrasje i cili punon me dorën e majtë dhe nëse ai fakt nuk është konstatuar, mund të jetë indikacion se ai person është vrasësi i vërtetë, nëse edhe faktet tjera shkojnë në atë drejtim; indikacion,

p.sh., është prezenca e të akuzuarit në vendimin e krimit në të cilin është kryer vepra penale, etj.

Pranimi i fajësisë është deklaratë vullnetare e të akuzuarit me të cilën e vërteton veprën e cila i ngarkohet kryerësit. Ky mjet provues është njëjtë si edhe çdo mjet tjetër. Vlerësohet në bazë të parimit të vlerësimit të lirë të provave.

Provat materiale janë mjete shumë efi kase për të provuar. Provë materiale është çdo send i cili është me rëndësi për përcaktimin e fakteve në procedurë penale, sendet mundësojnë rindërtim i

ngjarjes, kanë karakteristika të fakteve objektive, mundësojnë përcaktimin e fakteve të cilat me mjete tjera provuese nuk mund të provohen. Provat materiale janë sende të cilat përdoren ose janë të men-duara për kryerjen e veprës penale ose sende të cilat janë paraqitur me kryerjen e veprës (corpus de-

likti). Mund të jetë edhe çdo send tjetër e cila shërben si burim i të dhënave për përcaktimin e fakteve të rëndësishme në procedurë ose të cilat shërbejnë për zbardhjen e çështjes. Ato janë prova direkte dhe më të sigurta dhe jo indikacione. Sendi për t’u marrë si provë duhet të jetë në lidhje me veprën dhe

kryerësin e veprës. Nëse sendi mund të pësojë ndryshime, për t’i ruajtur si provë materiale për një kohë më të gjatë, ai duhet të konservohet ose nëse ka gjasa të prishet fotografohet dhe të përshk-

ruhet në procesverbal.

137


KONTROLLI DHE RINDËRTIMI I NGJARJES

Kontrolli është formë direkte e të provuarit kur organi i cili udhëheq një lëndë përcakton fakte të rëndësishme përmes mbikëqyrjes personale (vëzhgim). Ushtrohet gjithmonë, kur për përcaktimin ose shpjegimin e fakteve të rëndësishme nevojitet vëzhgim i direkt. Ajo që është lëndë e kontrollit me kërkesë të organit (gjykatës) i cili udhëheq procedurën, duhet të dorëzohet, nëse jo, atëherë duhet të sigurohet qasje mbi lëndën. Kontrolli në procedurë penale, zakonisht ushtrohet, që në procedurën para-prake (në kohën e procedurës përgatitore, mund të zbatohet edhe jashtë shqyrtimin të seancës krye-sore). Në raste të caktuara për shkak të kontrollimit të provave të paraqitura ose për shkak të vërtetimit të fakteve me rëndësi për këtë rast gjatë kontrollit mund të bëhet edhe rindërtim i ngjarjes (Më tepër për kontrollin si mjet direkt provues mund të përshkruhet në përmbajtjet e procedurës administrative, prej përpara).

Rindërtimi i ngjarjes përbëhet prej përsëritjes së veprimeve ose situatave në ato kushte në të cilat ngjarja ka ndodhur, respektivisht konstatohet se ka ndodhur, p.sh., nëse kemi të bëjmë me vjedhje të vetëshërbimit, të shihet mënyra në të cilën ajo është kryer. Gjatë rindërtimit, sendi dhe personat

vendosen në pozitë në të cilën ka ndodhur ngjarja. Rindërtimi konsiston në prodhimin (simulimin) e veprimeve, situatave dhe rrethanave tjera në kohën kur ka ndodhur ngjarja (vepra). Rindërtimi mund

të bëhet me pjesëmarrjen e ekspertëve nëse ashtu ka vendosur organi i cili e ushtron kontrollin. Me rindërtimin nuk guxon të shkelet rendi dhe paqja publike si dhe dinjiteti i personave të cilët marrin pjesë gjatë kontrollit. Me atë nuk guxon të sillet në pikëpyetje jeta dhe shëndeti i njerëzve, p.sh., me mjete të caktuara të rrezikshme, etj. Gjatë kontrollit dhe rindërtimit domosdoshmërisht mbahet procesverbal.

EKSPERTIZA DHE DËSHMIMI

Në mungesë të provave burimore, ekspertët dhe dëshmitarët paraqesin mjete provuese të rëndësishme direkte në procedurë penale.

Për ekspertin dhe dëshmitarët si mjet provues, fl itet në përmbajtjen e të provuarit dhe mjeteve provuese në procedurë administrative, prej përpara, e cila në tërësi vlen edhe për procedurën penale. Prandaj, në vazhdim do të ndalemi vetëm në ekspertizën mjekësore e cila është karakteristike për pro-cedurën penale dhe në të cilën më shumti përdoret. Ekspertiza mjekësore është ekspertizë e mjekëve spe-cialistë dhe subspecialistë të degëve të caktuara të mjekësisë. Në atë janë përfshirë këto lloje të kontrollit:

1. Ekzaminimi dhe autopsinë e kufomës kur për rastin e vdekjes është paraqitur dyshim ose është e qartë se vdekja është shkak për veprën penale ose është në lidhje shkaktare me veprën penale.

2. Ekzaminim i lëndimeve trupore të shkaktuara me veprën penale, për të konstatuar a ekzistojnë ose jo lëndime.

3. Shëndeti mendor i të akuzuarit për shkak të dyshimit se vuan prej sëmundjes mendore e cila e përjashton ose zvogëlon përgjegjshmërinë e kryerësit të veprës.

4. Ekzaminim trupor i të akuzuarit dhe të personave tjerë, nëse nevojitet tek i akuzuari të konstatohet fakt i rëndësishëm për ndriçimin e rastit, kurse në personat tjerë nuk do të ketë gjurmë ose pasoja prej veprës penale. Kjo mund të përcaktohet edhe në procedurën paraprake (kur zbatohet hetim) ose gjatë seancës kryesore penale.

Ekspertiza, zakonisht i besohet një personi, kurse për rastet e rënda dhe komplekse u besohen dy ose më tepër ekspertëve. Për dallim prej kontrollit, ekspertiza dhe dëshmimi nxirren mjete provuese direkte.

Dëshmitari në procedurë penale është personi i cili është ftuar prej organit të autorizuar dhe është i obliguar të paraqitet në ftesë për të paraqitur atë që ka parë, dëgjuar ose e ka ndjer për faktet të cilat janë me rëndësi për procedurën. Zakonisht këto fakte janë nga e kaluara dhe kanë të bëjnë me

138


veprën penale të kryerësit të veprës, si edhe rrethanat tjera. Dëshmitari i paraqet ato fakte të cilat i janë të njohura dhe të cilat i ka mësuar me shqisat e veta me vëzhgim direkt. Atë që e paraqet dëshmitari para gjykatës ose një organi tjetër quhet deklaratë (Më tepër për dëshmitarin fl itet në përmbajtjen për dëshmitarin dhe dëshmimin në procedurë administrative).

MBROJTJA E DËSHMITARËVE, BASHKËPUNTORËVE TË DREJTËSISË DHE TË VIKTIMAVE NË PROCEDURË

Në procedurë penale për ndriçim më të mirë dhe më të shpejtë të rastit për të cilën udhëhiqet procedurë mund të paraqitet nevoja e mbrojtjes së pjesëmarrësve të caktuar në procedurë, si dësh-mitarë, bashkëpunëtorë dhe viktima, (a.sh. persona të mbrojtur). Mbrojtja e këtyre personave e cila është në funksion të mbulimit më efi kas të krimit, sigurohet kur ekziston rrezik ato të ekspozohen ndaj frikësimit, kërcënimit, shantazhit, rreziqeve për jetë, shëndetin dhe integritetin trupor. Sigurohet në

mënyrë të veçantë të marrjes në pyetje dhe të pjesëmarrjes në procedurë. Dëshmitari duhet të dëg-

johet në prezencë të prokurorit publik ose të gjykatësit hetues. Veprime të mbrojtjes së dëshmi-tarëve mund të ndërmarr prokurori publik dhe kryetari i këshillit gjyqësor.

MARRJA NË PYETJE E TË AKUZUARIT

Marrja në pyetje është formë e të provuarit dhe mjet provues. I akuzuar në procedurë siç dihet është subjekt, respektivisht palë në procedurë e cila nuk dëgjohet, por merret në pyetje dhe prej tij varet nëse do të fl as ose jo. Nëse i akuzuari pajtohet dhe vendos të jap deklaratë marrja në pyetje bëhet me mënyrën e përcaktuar në legjislacionin penal. Në fi llim të marrjes në pyetje i tregohet se mund të shërbehet me gjuhën amtare, se ka të drejtë në mbrojtës dhe se mbrojtësi ka të drejtë të jetë prezent gjatë marrjes në pyetje. I akuzuari mund të merret në pyetje në mungesë të mbrojtësit të tij në rastet

e përcaktuara me ligj. Marrja në pyetje mund të realizohet pa mbrojtësin, p.sh., nëse i akuzuari ka hequr dorë prej mbrojtësit ose nëse mbrojtësit i është ndaluar të jetë prezent gjatë marrjes në pyetje.

Gjatë marrjes në pyetje prej të akuzuarit merren të dhënat e përgjithshme të nevojshme për

përcaktimin e identitetit të tij. Pastaj, i thuhet pse akuzohet dhe cilat janë shkaqet për dyshim për të

cilat është i dyshuar. Pas kësaj, pyetet nëse ka diçka të thotë në mbrojtje të tij dhe se nëse nuk dëshi-

ron nuk është i obliguar të paraqet mbrojtjen e vet, as të përgjigjet në pyetjet e parashtruara. Pastaj, do t’i thuhet se me heshtje e vështirëson të provuarit. Në pyetje merret gojarisht. Dhënia e deklaratës së rrejshme e të akuzuarit gjatë marrjes në pyetje nuk është vepër penale. E ndaluar është t’i parashtrohen pyetje kapricioze dhe sugjestive. Për marrjen në pyetje të të akuzuarit përpilohet procesverbal.

BETIMI NË PROCEDURË PENALE

Betimi në procedurë penale është deklaratë solemne e vullnetit me të cilën pjesëmarrësi në

procedurë e mbështet deklaratën e vet. Në procedurë penale betimi mund të jep edhe dëshmitari edhe eksperti. Betimi jepet atëherë kur gjykata do të vendosë se ka nevojë. Është paraparë dhënia beti-mit gjatë dhënies së deklaratës, gjatë dëgjimit në zhvillimin e hetimit ose kur ekziston frikë se dëshmi-tari ose eksperti nuk mund të vijë në seancën kryesore.

Në procedurë penale nuk mund të betohen personat për të cilët është provuar ose ekziston,

respektivisht dyshim se ka kryer vepra penale për të cilët dëgjohen ose ka dyshim se kanë marrë pjesë në vepra penale.

Dëshmitari betohet, menjëherë pas dhënies së deklaratës, mund edhe para dhënies. Eksperti betohet gjatë ekspertizës. Dëshmitari dhe eksperti betohen në nderin e vet. Betimi për deklaratë të rrejshme nuk është vepër penale, ajo shërben vetëm për përcaktimin e dënimit për veprën penale deklaratë të rrejshme.

139

ZHVILLIMI I PROCEDURËS PENALE


Procedura penale përbëhet prej shumë veprimeve të lidhura ndërmjet veti, duke fi lluar prej para-shtrimit të fl etëparaqitjes penale deri te sjella e aktgjykimit të sjellë për ekzekutimin e tij. Procedura penale, zakonisht kalon nëpër këto faza: 1) procedurë paraprake (hetim), 2) akuza dhe kontrolli i aktit paditës, 3) seanca kryesore dhe sjellja e aktgjykimit, 4) faza e mjeteve juridike dhe 5) ekzekutimi i akt-gjykimit të sjellë.

Megjithatë, çdo procedurë penale nuk duhet, gjithmonë të kalojë nëpër të gjitha këto faza. Pro-cedura mund të ndërpritet edhe në procedurën paraprake, kurse mund të kalohet në akuzë edhe pa procedurë paraprake.. Faza e mjeteve juridike është e kushtëzuar prej mjetit të paraqitur juridik nga ana e palës së pakënaqur, kurse kjo do ë thotë se mund edhe të mungojë.

PROCEDURA PARAPRAKE

Qëllimi i procedurës paraprake është të mblidhen të dhënat e nevojshme dhe provat që të mund përgjigjet në pyetjen a ekzistojnë kushte dikush të akuzohet për vepër penale dhe të nxirret para gjykatës, më tej, të sigurohen prova për të cilat ekziston rrezik ato të humben ose të zhduken (p.sh., të zhduken gjurmët e dhunës prej fatkeqësisë në komunikacion), të sigurohet prezencë e të akuzuarit gjatë gjykimit dhe në mënyrë direkte të përgatitet seanca kryesore që të mund të zhvillohet pa vonesa dhe ndërprerje.

Personi për të cilin udhëhiqet procedurë paraprake ose parapenale nuk është i akuzuar,

por i dyshuar, sepse në këtë procedurë përcaktohet a janë plotësuar kushtet ose nuk janë plotësuar, ai të jetë i akuzuar.

PLANIFIKIMI I PROCEDURËS PARAPENALE DHE PENALE

Planifi kimi i procedurës parapenale, zbulimi dhe hetimi, që prej fi llimit duhet të zhvillohen në mënyrë metodike dhe sipas planit të bërë. Pa planifi kim të veprimit operativ mund të paraqiten gabime të rënda të cilat mund të pamundësojnë ose të vështirësojnë përcaktimin e të vërtetës materiale. Qël-

limi i planifi kimit është të sigurohet objektivitet në procedurë, zhvillimi i saj i rregullt për të

shmangur surprizat eventuale. Për këtë nevojitet të përcaktohet rrethi i rrethanave të cilat duhet

të përcaktohen dhe të arrihet kursim në procedurë.

Përpilimi i planit fi llon me studimin e kujdesshëm të të gjitha rrethanave të konstatuara qysh me orvatjen e parë. Për secilën rrethanë krijohen të gjitha versionet e mundshme të bazuara në faktet e vërteta dhe të kontrolluara. Për çdo version përpilohen pyetje të cilat duhet të shpjegohen që të

mund versioni të vlerësohet. Për zgjidhjen e të gjitha këtyre pyetjeve parashihen veprime përkatëse përcaktohen afate dhe renditje e ndërmarrjes së tyre.

Planifi kimi bëhet në bazë të nëntë “pyetjeve të arta të kriminalistikës”: çfarë (ka ndodhur); kur (është kryer); si (është kryer); me çfarë (është kryer); pse (është kryer); me cilin (është kryer); kush

(e ka kryer); cili është ose kush është objekt i sulmit (kur ose çfarë). Këto pyetje paraqesin bazament,

respektivisht bazë të punës, si në procedurën parapenale dhe në hetim, ashtu edhe në seancën

kryesore para gjykatës.

Përgjigjet e pyetjes: çfarë, kur, ku, si, me çfarë, kujt, në radhë të parë e ndriçojnë anën objek-

tive të veprës penale, ndërsa përgjigjet e pyetjeve, pse, me cilin, kush, më tepër kanë të bëjnë me anën

subjektive të veprës penale.

140


Tabela 1

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

IÇë

shtja

kry

esor

e e

cila

duh

et të

zgj

idhe

t

Vers

ioni

për

çës

htje

n kr

yeso

re

Pyet

je të

veç

anta

për

sec

ilin

vers

ion

Mas

a op

erat

ive-

tekn

ike

dhe

vepr

imev

e he

tues

e në

lidh

je m

e ru

brik

ën 4

Rend

itja

dhe

koha

e e

kzek

utim

it të

mas

ave

dhe

vepr

imev

e në

lidh

je m

e ru

brik

ën 5

Rezu

ltati

i mas

ave

oper

ativ

e-te

knik

e dh

e ve

prim

eve

hetu

ese

të n

dërm

arra

Vëre

jtje

II Çfarë ka ndodhur

III Kur është kryer vepra

IV Si është kryer vepra

V Me çfarë është kryer vepra

VI Me cilin është kryer vepra

VII Pse është kryer vepra

VIII Kush është kryerësi

XIX Kush është sulmuar (kur ose çfarë)

Skema e planit të veprimit operativ dhe hetimit

Versionet operative krijohen dhe kontrollohen para inicimit të hetimit, sipas nevojës dhe

paralelisht me versionin parapenal të procedurës parapenale e cila është pjesë e procedurës pe-

nale.

Faktet e krijuara si version në bazë të procedurës parapenale, pa marrë parasysh se në pro-

cedurë nuk janë formuar dhe se nuk janë në procedurë, si edhe të dhënat të cilat janë mbledhur me masat operative-teknike (p.sh., nëse kemi të bëjmë me gojëdhëna publike, letër anonime, tregim i

141


gjurmëve prej qenit gjurmues, etj.), gjykatësi hetues duhet t’i marrë parasysh gjatë planifi kimit për të

zbuluar dhe qartësuar një vepër penale dhe të hyjë në atë që është e panjohur dhe atë që është e

pasigurt të shndërrojë në të sigurt.

Gjatë përgatitjes së versionit të parë për ngjarjen dhe për faktet e ngjarjes, shumë rrethana të rëndë-sishme gjykatësit hetues ende nuk i janë të njohura dhe ato duhet t’i zbulojë. Në bazë të fakteve pak të

njohura gjykatësi hetues e planifi kon versionin për faktet e panjohura. Në këtë fazë mund të formo-hen më tepër versione, me çka me rëndësi të veçantë janë faktet e caktuara (pa të cilat nuk mund të pl-anifi kohen të gjitha versionet e nevojshme) të cilat nuk mund të zbulohen përmes burimeve procedurale.

Versioni gjyqësor (i gjykatës kompetente) për këtë rast për dallim prej versionit operativ, hetues ose të ekspertëve, prej të cilave ajo del, bazohet në provat e formuara në procedurë për vërtetësinë

e padisë dhe mbrojtjes. Në këtë kuptim, gabim është mendimi se kriminalistika gjen zbatim vetëm në veprimtarinë dhe hetimin operativ. Këshilli gjyqësor, gjithashtu, e planifi kon seancën kryesore me

përgatitjen dhe përpunimin e taktikës së caktuar të menaxhimit (udhëheqjes) së seancës krye-

sore. Këshilli gjyqësor para së cili udhëhiqet seanca në bazë të rezultateve të seancës kryesore, e pl-

anifi kon versionin e vet, i cili nuk është patjetër të përputhet as me versionin e hetuesisë, as me

versionin e mbrojtjes. Gjykata është e obliguar të kontrollojë të gjitha versionet (Shiko skemën për seancën kryesore në përmbajtjen për seancën kryesore).

Prej të gjitha versioneve parasysh merren së paku dy. Ekzaminimi i versioneve nuk është asgjë tjetër, përveç metodë për eliminim. Gjatë kontrollimit të versioneve zbatohet analizë dhe sintezë, in-duktim dhe deduktim, si dhe analogji. Gjatë analizës duhet pasur parasysh se vepra penale paraqet

tërësi të vetme të pandashme të shkaqeve dhe pasojave.

Plani (në të cilin janë përfshirë, propozimi i “pyetjeve të arta të kriminalistikës” dhe propozimi i ma-save operative-teknike dhe veprimet procedurale të cilat duhet të kryhen për shpjegimin e atyre pyetjeve), shërben për secilën veprimtari operative të procedurës penale, hetuesisë dhe seancës kryesore.

Aktgjykimi gjyqësor me ndihmën e metodës së eliminimit dhe metodës së përcaktimit pozitiv, në arsyetimin e vet, në realitet e përmban versionin gjyqësor të rastit, të bazuar në faktet përcaktuara të pakundërshtueshme.

AKUZA PENALE

Arsye për inicimin e procedurës penale është njohuria e prokurorit të autorizuar (paditës) se është kryer vepër penale. Prokurori publik deri te një njohuri e tillë, më shpesh vjen në bazë të

akuzës penale. Akuza penale paraqet njoftim të organit shtetëror, organizatë ose qytetarit drejtuar prokurorit publik për veprën penale të kryer e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare.

Organet shtetërore, drejtoritë dhe institucionet tjera janë të obliguara të paraqesin akuzë

penale për vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare pa marrë parasysh si ka ardhur deri te njohuria për atë vepër, si dhe të ndërmarrin masa për të ruajtur gjurmët e veprës penale, sendet me të cilat është kryer ose në të cilën është kryer vepra penale, përfshirë edhe provat tjera. Sipas vetë natyrës së funksionit, akuzat penale, më shpesh i paraqet Ministria për punë të brendshme dhe organet e inspe-ktimeve. Nëpunësit dhe punëtorët në organet shtetërore janë të obliguar të paraqesin fl etëparaqitje për veprën penale të kryer nëse me atë vepër i shkaktohet dëm pronës shtetërore ose keqpërdoret detyra e punës dhe ajo zyrtare në organ ose organizatë.

Në fl etëparaqitje jepen provat. Mosparaqitja e veprave më të rënda penale është vepër

penale. Akuza e rrejshme, gjithashtu është vepër penale. Akuza penale parashtrohet deri te proku-

rori publik kompetent. Nëse është parashtruar pranë gjykatës, Ministrisë për punë të brendshme ose pranë prokurorit publik jokompetent, ato akuzën do t’ia drejtojnë prokurorit publik kompetent.

142


Varësisht prej vlerësimit të akuzës penale, prokurori publik, akuzën mund ta refuzojë, mund të parashtrojë kërkesë për përsëritjen e hetimit, kurse në raste të caktuara mund edhe të iniciojë

padi në mënyrë direkte pa mos e përsëritur hetimin.

Nëse prokurori publik prej akuzës së parashtruar nuk mund të vlerësojë nëse të dhënat

janë të besueshme, ose nëse deri te prokurori ka ardhur vetëm zë se është kryer vepër penale,

ai prej Ministrisë së punëve të brendshme dhe prej organeve tjera shtetërore (p.sh., prej organit të in-spektoratit shtetëror), për zbulimin e veprës penale dhe kryerësin e saj, mund të kërkojë të mbledhin njoftime dhe masa tjera të nevojshme.

HETIMI

Hetimi është formë e procedurës penale paraprake. Iniciohet kundër personit për të cilin

ekziston dyshim bazik se ka kryer vepër penale më të rëndë. (për të cilën është paraparë dënim me burg prej tri vjet dhe dënim më i ashpër). Për veprat penale më të lehta për të cilat udhëhiqet proce-

durë penale e shkurtër nuk zbatohet hetim. Megjithatë, nëse ka nevojë, prokurori publik mund edhe për veprat penale më të lehta, të propozojë veprime të caktuara hetuese t’i realizojë, vetë gjykatësi të cilit i është drejtuar propozimi paditës ose me kërkesën e tij gjykatësi hetues.

Qëllimi hetimit është të mblidhen të dhëna dhe prova prej të cilave varet nëse do të inicio-

het padi ose procedura do të ndërpritet; të nxirren prova për të cilat ekziston rrezik të zhduken ose se nuk ka mundësi të përsëriten në seancën kryesore dhe më mirë të jetë e mundur të përgatitet seanca kryesore. Hetimi zbatohet në propozim të prokurorit publik, kurse mund të zbatohet edhe me

kërkesë të të dëmtuarit ose paditësit privat.

Kërkesa për zbatimin e hetimit duhet të përmbajë: të dhëna për personin kundër të cilit kërkohet zbatimi i hetimit, përshkrim i veprës dhe emërtimi i tiji ligjor, rrethanat prej të cilave del dys-himi themelor se vepra është kryer dhe provat me të cilat disponon. Për zbatimin e hetimit sillet ven-

dim, kundër të cilit i padituri ka të drejtën e ankesës. Hetimin e zbaton gjykatësi hetues i gjykatës

kompetente. (Ekziston mundësi edhe për themelimin e prokurorisë, e cila do ta zbatonte hetimin për rajonet e më tepër gjykatave).

Pas sjelljes së vendimit për zbatimin e hetimit gjykatësi hetues hetimin e udhëheq sipas detyrës zyrtare dhe në lidhje me këtë, i ndërmerr të gjitha ato veprime për të cilat mendon se janë të nevojshme për realizimin e qëllimit të hetimit, pavarësisht prej propozimeve të palës. Palët (paditësi i autorizuar dhe i padituri) dhe i dëmtuari gjatë hetimit mund gjykatës hetuese t’i parashtrojnë propozime dhe të ndërmar-rin veprime të cilat gjykatësi hetues nuk është patjetër t’i pranojë. Nëse gjykatësi hetues nuk pajtohet

me propozimin e prokurorit publik, për atë, pastaj, vendos këshilli i caktuar i autorizuar i gjykatës.

Procedura për hetim me disa devijime ka karakter kontradiktor, që do të thotë se veprime

të caktuara realizohen në formë të shqyrtimit (seancë). Disa prej palëve, deri diku edhe të dëm-tuarit mund t’u mundësohet të jenë prezent dhe të marrin pjesë gjatë ndërmarrjes së veprimeve. Me përjashtim për shkaqe sigurie dhe mbrojtje të vendit, të të paditurit dhe të mbrojtësit të tij mund t’u shkurtohet, respektivisht t’u merret e drejta të jenë prezent gjatë ndërmarrjes së veprimeve të caktuara në hetim për të cilën gjë sillet vendim i veçantë.

Gjykatësi hetues do ta ndërpres hetimin me vendim nëse konstaton se tek i padituri pas kry-erjes së veprës penale, është paraqitur sëmundje mendore ose ndonjë sëmundje tjetër e cila kërkon shërim më të gjatë, kurse mund ta ndërpres edhe kur nuk dihet vendbanimi i të paditurit. Nëse i pa-

dituri është në arrati, kurse procedura udhëhiqet me kërkesë të prokurorit publik, hetimi do të ndër-pritet vetëm me propozim të prokurorit publik. Gjykatësi hetues me vendim do të ndërpres hetimin

nëse prokurori publik gjatë hetimit ose pas mbarimit të hetimit deklaron se heq dorë prej ndjekjes

143


dhe për këtë lajmërohet i dëmtuari në afat prej 8 ditë që të mund, eventualisht ai të ndërmarrë ndjekjen në vend të prokurorit publik.

Kur gjykatësi hetues do të konstatojë se gjendja e punës në hetim është qartësuar mjaf-

tueshëm dhe kur do t’i mbledh të dhënat e nevojshme për personalitetin e të paditurit, hetimin e përfundon dhe të gjitha dokumentet e lëndës dhe procesverbalin ia dërgon prokurorit publik. Të

dhënat për personalitetin e të paditurit kanë të bëjnë me ndërtimin e tij fi zik dhe psikik, gjendjen shëndetësore, mjedisin në të cilin ka jetuar dhe ka lëvizur gjatë kryerjes së veprës penale, mund edhe të dhëna tjera të cilat janë të nevojshme për vlerësim më të saktë të personalitetit të të paditurit dhe individualizimin e dënimit. Hetimi zakonisht, duhet të përfundojë gjatë 90 ditëve.

Për të mos ngelur i padituri në pasiguri, prokurori publik pas përfundimit të hetimit është i

obliguar në afat prej 15 ditë të vendosë ose të jap propozim hetimi të plotësohet, ose të iniciohet

padi (akt paditës) kundër të paditurit, ose të jap deklaratë se heq dorë prej ndjekjes, kur procedura ndërpritet.33

Dispozitat e Ligjit për procedurë penale (LPP) të cilat janë të bëjnë me inicimin dhe ud-hëheqjen e hetimit, me kërkesë të paditësit në mënyrë përkatëse zbatohen edhe në rast se hetimi

udhëhiqet me kërkesë të të dëmtuarit si paditës ose si paditës privat, në qoftë se diçka nuk është paraparë ndryshe. (Në atë rast, nëse është paraparë ashtu, i dëmtuari si paditës ose paditësi privat në afat prej 8 ditë, mund të bëjnë plotësim të hetimit ose të iniciojnë padi; përndryshe do të llogaritet se kanë hequr dorë prej ndjekjes dhe procedura ndërpritet).

PADIA SI NJËRA PREJ FAZAVE

Pas përfundimit të hetimit, zhvillimi i më tejshëm i procedurës penale mund të vazhdojë vetëm në bazë të aktit paditës të paditësit të autorizuar.

Akti paditës është akt procedural me të cilin paditësi i autorizuar në formë të shkruar i

shpjegon (ekspozon) rezultatet e procedurës paraprake. Me aktin paditës i parashtrohet kërkesë

gjykatës të caktojë seancë kryesore dhe i padituri të gjykohet për vepër penale për të cilën paditet. Me atë përcaktohet edhe lënda e shqyrtimit në seancën kryesore. Kjo të paditurit dhe mbrojtësit të tij u mundëson më mirë të përgatisin mbrojtjen e vet.

Padia si njëra prej fazave i përfshinë: vetë inicimin e aktit paditës nga ana e paditësit të autorizuar dhe ekzaminimin paraprak të atij akti nga ana e gjykatës që të mos ndodh në seancën kryesore të prezantohet akt paditës i çrregullt, respektivisht të pengohet padia e pabazë të nxirret para gjykatës.

Akti paditës në varësi prej peshës dhe rrezikut të veprës penale mund të përgatitet në formë

të: 1) padisë, 2) propozimi paditës dhe 3) padi private.

Padia është akt paditës për vepra penale më të rënda, ndërsa propozimi paditës është akt paditës për vepra penale më të lehta për të cilat gjykohet në procedurë të shkurtër. Padia private

është akt paditës për vepra penale të cilat ndiqen sipas padisë private. Padia duhet të përmbajë

33 Diçka e re që paraqitet në procedurat është lëshimi i paternalizmit gjyqësor, respektivisht gjykatësi vet në mënyrë aktive ta konstatojë të vër-tetën. Prokuroria duhet të ketë vend qendror dhe rol më aktiv në procedurë. Funksioni i gjykatësit hetues propozohet të lëshohet me qëllim të mundësohet mbrojtje më efi kase e të dyshuarve dhe pjesëmarrësve tjerë në procedurë. Tash gjykatësi hetues propozohet të bëhet bashkëpunëtor i policisë dhe prokurorisë, kurse jo aktor i pavarur në përpjekjen për të arritur deri te e vërteta për rastin që të mund realisht të vendos për të drejtat dhe liritë themelore – për ndalim, për arrest, përgjim. Kjo ndodh për shkak se...gjykatësi hetues nuk u tregua si hetues i mirë, as që e realizojë rolin e vet për mbrojtjen e të drejtave të të paditurit dhe pjesëmarrësve të tjerë në procedurë. Vend të veçantë dhe rëndësi në hetuesi dhe në luftën kundër krimit parashihet të kenë drejtoria për pengimin e larjeve të të hollave, komisioni për antikorrupsion dhe policia fi nanciare, si organe të specializuara për luftën kundër krimit. Mbrojtja e dëshmitarëve (dëshmitarët e mbrojtur), shfrytëzimin e të a.q. bashkëpunëtorë të drejtësisë, njëjtë janë në funk-sion të mbulimit më efi kas të krimit.

144


edhe arsyetim. Prokurori publik në prokurori mund të jap edhe disa propozime tjera të cilat mund të parashtrohen në veçanti, si p.sh., propozim i padituri të vendoset në paraburgim ose të lirohet prej paraburgimi, të bashkohen dokumentet në lëndë, etj.

Padia si akt paditës i drejtohet gjykatës kompetente. Pas pranimit të padisë, kryetari i këshillit gjyqësor është i obliguar të shqyrtojë rregullshmërinë e padisë, të mos jetë me mungesa dhe nëse është me çfarëdo mungesa ia kthen paditësit për t’i larguar mungesat në një afat të caktuar (tri ditë). Nëse i dëmtuari si paditës ose si paditës privat nuk i largon të metat në afatin e përcaktuar, do të llogaritet se ka hequr dorë prej ndjekjes.

Për shkak se vetë paraqitja e të paditurit në seancën kryesore mund ta godas shumë, me inicia-tivë të tij ose me iniciativë të kryetarit të gjykatës, është paraparë mundësia, padia të shqyrtohet

edhe njëherë për të parë nëse ajo është në rregull dhe e arsyeshme.

Kundër padisë, i padituri dhe mbrojtësi i tij mund të paraqesin kundërshtim në afat prej 8

ditë. E pëlqyeshme është kundërshtimi të arsyetohet, pa marrë parasysh se gjykata mund ta shqyrtojë edhe të pa arsyetuar. Për kundërshtimin vendos këshill i veçantë gjyqësor i gjykatës. Nëse nuk është paraqitur kundërshtim në afatin e përcaktuar ose nëse nuk lejohet, kryetari i këshillit të gjykatës mund ta refuzojë. Nëse kundërshtimi nuk refuzohet, këshilli gjyqësor do të kalojë në shqyrtimin e padisë.

Nëse nuk është paraqitur kundërshtim kundër padisë, kryetari i këshillit, para të cilit caktohet seancë kryesore, mund të paraqesë kërkesë deri te një këshill tjetër i veçantë i gjykatës, ai do të vendosë nëse padia është në rregull dhe e drejtë.

Duke vepruar në bazë të padisë, këshilli i gjykatës do të vendosë se nuk ka hapësirë për padi

dhe do ta ndërpres procedurën penale nëse:

1. vepra e cila është lëndë e padisë nuk është vepër penale (p.sh., në pyetje është kundërvajtje ose shkelje ose ndonjë delikt civilo-juridik, vepra është kryer si mjet i fundit ose mbrojtje e nevojshme, vepra është me rrezik të vogël shoqëror, me ligj të veçantë është përjashtuar se është kundërligjore, etj.);

2. ekzistojnë rrethana të cilat e përjashtojnë përgjegjësinë (p.sh., i mituri nuk i ka mbushur 14 vjet, papërgjegjshmëri, mashtrim real, imunitet material-juridik i deputetit të parlamentit ose i gjykatësit për një mendim të dhënë në gjykatë), kurse zbatimi i masave për siguri në vijnë në shprehje;

3. ekzistojnë rrethana të cilat e përjashtojnë ndjekjen (p.sh., nuk ka kërkesë të paditësit të autori-zuar, respektivisht të lejes për ndjekje, kur një leje e tillë nuk nevojitet, ka hyrë në fuqi vjetërsimi, vepra është amnistuar, respektivisht falur, vdekja e kryerësit, është paraqitur sëmundje e përhershme men-dore pas kryerjes së veprës penale, çështja veç më është gjykuar më herët, etj.);

4. nuk ka prova të mjaftueshme për ekzistimin e dyshimit për vepër të kryer për të cilën i padituri akuzohet (Këtu nuk kemi të bëjmë me vlerësim të përgjegjësisë penale, por për dyshim bazik i cili do të arsyetonte paraqitjen e lëndës për atë që paraqet çështje kryesore).

Nëse këshilli i gjykatës nuk sjell ndonjë prej vendimeve të lartpërmendura, do të sjellë ven-

dim me të cilin paraburgimi do të refuzohet. Detyrë e këshillit nuk është të gjykojë për çështjen

(lëndën), por të vlerësojë nëse materiali procedural jep bazë të shkohet në gjyq për të penguar

udhëheqjen e atyre veprimeve të cilat nuk janë mjaft të arsyeshme. Kundër vendimit të këshillit me të cilin ndërpritet procedura, prokurori i autorizuar ka të drejtën e ankesës.

Këshilli është i obliguar sipas detyrës zyrtare t’i ndajë procesverbalet për deklaratat në bazë të të cilave nuk mund të bazohet aktgjykimi (p.sh., deklarata e të paditurit, gjatë marrjes në pyetje të tyre nuk ka qenë prezent mbrojtësi ose deklarata e dëshmitarit i afërm i të paditurit, të cilit nuk i ishte thënë se ka të drejtë të shkurtojë dëshminë kundër të afërmit të tij, etj.).

145


Procesverbalet e ndara përpilohen në mbështjellëse të veçantë dhe ruhen ndaras prej doku-menteve tjera: ato, sipas rregullës, nuk mund të shqyrtohen dhe të shfrytëzohen në procedurë penale.

Propozimi i prokurorisë me përjashtim të arsyetimit, i përmban të dhënat e njëjta si padia. Kundër propozimit të prokurorisë nuk mund të paraqitet kundërshtim. Kur gjykata do ta prano-jë propozimin e prokurorisë, sipas detyrës zyrtare shqyrton nëse propozimi i prokurorisë përmban, të meta eventuale formale, nëse nevojitet të paraqiten edhe disa veprime hetuese ose të zbatojë plotësi-min e veprimeve tanimë të paraqitura, si dhe nëse ekzistojnë rrethana për shkak të së cilave propozimi duhet të refuzohet.

Gjykata do ta refuzojë propozimin e prokurorisë për ato shkaqe të njëjta për të cilat, gjatë shqyrtimit të padisë në lidhje me kundërshtimin e të paditurit ose në lidhje me propozimin e kryetarit të këshillit, edhe procedura ndërpritet.

SEANCA KRYESORE

Seanca kryesore është faza më e rëndësishme në procedurën penale në të cilën gjykata me

sjelljen e aktgjykimit vendos për ekzistimin e bazës së padisë kundër të paditurit. Nëse nuk ka se-ancë kryesore nuk mund të sjellë aktgjykim. Edhe pse seanca kryesore varet edhe prej procedurë para-prake, zakonisht, ajo nuk paraqet vazhdimësi të saj.

Qëllim ii seancës kryesore është gjykata të fi tojë bindje për të paditurin dhe për ngjarjen për

të cilën i padituri ngarkohet. Pikërisht, prandaj shumë veprime të procedurës paraprake (p.sh., dëgjimi i dëshmitarit, ekspertiza, etj.) përsëriten. Zakonisht, seanca kryesore realizohet sipas planit të përgati-

tur paraprakisht për seancën kryesore.

Tabela 2

Skema e planit të seancës kryesore

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Çfar

ë ës

htë

kons

tatu

ar n

ë he

tim

Në

çfar

ë ko

nsis

tojn

ë ak

uzat

e

mbr

ojtje

s

9 py

etje

t e a

rta

– rr

etha

na të

cila

t gj

ykat

a du

het t

’i sh

pjeg

ojë

Vers

ioni

i gj

ykat

ës

Vepr

imet

gj

yqës

ore,

ora

ri i

krye

rjes

Çfar

ë ko

nsta

toi

gjyk

ata

Vëre

jtjë

Procedura e seancës kryesore e përfshinë, vetë seanca dhe veprimet e lidhura me sjelljen e akt-gjykimit. Mosardhja e personave të caktuar në seancë kryesore, mund të çojë në pasoja të ndryshme, në varësi prej funksionit procedural të personit i cili duhej të kryente.

Nëse në seancë kryesore nuk paraqitet prokurori publik, seanca detyrimisht shtyhet, por nëse seanca kryesore mbahet në procedurë të shkurtër për vepër më të lehtë penale, seanca mund të

mbahet edhe pa prokurorin publik kur, padinë në kuadër të propozimit të prokurorit mund ta përfaqë-

sojë edhe i dëmtuari si paditës. Nëse në seancë nuk vijnë i dëmtuari si paditës ose paditësi privat

146


llogaritet se, ata kanë hequr dorë prej ndjekjes dhe procedura ndërpritet. Për pasojat për mosardhje paditësit paralajmërohen me ftesë.

Sipas rregullës, seanca kryesore nuk mund të mbahet pa të akuzuarin. Nëse i akuzuari nuk paraqitet në ftesën për seancën kryesore, mund të urdhërohet, i akuzuari të arrestohet. Seanca kryesore në procedurë të shkurtër mund të mbahet edhe pa të akuzuarin, nëse para kësaj është marrë në py-etje, kurse mungesën e ka arsyetuar. Nëse i akuzuari është në arrati ose nuk është në dispozicion të organeve tona kompetente, në propozim të paditësit mund të gjykohet dhe në mungesë të tij. Mo-sparaqitjen në ftesën për seancën kryesore të akuzuarit dhe personave tjerë të ftuar në seancë vlerëson këshilli i gjykatës në varësi prej rëndësisë së mosardhjes së tyre.

Me seancën kryesore në emër të këshillit udhëheq kryetari i këshillit. Ai kujdeset lënda të shqyrtohet dhe kontrollohet në mënyrë të detajuar, të largohet ajo që e pengon seancën ose zgjatjen e procedurës dhe që nuk shkon në dobi të zgjidhjes së çështjes (lëndës).

Vendimet më të rëndësishme të seancës i sjell këshilli pranë të cilit udhëhiqet seanca

(Këshilli vendos për kundërshtimet e palëve të paraqitura kundër masave të kryetarit të këshillit, për propozimet për të cilat ekziston papajtueshmëri, për shtyrjen e seancës, për përjashtimin e publikut, etj.)

Që të sigurohet ushtrim i lirë dhe papengesa i të drejtave të palëve për shqyrtimin bazik dhe gjithanshëm për lëndën është paraparë një renditje e mbajtjes së zhvillimit të seancës kryesore.

Seanca kryesore mund për shkak të shkaqeve të ndryshme të ndërpritet ose të shtyhet. Seanca ndër-

pritet për një pauzë të shkurt, për shkak të mbarimit të orarit të punës ose për mbledhjen e ndonjë dokumenti. Nëse seanca kryesore ndërpritet, ajo vazhdon atje ku është ndërprerë, me kusht seanca të vazhdojë para këshillit të njëjtë dhe ndërprerja të mos ketë zgjatur më tepër se afati i përcaktuar për

vazhdimin i caktuar me vendim për ndërprerje.

Megjithatë, nëse gjendja e çështjes së seancës është ndryshuar deri në atë shkallë sa që nevojitet më tepër kohë të ofrohet për përgatitjen për padinë ose për mbrojtjen, respektivisht për mbledhjen e provave të reja, seanca kryesore do të shtyhet. Seanca e re kryesore do të vazhdohet atje ku është

ndërprerë, me kusht shtyrja të mos zgjasë më tepër se një muaj. Nëse seanca duhet të mbahet para

një kryetari tjetër të këshillit, seanca duhet të fi llojë prej fi llimi kur të gjitha provat për lëndën, nevojitet përsëri të paraqiten.34

Seanca kryesore në procedurë të shkurt është shumë më e thjesht. Kushtet për mbajtjen e saj janë shumë më të volitshme, p.sh., në aspekt të prezencës së detyrueshme të subjekteve të veçanta.

MARRJA E VENDIMEVE NË PROCEDURË PENALE

Vendimet në procedurë penale merren në formë të aktgjykimeve, vendimeve dhe urdhra. Në

procedurë penale për lëndët penale vendoset me aktgjykim. Çdo aktgjykim bazohet në bazë të rezultateve të seancës kryesore, e cila gjithmonë përfundon me aktgjykim. Vetëm me aktgjykim mund t’i shqiptohet dënim të paditurit. Aktgjykimet mund të jenë: 1) refuzuese, 2) liruese dhe 3) dënuese.

Aktgjykimi refuzues është aktgjykim formal me të cilin refuzohet vendimmarrja për lëndën. Me atë nuk gjykohet, por vetëm konstatohet se ekziston pengesë e cila e pengon gjykatën të hyjë në thelbin e lëndës për të cilat arsye edhe procedura ndërpritet.

34 Seanca kryesore në procedurë penale, sipas ndryshimeve dhe plotësimeve të ligjit, pritet të jetë seancë moderne e palëve të barabarta me mundësi në marrje në pyetje të kryqëzuar të dëshmitarëve dhe ekspertëve, si dhe me mundësi për marrëveshje dhe shkurtim të procedurës. Paraq-itja e provave në vend gjykatës do t’i takojë palëve, tash, propozohet prokuroria të negociojë me palët dhe prej organit më komod për të cilin do të punojë policia, gjykatësi hetues (i cili gjykon) dhe institucionet tjera, do të jetë organ më popullor.

147


Me aktgjykimin lirues i akuzuari lirohet prej padisë, sepse gjykata mohon ekzistimin e bazës së kërkesës së prokurorisë. Aktgjykimi i këtillë sillet në këto situata: 1) kur vepra për të cilën ngarkohet

i akuzuari nuk është vepër penale. Vepra nuk është vepër penale nëse nuk është paraparë si vepër penale me ligj ose përmban elemente të veprës penale, por ajo me rrezikshmëri të vogël; 2) kur në

ekzekutimin e veprës nuk ka kundërligjshmëri siç është rasti me mbrojtjen e nevojshme dhe mje-tin e fundit; 3) kur ekzistojnë baza juridike të cilat e përjashtojnë përgjegjësinë (p.sh., i mituri,

papërgjegjshmëria, mashtrimi real (mashtrim për lëndën), imuniteti materiale-juridik i deputetit (del-egatit), gjykatësit, etj.; 4) kur nuk është provuar se i akuzuari e ka kryer veprën për të cilën ngar-

kohet.

Deri te lirimi prej padisë sipas kësaj baze mund të vjen edhe kur provat nuk janë të sigurta,

sepse në dyshimin nuk është marrë ajo e cila për të akuzuarin është e volitshme (in dublo pro reo! – në rast të dyshimit duhet të vendoset në dobi të të akuzuarit!).

Me aktgjykimin dënues padia pranohet dhe i akuzuari shpallet fajtor dhe sipas rregullës, i shq-iptohet dënimi, kurse mundet kur është paraparë me ligj (p.sh., në rast të mashtrimit juridik) edhe të liro-het prej dënimit. Aktgjykimi shqiptohet menjëherë, pas mbarimit të seancës kryesore, kurse për lëndët komplekse më vonë në afat prej tri ditë prej përfundimit të seancës kryesore.

Me vendim në procedurë penale vendoset për çështje të caktuara materiale-juridike (shembull, vendimi për dënimin e dëshmitarit i cili nuk dëshiron të dëshmojë) ose çështjet procedurale-juridike të cilat janë paraqitur gjatë procedurës, ose pas përfundimit të procedurës (p.sh., vendim për llogaritjen e paraburgimit në dënim). Disa vendime kanë fuqi të çështjes së gjykuar. (p.sh., vendimi me të cilin këshilli i gjykatës miraton kundërshtim kundër padisë ose, vendimi për ndërprerjen e procedurës, sepse, vepra për të cilën i akuzuari ngarkohet nuk është vepër penale).

Me urdhër në procedurë penale drejtohet me zhvillimin e procedurës dhe vendoset për

ndërmarrjen e veprimeve të caktuara procedurale (p.sh., urdhër për kontrollin e banesës dhe per-sonit, për arrestim, për caktimin e seancës kryesore). Urdhri mund t’i referohet jo vetëm pjesëmarrësit në procedurë, por edhe për punëtorin ose nëpunësin e gjykatës. Urdhri, asnjëherë, nuk ka cilësi dhe

karakteristika të çështjes së gjykuar dhe gjithmonë mund të revokohet.

149

MJETET JURIDIKE NË PROCEDURË PENALE


Edhe pse të gjitha masat e procedurës të parapara me Ligjin për procedurë penale, mund të ndodhë vendimi i gjykatës i sjell në procedurë penale të jetë i paligjshëm dhe i parregullt si dhe të sul-mohet me mjetet juridike për të larguar paligjshmërinë ose parregullsinë në atë vendim. Domethënia e këtyre mjeteve është për shkak të karakterit të procedurës penale dhe peshës së sanksionit i cili në këtë procedurë mund të shqiptohet.

Në grupin e mjeteve juridike përfshihen ankesat si mjet i rregullt juridik (ankesa kundër aktgjy-kimit të shkallës së parë, ankesa kundër aktgjykimit të shkallës së dytë dhe ankesa kundër vendimit) dhe mjetet e jashtëzakonshme juridike. Përveç të akuzuarit këto mjete juridike mund t’i paraqes bash-këshorti/ja, adoptuesi, i adoptuari, kujdestari.

ANKESA KUNDËR AKGJYKIMIT TË SHKALLËS SË PARË

Ankesa është mjet i rregullt juridik e cila mund të paraqitet kundër aktgjykimit të shkallës së parë, kurse në disa raste edhe kundër aktgjykimit të shkallës së dytë. Ankesë mund të paraqitet edhe kundër vendimeve nëse me ligj nuk është rregulluar ndryshe. Për shkak të karakterit të procedurës penale, e drejta e ankesës në procedurë penale, për dallim prej procedurave tjera është më e zgjeruar. Kundër aktgjykimit të shkallës së parë ankesë mund të paraqesin palët (paditësi dhe i padituri), mbrojtësi, për-faqësuesi ligjor i të paditurit dhe i dëmtuari.

Prokurori publik mund të paraqesë ankesë edhe në dobi edhe në dëm të të paditurit. Në dobi

të të paditurit ankesë mund të paraqesin edhe disa të afërm të tij si edhe disa persona të cilët me të paditurin janë në një marrëdhënie të veçantë (bashkëshort/e, adoptues, i adoptuar, kujdestar). Këto persona dhe mbrojtësi i të paditurit mund të paraqesin ankesë edhe pa autorizim të të paditurit. Sipas rregullës, i dëmtuari aktgjykimin mund ta refuzojë për shkak të shpenzimeve, kurse ndonjëherë aktgjy-kimin mund ta refuzojë edhe në tërësi.

Afati për ankesë është 15 ditë, respektivisht 8 ditë për aktgjykim të sjellë në procedurë të shkurt llogaritur prej ditës së dërgimit të kopjes së aktgjykimit.

Pala dhe i dëmtuari mund të heqin dorë prej të drejtës së ankesës deri në sjelljen e vendimit të gjykatës së shkallës së dytë. Heqja dorë dhe tërheqja e ankesës janë të pakthyeshme.

Me ankesën e personit të autorizuar shtyhet ekzekutimi i aktgjykimit nëse ankesa është

e paraqitur në afatin e përcaktuar për ankesë (në kohë). Bëhet dallim në aspektin e përmbajtjes së ankesës në varësi prej asaj nëse ankesa është e paraqitur në dobi ose në dëm të të paditurit. Edhe pse për ankesën kërkohen formalitete të caktuara të domosdoshme, për t’i ikur vonesës së panevojshme të procedurës penale, për ankesën e paraqitur në dobi të të paditurit gjithmonë do të veprohet pasi të konstatohet se për cilin aktgjykim bëhet fj alë.

Nëse ankesa është paraqitur me të meta në dëm të të paditurit, e përpiluar prej një profe-

sionisti, ankesa do të refuzohet menjëherë, pas pranimit, kurse nëse është përpiluar prej një personi

joprofesionist (laik) ajo do të refuzohet në qoftë se parashtruesi edhe pas ftesës nga ana e gjykatës për t’i larguar të metat në ankesë, nuk i ka larguar në afatin e përcaktuar.

Bazat ligjore për të cilat aktgjykimi mund të refuzohet janë këto: 1) shkelje e rëndësishme ose thelbësore e dispozitave të procedurës penale, 2) shkelje e Kodit penal, 3) gjendja faktike e përcak-tuar gabimisht ose jo e plotë dhe 4) vendimi me të cilin është shqiptuar dënimi, masa për siguri, konfi s-

150


kimi i dobisë pronësore, shpenzime në procedurë penale, kërkesa pronësore-juridike dhe vendimi për shpalljen e aktgjykimit përmes shtypit, radios ose televizionit.

Vendimin sipas ankesës gjykata e shkallës së dytë e sjell në seancë të këshillit gjyqësor, ose

në bazë së seancës së mbajtur. Për seancën e këshillit detyrimisht njoftohet prokurori publik, kurse palët tjera, vetëm nëse atë e kanë kërkuar ose nëse kryetari i këshillit ose këshilli vlerëson se prezenca e tyre është në dobi. Nëse aktgjykimi është sjellë në procedurë të shkurt, palët për seancën e këshil-lit njoftohen vetëm nëse kryetari vlerëson se do të ishte e dobishme për zgjidhjen e lëndës (çështjes). Palët në seancën e këshillit mund të japin njoftimet e nevojshme dhe të propozojnë të regjistrohen dokumente të caktuara.

Seanca para organit të shkallës së dytë mbahet vetëm kur ajo është e nevojshme për gjen-

djen faktike të përcaktuar gabimisht ose jo plotësisht të përcaktuar për të nxjerrë prova të reja ose të përsërisin provat të cilat janë paraqitur, ose nëse ekzistojnë shkaqe të arsyeshme lënda të mos kthehet në gjykatën e shkallës së parë në rishqyrtim (p.sh., nëse gjykata e shkallës së dytë e ka anuluar aktgjykimin dhe lëndën e ka dërguar në rishqyrtim).

Gjykata e shkallës së dytë ankesën mund ta refuzojë (nëse nuk kushte për ankesë), ta refuzojë

me aktgjykim (nëse ankesa është ligjërisht e pabazë), ta vërtetojë aktgjykimin e shkallës së parë

dhe e fundit, të miratojë (pranojë). Në rastin e fundit, gjykata e shkallës së dytë me vendim mund,

aktgjykimin e gjykatës së shkallës së parë ta anulojë dhe dokumentet t’i kthejë në rishqyrtim

në gjykatën e shkallës së parë (nëse gjendja faktike nuk është përcaktuar plotësisht ose nuk është për-caktuar si duhet, ose nëse ka pasur shkelje të rëndësishme në dispozitat e procedurës penale) ose me

aktgjykim të ndryshojë aktgjykimin e gjykatës së shkallës së parë, respektivisht të sjellë një akt-

gjykim më ndryshe.

Gjatë ekzaminimit të aktgjykimit të shkallës së parë, gjykata e cila vendos për ankesën është e obliguar të qëndrojë brenda shkaqeve të përmendura në ankesë. Gjykata e shqyrton aktgjykimin e

shkallës së parë vetëm në pjesën në të cilën ai kundërshtohet, megjithatë, duhet të kujdeset edhe në disa shkaqe edhe sipas detyrës zyrtare (p.sh., a ka punuar dhe a ka vendosur gjykata e shkallës së parë në përbërjen e paraparë.)

Nëse është paraqitur ankesë në dobi të të paditurit, gjykata nuk mund ta ndryshojë akt-

gjykimin e shkallës së parë në dëm të të paditurit (nuk mund vepra për të cilën i padituri ngarkohet ta rikualifi kojë si vepër të rëndë; nuk mund të paditurit t’i shqiptojë dënim sipas ligjit më të rreptë, nuk mund t’i shqiptojë dënim më të madh, as masë për siguri, as masë edukuese).

Ankesa si mjet për mbrojtje e të paditurit nuk mund të shndërrohet në mjet të akuzës,

sepse ajo në mënyrë të pafavorshme mund të ndikojë në shfrytëzimin e atij mjeti juridik prej anës së të paditurve. Megjithatë, nëse ankesa ka paraqitur edhe prokurori publik i autorizuar në dëm të të

paditurit, gjykata në kufi të ankesës mund ta ndryshojë aktgjykimin i cili refuzohet edhe në dëm të të paditurit.

ANKESA KUNDËR AKTGJYKIMIT TË SHKALLËS SË DYTË

Ankesa kundër aktgjykimit të shkallës së dytë mund të paraqitet deri te gjykata e autorizuar të vendosë në shkallë të tretë, edhe atë: 1) nëse gjykata e shkallës së dytë ka shqiptuar dënim me burg të

përjetshëm, ose nëse e ka vërtetuar aktgjykimin e gjykatës së shkallës së parë me të cilin është shqiptu-ar një dënim i tillë, 2) nëse në seanca gjykata e shkallës së dytë gjendjen faktike e ka përcaktuar ndryshe prej gjykatës së shkallës së parë dhe në bazë të gjendjes së tillë faktike ka sjellë aktgjykimin e vet dhe 3)

nëse gjykata e shkallës së dytë sipas ankesës së paditësit e ka ndryshuar aktgjykimin e gjykatës së shkal-lës së parë me të cilin i padituri lirohet prej padisë dhe si fajtor e ka shpallur paditësin.

151


Për ankesën e paraqitur kundër aktgjykimit të shkallës së dytë, gjykata kompetente ven-

dos në shkallë të tretë në seancë të këshillit. Para gjykatës së shkallës së tretë nuk mbahet seancë (Për vendimmarrje sipas ankesës në shkallë të tretë kompetent është Gjykata e lartë e Republikës së Maqedonisë).

ANKESA KUNDËR VENDIMIT

Kundër vendimeve të gjykatësit hetues dhe kundër vendimeve tjera të gjykatës të sjella në shkallë të parë, palët dhe personat tjerë të drejtat e të cilëve janë shkelur, mund të paraqesin ankesë, përveç nëse e drejta e ankesës me ligj në mënyrë taksative është përjashtuar (p.sh., taksativisht është përjashtuar ankesa kundër vendimeve të këshillit të gjykatës, të sjella para dhe gjatë hetimit, nëse tak-sativisht ankesa nuk lejohet.

Ankesa i parashtrohet gjykatës e cila e ka sjell vendimin në afat prej tri ditë prej ditës së sjel-ljes së vendimit nëse me ligj nuk është paraparë ndryshe.

Për ankesën kundër vendimit të gjykatës së shkallës së parë vendos gjykata e autorizuar e

shkallës së dytë në seancë të këshillit, nëse me ligj nuk është paraparë ndryshe. Për ankesën kundër vendimit të gjykatësit hetues vendos këshilli i gjykatës së njëjtë. Ankesa e paraqitur kundër vendimit

e shtyn ekzekutimin e vendimit nëse me ligj nuk është paraparë ndryshe.

MJETET E JASHTËZAKONSHME JURIDIKE

Në procedurë penale ekzistojnë këto mjete të jashtëzakonshme juridike: 1) kërkesa për ekza-minim të jashtëzakonshëm të aktgjykimit të plotfuqishëm, 2) kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë, 3)

përsëritja e procedurës penale dhe 4) zbutja e jashtëzakonshme e dënimit.

1) Kërkesa për rishqyrtim të jashtëzakonshëm të aktgjykimit të plotfuqishëm është mjet i jashtëzakonshëm juridik me të cilin i padituri, i cili e ka shfrytëzuar të drejtën e ankesës (në disa raste edhe kur nuk e ka shfrytëzuar të drejtën e ankesës), mund në afat prej 3 ditë prej ditës së plotfuqish-mërisë së aktgjykimit me të cilin është dënuar me burg ose dënim më të rëndë, ta refuzojë aktgjykimin e plotfuqishëm tek një gjykatë më e lartë për shkelje më të rënda të ligjit.

2) Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë, shkurt KBL paraqet mjet juridik me të cilin i padituri, respektivisht prokurori publik kompetent, mund ta refuzojë vendimin e plotfuqishëm të gjykatës, respe-ktivisht procedurën e cila atij vendimi i parapriu për shkeljen e ligjit. Ky mjet i jashtëzakonshëm juridik mund të paraqitet në çdo kohë. Sipas kërkesës për mbrojtjen e ligjshmërisë, aktgjykimi nuk mund të ndryshojë në dëm të të paditurit, mund të konstatohet shkelje e ligjit pa mos prekur në vendimin konkret.

3) Shkaqet kryesore për përsëritjen e procedurës penale janë faktet dhe provat e reja për të cilat më parë nuk kishte njohuri ose ato nuk kanë mundur të shfrytëzohen, të cilat përndryshe, do të çonin në aktgjykim më ndryshe, si edhe për vepër penale të ndonjërit prej pjesëmarrësve në procedurë e cila e ka shkaktuar aktgjykimin e mëparshëm. Mësimi i fakteve dhe provave të reja mund të çojë që procedura penale të përsëritet edhe në dëm të të paditurit. Për përsëritjen e procedurës vendos gjykata e shkallës së parë (këshilli i gjykatës i cili në procedurë të mëparshme ka gjykuar në shkallë të parë). Procedura penale nuk mund të përsëritet kundër personit i cili me aktgjykim të plotfuqishëm gjyqësor është liruar.

4) Deri te Zbutja e jashtëzakonshme e dënimit të plotfuqishëm mund të vijë, nëse pas plot-fuqishmërisë së aktgjykimit të sjellë janë paraqitur rrethana të tilla për të cilat dënimi duhet të zbutet (p.sh., sëmundje, vdekje në familje, etj.) ose kur do të mësohet për disa rrethana të cilat padyshim do të ndikonin në dënim më të butë nëse për ato të kishim njohuri më herë.

152


PYETJE:

1. Cili është qëllimi i të drejtës së procedurës penale?2. Cilët janë subjektet dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë penale?3. Cili është roli i gjykatës në procedurë penale?4. Cila është pozita e të paditurit në procedurë penale?5. Kush e ndihmon të paditurin në procedurë penale?6. Cilat parime në procedurë penale të paditurit i mundësojnë të mbrohet?7. Çfarë masa mund të ndërmerren kundrejt të paditurit që të sigurohet qëllimi i procedurës penale?8. Cili është roli i prokurorit publik në procedurë penale?9. Kur ndjekjen e ndërmerr paditësi privat dhe cilat janë autorizimet e tij?10. Kur i dëmtuari mund të paraqitet si paditës i autorizuar në vend të prokurorit publik dhe cilat janë

autorizimet e tij?11. Çfarë nënkuptojmë me veprime procedurale, kush mund t’i ndërmarr dhe në cilën formë si dhe në

cilin vend ndërmerren?12. Çfarë nënkuptojmë me afat, çfarë dëgjim dhe si mund të jenë afatet?13. Kur paraqitet nevoja prej kthimit në gjendjen e mëparshme dhe cilat janë bazat për kthim?14. Çfarë nënkuptojmë me të provuarit në procedurë?15. Çfarë nënkuptojmë me bazë provuese, kurse çfarë mjet provues?16. Çfarë është dëshmimi dhe çfarë ekspertiza?17. Çfarë përfshinë ekspertiza mjekësore?18. Kur paraqitet nevoja për rindërtim?19. Cilat mjete provuese janë më të fuqishme dhe pse janë më të fuqishme?20. Si zhvillohet marrja në pyetje e të paditurit?21. Çfarë nënkuptojmë me dëshmitar të mbrojtur?22. Nëpër të cilat faza kalon procedura penale?23. Çfarë rëndësie ka planifi kimi i procedura parapenale dhe penale?24. Cila është rëndësia e nëntë “pyetjeve të arta” në hetim dhe seancë kryesore?25. Çfarë është padia penale dhe kush mund ta parashtrojë?26. Cila është procedura e prokurorit publik sipas akuzës penale?27. Çfarë nënkuptojmë me hetim dhe kush e zbaton hetimin?28. Cili është qëllimi i fazës së akuzës?29. Cilat janë llojet e akteve paditëse dhe cili është dallimi midis tyre?30. Cili është qëllimi i seancës kryesore?31. Kush mund të jetë prezent në seancën kryesore?32. Cilat janë llojet e aktgjykimeve në procedurë penale?33. Kush mund të paraqesë ankesë kundër aktgjykimit në procedurë penale?34. Cilat janë bazat për ankesë në procedurë penale?35. Cilat janë autorizimet e gjykatës së shkallës së dytë sipas ankesës së paraqitur?36. Cilat janë mjetet e jashtëzakonshme në procedurë penale?

DOKUMENTET BASHKANGJITËSE: FORMULARËT NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE DHE SHEMBUJT E PROCEDURËS PENALE

( 37 2 – )

_________________________________

( )

____________

__________

37 2 (“ ” . 38/05), _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ ___ _ _ _ _ _ _ ___ _ _ _ _ _ _ ___ _ _ _ _ _ _ ___ _ _ _ _ _ _ _

( )

: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _

( )

___________________

( )

155


(

37 1 –

__ __ ___ ___ ___ __ ___ ___ __ ___

( )

____________

___________

37 1 (“

” . 38/05), _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _

( )

: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _

( )

___________________

( )

156


( 68 – ) ______ ______ ______________ ________ ( )

____________

___________

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ . _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

:

, .

, .

)

___________________

( )

157


Shpjegim për plotësimin e formularit:

1. Ky formular përdoret për thirrjen e palës kur prezenca personalisht nuk është e detyrueshme, respektivisht kur pala në vend të vet mund të dërgojë të autorizuar.

2. Ky formular përpunohet në letër të bardhë në madhësinë 148 x 140 mm.

158


( 68 159 – ) _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ _ ( )

____________

___________

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ . _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ 20 _____ _____ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ __ _ ._

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

__ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _

( )

: _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _

, .

,

, ( 159 3 – ).

,

.

( )

___________________

( )

148 140 .

159


( 68 184 ) ______________________________ ( )

____________

___________

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

_ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ . _____ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 20 _____ _____ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ . _ _ _ __ _ _ _ _ .

( )

: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

, .

,

, 1.000

.

( )

___________________

( )

148 140 .

160


( 71 - 76 – ) _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ _ ( )

____________

___________

_ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

_ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

_ _ _ _ _ __ _ _ _ __ 20 _____ ______ , _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _

( )

: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( , – )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _

: __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ __ _ _ _ __ _ __ _ __ _ _ __ __ __ __ __ __ __ _ __ _ _

__ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _

_ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __

( ( ) ( )

)

161



1. Ky formular përdoret për kryerjen e të gjitha veprimeve më të rëndësishme gjatë proce-durë administrative (seancë gojore, kontroll, deklaratë e palës, dëshmitarit, ekspertit, paraqitjen e ankesës dhe mjeteve tjera juridike në procesverbal, etj.)

2. Ky formular mund të mbahet edhe gjatë kontrollit në librin ose në mjetet tjera për evi-dencë (neni 72 paragrafi 8 – LPPA), kurse veçanërisht në sferën e mbikëqyrjes inspektuese.

3. Në rubrikën “emri i veprimit” shkruhet veprimi për të cilin udhëhiqet procedurë (seancë gojore, kontroll, pranimi i parashtresave, dëgjimi i dëshmitarit, deklarata e palës, ekspertit dhe per-sonave tjerë).

4. Në rubrikën “zhvillimi dhe përmbajtja e veprimit të kryer dhe deklaratat e dhëna” duhet të shkruhet në përgjithësi dhe shkurtimisht kryerja e veprimit dhe deklaratat e atyre që janë prezent në lidhje me lëndën e çështjes administrative. Në këtë rubrikë shkruhen të gjitha dokumentet të cilat për cilindo qëllim ishin përdorur në seancë gojore ose për ndonjë veprim tjetër në procedurë, kurse të cilat janë dokumente bashkëngjitëse të procesverbalit. Deklaratat e atyre që janë prezent të cilat janë me rëndësi për sjelljen e vendimit shkruhen në përgjithësi, kurse sipas nevojës me fj alët e tyre, kurse për secilën deklaratë nënshkruhet dhënësi i saj. Në këtë rubrikë shkruhen edhe të gjitha konkluzionet të cilat gjatë veprimit janë sjellë gojarisht ose me shkrim.

5. Në rubrikën: “Vërejtje të personave të pjesëmarrës në ushtrimin e veprimit pas leximit të procesverbalit” shkruhen emrat dhe mbiemrat e personave të cilët kanë dhënë vërejtje dhe përm-bajtje në vërejtjet e dhëna.

Si numër i procesverbalit shkruhet numri i lëndës për të cilën kryhet veprimi.

162


( 86 – )

________________________________ ( )

____________

___________

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _

( , )

_________________ 20 ___ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ __ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _

( )

_ _ _ _ __ _ _ _ _ __ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _

( )

148 140 .

163


( 83 – )

________________________________ ( )

____________

___________

_ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _

( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 20_ _ _ _

( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

__ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _

( ) ( )

_ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _

164



1. Ky formular shfrytëzohet për dërgimin e të gjitha letrave.

2. Si numër i fl etëdërgesës shkruhet numri i lëndës për të cilën kryhet dërgimi.

3. Datën e pranimit të letrës e plotëson pranuesi.

4. Në rubrikën “vërejtje” sipas nevojës shkruhet: pse pranuesi nuk e ka nënshkruar, respektivisht pse ka refuzuar të nënshkruhet, emri dhe mbiemri i personit të cilit i është dërguar letra dhe sjellja e atij personi me personin të cilit është dashur t’i dorëzohet letra, kur pranuesi mungon, etj.

5. Ky formular përpunohet në letër të bardh në madhësi 148 х 70 mm.

165


( 51 2, 119, 134, 150 3 159 3 – )

________________________________________

( )

____________

___________

_ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

______ (“

” . 38/05), _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

.

_ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

__ _ _ _ __ __ _ __ _ _ _ _ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

_______________________________, _ _ _ _ _

, _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _

166


__ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _

(të jepen provat)

Kundër këtij konkluzioni mund të paraqitet ankesë deri te _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _

(organi të cilit i dorëzohet ankesa)

në afat prej 15 ditë prej ditës së pranimit të saj. Ankesa i dorëzohet drejtpërdrejtë organit i cili e ka sjell këtë konkluzion ose dërgohet përmes postës me taksë prej_________ denarë.

(VV) ___________________

(nënshkrimi)

Të dërgohet deri te:_________________________________________________________________________________


1. Ky formular shfrytëzohet gjatë ndërprerjes së procedurës për shkaqet e parapara në nenin 51, 119, 134, neni 150 paragrafi 3 dhe neni 159 paragrafi 3 – LPPA).

2. Në hyrje të Konkluzionit shënohet njëra prej dispozitave të pikës paraprake.

3. Në arsyetim si shkak për ndërprerjen e procedurës jepet njëra prej shkaqeve të parapa-ra në pikën 1 si dhe provat për ekzistimin e shkaqeve për ndërprerjen e procedurës.

__ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ ( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ ( )

15 .

_________ .

( )

___________________

( )

:

___________________________

___________________________

___________________________

167


( 174 – )

_ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ ( )

____________

___________

_ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _

( )

174 (“

” . 38/05), __ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

_ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __

_ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

_ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ _ ( – , , )

_ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _,

_ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _

_ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

( )

___________________

( )

168



1. Në rubrikën pas fj alëve “vërtetohet se” jepen faktet në pajtim me të dhënat prej evidencës zyrtare (neni 174 paragrafi 3 i LPA).

2. Në rubrikën “bazë për pagesën e taksës dhe shuma e taksës ose lirimi prej taksës” shkruhet se taksa është paguar dhe në bazë të cilës dispozitë dhe cilit numër tarifor ose se pala është e liruar prej pagesës së taksës dhe në bazë të asaj dispozite.

169


( 175 – )

________________________________ ( )

____________

___________

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

175 (“

” . 38/05), ____ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ ( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( – – . )

_ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _

175

.

______________________________________________________________________ ( )

( )

___________________

( )

170



1. Ky formular shfrytëzohet gjatë lëshimit të vërtetimit për faktet për të cilat nuk mbahet evi-dencë zyrtare (neni 175 – LPA).

2. Në rubrikën pas fj alëve “Vërtetohet” jepen faktet të cilat janë përcaktuar në procedurë pr-ovuese.

3. Në rubrikën pas fj alëve “ky vërtetim lëshohet në bazë të” jepen provat në bazë të të cilave faktet janë përcaktuar si: dëshmitar, kontroll, dokumente, ekspertë, etj.)

4. Në rubrikën “bazë për pagesën ose lirim prej pagesës së taksës” shkruhet se taksa është paguar dhe në bazë të cilës dispozitë dhe cilit numër tarifor ose se pala është e liruar prej pagesës së taksës dhe në bazë të cilës dispozitë.


1. Ky formular – vendim shfrytëzohet në çështje të thjeshta në të cilat në procedurë marrin pjesë vetëm një palë ose më tepër palë, por asnjëra nuk kundërshton në kërkesën e parashtruar, kurse kërkesa pranohet.

2. Në hapësirën nën fj alën “vendim” shkruhet përmbajtje e shkurt e vendimit.

3. Në rubrikën pas fj alëve “kërkesa është e arsyetuar dhe e pranuar në bazë të nenit” shkruhet dispozita e ligjit material në të cilën janë përcaktuar kushtet për realizimin e të drejtave të caktuara.

171


( 212 1 – ) _______________________________ ( )

____________

___________

_ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ ( )

_ _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ ( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( , )

_ _ __ __ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

212 1 (“

” . 38/05),

_ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ ___ _ _ _ ___ _ _ _ ___ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _

_ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ - ( )

- _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ __ __ ( )

_ _ __ _ _ __ _ __ _ _ __ __ _ _ __ _ _ _ _ __ _ __ _ __ _ _ __ _ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ _ __ _ __ _ __ _ _ _ _ _ __

( )

:

_ __ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15

( )

.

. _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

( )

____________________ ( )

172


( 216 3 – ) ____________________________ ( )

____________

___________

__ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ___ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _

( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ ___ _ ___ _ ( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 216 3 (“ ” . 38/05) _

_ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _ _,

( )

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ ___ _ ___ _ ___ _

:

15 _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ___ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ( )

, ________________ .

___________________________________________________________ ( )

( )

___________________

( )

173



1. Ky formular shfrytëzohet për vendime të cilat sillen në bazë të nenit 216 paragrafi 3 – LPPA në çështje me rëndësi më të vogël në të cilat përmbushet kërkesa e palës, ndërsa me të cilën nuk preket interesi publik, as nëse pala kërkon t’i lëshohet vendim në formë të shkruar.

2. Në hapësirën pas fj alët “vendim” shkruhet vetëm diapozitivi i vendimit.

174



1. Ky formular shfrytëzohet në çështje me rëndësi më të vogël në të cilat përmbushet kërkesa e palës, ndërsa nuk e prek interesin publik, as në interes të ndonjë personi tjetër.

2. Në hapësirën nën fj alën “vendim” shkruhet vetëm diapozitivi i vendimit, respektivisht se kërke-sa e caktuar e palës përmbushet.

( 216 1 – ) ______________________________

( )

____________

___________

__ _ _ _ __ _ _ _ __ ___ _ _ _ __ _ _ _ __ ___ _ _ _ __ _ _ _ __ ___ _ _ _ ___ _ _ __ ___ _ _ _ __ _ _ _ __ ___ _ _ _ __ _ _ _ __ ___ _ _ _ __ _ _ _ __ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _ ___ _

: __ _ _ _ _ _ 20 ___ , ( )

_ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ __ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ __ __ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ ___ _ ___ _ ___ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _

( )

_____________________________

( )

( ) ____________________

( )

175


( 222 – ) _______________________________ ( )

____________

___________

__ _ _ _ __ _ _ _ __ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ __ _ _ _ _ _ _ _ ( )

222 2 (“ ” . 38/05),

. ____________________ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ 20___

_ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ __ _ _

_ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _

_ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __, : _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _

__ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ ___ _ _ _ __ _ __ _ ___ _

_ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ __ _ _ _ _ __ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _.

.

________________ __ __ _ _ _ _ _ 20___ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _

( )

, 222 1 .

:

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

( )

15 .

176


Ankesa i dorëzohet direkt ose përmes postës organit të cilit i ka sjell këtë konkluzion.

(VV)

____________________ (nënshkrimi)


1. Ky formular shfrytëzohet në rastet kur korrigjohen gabimet e bëra në vendim, siç janë gabi-met në emra ose numra, shkrim ose llogaritje si dhe pasaktësitë tjera të dukshme në vendim ose kopjet e tij të notarizuara (neni 222 paragrafi 1 i LPPA).

2. Në diapozitivin e formularit pas fj alëve “korrigjohet gabimi në vijim” shkruhet gabimi për të cilin bëhet fj alë dhe në cilën mënyrë korrigjohet.

3. Në arsyetimin pas fj alëve “me të cilin” shkruhet emri dhe mbiemri i palës me të cilën ka të bëjë vendimi, si edhe kujt i referohet vendimi.

.

( ) ____________________

( )

177


. 567/1 13.09.2007

I

.42 .2, .3, 421, .1

: , , . „ “ . 2/3-1,

13.09.1984 , , . , , 2003 ,

, , , I .173, .1 3 , , :

21.07.2006 , 15 . , , , 80 . 3 .

, .113 .

, :

1. ; 2. , ; 3. , 4. , , , , . „

“ . 2/3-1. :

1. . 234/4 22.06.2007

2. .

, , .

,

178


23456/3 12.07.2007 I

.42, .2 .3 ,

:

. „ “ . 15/2-33, 12.03.1970 , , , , , , 23.08.1991 ,

, , , 12.05.2007 , :

.1 „ – “ , 09.01.2005 01.09.2006 , ,

, 500.000,00 ,

235, .1 .354, .2 .

1. ; 2. , ; 3. „ - “ ; 4. , . „ “ 3-5/4 5. :

- . „ „ 12-9/17 - , . „ “ . 11 - , . „ “ . 12

: - I ,

; - 09.06.2007 ; -

01.10.2005 01.09.2006 ; - ; - .

04.05.2007 , „ - “ , ,

179


. 235, .1, .354, .2 .

,

.

,

.

01.04.2004 , ,

. 1 . , 2004 .

, , - , ( ), ,

, , . . .

, 10 . ,

100 . , , ,

.

, , ,

, 20% : 80%, ,

.

, 500.000,00.

2004 , .

.

, , 3 . ,

, .

, .

, .

, .

, . 2005

.

,

180


, .

, 400.000,00 , .

, ,

, , .354, .1 . 236, .2 .

, .

,

181


I

: . „ “ . 13

: , , ,

12.03.1973 , . „ “ . 13, , , ,

30 ,

: , , 1993 .

23.03.2007 , 22.00 , , , .

, , .

, 7 3 ., 2 1 . .

: 1. . 2345/1 24.03.2007 .

2. 2 3. :

- , , . „ “ . 13 - , . „ “ . 14

. 130, .1 , ,

, .

, 01.04.2007 , ,

182


II . .2390/07

I ,

, , . . 5689/07 09.10.2007 , –

. 297 .3 . . .1 , , . . ,

316 .3 , 04.05.2008 ,

, , 16.08.1973 , . „ “ .12, , , , ,

, 1992 , , , .

:

07.08.2007 12,00 „ “ 256- , . . „ “,

, , . „ „

. 35 .1 , – ,

, ,

„ “ 366- ,

, , ,

, , .

– .297 .3 . . .88 .2 .1, 6 7 ,

1 .

.91 .1 . . .88 .2 .1, 6 7 , 1000,00 ,

600,00 , 800,00 , 3000,00 . II . .2390/07

5400,00 . 30 , .

183


. 2007 – .297 .3 . .1 ,

.

.

.

. , .316 .3 , . 32.56.1-8/457 19.12.2007 , 2007

, .

, 15.01.2008 ,

27.02.2008 , .15.8.5/7900 19.09.2007 ,

. , . , ,

, , 12 ,

:

34 , , , , .

07.08.2007 12,00 „ “ 256- , . . „ “,

, , . „ “,

. 35 .1 , – ,

, ,

„ “ 366- ,

, . „ “ , ,

, , .

, ,

, , 07.08.2007 . II . .2390/07

. „ “, „ “ 256- , . „ “

„ “,

. . „ “. , , .

„ “

184


„ “ 366- , .

.35 .1

– , , , , ,

, .

50 / , , „ “ , ,

„ “.

, , „ “

– . ,

,

, , , .

, .

„ “ „ “ „ “ –

, , ,

, ,

II . .2390/07 .

–

.297 .3 . . .1 ,

,

, .

:

, , , , , , :

22 , , , , , 1 ,

.32 .

185


.91 .1 . .88 .1 .1, 6 7 .

I , II . . 2390/07 04.05.2008 .

, , . . . .

: 8 .

. . - – - - .

186


III . . 3456/07

I , . .

7898/07 08.09.2007 . 279 . 1 02.02.2008 302 . . 107 . 1 . 4 108

. 6

- , . 279 . 1

. 7898/07 08.09.2007 . 4.300,00 - , .

. 7898/07 08.09.2007 . 279 . 1 ,

.

1998, , 02.02.2008

. 107 . 1 . 4 108 . 6 .

302 , .

. 93 . 1 .

I III . . 3456/07 02.02.2008 .

, - ,

. . . .

–

. .

- , - ,

BAZAT E TË DREJTËS PUBLIKE

(LËNDË ZGJEDHORE)

189

E DREJTA E KUNDËRVAJTJES


NOCIONI I KUNDËRVAJTJES

Kundërvajtjet janë formë specifi ke ose lloj specifi k i veprave ndëshkuese. Në regjistrin e veprave ndëshkuese kundërvajtjet trajtohen si vepra ndëshkuese të rrezikshmërisë më të vogël, të cilat kanë siguruar vend të posaçëm midis veprave ndëshkuese. Kundërvajtje në Ligjin për kundërvajtje është defi nuar si vepër kundërligjore e cila me ligj është përcaktuar si kundërvajtje, elementet e të cilës janë përcaktuar, gjithashtu me ligj dhe për të cilën është paraparë sanksion kundërvajtës.

Në teorinë juridike dhe ligjvënëse ende ekzistojnë pikëpamje të ndryshme rreth ndarjes së

kundërvajtjeve prej veprave penale. Për dallim prej kundërvajtjeve veprat penale janë të vepra pe-

nale të rrezikshme për të cilat janë përcaktuar dënime më të mëdha dhe më të rrepta si dhe sank-sione tjera.

Veprat penale sipas natyrës janë vepra jomorale, kurse kundërvajtjet janë krijime artifi ciale

të ligjit, të krijuara në bazë të përvojës; vepra penale paraqet shkelje të së mirës së mbrojtur dhe të së drejtës, kurse kundërvajtja vetëm rrezik për atë të mirë; për veprën penale kërkohet shkallë

më e lartë e fajit, (në kuptimin ligjor), kurse për kundërvajtjen shkallë më e ulët e fajit (pakujdesi);

vepra penale mund të përcaktohet vetëm me ligj, kundërvajtja mund të përcaktohet edhe me akt

më të ulët se ligji; për vepër penale gjithmonë vendos gjykata, për kundërvajtje mund edhe or-

gani i administratës; për veprat penale janë paraparë dënime të rrepta, për kundërvajtjet dënime

më të buta (sanksione); procedura penale i jep garanci më të mëdha të paditurit, kurse procedura e kundërvajtjes më të vogla dhe më të dobëta, etj. Edhe përkundër dallimeve, asnjëra prej tyre nuk është thelbësore dhe në batë të këtyre dallimeve, vështirë është të nxirret përfundim në çfarë konsiston dallimi thelbësor midis veprës penale dhe kundërvajtjes.

Për kundërvajtjet përafërsisht është pranuar ky defi nicion, se ato janë shkelje të rendit pub-

lik të përcaktuara me dispozita ligjore dhe dispozita tjera për të cilat janë paraparë sanksione

kundërvajtëse (dënime dhe masa mbrojtëse). Për ekzistimin e një kundërvajtje nevojiten këto el-

emente: 1) shkelje e rendit publik dhe 2) kundërvajtja dhe sanksioni për kundërvajtjen të janë të

parapara me ligj prej përpara.

Qëllimi i përcaktimit të kundërvajtjes është të mbrohet rendi publik. Sepse çdo shkelje e dispozitave nuk paraqet shkelje të rendit publik, veç kësaj, çdo shkelje nuk është kundërvajtje. Kundër-

vajtje është vetëm ajo shkelje e cila paraqet shkelje të rendit publik.

Rendi publik paraqet rend të përgjithshëm të përcaktuar prej përpara, disiplinë e përgjith-

shme shoqërore në sfera të veçanta të jetës shoqërore pa të cilin do të shkaktohej kaos dhe çrregullim në të gjitha sferat. Megjithatë, edhe pse rendi publik është i unik, rrethanat dhe rastet e veçanta në sfera dhe fusha të veçanta mund të kërkojnë respektim më të madh të disiplinës shoqërore, me çka për një veprim dhe shkelje të dispozitave të njëjta nuk duhet të përcaktohen sanksionet e njëjta kundërvajtëse (p.sh., tharja e teshave ose vargjet e specave të kuq në fasadën e ndërtesave, diku paraqet, kurse diku nuk paraqet kundërvajtje).

Ekzistojnë veprime ose rrjedha kur, ato mund të paraqesin shkelje të rregullave dhe paraqesin kundërvajtje, në qoftë se, ato janë paraparë si kundërvajtje me ligj ose nëse për ato është paraparë sank-sion kundërvajtës (dënim kundërvajtës ose masë mbrojtëse).

Parimi i ligjshmërisë në të drejtën e kundërvajtjes kërkon rend më të rreptë në përcaktimin e kundërvajtjeve dhe sanksioneve të kundërvajtjes si dhe në përcaktimin e rregullave të procedurës së kundërvajtjes dhe në ekzekutimin dhe zbatimin e sanksioneve.

190


NOCIONI DHE RREGULLIMI I PROCEDURËS PËR KUNDËRVAJTJES

Për të penguar prishjen e rendit publik, disiplina shoqërore në kuptimin në të gjerë të fj alës nuk mjafton, vetëm të përcaktohet cilat shkelje të rendit publik paraqesin kundërvajtje dhe çfarë sanksio-ne për kundërvajtje për ata janë paraparë, por edhe të krijojnë kushte shkeljet e rendit publik, të cilat paraqesin kundërvajtje të zbulohen, të përcaktohet kur është kryerësi i kundërvajtjes dhe nëse është fajtor t’i shqiptohet dënim, respektivisht sanksion tjetër kundërvajtës. Procedura e kundërvajtjes në përgjithësi është rregulluar me Ligjin për kundërvajtje35.

Çështje të caktuara të procedurë në sfera të caktuara të marrëdhënieve shoqërore në pajtim me specifi kën e atyre marrëdhënieve, janë rregulluar me rregulla të procedurave të veçanta kundërvajtëse.

Kjo i referohet edhe themelimin e organeve të veçanta për kundërvajtje për udhëheqje të procedurës së kundërvajtjes dhe të koncentrimit të funksioneve të ndjekjes dhe funksioneve të gjykimit tek i njëjti or-gan. Proceset e tilla të veçanta janë p.sh., procedurat për çështje tatimore, doganore dhe të devizave.

PARIMET E PROCEDURËS SË KUNDËRVAJTJES

Rregullat e procedurës së kundërvajtjes, njëjtë si rregullat e procedurës ndëshkuese, janë inspi-ruara prej atyre ideve të njëjta dhe kërkesave (juridike-politike dhe procedurale-teknike) të njëjta si dhe rregullat e procedurës penale. Nëpër ato rregulla janë shprehur parimet e ligjshmërisë, parimi i padisë, parimi i ekzaminimit të së vërtetës, parimi i mbrojtjes së të paditurit dhe të tjera. Përveç këtyre kërke-save të përbashkëta, rregullat e procedurës së kundërvajtjes janë të inspiruara edhe prej disa kërkesave tjera specifi ke të cilat dalin prej vetë natyrës së kundërvajtjeve si vepra ndëshkuese dhe prej qëllimeve të procedurës së kundërvajtjes. Midis këtyre kërkesave specifi ke dallohet kërkesa, respektivisht parimi i efi kasitetit dhe parimi i veprimit të mbyllur.

PARIMI I EFIKASITETIT

Përcaktimi i sjelljeve të caktuara si kundërvajtje ka kuptim vetëm nëse shteti përmes organeve të veta reagon ndaj veprës e cila paraqet kundërvajtje në mënyrë adekuate, kurse kjo d.m.th. shkelësi shpejtë dhe pa vonesa të thirret në përgjegjësi dhe sanksioni i kundërvajtjes të ekzekutohet menjëherë pas plotësimit të kushteve për këtë.

Vetë natyra e kundërvajtjeve si vepra ndëshkuese dhe afatet relativisht të shkurta të vjetërsisë për ndjekje dhe ekzekutim, imponojnë procedura e kundërvajtjes të udhëhiqet, sa më shpejtë dhe

sa me më pak vonesa të jetë e mundur, më thjesht, madje edhe pa garanci të caktuara, respektiv-isht pa zbatim të kornizave të caktuara procedurale, (kuptohet, vetëm nëse i padituri e kërkon këtë).

Kjo kërkon edhe përshtatje të vendimeve të caktuara procedurale në atë masë në të cilën nuk do të ketë shmangie prej parimeve themelore të sistemit politik dhe juridik. Përveç instituteve procedurale tanimë të njohura të cilat e thjeshtësojnë, përshpejtojnë dhe shkurtojnë procedurën, siç janë p.sh., ndihma juridike, zgjidhja e çështjes paraprake nga kompetenca e një organi tjetër (përveç nëse çështja është nga kompeten-cat e gjykatës), etj., në këtë procedurë, fi llohet edhe prej disa instituteve tjera procedurale të parapara me Ligjin për kundërvajtje të cilat, gjithashtu, kontribuojnë në përshpejtimin e procedurës së kundërvajtjes dhe të cilat nuk shkojnë në dëm të kualitetit të mbrojtjes juridike dhe të rregullave procedurale gjithëpërfshirëse.

Në lidhje me kompetencën lokale. Edhe pse kjo kompetencë për udhëheqjen e procedurës kundërvajtëse edhe për vendimmarrjen për kundërvajtjen konstatohet sipas vendit ku është kry-

er kundërvajtja, gjykata mund, nëse me atë lehtësohet udhëheqja e procedurës, t’ia bart një

gjykate tjetër ose organ kompetent për udhëheqjen e procedurës për kundërvajtje në rajonin e të cilit i padituri ka vendbanimin ose vendqëndrimin, me kusht në atë rajon të vlejnë dispozitat me të cilat është paraparë kundërvajtja.

35 Ligji për kundërvajtje (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr.62/06).

191


Organet e administratës të autorizuara për parashtrimin e kërkesës për inicimin e proce-

durës, në kushte të caktuara në procedurë të detyrueshme (nëse fl etëparaqitja për kundërvajtje ba-zohet në vëzhgimet direkte të personave zyrtar të autorizuar, etj.) janë të autorizuar të sjellin vendime

për ndëshkim të paditurit pa mos u dëgjuar, nëse për atë vepër është paraparë gjobë, respektivisht dënim në të holla. Në një rast të këtillë, këto organe mund të shqiptojnë gjobën më të ulët kërcënuese në qoftë se ajo nuk është paraparë në shumë fi kse. Me këtë, pa mos i ikur detyrimit për dëgjimin e të pa-diturit, procedura shkurtohet dhe përshpejtohet, sepse i padituri kundër atij vendimi, mund të paraqesë kundërshtim pa ndonjë arsyetim. Në atë rast dhe me këtë arsye, ai vendim vendoset jashtë fuqisë dhe pastaj udhëhiqet procedurë e rregullt në të cilën të paditurit nuk mund t’i shqiptohet dënim më i madh prej atij dënimi i cili ishte paraparë me vendimin e sjellë në procedurë të detyrueshme.

Nëse me dispozitën me të cilën për kundërvajtjen është paraparë dënim në të holla (gjobë) në

shumë fi kse, personi zyrtar mund të ketë autorizime dënimin t’i paguaj në vend për të cilin dënim të

paditurit i jepet vërtetim. Shmangie prej parimit për dëgjim të të paditurit, nuk ka, sepse i padituri mund të refuzojë ta paguaj dënimin dhe në atë rast do të udhëhiqet procedurë e rregullt në të cilën i padituri nuk mund të dënohet më rreptë, sepse lartësia e dënimit është përcaktuar në shumë fi kse. Shkurtimi i procedurës për kundërvajtje në këtë rast, gjithashtu nuk mund të jetë në dëm të të drejtave të të paditurit.

Për t’u thjeshtësuar procedura, vendimi për kundërvajtjen mund të sillet edhe pa seancë krye-

sore. Gjykatësi do të caktojë mbajtje të seancës gojore vetëm kur do të konstatojë se ajo nevojitet për zgjidhjen më të mirë të çështjes. Por, as në atë rast të seancës gojore nuk duhet të ftohen të gjithë per-sonat të cilët marrin pjesë në procedurën e caktuar.

Vendimet e sjella në procedurë e kundërvajtjes palëve të cilat janë prezente u komunikohen

gojarisht, në qoftë se pala atë e kërkon do t’i dërgohet kopje e vendimit për kundërvajtje në formë të shkruar, me afat për parashtrimin e ankesës, i cili afat llogaritet prej ditës së dërgimit të vendimit. Afatet

për paraqitjen e mjeteve juridike, për shkak të afateve të shkurta të vjetërsimit për inicimin e proce-durës së kundërvajtjes dhe për ekzekutimin e sanksioneve kundërvajtëse, pastaj afat për ndërmarrjen e veprimeve të caktuara, kurse veçanërisht për parashtrimin e mjeteve juridike, janë shumë të shkurta

prej atyre në procedurë penale. Afatet më të shkurta dhe udhëheqja më e shpejtë e procedurës së kundërvajtjes nuk guxon të ketë ndikim në sjelljen e vendimit të rregullt dhe ligjor.

PARIMI I MBYLLUR I PROCEDURËS SË KUNDËRVAJTJES

Procedura e kundërvajtjes më tepër është llojit të mbyllur, kurse kjo do ë thotë se parimi i

publikut në procedurën e kundërvajtjes, për dallim prej procedurave tjera, gjen zbatim më të vogël.

Parimi i publikut zbatohet kur mbahet seancë gojore, kur ka mundësi lëndët të shqyrtohen, respektiv-isht dokumentet të përshkruhen dhe kur në arsyetimin e vendimit shpjegohen shkaqet prej të cilave gjykatësi udhëhiqej gjatë sjelljes së vendimit.

Prej rasteve të përmendura në të cilat është shprehur parimi i publikut në procedurën e kundër-vajtjes ka shmangie të mëdha. Kështu, të paditurit, të dëmtuarit, mbrojtësit të paditurit dhe të autori-zuarit të të dëmtuarit, e drejta e shqyrtimit dhe përshkrimin e dokumenteve prej lëndës mund t’u

shkurtohet nëse me atë pengohet udhëheqja e rregullt e procedurës. Për këtë vendosë gjykatësi të cilit i është dhënë lënda për ta zgjidhur dhe të vendosur. Por, para se t’u besohet udhëheqja e pro-cedurës provuese, e drejta e këtyre personave t’i shqyrtojnë dhe përshkruajnë dokumentet e lëndës nuk mund t’u shkurtohet. Për dallim prej procedurave tjera në të cilat seanca gojore është kush i rëndë-sishëm për realizimin e publikut në procedurë dhe është e domosdoshme, në procedurën e kundër-

vajtjes seanca gojore nuk është e domosdoshme.

Procedura e kundërvajtjes është lloj specifi k i procedurë së shpërndarë dhe të zgjatur në të cilën ve-

primet procedurale mund të ndërmerren në etapa të ndryshme kohore të cilat zhvillohen jashtë prej

veshëve të publikut, sepse llogaritet se prezenca e publikut mund të dëmtojë udhëheqjen e procedurës.

192


SUBJEKTET TË CILAT PËRGJIGJEN PËR KUNDËRVAJTJE NË TË DREJTËN E KUNDËRVAJTJES

PERSONAT FIZIK SI SUBJEKTE TË KUNDËRVAJTJES

Për kundërvajtje mund të përgjigjet personi fi zik në një moshë të caktuar. Nëse personi gjatë kryerjes së kundërvajtjes nuk i ka mbushur 16 vjet (fëmijë) nuk është përgjegjës për kundërvajtjen. Nëse kundërvajtja është kryer prej një fëmije, për këtë do të paralajmërohen prindërit e tij, respektivisht kujdestari, shkolla, institucion tjetër edukues, si dhe organi për kujdestari për zbatimin e masave edu-kuese. Kjo do ë thotë se përgjegjësia e kundërvajtjes është paraparë vetëm për personat fi zik të

cilët i kanë mbushur së paku 14 vjet.

Ligji për kundërvajtje dallon të mitur më të ri dhe më të vjetër. Nëse kundërvajtja është kryer prej personit të mitur i cili nuk i ka mbushur 16 vjet (i mitur më i ri), organi i cili udhëheq procedurën e kundërvajtjes kundër tij do ta ndërpres procedurën dhe do ta paralajmërojë në të ardhmen të

mos bëjë kundërvajtje. Nëse është përcaktuar këtyre personave të mitur, mund t’u shqiptohen masa edukuese. Nëse udhëhiqet procedurë kundërvajtëse kundër të miturit i cili i ka mbushur 16 vjet (i mitur

i vjetër), organi i cili udhëheq procedurën, mund të veprojë në të njëjtën mënyrë, si në rastin para-prak, duke pasur parasysh llojin e natyrës së kundërvajtjes, cilësitë personale të të miturit dhe rrethanat në të cilat është kryer kundërvajtja. Edhe në të dyja rastet, organi i cili udhëheq procedurën e kundër-vajtjes është i obliguar t’i paralajmërojë prindërit e të miturit, respektivisht kujdestarin, nëse duhet do të njoftojë edhe shkollën ose institucion tjetër edukues dhe organin për kujdestari për zbatimin e masave edukuese dhe disiplinore kundrejt të miturit.

Me përjashtim, i mituri më i vjetër mund të dënohet me dënim në të holla, nëse për shkak të natyrës së kundërvajtjes dhe cilësive të tij personale konstatohet se duhet të zbatohet një sanksion i tillë.

Për përgjegjshmërinë si supozim për përgjegjësinë për kundërvajtje të kryer vlen e njëjta për të cilën tanimë është folur për përgjegjshmërinë si përgjegjësi e supozuar për vepër penale, më lart. Edhe pse në Ligjin për kundërvajtje asgjë nuk fl itet për përgjegjshmërinë e reduktuar dukshëm si rrethanë e cila mund të ul përgjegjësinë dhe fajin me këtë dhe të ndikojë në dënim më të butë, nuk ka shkaqe ajo rrethanë të mos merret parasysh gjatë ekzekutimit të sanksionit për kundërvajtje.

Edhe për shkak shkallës së fajit si supozim për dënim, midis të drejtës së kundërvajtjes dhe asaj penale ekziston dallim. Ndërsa në të drejtën penale përgjegjësia për vepër penale të kryer prej

pakujdesisë është përjashtim (përgjigjet vetëm kur me ligj është përcaktuar në mënyrë taksative), përgjegjësia për kundërvajtje të kryer prej pakujdesisë është rregull. Me përjashtim me dispozitat për kundërvajtje, mund të përcaktohet se kryerësi do të dënohet vetëm për paramendim. Ajo është si pasojë e karakterit të shumicës së kundërvajtjeve si vepra ndëshkuese të kërcënimit (shkelje e dispozi-tave). Në lidhje me këtë e ndryshme është rëndësia edhe e mashtrimit ligjor. Për dallim prej të drejtës penale, sipas së cilës, mashtrimi ligjor është shkak fakultativ për zbutjen e dënimit, respektivisht për lirim prej dënimi, në të drejtën e kundërvajtjes në mënyrë taksative është nënvizuar, se panjohu-

ria e dispozitave me të cilat kundërvajtja është paraparë nuk fal. Me këtë dëshirohet të ndikohet qytetarët të njihen me dispozitat, shkelja e të cilave paraqet kundërvajtje.

Sa i përket objektivitetit ose mashtrimit real, ai, si në të drejtën penale, ashtu edhe në të dre-jtën e kundërvajtjes, paraqet rrethanë e cila e përjashton përgjegjësinë vetëm që në të drejtën e

kundërvajtjes është zgjeruar dhe e përjashton përgjegjësinë për kundërvajtje dhe kur kundër-

vajtja është kryer nën ndikimin e ndonjë fuqie, kërcënimi ose detyrimi. Në teori ajo shpjegohet si pamundësi, të bëhet diçka (p.sh., vetura nuk ka rripa të sigurimit, sepse nuk ka pasur në shitje).

193


PERSONI JURIDIK SI SUBJEKT I KUNDËRVAJTJES

Për personin juridik, njëjtë si për qytetarët është paraparë përgjegjësi për kundërvajtjen e kryer. Personi juridik përgjigjet për kundërvajtje nëse me dispozita për kundërvajtje në mënyrë taksative

është përcaktuar ai të përgjigjet për kundërvajtje, nëse deri te kundërvajtja ka ardhur me veprim

ose lëshim të organit të tij të udhëheqjes, ose të personave të tij përgjegjës me detyra për mbikëqyre,

respektivisht me veprime të një personi tjetër i cili ishte autorizuar të veprojë në emër të personit juridik.

Për kundërvajtje të personit juridik përgjigjet edhe personi përgjegjës i personit juridik të

cili i është besuar një grup i caktuar i çështjeve. Ai mund të jetë p.sh., organ individual i udhëheqjes, respektivisht drejtori, udhëheqësi i shërbimit komercial, kontabilisti, arkëtari, përgjegjësi i depos, etj.). Me ligjin për kundërvajtje është përjashtuar përgjegjësia e personit përgjegjës, nëse ai ka vepruar në bazë të urdhrit të një personi tjetër përgjegjës ose organ i udhëhequr dhe nëse ai i ka ndërmarrë të gjitha veprimet e nevojshme të cilat në bazë të ligjit, një dispozite tjetër ose një akti të përgjithshëm ishte i obliguar ta ndërmerr për të penguar kryerjen e kundërvajtjes.

Personi përgjegjës është përgjegjës për kundërvajtjen e kryer nëse kundërvajtja është kryer me

ekzekutim ose lëshim. Përgjegjësia e tij nuk ndërpritet as për shkelësin e marrëdhënies së punës ose shërb-imin te personi juridik, as për shkak të pamundësisë personi juridik të dënohet për shkak të ndërprerjes së tij.

Për kundërvajtje të personit juridik ose përgjegjës mund të përcaktohet vetëm dënim në

të holla. Disa persona juridik dhe organe shtetërore sipas karakterit të tyre nuk mund të jenë subjekt i përgjegjësisë për kundërvajtjen e kryer. Por, me ligj të veçantë mund të parashihet përgjegjësi për kundërvajtje të kryer të nëpunësit të organit shtetëror ose lokal edhe pse nuk është paraparë përgjegjë-si për vetë organin në emër të të cilit ai punon.

SANKSIONET E KUNDËRVAJTJES

Sanksionet e kundërvajtjes janë dënime, masa mbrojtëse dhe masa të karakterit edukues.

Masat e karakterit edukues mund t’u shqiptohen kryerësve të mitur të kundërvajtjeve.

Dënimi është sanksion me të cilin merret ose kufi zohet ndonjë e drejtë e kryerësit të kundër-vajtjes. Ekzistojnë dy lloje të dënime të kundërvajtjes: dënimi në të holla (gjobë) dhe dënimi me

burg. Për rastet më të lehta të kryerësit të kundërvajtjes, në vend të dënimit me burg të përcaktuar ose dënimi në të holla mund t’i shqiptohet vërejtje ose qortim.

Vërejtja nuk është dënim i cili mund të shkruhet për kundërvajtje, pa dallim se mund të shqip-tohet për kryerësin e kundërvajtjes në vend të dënimit të përcaktuar.

Për kundërvajtjen e njëjtë mund të shkruhet gjobë (dënim në të holla) alternative (ose-ose) dhe dënim me burg, ose gjobë dhe masë të sigurisë. Për kundërvajtje të kryer për fi timin e dobisë materiale me ligj për kundërvajtjen e njëjtë mund të shkruhen edhe të dyja dënimet bashkë, kurse mund vetëm njëra prej atyre dënimeve (në të holla ose dënim me burg, kuptohet nëse është paraparë dënim me burg si sanksion).36

Me ligjin në fuqi për kundërvajtjet nuk është paraparë dënim me burg si sanksion për

kundërvajtjen e kryer, sepse në sistemin tonë ligjor dënim me burg, mund të shqiptohet vetëm për vepër penale në procedurë penale.

Dënimi në të holla i cili në ligj është quajtur gjobë mbetet si sanksion kryesor. Gjoba

është lloj specifi k i dënimit në të holla, e cila mund të shqiptohet bashkë dhe njëkohësisht me

36 Dënimi me burg, sipas Ligji të mëparshëm për kundërvajtje kishte mundësi të shqiptohet në kohëzgjatje prej një deri 30 ditë. Për kundërvajtje më të rënda kundër sigurisë në komunikacion, kishte mundësi të shkruhet dënim me burg në kohëzgjatje edhe deri 60 ditë.

194


masën mbrojtëse. Konsiston në pagesën e një shume të përcaktuar në të holla.37 Në raste të arsye-shme, nëse kryerësi nuk ka pronë, nuk është i punësuar, vuan prej një sëmundje, etj., mund t’i lejohet gjobën ta paguajë në rata. Në kushte të caktuara të përcaktuara me ligj dënimi në të holla mund të

zëvendësohet me dënim me burg. Kështu veprohet në qoftë se i dënuari, dënimin në të holla nuk

e paguan në afatin e caktuar.

Masat mbrojtëse, respektivisht masa për siguri janë sanksione të kundërvajtjes specifi ke. Qëllimi i këtyre masave është e drejtuar në pengimin e kundërvajtjeve me ndërmarrjen e veprimeve juridike me të cilat shmangen kushtet dhe gjendjet të cilat sjellin deri te kundërvajtjet. Mund të përcak-tohen vetëm me ligj dhe të shqiptohen bashkë me dënimin me burg ose dënim në të holla, nëse me ligj nuk është paraparë të mund të shqiptohet ndaras dhe individualisht.

Me Ligjin për kundërvajtje janë paraparë këto masa mbrojtëse, si sanksione: 1) ndërprerje e vlefshmërisë së lejes so vozitjes; 2) ndalesë e drejtimit të automjetit motorik; 3) ndalesë e ushtrimit të profesionit, veprimtarisë ose detyrës; 4) përndjekja e huajit prej vendit dhe 5) shërim i detyrueshëm i alkoolistëve dhe narkomanëve (persona me sëmundje të varësisë).

Masat e veçanta të kundërvajtjes paraqesin konfi skim të pronës dhe dobisë pronësore si dhe

konfi skimin e sendeve. (Për shqiptimin e këtyre masave ndaj personave fi zik në mënyrë adekuate zba-tohen dispozitat e kodit penal për shqiptimin e masave të këtilla.) Masat e këtilla mund të shqiptohen nga ana e gjykatës kompetente. Organi (i administratës) kompetent për kundërvajtje prej masat e

përmendura, mund ta zbatojë vetëm masën e konfi skimit të sendeve. Për masat e tjera, nëse organi i kundërvajtjeve vlerëson se duhet të shqiptohen, do të parashtrohet kërkesë për inicimin e procedurës për kundërvajtje, p.sh., distancimi prej një vendi të caktuar.

Të miturit më të ri (prej 14 deri 16 vjet) mund t’i shqiptohet vetëm masë edukuese, p.sh., qortim ose udhëzim në shtëpinë disiplinore për të mitur, mbikëqyrje e përforcuar prej prindërit, kujd-estari ose familje tjetër ose institucion social, etj., kurse ndaj të miturit më të vjetër (16 deri 18 vjet),

masë edukuese, me përjashtim edhe gjobë.

ZBATIMI I DËNIMEVE DHE MASAVE TË KUNDËRVAJTJES

Qëllimi i sanksionimit (dënimit) është të pengohen shkeljet e rendit publik, kryerësit të

mos kryejnë kundërvajtje, të përmirësohen, edukativisht të ndikohet mbi të tjerët të mos krye-

jnë kundërvajtje dhe të ndikohet në zhvillimin e disiplinës shoqërore dhe moralin dhe vetëdijen shoqërore.

Dënimi për të plotësuar qëllimin e vet nevojitet dënimi të jetë ligjor dhe i individualizuar. Kjo do ë thotë se dënimi duhet të jetë në korniza të ligjit, kurse organi i cili e shqipton t’i ketë parasysh, të gjitha rrethanat të cilat mund të ndikojnë dënimi të jetë më i vogël ose më i madh (pesha e kundër-vajtjes, pasojat të cilat kundërvajtja i ka shkaktuar, rrethanat nën të cilat kundërvajtja është kryer, cilësitë personale të kryerësit, lëvizja e kryerësit pas kryerjes së kundërvajtjes, etj.).

Për kundërvajtje më të lehta të kryerësit, mund t’i shqiptohet dënimi i cili është më i vogël

se ai i paraparë (në kuadër të minimumit ligjor të atij lloji të dënimeve), kurse nëse janë në pyetje raste shumë të lehta për të cilat kryerësi në vend të dënimit në të holla mund t’i shqiptohet vërejtje.

Nëse i dënuari nuk e paguan dënimin në të holla, ai zëvendësohet me burg sipas dispozi-

tave të cilat vlejnë për zëvendësimin e gjobave me burg për vepra penale.

37 Shuma në të holla me emrin gjobë për personin fi zik nuk mund të jetë më e vogël se 15 euro, as më e madhe se 1000 euro, kurse për personat juridik 50 (minimum), respektivisht 2000 euro (maksimum) në kundërvlerë me denarë.

195


VJETËRSIMI NË TË DREJTËN E KUNDËRVAJTJES

Sanksionet e kundërvajtjes do të arrijnë qëllimin e dëshiruar nëse shqiptohen dhe ekzekutohen menjëherë pas kryerjes së kundërvajtjes. Vjetërsimi mund të paraqet pengesë të veçantë për shkak të së cilës nuk mund të iniciohet dhe udhëhiqet procedurë, respektivisht të ekzekutohet sanksioni kundër-vajtës i shqiptuar.

Procedura e kundërvajtjes nuk mund të iniciohet nëse kalon një vit prej ditës së kryerjes së kundërvajtjes. Nëse për kundërvajtjen është paraparë gjobë në një shumë të caktuar, e cila paguhet prej personit zyrtar, në vendin e ngjarjes, ndjekja vjetërsohet në afat prej 6 muaj prej ditës së kryerjes së kundërvajtjes. Nëse kalon dy herë (dyfi sh) më tepër se koha e paraparë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes, procedura nuk mund të udhëhiqet madje edhe kur procedura është iniciuar.

Dënimet dhe masat e shqiptuara nuk mund të ekzekutohen nëse prej ditës së vendimit përfun-dimtar me të cilin është shqiptuar ndonjë prej këtyre sanksioneve ka kaluar një vit.

Vjetërsimi i ndjekjes dhe ekzekutimi i dënimeve, respektivisht masat ndërpriten me çdo ve-

prim të ndërmarrë prej organit kompetent për inicimin e procedurës së kundërvajtjes, respektiv-

isht për ekzekutimin e sanksionit kundërvajtës.

197

PROCEDURA E KUNDËRVAJTJES


SUBJEKTET DHE PJESËMARRËSIT TJERË NË PROCEDURË TË KUNDËRVAJTJES

Në procedurën e përgjithshme të kundërvajtjes e cila udhëhiqet para gjykatës kompetente mar-rin pjesë së paku tri subjekte: organi, respektivisht personi i autorizuar për inicimin e procedurës së kundërvajtjes (subjekt i ndjekjes), i padituri dhe organi i kundërvajtjes (qoftë gjykata, organi i ad-ministratës ose organe tjera të autorizuara dhe organizata).

Nëse për kundërvajtjen vendos organ i veçantë i kundërvajtjeve, p.sh., komisioni i autorizuar pranë administratës për dogana, funksioni i ndjekjes dhe gjykimit është i organit të njëjtë.

Në procedurën e kundërvajtjes mund të marrin pjesë edhe persona tjerë, si p.sh., avokati dhe të afërm të të paditurit. Kur kërkesa për inicimin e procedurës për kundërvajtje është parashtruar prej një organi tjetër, i dëmtuar mund të jetë organi i ndjekjes dhe bartësi i kërkesës civile-juridike. Nëse ud-

hëhiqet procedurë kundër personit të mitur i cili është i paditur për kundërvajtje në atë detyrimisht merr pjesë organi për kujdestari, respektivisht përfaqësuesi i tij ligjor (prindërit). Në fushëveprimin më

të gjerë të pjesëmarrësve janë përfshirë, p.sh., dëshmitarët, ekspertët, interpretuesit, mbajtësit e do-kumenteve, mbajtësit e sendeve të cilët duhet të jepen në kontroll, etj. Me rregullat e procedurës së

kundërvajtjes janë rregulluar autorizimet dhe detyrimet e çdo subjekti procedural i cili merr pjesë

në procedurë. Fushëveprimi i autorizimeve dhe detyrimeve të tyre të secilit prej subjekteve të cilët mar-rin pjesë në procedurë quhet funksion procedural. Duke pasur parasysh rolet e ndryshme në proce-durë, funksionet procedurale paraqiten si funksion i ndjekjes, funksion i mbrojtjes dhe funksion i

gjykimit (vendimmarrjes). Funksion relativisht të pavarur ka edhe bartësi i kërkesës civile-juridike.

SUBJEKT I NDJKEJES

Kur për udhëheqjen dhe vendimmarrje në procedurë është gjykata kompetente, procedura nuk mund të iniciohet dhe të udhëhiqet, nëse nuk është parashtruar kërkesë nga ana e subjektit të autorizuar të ndjekjes. Procedura mund të udhëhiqet vetëm kundër të paditurit për të cilin parashtrohet kërke-

sa për inicimin e procedurës së kundërvajtjes edhe për atë pjesë e cila në kërkesë është nënshkruar.

Në rast të tërheqjes së kërkesës, procedura do të ndërpritet me vendim, kurse në rast të ndryshimit të përshkrimit faktik të veprës, procedura do të harmonizohet sipas përshkrimit të ndryshuar të veprës.

Subjekte të ndjekjes janë: 1) organi i administratës në kompetencë të të cilit është ekzekutimi direkt ose mbikëqyrja mbi ekzekutimin e dispozitave me të cilat është paraparë kundërvajtja, 2) Minis-tria për punë të brendshme (organet e policisë), 3) inspektorët e autorizuar, 4) prokurori publik dhe 5)

i dëmtuari.

Ministria për punë të brendshme dhe inspektorët e autorizuar janë organe të administratës të cilët parashtrojnë kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes kur janë kompetent për ekzekutim direkt të dispozitave, respektivisht të ushtrojnë mbikëqyrje mbi zbatimin e dispozitave me të cilat është paraparë kundërvajtja. Ligji për kundërvajtje i ka ndarë në mënyrë të veçantë, sepse ata sipas natyrës së çështjeve, më shpesh paraqiten si organe të ndjekjes.

Prokurori publik duke kryer funksionin e përgjithshëm të ndjekjes së kryerësve të veprave ndëshkuese, mund të parashtrojë kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes për çdo kundër-vajtje, mund të paraqesë ankesë dhe disa mjete të jashtëzakonshme juridike kundër vendimit të sjellë për kundërvajtje dhe kur nuk ka parashtruar kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes. Za-konisht, prokurori publik paraqitet si organ i ndjekjes kur do të refuzojë fl etëparaqitjen për vepër

penale, respektivisht kur ka hequr dorë prej ndjekjen e fi lluar penale në procedurë penale, sepse lloga-

198


rit se vepra konkrete penale për shkak të rrezikshmërisë së saj të vogël dhe rëndësinë e vogël dhe mospasjen e pasojave të dëmshme nuk është vepër penale, por kundërvajtje (me kusht vepra e tillë të jetë paraparë si kundërvajtje).

Organizatave (institucionet, entet, etj.) të cilëve u është besuar autorizimi publik në mënyrë di-rekte t’i ekzekutojnë dispozitat kanë të drejtë dhe detyrë të parashtrojnë kërkesë për inicimin e pro-cedurës së kundërvajtjes nëse shkelja e dispozitës paraqet kundërvajtje. (P.sh., shkollat fi llore dhe të mesme mund të parashtrojnë kërkesë për inicimin e procedurë për kundërvajtje kundër prindërve të cilët nuk i dërgojnë fëmijët e vet në shkollë).

I dëmtuar në procedurë të kundërvajtjes mund të jetë organi i ndjekjes. I dëmtuari është personi të cilit me shkeljen i është shkelur ndonjë e mirë (ajo e mirë nuk duhet të jetë e natyrës pronësore). Për dallim prej procedurës penale e cila për vepra të caktuara penale mund të iniciohet me padi private, në procedurën e kundërvajtjes nuk ka kundërvajtje për të cilën do të mund të iniciohet procedurë me kërkesë të të dëmtuarit, por për çdo kundërvajtje ndjekja është sipas detyrës zyrtare. Nëse nuk ka organ në autorizim direkt të të cilit bie dispozita me të cilën është paraparë kundërvajtja, ndjekjen mund ta ndërmerr prokurori publik.

I dëmtuari mund të paraqesë kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes pavarësisht prej asaj nëse ndonjë prej organeve të autorizuara ka parashtruar një kërkesë të tillë. Megjithatë, edhe kur i dëmtuari paraqet kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes, ai nuk paraqitet, në emër të vet, privatisht, por si të ushtrojë funksion publik të ndjekjes së kryerësit të kundërvajtjes. I dëmtuari i cili ka paraqitur kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes ka të drejtën e ankesës kundër aktgjy-kimit të shkallës së parë ose vendim për kundërvajtje.

I dëmtuari në procedurë e kundërvajtjes paraqitet edhe në këto, dy role: 1) si bartës i

kërkesës civile-juridike dhe 2) të merret në pyetje si dëshmitar.

I dëmtuari deri në sjelljen e vendimit për kundërvajtje mund të parashtrojë kërkesë për

kompensim të dëmit e cila i është shkaktuar me kundërvajtje. I dëmtuari mund të merret në py-

etje edhe si dëshmitar për deklaratë të rrejshme. Për këtë më tepër fl itet në një prej përmbajtjeve për pozitën e të dëmtuarit në procedurë të kundërvajtjes.

I PADITURI

I paditur është personi kundër të cilit udhëhiqet procedurë e kundërvajtjes. I padituri mund të jetë person fi zik dhe juridik dhe personi përgjegjës i personi juridik. Ky është nocioni i përgjithshëm në të gjitha situatat procedurale në të cilat gjendet personi kundër të cilit udhëhiqet procedurë për kundërvajtje, duke fi lluar prej inicimit të procedurës deri në plotfuqishmërisë së vendimit të sjellë (ak-tgjykim ose vendim) për kundërvajtje, në varësi prej asaj nëse gjykata ka vendosur ose ndonjë organ kundërvajtës i autorizuar i administratës.

I padituri quhet i gjykuar ose i dënuar. I padituri do të quhet i gjykuar ose i dënuar kur vendi-min me të cilin do të dënohet për kundërvajtje do të bëhet i plotfuqishëm.

Personi llogaritet si i paditur pas pranimit të kërkesës për inicimin e procedurës për

kundërvajtje, respektivisht prej vetë evidentimit të kërkesës së pranuar në organ (gjykatë). Procedura e kundërvajtjes mund të iniciohet me vendim ose konkluzion të përgatitur në formë të shkruar, ndon-jëherë, mund të iniciohet edhe pa një akt të tillë.

Që të mos dënohet i padituri i pafajshëm, ai për këtë, gëzon një varg të garancive proce-

durale dhe shërbime të cilat i mundësojnë të realizoj të drejtën e vetë të mbrojtjes. I padituri mund të mbrohet si di dhe të shërbehet me të gjitha mjetet e mundshme të cilat i qëndrojnë në dispozicion, përfshirë edhe të drejtën të mos përgjigjet në pyetjet e parashtruara.

199


Gjykatësi ose organi i kundërvajtjes është i obliguar të paralajmërojë të paditurin se me mosd-hënien e përgjigjeve në pyetjet e parashtruara mund të vështirësojë konstatimin e atyre fakteve të cilat janë në dobi të tij dhe në rast se gjykohet se nuk do të mund të kërkojë kompensim të dëmit për dënim të padrejtë, sepse me qëndrimin e vetë pasiv vetë ka kontribuar në sjelljen e vendimit e vendimit për dënim.

Mosdhënia e përgjigjes në pyetjen e parashtruar, ndonjëherë, mund të merret si rrethanë rën-duese për të paditurin. Kjo veçanërisht ka lidhje me ndalesën për parashtrimin e pyetjeve kapcioze

(në të cilat bën pjesë kinse njohja për disa fakte) dhe pyetje sugjestive (të cilat udhëzojnë në atë çfarë përgjigje të mund të pritet), me të cilat jo vetëm që nuk mund të ndikojë mbi të paditurin për nxjer-

rjen e deklaratës me dhunë, (p.sh., me detyrim, kërcënim, premtim, etj.), por edhe ndalohet pranimi

i të paditurit të merret si rrethanë lehtësuese.

I padituri ka të drejtë të jep propozime për udhëheqjen e procedurës dhe për ndërmarrjen

e veprimeve të caktuara procedurale, të propozojë prova dhe të marrë pjesë në mbajtjen e tyre, të paraqesë ankesë ose kundërshtim, si dhe të paraqesë ndonjë prej mjeteve të jashtëzakonshme ligjore. Shumë prej parimeve në procedurë të kundërvajtjes, si p.sh., parimi i dëgjimit të paditurit, parimi i ekzaminimit të së vërtetës, parimi i të drejtës së ankesës, etj., shkojnë në dobi të të paditurit, sepse me ato sigurohet veprim dhe vendimmarrje ligjore dhe objektive. Në procedurën e kundërvajtjes, njëjtë si edhe në procedurën penale ekzistojnë parime dhe institucione të cilat ekskluzivisht janë në dobi të të paditurit me qëllim të paditurit edhe më tepër t’i lehtësohet pozita në procedurë dhe t’i jepen kushte sa më të volitshme për t’u mbrojtur.

Njëra prej atyre parimeve është parimi i ndalimit të ndryshohet vendimi në dëm të të pa-

diturit sipas mjetit juridik, të ndërmarrë ekskluzivisht në dobi të të paditurit (parimi i reformatio in

peius). Si bartës të funksionit të mbrojtjes së të paditurit i njihet e drejta e ankesës dhe të mjeteve

tjera juridike. Nëse vendimi sipas ankesës dhe mjetet tjera juridike të paraqitura në dobi të të paditurit do të mund të ndryshohet në dëm të tij, kjo do të ndikonte ai të mos shërbehet me ato mjete, sepse, ato do të dobësonin të drejtën e tij të mbrojtjes, që në fund të fundit është edhe në dëm të ligjshmërisë në procedurën e kundërvajtjes.

Derisa vendimi për kundërvajtjen e kryer me të cilën i padituri dënohet nuk bëhet e plot-

fuqishme, i padituri nuk mund të llogaritet si kryerës i kundërvajtjes. Kjo quhet prezumim i pafajë-

sisë, e cila të paditurin e sjell në pozitë të mos mbrohet: sepse ngarkesa e të provuarit është e organit, respektivisht e personit i cili e ngarkon për kundërvajtje. Për vendimin e tillë për kundërvajtjen e

kryer e cila nuk e plotfuqishme për të paditurin si kryerës i kundërvajtjes nuk mund të dalin kur-

rfarë pasoja.

Nëse disa fakte dhe rrethana kanë mbetur të papërcaktuara sa duhet, kurse të cilat janë në

dëm të të paditurit, gjykata ose një organ tjetër për kundërvajtje, të cilit ndonjëra prej atyre fakteve në bazë të mjeteve provuese në dispozicion i mbetën të pashpjeguara, do të merret ajo e cila për të

paditurin është më e volitshme. P.sh., nëse pas procedurës së zbatuar të marrjes në pyetje, respektiv-isht procedurës provuese ka mbetur e pashpjeguar nëse i padituri vozitës ka kaluar nëpër të dritën e verdhë ose të kuqe të semaforit, do të merret se ka kaluar në dritën e verdhë, sepse ajo për të paditurin është më e volitshme.

I padituri ka të drejtën e një mbrojtësi. Shpesh ndodh për shkak të pasaktësisë së padisë, mos-njohja e dispozitave, për shkak të disa mungesave trupore ose për shkak të gjendjes psikologjike në të cilën është gjendur të mos jetë në gjendje vetë të mbrohet. Në atë rast, të paditurit i ndihmon mbrojtësi. Për dallim prej procedurës penale, në të cilën ka raste kur i padituri duhet të ketë mbrojtës, edhe nëse nuk merr mbrojtës, mbrojtës i cakton gjykata sipas detyrës zyrtare, në procedurë të kundërvajtjes nuk

ekzistojnë raste të mbrojtjes së detyrueshme. Megjithatë, në raste të caktuara, veçanërisht kur kemi të bëjmë për persona të mitur, të paditurit mund t’i caktohet mbrojtës.

200


Të paditurit mund t’i ndihmojnë edhe disa prej të afërme të tij (prindërit, fëmijët), respektiv-isht ndonjë person tjetër me të cilin është në marrëdhënie të veçantë (bashkëshort-e, kujdestari, etj.). Këta persona, pa mos e pyetur të paditurin mund të angazhojnë mbrojtës, kurse mund edhe në dobi të tij të paraqesin ankesë dhe kundërshtim. Sipas rregullave të procedurës penale, këto persona do të mund të kërkojnë përsëritje të procedurës së kundërvajtjes për rehabilitimin e të paditurit i cili në ndërkohë ka vdekur.

ORGANET E KUNDËRVAJTJEVE

Përveç gjykatave, organe të kundërvajtjes në procedurë të kundërvajtjes janë edhe organet e administratës dhe organet tjera me autorizim.

Procedura e kundërvajtjes mund të udhëheq edhe sanksion të kundërvajtjes mund të shqiptojë gjykata kompetente. Procedurën në shkallë të parë e udhëheq gjykatësi individual i gjykatës themelore, kurse në shkallë të dytë, sipas mjeteve juridike, p.sh., nëse është paraqitur ankesë, këshilli prej tre gjy-qtarëve të gjykatës së apelit.

Për disa kundërvajtje të kryera në një sferë të caktuar, procedurë mund të udhëheqin dhe sank-

sion kundërvajtës mund të shqiptojnë organet kompetente të administratës, p.sh., organet tati-more, organet doganore ose organet e veçanta si dhe organizatat (institucionet) me autorizim. Organet e administratës udhëheqin procedurë nëse me ligj është përcaktuar se janë ekskluzivisht kompetent të veprojnë. Procedurën para këtyre organeve të kundërvajtjes e udhëheq komisioni i tyre i autorizuar

për vendimmarrjes për kundërvajtje, e përbërë prej personave zyrtar me nivel përkatës të përgatitjes profesionale dhe me përvojë prej të cilëve së paku njëri është jurist i diplomuar me provimin e dhënë të jurisprudencës. Me përjashtim, organi i kundërvajtjes mund të jetë kompetent të veprojë për të gjitha kundërvajtjet nëse është përcaktuar gjobë me shumë saktë ose deri në një shumë të caktuar, p.sh., deri 500 € për person fi zik, respektivisht 1000 € për person juridik në kundërvlerë me denarë dhe nëse është përcaktuar shqiptimi i gjobës në vend ngjarje në të a.q. procedurë e detyrueshme.

Vendimi i organit të administratës, (Ministria për punë të brendshme (policia), drejtoria e doga-nës, etj.) për dënim për kundërvajtje të kryer në procedurë të detyrueshme, mbetet në fuqi vetëm nëse kundër tij i padituri nuk paraqet ankesë. Organet e administratës të cilat sjellin vendim në proce-durë të detyrueshme, kushtimisht janë organe të kundërvajtjes. Organi i kundërvajtjes është edhe personi zyrtar, p.sh., polici i autorizuar në komunikacion, inspektori i autorizuar, etj., i cili është i autori-zuar të bëjë pagesën e gjobës së përcaktuar, në shumë të caktuar në vendngjarje. Personi zyrtar në këtë rast kushtimisht është organ i kundërvajtjes, sepse nëse i padituri refuzon ta paguaj dënimin, kundër tij paraqet fl etëparaqitje, respektivisht kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes, me çka fi llon të rrjedh procedurë e rregullt.

Kompetenca lokale në procedurë të kundërvajtjes përcaktohet sipas vendit në të cilin është kryer kundërvajtja. Për udhëheqjen e procedurës së kundërvajtjes është ajo gjykatë ose organ tjetër i kundër-vajtjes në territorin e së cilës është kryer kundërvajtja. Nëse nuk mund të përcaktohet vendi i kryerjes së kundërvajtjes, për udhëheqjen e procedurës është kompetent gjykata themelore, respektivisht organi tjetër i kundërvajtjes në territorin e së cilës gjendjen vendqëndrimi ose vendbanimi i të paditurit. Duke u nisur prej parimit të kursimit ekziston mundësi, gjykata e cila sipas vendit të kryerjes është kompetente për kundër-vajtjen, lënda ia dorëzon gjykatës në territorin e së cilës qëndron i padituri, nëse me këtë lehtësohet ud-hëheqja e procedurës dhe nëse në atë rajon vlen e njëjta dispozitë me të cilën është paraparë kundërvajtja.

Konfl ikti i kompetencave në procedurën e kundërvajtjes zgjidhet sipas rregullave të njëjta të cilat zbatohen në procedurën penale. Për konfl ikt të kompetencave midis gjykatave dhe organeve të kundërvajtjeve vendos gjykata kompetente për vendimmarrje për kontestin administrativ (Gjykata ad-ministrative).

201


I DËMTUARI

Përveç të drejtës të paraqesë kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes, është paraparë edhe e drejta e të dëmtuarit, vetë ose përmes përfaqësuesit të tij (të autorizuarit) të mund të parashtrojë propozime dhe të paraqesë prova. Deri në sjelljen e vendimit për kundërvajtjen e kryer i dëmtuari

ka të drejtë të paraqesë edhe kërkesë për kompensim të dëmit të shkaktuar me kundërvajtjen.

Edhe pse, për zgjidhjen e këtyre kontesteve për kompensim të dëmit është kompetent gjykata në pro-cedurë të veçantë fi nanciare, për shkak të kursimit, është paraparë mundësi për kompensimin të ven-dosë gjykata në procedurë të kundërvajtjes, në qoftë se ajo ka mundësi të konstatohet në procedurë të kundërvajtjes dhe nëse me atë nuk vonohet procedura.

Gjykata do të vendosë për kompensim të dëmit në procedurë të kundërvajtjes, nëse

lartësia e dëmit është pjesë përbërëse e elementit të kundërvajtjes. Për kompensimin e dëmit të shkaktuar me kundërvajtjen, gjykata do të vendosë në pajtim me dispozitat e të drejtës civile materiale dhe të drejtës procedurale. ekziston mundësi, palët të arrijnë marrëveshje i dëmtuari të heq dorë

prej kërkesës, i padituri të mund ta pranojë kërkesën, por edhe të mund të vendosë kundërshtim për prishjen e marrëveshjes.

Gjykatësi i gjykatës, mund të kërkojë dëmshpërblimet, kërkesën ta pranojë në tërësi ose pjesërisht ose i dëmtuari dhe i padituri, plotësisht ose me tepricën e kërkesës ta udhëzojë në ndërgjy-qësi civile. Gjykata nuk mund ta refuzojë kërkesën për kompensim të dëmit. E vetmja që mund të bëjë është të dëmtuarin ta udhëzojë në ndërgjyqësin civile me çka të dëmtuarit nuk i shkelet e drejta dhe prandaj kundër vendimit për udhëzim në ndërgjyqësi nuk mund të paraqitet ankesë.

INICIMI DHE ZHVILLIMI I PROCEDURËS GJYQËSORE PËR KUNDËRVAJTJE

Procedurën e kundërvajtjes sipas kërkesës së subjektit të autorizuar e inicion gjykata kom-

petente. Procedura llogaritet si e iniciuar kur gjykata do të pranojë kërkesën për inicimin e procedurës së kundërvajtjes, respektivisht prej regjistrimit të kërkesës në regjistrin për kundërvajtje. Inicimi i pro-cedurës është i rëndësishëm, sepse prej atij momenti ndërpritet afati i vjetërsisë për inicimin e proce-durës kundër kryerësit të kundërvajtjes, personi kundër të cilit udhëhiqet procedura fi ton statusin e të paditurit, prej atëherë llogaritet se është përcaktuar kompetenca për udhëheqjen e procedurës, etj.

Gjykata do të refuzojë kërkesën për inicimin e procedurës së kundërvajtjes, nëse konstaton

se nuk ka kushte për inicimin e procedurës. Kërkesa do të refuzohet nëse vepra e cila i ngarkohet të paditurit nuk është paraparë si kundërvajtje (pavarësisht nëse ajo vepër është paraparë si vepër penale ose cenim), ose kur ekzistojnë baza të cilat e përjashtojnë kundërligjshmërinë (p.sh., kur vepra është kry-er në mbrojtje të nevojshme ose mjet i fundit). Kërkesa do të refuzohet edhe kur ekzistojnë baza të cilat e përjashtojnë përgjegjësinë e të paditurit, (p.sh., personi është i mitur, nuk i ka mbushur 14 vjet, personi është i papërgjegjshëm ose ka qenë në mashtrim real, respektivisht objektiv), ose kur ekzistojnë baza të cilat e përjashtojnë dënimin ose ndjekjen, (p.sh., nëse i padituri për këtë vepër, tanimë është dënuar në procedurë penale ose në procedurë për cenime), nëse personi është personi i cili gëzon imunitet diplo-matik, nëse i padituri, në ndërkohë, ka vdekur ose është sëmurë psikikisht, nëse është vjetërsuar lënda, etj. Kërkesa refuzohet me vendim (aktgjykim) i cili i dërgohet parashtruesit të kërkesës për inicimin e procedurës së kundërvajtjes (subjekt i ndjekjes) dhe kundër të cilit mund të paraqitet ankesë.

Në procedurën për sjelljen e një aktgjykimi ose vendimi gjykatësi i cili udhëheq proce-

durën është i obliguar të ndërmarrë gjithçka që nevojitet për të përcaktuar gjendjen e vërtetë të

çështjes, duke pasur kujdes të veçantë për të drejtën e të paditurit të mbrohet, kurse edhe për shpenzi-met e procedurës.

Gjykatësi mund të urdhërojë arrestimin e të paditurit nëse ai nuk paraqitet në ftesë ose nëse i padituri nuk mund të provë identitetin e tij dhe nuk ka vendqëndrim të përhershëm. Për të siguruar

202


prezencën e të paditurit në procedurë dhe për të penguar ikjen e të paditurit të dënohet, i padituri

mund të mbahet edhe ajo mbajtje nuk mund të zgjas më tepër se 12 orë. I padituri i cili është marrë

në pyetje, i cili nuk ka vendqëndrim të përhershëm në vendin tonë, kurse qëllimi të udhëtojë jashtë

vendit, me propozim të tij, në vend se të mbahet, mund të ofrojë garanci në të holla ose diçka me vlerë, prej të cilës në rast se e lëshon vendin, të mund të kompensohet dëmi dhe shpenzimet e proce-durës në rast se nuk e paguan gjobën.

Me Ligjin për kundërvajtje është paraparë mundësi edhe për marrjen e përkohshme të send-

eve dhe ngrirjen e përkohshme të transaksioneve dhe bllokimin e llogarive bankare. Marrjen e përkohshme të sendeve mund ta përcaktojë gjykata e cila udhëheq procedurë të kundërvajtjes, me urd-hër me shkrim. Personit për marrjen e sendit i jepet vërtetim me shkrim. Nëse sendi është që prishet, p.sh., perime ose pemë, e cila nuk mund të jepet në ruajtje, sendi do të shitet dhe të holla prej sendit të shitur deponohen në llogarinë e gjykatës. Për ngrirjen e përkohshme të transaksioneve dhe bllokimin e llogarive bankare, në mënyrë adekuate zbatohen dispozitat e Ligjit për procedurë penale.

Pas përfundimit të procedurës provuese në të cilën përcaktohen të gjitha faktet e rëndësishme për sjelljen e vendimit të rregullt dhe ligjor, sillet vendim (aktgjykim ose aktvendim).

VENDIMET NË PROCEDURËN E KUNDËRVAJTJES

Në procedurën e kundërvajtjes sillen, aktgjykime, vendime, konkluzione dhe urdhra. Za-konisht, procedura e kundërvajtjes përfundon me sjelljen e aktgjykimit ose vendimit në varësi prej asaj nëse procedurën e ka udhëhequr gjykata ose ndonjë organ kundërvajtës i administratës.38 Me aktgjy-

kim ose vendim vendoset: 1) për persona për të cilët kërkohet inicim i procedurës për kundërvajtje, 2) për kundërvajtje e cila është lëndë e kërkesës për dënimin e të paditurit, 3) për përgjegjësi të paditurit dhe 4) për ndërprerjen e procedurës.

Aktgjykimet dhe vendimet janë meritore ose formale. Me meritore vendoset për përgjegjësi-në e të paditurit, kurse me formale për ndërprerjen e procedurës për shkak të mosekzistimit të kushte të nevojshme formale për udhëheqjen e saj, kur janë në pyetje çfarëdo pengesa procedurale.

Aktgjykimet ose vendimet meritore mund të jenë ose gjykuese ose liruese. Aktgjykimi ose

vendimi gjykues sillet kur në procedurë të kundërvajtjes do të konstatohet se i padituri për kundër-

vajtjen për të cilën ngarkohet është fajtor dhe për atë i shqiptohet gjobë ose çfarëdo sanksioni tjetër për kundërvajtje. Aktgjykimi ose vendimi lirues sillet kur në procedurë do të konstatohet se vepra e

cila i ngarkohet të paditurit nuk është kundërvajtje (p.sh., vepra nuk është paraparë si kundërvajtje, ose se vepra është kryer në mbrojtjen të nevojshme ose mjetin e fundit, ose kur në bazë të një dispozite ajo është e lejuar, respektivisht urdhërohet një sjellje e tillë), ose nëse ekzistojnë baza (shkaqe) të cilat

e përjashtojnë përgjegjësinë (p.sh., vepra është kryer prej personit të mitur i cili nuk i ka mbushur 14 vjet, ose vepra është kryer në gjendje të papërgjegjshme ose vepra është kryer në mashtrim objektiv, respektivisht real), ose nëse në procedurë nuk është vërtetuar se i padituri ka kryer kundërvajtje e cila i ngarkohet (për shkak të mungesave të provave).

Për ndërprerjen e procedurë për shkaqe formale, sillet vendim, kur do të konstatohet se proce-dura e kundërvajtjes nuk mund të udhëhiqet për disa pengesa procedurale, si p.sh., i padituri ka vdekur, ka ardhur deri te vjetërsimi në ndjekjen, respektivisht vendimmarrje, i padituri pas kryerjes së kundër-vajtjes është sëmurë psikikisht, i padituri gëzon imunitet diplomatik, i padituri për atë vepër tanimë

38 Gjykata për përgjegjësi të kryerësit të rritur të kundërvajtjes vendos me aktgjykim, kurse për ndërprerjen e procedurës dhe veprimeve tjera ndihmëse në procedurë me vendim. Për përgjegjësi të kryerësit të mitur të kundërvajtjes gjykata vendos me vendim. Organet e kundërvajtjes, p.sh., organet e autorizuara të administratës, për kundërvajtje të kryer vendosin vetëm me vendim. Me konkluzion vendoset për veprime të cilat ndërmerren gjatë procedurës.

203


është gjykuar në procedurë penale ose në procedurë për cenim, subjekti i autorizuar për ndjekjen ka hequr dorë prej kërkesës për inicimin e procedurës së kundërvajtjes, etj.

Me urdhër ndërmerren masa të caktuara kundrejt të paditurit dhe pjesëmarrësve tjerë në proce-durë, të nevojshme për sigurimin e kushteve për udhëheqjen e procedurës, p.sh., urdhër për arrestimin e të paditurit, urdhër për mbajtje, etj.

PROCEDURA E KUNDËRVAJTJES PARA ORGANIT KUNDËRVAJTËS TË ADMINISTRATËS

Kur me ligj të veçantë vendimmarrja për kundërvajtje është caktuar në kompetencë të organit të administratës, p.sh., organ i doganës, i tatimeve ose organ tjetër, organi i administratës në atë rast paraqitet si organ i kundërvajtjes. Procedurën e kundërvajtjes para këtij organi e udhëheq komisioni

për vendimmarrje për kundërvajtje. Anëtarët e këtij komisioni janë të autorizuar persona zyrtar me nivel përkatës të përgatitje profesionale prej të cilave së paku njëri prej tyre është jurist i diplomuar me provim të dhënë të jurisprudencës.

Organi i kundërvajtjes procedurën e kundërvajtjes mund ta iniciojë sipas detyrës zyrtare,

me kërkesë të personit zyrtar të autorizuar ose organit të autorizuar39 dhe me kërkesë të të dëm-

tuarit. Përmbajtja e kërkesës për inicimin e procedurës së kundërvajtjes është paraparë me ligj dhe për këtë zakonisht përdoren formularët e printuar prej përpara. Procedura është urgjente përveç, nëse me ligj nuk është përcaktuar ndryshe. Gjatë udhëheqjes së procedurës së kundërvajtjes, organi i kundër-vajtjes në mënyrë adekuate i zbaton dispozitat e Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative.

Procedura llogaritet si e iniciuar me ndërmarrjen e çfarëdo veprimi me qëllim të udhëhiqet

procedurë e kundërvajtjes, p.sh., me njoftim me shkrim të kryerësit të deklarohet për faktet dhe

provat për lëndën. Nëse përmbushen kushtet për zbatimin e procedurës, organi i kundërvajtjes proce-durën e zbaton dhe do të sjellë vendim për kundërvajtjen e kryer. Provat e nevojshme për vërtetimin e gjendjes faktike dhe për vendimmarrje për kundërvajtjen sigurohen sipas detyrës zyrtare. Para sjelljes së vendimit për kundërvajtje, organi i kundërvajtjes, detyrimisht, me shkrim e njofton dhe i thotë kry-erësit të deklarohet për faktet dhe provat në afat prej tri ditë. Vendimi për kundërvajtje përmban hyrje, diapozitiv, arsyetim dhe këshillë për të drejtën e mbrojtjes gjyqësore.

Organi i kundërvajtjes në vend të gjobës për kundërvajtje më të lehtë kryerësit mund t’i

shqiptojë vërejtje.

Kundër vendimit për kundërvajtje të cilin e ka sjell organi i kundërvajtjes mund të parash-

trohet padi për inicimin e kontestit administrativ para Gjykatës administrative. Padia e cila e shtyn ekzekutimin e vendimit për pagesën e gjobës, parashtrohet në afat prej tetë ditë prej ditës së dërgimit të vendimit për kundërvajtjen.

MARRJA E VENDIMIT NË PROCEDURË TË DETYRUESHME

Vendimi për kundërvajtjen e kryer me të cilin i padituri dënohet me gjobë mund nën kushte të caktuara të merret edhe pa dëgjimin e tij., respektivisht pa zbatimin e procedurës paraprake. Vendimi i këtillë sillet në këto kushte: 1) për kundërvajtje të jetë paraparë gjobë, si sanksion i vetëm, 2) fl etëparaq-itja e personit zyrtar të autorizuar të bazohet në kontrollin e bërë direkt (vëzhgim) dhe prej fl etëparaq-itjes është e dukshme se i padituri ka kryer kundërvajtje dhe 3) i padituri të jetë person fi zik i rritur.

39 Organet e autorizuara në kuptimin e Ligjit për kundërvajtje janë organet e administratës shtetërore, prokurori publik, organet e komunave dhe organet tjera si dhe organizatat të cilat ushtrojnë autorizime publik në punën e të cilëve bën pjesë mbikëqyrja për ekzekutimin e ligjeve në të cilat janë paraparë kundërvajtjet.

204


Në procedurën e detyrueshme nuk mund të shqiptohet masa mbrojtëse as të vendoset për

kërkesën civile-juridike të të dëmtuarit.

Vendim në procedurën e detyrueshme mund të merr gjykata ose organi i kundërvajtjes i cili është i autorizuar të parashtrojë kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes. Organi i kundërvajtjes mund të sjellë vendim në procedurë të detyrueshme të shkurtër vetëm nëse për kundërvajtjen është paraparë gjobë në shumë fi kse. Nëse gjoba është përcaktuar në kornizën prej-deri, mund të shqiptohet vetëm gjoba më e ulët (shuma minimale) për atë kundërvajtje.

Kundër vendimit të marr në procedurë të detyrueshme të shkurtër, i padituri dhe personi i cili mund ta ndihmojë të paditurin (i afërm dhe persona tjerë me të cilët i padituri është në marrëdhënie të veçantë), mund të paraqesin kundërshtim në afat prej tetë ditë. Kundërshtimi dorëzohet në organin i cili e ka sjell vendimin dhe sipas tij vendos gjykatësi i cili e ka sjellë vendimin. Për kundërshtimin e per-

sonit të autorizuar nëse është paraqitur në afatin e përcaktuar (i padituri ose personi i cili i ndi-

hmon), gjykatësi sjell aktgjykim, me të cilin vendimi për kundërvajtje anulohet dhe menjëherë,

pastaj realizohet procedura e rregullt. Në procedurën e rregullt nuk mund të sillet vendim i cili për të paditurin është më i pavolitshëm se vendimi kundër të cilit është paraqitur kundërshtim. Me këtë në mënyrë të dukshme dhe të përkohshme i shmanget parimit të dëgjimit të të paditurit para sjelljes së vendimit në procedurë të rregullt.

MJETET JURIDIKE NË PROCEDURË TË KUNDËRVAJTJES

Në procedurë të kundërvajtjes mund të përdoren mjetet juridike të rregullta dhe të

jashtëzakonshme. Nëse përjashtohet kundërshtimi i cili mund të paraqitet kundër vendimit të sjellë në procedurë të shkurtër, ankesa mbetet si mjet i rregullt juridik i vetëm në procedurën e kundërvajtjes. Mjetet e jashtëzakonshme juridike të cilat mund të përdoren në procedurë të kundërvajtjes janë: kërkesa për mbrojtje gjyqësore, kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë dhe përsëritja e procedurës

së kundërvajtjes. Mjeti i jashtëzakonshëm juridik është i ngjashëm me kthimin e procedurës në gjend-jen e mëparshme në rast të lëshimit të afatit për ankesë si mjet i rregullt juridik.

ANKESA

Ankesa në procedurën e kundërvajtjes, njëjtë si në procedurat tjera është mjet i rregullt juridik. Mund ta paraqesin i padituri dhe persona të cilët i ndihmojnë (mbrojtësi, i afërmi, bashkëshorti-ja dhe të tjerë) parashtruesit të kërkesës për inicimin e procedurës së kundërvajtjes dhe prokurorit publik pa marrë parasysh nëse ka paraqitur kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes.

Ankesa i dorëzohet organit të shkallës së parë, në afat prej tetë ditë prej ditës së pranimit

të vendimit. Organi i shkallës së dytë (gjykata) përveç se i ekzaminon kushtet për ankesë, mund edhe ta kthejë në plotësim procedurën nëse është e pavolitshme, kurse mund edhe të ndryshojë aktgjyki-min e tij të mëparshëm (vendimin) për kundërvajtjen nëse, e pranon kërkesën e ankuesit në tërësi. Për

ankesën vendoset menjëherë, kurse më vonë në afat prej 3o ditë (për të huaj në afat prej tri ditë). Në ankesë në procedurë të kundërvajtjes është e nevojshme të zbatohen dispozitat për procedurë penale, për të cilën më lart është folur në përmbajtjen për ankesën në procedurë penale.

Kërkesa për mbrojtje gjyqësore është mjet i jashtëzakonshëm juridik me të cilën i padituri dhe personat të cilët i ndihmojnë, njëjtë si prokurori publik, mund në afat prej 8 ditë të refuzojnë akt-gjykimin e shkallës së dytë (vendim) për shkelje të ligjshmërisë (shkelje e të drejtës materiale, shkelje e rëndësishme e procedurës së kundërvajtjes, gjendje faktike e përcaktuar gabimisht ose jo sa duhet) kur me atë aktgjykim, respektivisht vendim të paditurit i është shqiptuar dënim me burg ose masë mbro-jtëse marrje e lejes për ushtrimin e veprimtarisë ose profesionit ose nëse është shqiptuar gjobë mbi

205


shumën e përcaktuar (për persona fi zik, respektivisht juridik). Me rastin e kësaj kërkese nuk mund të ndryshohet vendimi në dëm të të paditurit.

Procedura e kundërvajtjes e cila ka mbaruar me vendim të plotfuqishëm me kërkesë të dënu-

arit, mund të përsëritet për shkaqet e njëjta të njohura klasike për përsëritjen e procedurës (fakte dhe prova të reja, i padituri për veprën e njëjtë tanimë më dënuar). Për shkak të kushteve të njëjta pro-cedura mund të përsëritet edhe me kërkesë të prokurorit publik. Për përsëritjen vendos organi i shkallës së parë edhe për këtë nevojitet të zbatohen rregullat e procedurës penale.

PROCEDURA PËR ZGJIDHJE DHE NDËRMJETËSIM

Qëllimi i procedurë për zgjidhje dhe ndërmjetësim është të arrihet pajtim i kryerësve të kundër-vajtjeve dhe organeve kompetente për të larguar pasojat e dëmshme prej kundërvajtjes së kryer, kurse edhe të pengohet zgjidhja e përsëritshme për kundërvajtjet e njëjta. Organet e autorizuara, nëse ka kushte për zgjidhje, kanë obligim para se të parashtrojnë kërkesë për inicimin e procedurës t’i propozo-het kryerësit procedurë për zgjidhje.

Për zgjidhje përpilohet procesverbal në të cilin shënohen të dhënat për veprimin i cili paraqet kundërvajtje, kohën, vendin dhe mënyrën e kryerjes, personat okular, etj. Nëse kryerësit i është dhënë urdhërpagesë, e njëjta shënohet në procesverbal për zgjidhje. Urdhërpagesa për kundërvajtje të kryer lëshon personi zyrtar nëse kryerësi e ka pranuar veprën ose ajo personalisht ose në një mënyrë tjetër është vërtetuar prej personit zyrtar. Me nënshkrimin e urdhërpagesës së pranuar supozohet

se kryerësi pajtohet ta paguajë gjobën në afat prej tetë ditë. Në të kundërtën iniciohet procedurë pranë gjykatës kompetente.

Për kundërvajtje të caktuara kryerësit mund t’i propozohet procedura e ndërmjetësimit dhe ar-

ritje të marrëveshjes, të paguajë gjobën, që të mos iniciohet procedurë e kundërvajtjes. Për këtë për-pilohet procesverbal i nënshkruar prej të dyja anëve, i cili, pastaj dorëzohet në procedurë të më

tejshme të komisionit të veçantë për ndërmjetësim në kuadër të organit kompetent. Pas kësaj, me

kryerësin e kundërvajtjes nënshkruhet marrëveshje, ku ka mundësi gjoba të reduktohet përgjysmë. Nëse ndërmjetësimi mbaron pasueses paraqitet kërkesë për inicimin e procedurës së kundër-

vajtjes.

207

OPERACIONET DOGANORE


SISTEMI DOGANOR

Sistemi doganor është nënsistem i sistemit tregtar, njëjtë sikurse është sistemi tregtar në sistemin ekonomik, por edhe prej sovranitetit të tij, në mënyrë të pavarur t’i rregullojë raportet doganore me dis-pozita të sjella nga ana e organeve të tij shtetërore për realizimin e politikës për mbrojtjen e ekonomisë kombëtare gjatë këmbimit të mallrave me botën e jashtme.

Sistemi jonë doganor është autonom, sepse të gjitha dispozitat, masat dhe instrumentet në lidhje me pavarësinë doganore i sjell shteti ynë përmes organeve të saj shtetërore (Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, Qeveria, etj.). Përveç se është i autonom, ai është edhe unik, sepse është rregulluar me dispozita të cilat vlejnë për të gjitha subjektet e tërë rajonit doganor. Si vend kandidat të bëhet anëtari i Unionit evropian dispozitat tona doganore janë sjellë në pajtim me dispozitat e të drejtës evropiane doganore. Kuptohet se është mbajtur llogari edhe për detyrimet e marra me konventa dhe marrëvesh-jet e ndryshme ndërkombëtare.

Burimet ligjore të sistemit tonë doganor janë Ligji i doganës40, Ligji i tarifës doganore, si

edhe më tepër akte nënligjore të cilat dalin prej tyre. Në pjesën e sistemit doganor në republikën e Maqedonisë është përfshirë materia e marrëveshjeve ndërkombëtare, traktateve dhe konventave të cilat i ka pranuar dhe nënshkruar shteti ynë. Traktate të tilla bilaterale janë nënshkruar p.sh., me Sllo-veninë, Kroacinë, Serbinë, Bullgarinë, Turqinë, etj. Të rëndësishme janë edhe marrëveshjet të sjella prej Organizatës tregtare botërore, konventat e TIR41 dhe ATA42, etj. Më në fund si burime mund të numëro-hen zakonet tregtare dhe uzansat, veçanërisht klauzolat transportuese: ICOTERMS (Internacional Com-mercial Terms)43 të përcaktuara prej Dhomës ndërkombëtare tregtare dhe klauzolat për standardizim të përcaktuara prej Organizatës ndërkombëtare për standardizim (ISO).

Prej kësaj mund të konkludohet se sistemi doganor përbëhet prej masave dhe rregullave me

të cilat rregullohet materia e fushës së doganave dhe operacioneve doganore.

NOCIONET PËR DOGANËN

Dogana është lloj i tatimit të tërthortë i cili paguhet gjatë importit të mallrave prej jashtë

vendit.

Baza doganore në bazë të së cilës paguhet doganë paraqet çmim i zakonshëm i mallrave të cilat importohen, e rritur për shumën e shpenzimeve për transport dhe sigurim, të bëra gjatë bartjes së mall-rave deri në vendin tonë. Për disa norma si bazë për pagesë të doganës merret njësia masa e produktit.

Normat e doganave janë proporcionale dhe të përcaktuara në tarifë doganore, ku taksativ-isht dhe në mënyrë të shqyrtuar janë dhënë normat, të renditura sipas degëve dhe grupeve të prodhi-meve, norma doganore për çdo lloj të mallrave dhe baze doganore.

Me Ligjin për dogana janë përcaktuar principet sipas të cilave i gjithë malli i cili futet në ter-

ritorin doganor të Republikës së Maqedonisë i nënshtrohet pagesës së doganës, përveç atyre mallrave për të cilat në tarifën doganore është paraparë import i lirë pa doganë. Doganë nuk paguhet

40 Ligji për dogana (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 39/05 dhe 4/08).

41 Ajo është shenja e cila përdoret në transportin ndërkombëtar të mallrave.

42 Shenjë për import të përkohshëm në tregun ndërkombëtar.

43 Shprehje ndërkombëtare për uzansat ndërkombëtare tregtare.

208


dhe kalojnë në normat e menduara për eksport prej vendit tonë në vendet e jashtme. Në sistemin tonë doganor nuk është paraparë pagesë e doganës gjatë transitit (kalim, respektivisht transport) përmes territorit tonë doganor.

Të ardhurat të cilat paguhen prej doganës janë në buxhetin e shtetit. Pjesë e doganave ndahen për pagesën e premive dhe shpenzimeve tjera për nxitjen e eksportit.

Doganat kanë rëndësi ekonomike dhe fi nanciare. Me doganat dëshirohet të mbrohet ekono-

mia jonë në raport me ekonominë botërore, si dhe të nxitet prodhimi.

Dogana është paraparë të paguajnë edhe qytetarët tanë për mallra të cilat futen prej jashtë. Baza në bazë të cilës llogaritet dogana është përcaktuar në listën e veçantë të cilën e sjell Qeveria. Vlera e prodhimeve në listë është e ndarë sipas çmimeve të tregut shtëpiak (domestic).

Sipas dispozitave pozitive, qytetarët tanë nuk paguajnë tatim për bagazhin personal dhe

për sendet të cilat i fusin gjatë kthimit prej jashtë vendit deri në një vlerë të caktuar, me atë që ky përfi tim mund edhe të kufi zohet në kohë.

Mbikëqyrjen doganore dhe procedurën doganore e ushtrojnë organet e autorizuara në për-bërje të Drejtorisë doganore. Drejtoria e doganës është organizatë administrative me cilësi të personit juridik mbi të cilën kryen mbikëqyrje Ministria e fi nancave.

Dogana është njëra prej mjeteve më të rëndësishme për mbrojtjen e ekonomisë kombëtare në punën e jashtme tregtare, e pranuar prej Organizatës ndërkombëtare tregtare (WTO – World Trade Orga-nization) dhe Marrëveshjen e përgjithshme për dogana dhe tregti (GATT – General Agreement on Tariff s).

LLOJET E DOGANAVE

Ekzistojnë më tepër lloje të doganave. Ndarja e doganës bëhet sipas funksionit dhe qëllimeve të cilat duhet me ato të arrihen. Duke u nisur nga ky aspekt dallojnë këto lloje të doganave: 1) Dogana sipas drejtimit të lëvizjes së çmimit; 2) Dogana sipas mënyrës së sjelljes; 3) Dogana sipas qëllimeve për të cilat caktohet; 4) Dogana sipas mënyrë së llogaritjes dhe 5) Dogana sipas politikës diferencuese.

1) Dogana sipas drejtimit të lëvizjes së mallit

Në grupin dogana sipas drejtimit të lëvizjes së mallit dallojmë: doganë të importit, doganë të eksportit dhe doganë transit-transportuese.

Dogana e importit është doganë e cila paguhet për mallin i cili importohet në një territor doganor. Në botë mbisundojnë kryesisht doganat e importit.

Dogana e eksportit është doganë e cila paguhet për mallin i cili eksportohet, kur e lëshon ter-ritorin doganor. Qëllimi i kësaj dogane është të pengohet eksporti i prodhimeve të caktuara të cilat nevojiten në tregun shtëpiak, pengimin e eksportit të prodhimeve strategjike ose për shkak të shkaqeve të natyrës fi skale.

Dogana transit-transportuese është doganë e cila paguhet për mallin me prejardhje të vendit të huaj i cili transportohet përmes një vendi, respektivisht përmes territorit të saj doganor. Këto dogana janë të karakterit të shpeshtë fi skal.

2) Dogana sipas mënyrë së sjelljes

Dogana sipas mënyrë së sjelljes ndahet në autonome dhe të kontraktuar, respektivisht kon-vencionale. Doganat autonome i sjell çdo vend në mënyrë të pavarur me dispozitat e veta. E drejta e vendeve të caktojnë dogana të këtilla është e drejtë e tyre sovrane.

209


Doganat e kontraktuara janë ato të cilat janë paraparë në bazë të marrëveshjes bilaterale ose konventës si një lloj i marrëveshjes multilaterale. Vendet të cilat marrin pjesë në nënshkrimin e mar-rëveshjeve të këtilla në mënyrë të barabartë i kontraktojnë lartësinë e normave maksimale doganore për normat e veçanta dhe i obligojnë se nuk do t’i ndryshojnë, derisa zgjat vlefshmëria e tyre.

3) Dogana sipas qëllimeve për të cilat caktohet

Mund të jenë dogana mbrojtëse, fi skale dhe speciale.

Me doganë mbrojtëse dëshirohet të mbrohet prodhimi vendor prej konkurrencës së jashtme dhe të krijohen kushte për zhvillim më të shpejtë të prodhimit vendor. Me doganat mbrojtëse mund të bëhet barazimi i çmimeve të jashtme dhe të brendshme, madje, nëse mund, normat vendore të sillen në pozitë më të mirë në raport me ato të huaja. Në sistemin doganor në numrin më të madh të vendeve është prezent funksioni mbrojtës i doganave.

Funksioni i doganës fi skale futet me qëllim të paguhen të ardhurat për buxhetin e shtetit. Çdo doganë është e ardhur e shtetit dhe nuk duhet të ketë karakter fi skal, sepse është futur për mbrojtjen e prodhimit vendor. Dogana është fi skale nëse është për mallin i cili nuk është prodhuar në vend, nuk ka situatë të vet e të ngjashme, si p.sh., dogana e kafes, kakaos, biberit, etj., të cilat nuk prodhohen në vendin i cili cakton një doganë të këtillë.

Dogana sociale është relativisht e ulët, për artikujt më të nevojshëm, të përditshme për shtresat më të gjera me të ardhura më të ulëta, për të shmangur rritjen e çmimeve. Në atë mënyrë mundësohet furnizimi i vendit me nevojat shqetësuese me rëndësi vitale, si p.sh., gruri, vaji për ushqim, sheqeri, etj.

4) Dogana sipas mënyrë së llogaritjes

Sipas mënyrë së llogaritjes dogana ndahet në doganë sipas vlerës (ad valorem), doganë specifi ke dhe doganë e kombinuar.

Dogana sipas vlerës është lloj bazik i doganës në të shumën e vendeve. Ajo paguhet sipas vlerës së mallit. Norma e doganës zbatohet në vlerën, respektivisht bazën doganore të mallit dhe kështu fi tohet shuma e doganës e cila duhet të paguhet. Zvogëlohet sipas njësisë produkt, p.sh., kilogram, copë, litër, metër, etj. P.sh., 500,00 den. për kg. kafe 10,00 den. prej vezëve etj. Te dogana sipas vlerës, nëse norma

është me shtrenjtë, shuma absolute e doganës është më e madhe, ndërsa te dogana specifi ke ajo

shumë gjithmonë është e barabartë sipas njësisë produkt, pavarësisht prej vlerës së mallit.

Dogana e kombinuar është kombinim i dy të parave (sipas vlerës dhe specifi ke). P.sh., të çimen-tos së importuar zbatohet dogana sipas vlerës me normë prej 15%, kurse njëkohësisht paguhet edhe 1000,00 den. për ton doganë specifi ke. Me doganën e këtillë largohen dobësitë e dy të parave.

5) Dogana sipas procedurës diferencuese

Sipas procedurës diferencuese doganat mund të ndahen në të preferuara, retorzive (kthyese), mbrojtëse prohibitive (antidamping, plotësuese dhe kompenzuese, respektivisht barazuese).

Me doganat preferuese, si një lloj i doganave të privilegjuara, lehtësohet importi i mallit prej një vendi në raport me mallin e vendeve tjera. Këto dogana në raport me ato të përcaktuarat caktohen në bazë të marrëveshjes midis dy ose më tepër shteteve. Doganat mund të caktohen për një grup produk-tesh, ose për gjithë importin, në bazë të reciprocitetit ose pa të.

Doganat retorzive44 caktohen, njëjtë për import të mallrave prej vendeve të caktuara, si shtesë të doganës së rregullt kur dëshirohet të kryhet shtypje ekonomike si edhe t’i kundërvihet vendit i cili

44 Fjalë franceze e cila d.m.th. kthim në masë të njëjtë (ngjashëm me “me të njëjtën monedhë”).

210


fi lloi të bëjë një shtypje të tillë me masë të njëjtë, respektivisht t’i kundërpërgjigjet në shtypjen që fi lloi të ushtrojë. Ato janë dogana të larta dhe nuk ka funksion mbrojtës.

Doganat prohibitive (ndaluese) janë dogana me të cilat dëshirohet të mundësohet importi i mall-rave prej një vendi, p.sh., alkool, me caktimin e doganës së lartë të importit të mallit prej një vendi përkatës.

Dogana mbrojtëse është doganë me të cilën neutralizohen stimujt importues të cilët i ka fi tuar malli i importuar përmes masave të politikës tregtare të jashtme, ose me çmime dampig45. Me doganat

e këtilla damping mbrohen produktet shtëpiake të rritjeve artifi ciale të aftësisë konkurruese të mall-rave të jashtme.

NOCIONET MË TË RËNDËSISHME TË OPERACIONEVE DOGANORE

MALLRAT DOGANORE

Malli doganor është çdo mall në tregtinë e jashtme e cila transportohet përmes linjës

doganore në territorin doganor, i cili i nënshtrohet mbikëqyrjes doganore dhe doganimit.

Malli doganor i cili është në qarkullim të procedurës doganore e mban atë cilësi deri në

ndërprerjen e mbikëqyrjes doganore dhe të doganimit për mallin e cila importohet, kurse për mal-

lin në eksport dhe transit kur do ta kalojë linjën doganore.

Mallra doganor janë edhe kafshët e gjalla kur importohen, eksportohen ose transportohen. Kjo nuk vlen për kafshë të egra nëse vetë e kalon e kalon linjën doganore. Mallra doganore janë energjia elektrike dhe gazrat dhe trupat e ngurtë (naftë, gaz, uji mineral, oksigjeni) i cila sipas përçuesve elektrik, gazsjellësve, naftësjellësve ose mënyrë tjetër importohen, eksportohen ose transportohen.

Mjetet transportuese me të cilat transportohen mallrat dhe udhëtarët, të cilët në varësi

prej qëllimit mund të jenë themelore ose komerciale, njëjtë llogariten si mall doganor. Kur fi rmat tona eksportojnë mjetet transportuese jashtë vendit, ato kanë karakter të mjeteve themelore, kurse kur këto fi rma paraqiten si importues të mjeteve transportuese për qëllime komerciale, mjetet transportuese llogariten si mall doganor.

Në secilin rast malli doganor defi nohet si lloj i sendeve lëvizëse materiale të cilat e kalojnë linjën doganore në cilindo mënyrë (import, eksport, transport, mbajtje me fuqi të vetë mekanike ose fuqi natyrore ose me mjete tjera transportuese dhe mbartëse).

Malli nuk llogaritet si doganor është peshkimi, eksploatimi i naftës, nxjerrja e rërës, ose

ushtrimi i aktiviteteve tjera ekonomike në det të hapur, sepse ato aktivitete ushtrohen në territor i cili nuk bën pjesë në asnjë shtet dhe është jashtë prej territorit doganor të shtetit.

Malli doganor mund të ndahet sipas llojeve në dy grupe: sipas lëvizjes dhe sipas karakterit

komercial. Malli doganor sipas drejtimit të lëvizjes ndahet në: importues, eksportues dhe transpor-

tues (transit), ndërsa sipas karakterit komercial të mallit tregtar-komercial dhe jokomercial.

Malli doganor i importuar është mall i importuar ose i futur prej jashtë (territor i jashtëm doganor) në territorin doganor në vendin tonë. Importi sipas qëllimit të vet mund të ushtrohet, p.sh., mallra të papërpunuar, materiale të papërpunuara dhe pjesë për riprodhim, pastaj import të pajisjeve: makina, aparate, mjete transporti, instrumente, etj. dhe import të mallit për konsum të gjerë. Importi, mund edhe të defi nohet, përkohësisht të kthehet jashtë vendit ose të konfi skohet: p.sh., të ripërpuno-het, përpunohet dhe pastaj të kthehet te partneri i jashtëm, etj.

45 Shitja e mallit me çmime më të ulëta prej shpenzimeve për prodhim ose shtije të mallit në tregun e jashtëm me çmime më të ulëta prej çmimeve të tregut vendor.

211


Malli doganor eksportues është i menduar për eksport prej vendit tonë në territorin doganor të jashtëm. Sipas rregullës, eksportohet malli vendor, kurse me përjashtim mund të eksportohet edhe malli me prejardhje të juaj e cila ka fi tuar karakter të mallit vendor.

Me mall doganor transit transportues nënkuptohet malli i cili eksportohet prej një territori doganor në një territor tjetër doganor me atë që transporti bëhet përmes territorit tonë doganor.

Transporti i mallit mund të bëhet pa mbajtjen në vendin tonë ose me mbajtje dhe të vendoset në depo, të deponohet me qëllim të shitjes, kur p.sh., nuk është gjetur blerës, priten kushte më të mira, çmim më të mirë, etj.

Malli doganor komercial është i menduar për shitje për prodhim ose konsum të më tejshëm. Me një qarkullim të këtillë mund të merren vetëm fi rma të regjistruara për operacione të jashtme tregtare.

Malli doganor jokomercial është ai i cili e kalon linjën doganore gjatë eksporti-importit, kurse është i menduar për nevoja personale të qytetarëve ose amvisërive të tyre, prej këtu nuk ka karakter komercial. Një mall të importojnë ose eksportojnë persona fi zik në qarkullimin e pasagjerëve me vendet e jashtme, prej këtu në qarkullim lokal kufi tar dhe qarkullim dypalësh dhe në komunikacion postar.

TARIFA DOGANORE

Tarifa doganore paraqet shqyrtim i sistematizuar i mallit (listë e mallrave) e cila i nënshtro-

het pagesës së doganës me shënimin e lartësisë së normave doganore. Ajo përbëhet prej: shenja

tarifore (numra doganor dhe qëndrime doganore), emri i mallit dhe lartësia e normës doganore.

Mund të ketë edhe elemente tjera, për klasifi kim të produkteve dhe për llogaritjen dhe për mënyrë e llogaritjes së doganës.

Klasifi kimi (sistematizimi, respektivisht renditja sipas llojeve) i mallit në tarifën doganore bëhet në bazë të klasifi kimit prej nomenklaturës për klasifi kim në tarifat doganore (Nomenklatura e Bruk-selit). Sistematizimi bëhet në bazë të cilësive natyrore dhe teknike të mallit.

Qëndrimi tarifor doganor është bazë dhe njësia më e vogël e mallit e dhënë në tarifën

doganore. Përbëhet prej shenjës tarifore, emri i emërtimit të mallit dhe norma tarifore. P.sh., qën-drimi doganor për frutës ananas është 08-01/Për ananas 5%.

Seksionet në tarifë janë të shënuar me numra romak prej I – XXI, kapitujt me numra arap dyshi-fror prej 01 – 99. Norma doganore është paraqitja me numra e doganës e cila duhet të paguhet për një lloj të mallit, zakonisht paraqitet në përqindje prej vlerës së mallit, mund edhe në shumë absolute

sipas njësisë masë, sipas të veçanta, doganë specifi ke, etj.

Baza doganore dhe vlera doganore

Baza doganore paraqet bazë në bazë të së cilës llogariten normat doganore prej tarifës doganore dhe pagesave tjera doganore për të përcaktuar vlerën e mallit e cila importohet.

Vlera e mallit e cila shërben për përcaktimin e bazës doganore quhet vlerë doganore.

Mënyra e përcaktimit të vlerës doganore gjatë pagesës së doganës është me rëndësi të posaçme.

Çështja rreth përcaktimit të vlerës doganore në sisteme të caktuara doganore është zgjidhur në mënyrë të ndryshme. mund të caktohet sipas vlerës së përcaktuar, pastaj, sipas vlerës doganore transak-sionare (sipas faturës), prej këtu, sipas Marrëveshjes së përgjithshme për doganë dhe tregti (GATT), sipas vlerës zyrtare doganore dhe sipas çmimeve të tregut të brendshëm.

212


Për bazën doganore mund të merret çmimi i dhënë në faturë, nëse vlera e faturës përgjigjet në kushtet të cilat janë paraparë si për çmimin e zakonshëm i cili llogaritet si korrekt.

Gjatë përcaktimit konkret të vlerës doganore të mallrave të importuar, zakonisht nisemi prej vlerës së

paraqitur në faturën komerciale ose dokumente tjera përkatëse të cilat e ndjekin mallin e importuar. Kur do të vërtetohet se çmimi i paraqitur në faturën komerciale është real, bëhet krahasimi i elementeve të çmimit të dhënë në faturë (çmimi në faturë) me elementet e çmimit të kontraktuar (transaksionar) i cili paraqet vlerë doganore. Nëse vlera e faturuar i përmbush në tërësi kushtet që një çmim të llogaritet si vlerë doganore, në atë rast ai do të paraqesë bazë për përcaktimin e shumës së doganës dhe shpenzimeve tjera. Nëse nuk prano-het vlera e dhënë e faturës, ajo do të korrigjohet, respektivisht dot ë harmonizohet me kërkesat për elementet të cilat duhet t’i përmbajë vlera doganore. Kur do të kryhet korrigjim në vlerën e faturës, ajo do të paraqesë vlerë doganore për përcaktimin e shumës së doganës dhe pagesave tjera dhe jo vlerën e faturës.

Në bazën doganore për llogaritjen dhe përcaktimin e vlerës së mallrave të importuara, në thelb llogariten këto shpenzime:

1. Shpenzime për transport dhe sigurim të bëra jashtë territorit tonë doganor;

2. Shuma e provizioneve për ndërmjetësim, përveç provizioneve për ndërmjetësim të mallit të blerë të cilat janë bërë jashtë territorit vendor doganor të vendit të importuesit;

3. Shpenzimet për ngarkim, të ngarkuarit tepër, ruajtja në depo, ripaketim jashtë territorit ven-dor doganor të vendit i cili është importues;

4. Shpenzimet për ambalazh (arka, fuçi, thasë, kuti prej kartoni, etj.):

5. Shpenzimet në lidhje me shfrytëzimin e të drejtës së pronësisë industriale (patenta, licenca, marka, brende) dhe tjera.

Në bazën doganore për llogaritjen e doganës nuk hyjnë këto shpenzime dhe pagesa:

1. Shpenzimet për montimin dhe dokumentacionin teknik të makinave, aparateve dhe pajisjeve të importuara dhe përfshirja e tyre në punë;

2. Zbritjet e zakonshme të çmimit për shitje (rabat, etj.);

3. Shuma e kamatës së kredisë, nëse malli është blerë jashtë vendit me kredit dhe tjera.

INSTITUCIONET E SISTEMIT DOGANOR

Prej përpara është vendosur se puna doganore në sistemin doganor është rregulluar me më tepër ligje dhe rregulla tjera, si p.sh., dekrete, vendime, urdhra e të ngjashme. Prej ligjeve më të rëndë-sishme janë Ligji për dogana dhe Ligji për tarifën doganore.

Ligji i doganës bashkë me Ligjin për tarifën doganore paraqesin ligj sistematik në të cilët janë inkorporuar parimet themelore të sistemit doganor dhe politika doganore e vendit tonë. Me ligjin doganor janë rregulluar çështjet më të rëndësishme të sistemit doganor dhe të politikës doganore, si dhe çështje të lidhura ngushtë me zbatimin e politikës doganore.

Ligji i doganës e defi non çështjen për linjën doganore, territorin doganor, rajonin doganor kufi tar dhe vendkalimet kufi tare doganore. Më tej, Ligji jep përgjigje mbi çështjen e cila paraqet mall doganor, ku mund të vendoset malli doganor, çfarë nënkuptohet, kush i nënshtrohet mbikëqyrjes doganore dhe cilat organe dhe shërbime e zbatojnë mbikëqyrjen doganore. Pastaj, vijojnë dispozitat për procedurën administrative doganore (palë në procedurë, kompetenca lëndore dhe lokale në procedurë, sjellja e vendimeve konkrete, etj.).

213


Në Ligjin ka dispozita të detajuara të cilat në mënyrë të detajuar janë të përpunuara lirimet doganore dhe përfi timet, llojet dhe kushtet për donacione për pagesa të veçanta, taksat, preferencat dhe të tjera, të cilat caktohen për mallin i cili importohet, etj. Në ligj bëjnë pjesë edhe dispozitat për procedurë doganore për vendosjen e mallin në depo, për transportin transit (të kalimit nëpër vendin tonë për në vendet tjera). Në fund janë dispozitat për kundërvajtjet doganore dhe sanksionet e kundër-vajtjeve. Prej kësaj mund të konkludohet se pothuajse gjithë problematika e punës doganore është përfshirë në Ligjin për doganat.

TERRITORI DOGANOR

Me territorin doganor nënkuptohet një territor i caktuar i shtetit, i kufi zuar me linjë

doganore, me të drejtë sovrane të rregullimit të politikës doganore dhe përcaktimin e normave

me të cilat janë të obliguar të gjitha subjektet gjatë importit, eksportit dhe transitit, si dhe gjatë futjes dhe nxjerrjes së mallit prej territorin doganor dhe në territorin doganor t’i përmbahen rregullimit të përcaktuar.

Sipas rregullës, territori doganor i një vendi përkon me territorin e tij shtetëror, por mund të ketë edhe përjashtime prej kësaj, siç janë përjashtimi doganor, bashkëngjitja doganore dhe unionet doganore dhe format tjera të organizimit.

Përjashtimi doganor është pjesë e territorit doganor të një vendi, i ndarë prej atij territori në të cilin nuk zbatohet sistemi doganor i atij vendi. Një përjashtim i këtillë janë, p.sh., zonat e lira doganore, shitoret (Free Shops) e lira doganore, më tej, depot e mallrave (consignment), etj.

Zonat e lira ekonomike janë përjashtim i vendit në territorin e së cilit gjenden. Ajo është pjesë e territorit vendor i cili nga aspekti ligjor i takon një vendi tjetër, ngjashëm me hapësirën në të cilën janë ambasadat e juaja.

Bashkëngjitja doganore është pjesë e territorit doganor i cili është bashkangjitur një territori doganor të një vendi tjetër në të cilin zbatohen dispozitat e vendit të cilit i është bashkëngjitur.

Unioni doganor bashkim doganor i më tepër territoreve doganore të pavarura kombëtare (më tepër shtete) në një territor doganor me një tarifë. Midis shteteve në këtë rast ekziston linjë doganore edhe pse ekziston kufi shtetëror.

Territori doganor i RM-së e përfshinë territorin tokësor, ujërat territoriale dhe hapësirën ajrore mbi territorin e shtetit dhe kufi rit shtetëror të RM-së. Kjo është shënuar me linjë doganore e cila është e barabartë me kufi rin shtetëror. Në pajtim me traktatet ndërkombëtare, territori i jonë doganor mund të shtrihet edhe në pjesë të territorit të shteteve tjera.

LINJA DOGANORE

Linja doganore është linjë e cila i lidh pikat e skajshme të territorit doganor në vend. Ajo linjë, si është ajo me linjën tonë doganore, zakonisht përkon me kufi rin shtetëror.

Linja doganore është me rëndësi thelbësore sepse me atë kufi zohet linja jonë prej linjës së territorit doganor të vendeve tjera. Me atë përcaktohet edhe korniza e veprimit të legjislacionit tonë doganor vendor.

VENDKALIMI KUFITAR DOGANOR

Vendkalime kufi tare doganore janë vendet për kalimin e linjë doganore, respektivisht për

kalimin e kufi rit shtetëror. Vetëm në ato vende është e lejuar kalimi i kufi rit, përveç nëse nuk ka për-

214


jashtime. Në qarkullim, respektivisht komunikacion dallojmë dy lloje të kalimeve: kalime në qarkullim

kufi tar dhe kalime në qarkullim ndërkombëtar.

Kalimet në qarkullimin kufi tar janë të menduara për kalimin e linjës doganore në qarkul-

lim lokal kufi tar dhe qarkullim dypalësh nga ana e personave të cilët e kanë atë të drejtë në bazë të ligjit ose traktatit ndërkombëtar të transportojnë mall doganor. Tek qarkullimi dypalësh të drejtën e ka-limit e kanë personat të cilët jetojnë në territorin doganor në vendin tonë, p.sh., në afërsi të Gjevgjelisë dhe të cilët kanë pronë në territorin e shtetit fqinj, p.sh., në Greqi. Këta qytetarë të këtij territori kanë të drejtë të nxjerrin dhe të fusin inventar, farë për mbjellje, mall, etj.

Qarkullimi më i madh përmes linjës doganore realizohet përmes kalimeve doganore të cilat

shfrytëzohen në qarkullimin ndërkombëtar. Kalimet në këtë qarkullim në varësi prej llojit të trans-portit ndërkombëtar ndahen në kalime tokësore (rrugore dhe hekurudhore), ujore (detar, të liqenit dhe lumenjve), ajrore dhe postare.

Kalimet në komunikacionin rrugor tokësor janë afërsi direkte ku takohen linja doganore

dhe rruga. Në komunikacionin hekurudhor ai është stacioni i parë ose eventualisht i dytë hekurudhor i linjës doganore gjatë hyrjes në territorin doganor vendor. Ndërsa kalimet doganore në komunikacionin

ndërkombëtar ujor dhe ajror janë vendosur në limanet për komunikacionin ujor dhe aeroportet për atë ajror të cilat janë të pranuara. Në komunikacionin postar këto kalime janë në postat për doganim, p.sh., tek ne ajo është Posta Shkup dhe Posta Manastir. Ekzistojnë edhe kalime përmes të cilave transpor-tohet vetëm mall i cili i nënshtrohet kontrolleve të veterinarisë dhe patologjike për bimë.

Vendkalimet doganore kufi tare në vendin tonë i përcakton Qeveria e Republikës së Maqedonisë.

RAJONI DOGANOR KUFITAR

Rajoni doganor kufi tar është pjesë e territorit doganor në vendin tonë ku ndërmerren

masa të veçanta të mbikëqyrjes doganore me qëllim të pengohet çfarëdo keqpërdorimi me

mallin doganor. Rajonit doganor kufi tar i jepet rëndësi e veçantë për shkak të afërsisë së kufi rit, linjës doganore, vendkalimeve kufi tare, ku kryhen punë në lidhje me mbrojtjen dhe kontrollin doganor.

Dogana e rajonit doganor kufi tar varet prej asaj ku shtrihet linja doganore (tokë, ujë) dhe në bazë të asaj rajoni doganor kufi tar mund të ndahet në: tokësor, detar, i liqenit dhe lumenjve dhe ajror.

Rajoni doganor kufi tar tokësor është pjesë e rajonit doganor i cili shtrihet prej linjës doganore në tokë drejt brenda rajonit doganor vendor në gjerësi të përcaktuar me ligj. Gjerësia e rajonit tonë doganor kufi tar në tokë është 15 km. prej linjës doganore në brendësi të territorit tonë shtetëror.

Rajoni doganor kufi tar i liqeneve është pjesë e territorit doganor i cili shtrihet prej linjës doganore (kufi rit shtetëror) në ujë deri në bregun e tokës (numër i caktuar i kilometrave) së liqenit drejt brendësisë së rajonit doganor vendor në gjerësi të përcaktuar me ligj. Ky rajon i liqeneve kufi tare në ven-din tonë e përfshinë gjithë sipërfaqen tokësore e cila i takon rajonit tonë doganor (prej linjës doganore në ujë deri në breg) dhe rajoni tokësor i cili shtrihet prej bregut drejt brendësisë në gjerësi prej 5 km.

Rajoni kufi tar i lumit i lumenjve kufi tar është pjesë e rajonit doganor vendor i cili shtrihet përg-jatë linjës doganore në rrjedhën në drejtim të rrymës së lumit deri në bregun e lumit (dhe numër i caktuar i kilometrave) në thellësi prej bregut të lumit drejt brendësisë së tokës në gjerësi (15 km) të përcaktuar me ligj.

Rajoni doganor kufi tar detar përbëhet prej rajonit tokësor, rajoni i brendshëm detar dhe rajoni i jashtëm detar. Rajoni tokësor shtrihet prej bregut përbrenda tokës në gjerësi të përcaktuar me ligj. Rajoni detar i brendshëm dhe i jashtëm përcaktohet prej të a.q. linjë themelore.

215


Linja themelore është linja e cila i lidh pikat skajore të rrymës më të ulët detare (tërheqja e ujërave detare gjatë baticës dhe zbaticës), në bregun detar të tokës dhe ishujve, më tej linja e cila i mbyll gjiret dhe grykat e lumenjve të cilat derdhen në det dhe linjat të cilat lidhin pikat e përcaktuara saktë. Ujërat e brendshme detare shtrihen prej linjës themelore drejt bregut të tokës, respektivisht i përfshinë sipërfaqen ujore dhe ishujt prej linjës themelore deri në bregun e tokës. Deti territorial është rajon detar prej linjës themelore drejt detit të hapur në gjerësi të përcaktuar me ligj.

Zona e të drejtave speciale ose rajoni i jashtëm detar është rajon ujor i cili shtrihet prej kufi rit të brendshëm të detit territorial drejt detit të hapur në gjerësi të përcaktuar me ligj, kurse në pajtim me të drejtën ndërkombëtare.

Me det të hapur nënkuptojmë sipërfaqen ujore e cila bie në ujërat territorial të asnjë vendi. Shtrihet prej skajit të skajit të jashtëm të zonës së të drejtave speciale deri në bregun e tokës dhe 5 km. brenda në tokën prej bregut.

DETYRIMI DOGANOR DHE DETYRESIT DOGANOR

Me detyrim doganor nënkuptojmë detyra ose obligimi i importuesit, respektivisht personi i cili e fut ose pranon mallin të paguajë doganë.

Obligimi për pagimin e doganës është i kushtëzuara prej kategorisë së importit, sipas rregullës, obligimi i pagesës së doganës për mallin i cili importohet paraqitet në ditën kur mallin e kalon lin-jën doganore. Prej kësaj rregulle të përgjithshme ka disa përjashtime: 1) Për mallin e blerë në depot e mallrave46, obligimi për pagesën e doganës paraqitet në ditën kur blerësi e ka marrë mallin prej depos së mallit (consignment); 2) Për mallin të cilin përkohësisht është importuar në rajonin tonë doganor, obligimi për pagesën e doganës paraqitet në ditën kur është paraqitur deklaratë doganore importuese për doganim defi nitiv të atij malli doganor.

Shuma e doganës dhe e pagesave tjera të cilat paguhen për mallin i cili është importuar bëhet në pajtim me dispozitat të cilat kanë qenë në fuqi në ditën kur malli e ka kaluar linjën doganore, për

anijet kur është lëshuar fl etë e përkohshme lundruese, për mallin e depos së konsigmentit në ditën kur blerësi e ka marrë mallin, kurse për import ët përkohshëm në ditën kur malli më është doganuar.

Malli i cili nuk i nënshtrohet pagesës së doganës: 1) Malli i cili eksportohet prej rajonit tonë doganor nëse me tarifë doganore nuk është paraparë pagesë e doganës; 2) Malli i cili përmes rajonit tonë doganor kalon, transportohet transit, sepse nuk është menduar për tregun tonë; 3) Kur malli i eks-portuar prej vendit tonë në një vend të huaj kthehet prapë në vendin tonë, sepse nuk është shitur ose nuk përgjigjet me kualitetin, asortimenin e të ngjashme me kushtet e kontraktuara me partnerin e huaj, etj.; 4) Mallin të cilin qytetarët tanë e kanë eksportuar dhe i cili njëherë është doganuar dhe i njëjti kthe-het prapë; 5) Dokumente të pranuara ose të dërguara në lidhje me prokurime publike ndërkombëtare, konkurse, etj. dhe në raste tjera.

Obliguesi doganor është person fi zik ose juridik i cili është i obliguar të paguajë doganë të mallit të cilin e importon ose eksporton. Ajo mund të jetë shoqëri tregtare, ndërmarrje, person tjetër juridik, organ shtetëror, etj., ose qytetar.

Obligues doganor është personi në emrin e të cili është dokumenti për transport (fl etën-garkesë, konsoman dhe të tjera). Lista për transport mund të bartet në vozitësin ose shpediterin. Në praktikë më shpesh është shpediteri. Marrëdhënia midis importuesit dhe shpediterit rregullohet midis atyre dyve me kontratë të veçantë të nënshkruar.

46 Ato janë depo në të cilat dorëzohet malli i komisionarit për ruajtje ose në dorëzim, respektivisht dorëzim komisionit në përgjithësi.

216


Për mallin i cili importohet ose eksportohet, pranon ose dërgon, kriter nuk është dokumen-ti, por personi i cili e importon ose eksporton mallin në rajonin tonë doganor, sepse punohet për qytetar i cili atë mall e bart si bagazh persona e të ngjashme gjatë kalimit të linjës doganore.

Në rastin e parë gjatë importit ose eksportit të mallit, obliguesi doganor, zakonisht është impor-tuesi ose shpediteri dhe importohet mall komercial, kurse në rastin e dytë status të obliguesit doganor fi ton personi fi zik i cili fut ose nxjerr mall përmes linjës doganore.

Për mallin i cili është humbur ose në një mënyrë tjetër është zhdukur gjatë rrugës, prej kalimit

të linjës doganore deri në doganën pranuese, obligues doganor është transportuesi ose personi tjetër i cili e ka marrë mallin prej dogane.

DOKUMENTET NË PROCEDURË DOGANORE

Në procedurë doganore për llogaritjen dhe përcaktimin e bazës doganore dhe për shumën e doganës e cila duhet të paguhet përdoren dokumente të mallit dhe dokumente transportuese.

DOKUMENTET E MALLIT

Ato janë ato dokumente të cilat janë në lidhje me mallin i cili importohet dhe me rrjedhën e mal-lit, respektivisht procedurës në tregtinë e jashtme. Dokumentet më të rëndësishme të mallit janë: fatura, specifi kimi i mallit dhe lista e paketimit.

Fatura është dokument komercial i cili dërgohet deri te subjekti i cili duhet ta pranojë mallin. Në faturë shënohen të dhënat për mallin i cili është porositur: lloji, sasia dhe vlera e përgjithshme, mund edhe të dhëna tjera nëse janë paraparë me kontratën për shitblerje. Nëse kontrata realizohet në etapa me më tepër dërgesa për secilën prej atyre dërgesave dërgohet edhe faturë.

Në tregtinë e jashtme përdoren fatura të ndryshme, p.sh., faturë paraprake në të cilën shënohen vetëm elementet e ndryshme. Pas përcaktimit edhe të elementeve tjera përgatitet dhe dërgohet faturë defi nitive. Praktikohet edhe profakturë, si një lloj i ofertës e cila nuk e obligon të porositet ose paguhet malli.

Specifi kimi i mallrave paraqet listë e mallit të porositur sipas llojeve, i cili i bashkëngjitet faturës ose dokumenteve tjera në qoftë se në ato nuk mund të shënohen të gjitha llojet e mallrave.

Lista e paketimit është dokument i ngjashëm me tatë të specifi kimit. Në listë mallrat janë shënu-ar sipas llojeve të paketimit, në të bardha, në copa, paleta, etj. Ajo i bashkëngjitet faturës.

Dokumentet transportuese, të cilat i bashkëngjiten mallrave në transportin ndërkombëtar si mjet provues për rregullimin e raporteve midis porositësit dhe transportuesit të mallit. Numri i këtyre dokumenteve varet prej numrit të subjekteve të cilat marrin pjesë në atë punë, prej llojit të transportit, numrit të ngarkesave, respektivisht bartjeve të mallit prej një lloji në llojin tjetër të transportit të mal-lit prej vendit të dërguesit (prej të cilit furnizohet) deri te selia e pranuesit të mallit. Këto dokumente veçanërisht janë të rëndësishme gjatë zbatimit të procedurave për doganimin e mallit prej të cilit shihet vlera e mallit, si p.sh., harxhimet për transport, shkarkim, ngarkim të mallit dhe të tjera. Dokumentet transportuese janë të përgjithshme dhe të veçanta.

DOKUMENTET TRANSPORTUESE (TË PËRGJITHSHME DHE TË VEÇANTA)

Dokumentet e përgjithshme transportuese janë listat e ngarkesave të cilat i japin transpor-tuesit gjatë marrjes së mallit për transport në lloje të caktuara të transportit ndërkombëtar. Në trans-portin detar, konosmanin detar, në atë ajror – listën e ngarkesës së avionit, në atë hekurudhor – itinerar

217


hekurudhor – (CIM), në atë tokësor – listën e ngarkesës me kamion – (CMR), në atë lumor – konosman lumor, në transport të liqenit – lista e ngarkesës në liqen, në transportin e kombinuar – më tepër – listë transportuese modale, etj.

Dokumentet e veçanta transportuese janë ato të cilat janë paraparë me konventat ndërkom-bëtare. Të tilla janë, p.sh., librezat (kranet) TIR, të parapara për në komunikacionin ndërkombëtar rrugor. Me TIR kranet (librezë) transportohen mallra të mbyllura në automjetin motorik rrugor, si dhe mallrat kaba (fatkeqësi dhe masive) që nuk mund të mbyllet në automjet, me kusht të jenë të shënuara me shenja doganore.

DOKUMENTET DOGANORE

Në grupin e dokumenteve doganore bëjnë pjesë të gjitha llojet e deklaratave doganore të cilat detyrimisht parashtrohen deri te organet doganore në procedurën për doganim. Mostrat e deklaratave doganore prej më para është përcaktuar me akt juridik. Në dokumente doganore bëjnë pjesë: Doku-menti i vetëm doganor, Deklarata eliminuese dhe Deklarata për vlerën doganore të mallit.

Dokumenti i vetëm doganor (DVD) është për më tepër qëllime dhe për në shumicën e siste-meve doganore, respektivisht zbatohet në të gjitha llojet e tregut ndërkombëtar të mallrave dhe të gjitha llojet e sistemeve doganore, konkretisht, për import përfundimtar në të gjitha llojet e konsumit, import dhe eksport i rregullt, për eksportet e përkohshme, respektivisht import të përkohshëm, për vendosjen e mallrave doganore sipas mbikëqyrjes doganore, për transit, etj. Ky dokument përpilohet në formular autokopjim, në përbërje të tetë fl etëve prej deri 8, prej të cilave me ndarje kryhen pjesë të ndara në varësi prej veprimit në procedurë konkrete (lloji i transaksionit dhe regjimi doganor). Me ndi-hmën e këtij dokumenti ekziston mundësi për kontrollimin efi kas të doganimit të mallit, të kryhen të gjitha veprimet e nevojshme në procedurë.

Deklarata përmbledhëse (përbashkët) parashtrohet deri te organi doganor kur malli duhet të vendoset në kontroll. Deklaratën e paraqet ai i cili e fut mallin në rajonin doganor vendor ose personi në të cilin ka kaluar ky obligim për bartjen e mallit sipas futjes në rajonin doganor.

Mostra e deklaratës përmbledhëse përbëhet prej tri fl etëve prej të cilave njëra për organin e doganës, njëra për kontroll dhe fl eta për personin përgjegjës të cilit i është dhënë leje prej organi doganor përkohësisht të ruajë mallin. Me këtë deklaratë përcaktohet nëse është ai malli i cili është dhë-në në ruajtje.

Deklarata për vlerën doganore të mallit është dokument themelor doganor për përcaktimin e vlerës doganore të mallit i cili paraqet bazë për llogaritje të shumës së doganës ad valorem dhe pagesat tjera doganore. Formularin e kësaj deklarate e plotëson obliguesi doganor, ose personi i autori-zuar prej tij, kure e verifi kon me nënshkrimin e personit zyrtar të doganës sipas kontrollit të kryer.

Në deklaratë shënohen të dhëna për neto vlerën e mallit, shpenzimet e cilat llogariten në vlerën doganore të mallit. Vlera doganore përcaktohet kur në vlerën e mallit do të shtohen shpenzimet

e cilat merren gjatë llogaritjes (transportuese, për sigurim, për ambalazh, provizionet e paguara për ata të cilët kanë ndërmjetësuar në gjetje dhe shpenzimet tjera, me zbritjen e shpenzimeve të cilat nuk llogariten në vlerën doganore të mallit, p.sh., shpenzimet për monitorim, kamatë, etj.).

DOKUMENTE TJERA

Në këtë grup të dokumenteve mund të numërohen: dokumentet e lidhura me sigurimin e mallit, dokumente për prejardhjen e produktit, dokumente me të cilat është përmirësuar qarkullimi i jashtëm tregtar.

218


Dokumente për sigurimin e mallit në tregtinë e jashtme me polisat për sigurim. Polisa është dokument i lëshuar prej organizatës së sigurimit, shoqërisë tregtare, kompanisë, etj. Në të cilën është shënuar mënyra dhe kushtet e sigurimit, të dhënat për mallin, për mjetin transportues, rreziqet, lartësi-në e premisë dhe të tjera.

Dokumente për vërtetimin e prejardhjes së produkteve lëshohen me kërkesë të eksportuesit me qëllim të provojë prejardhjen, për shfrytëzimin e preferencave të caktuara, p.sh., për import pa doganë. Më shpesh të përdorura të këtij lloji janë: Certifi kata për prejardhje (Certifi cate of orizin) dhe EUR.1. Të dhënat të cilat shënohen në atë janë të njëjta. E plotëson eksportuesi, kurse e vërteton personi zyrtar i organit doganor.

Dokumente me të cilat përmirësohet qarkullimi i jashtëm tregtar janë p.sh., vërtetim-

et e ndryshme, vendimet, lejet, etj. Të lëshuara nga ana e organeve kompetente të administratës shtetërore, p.sh., ministritë, kurse edhe organet tjera me të cilat përmirësohet eksporti, importi, trans-porti i mallrave, zakonisht nëse i nënshtrohen disa masave me të cilat bëhet kufi zim.

Vendimet për kontingjentin e ndarë dhe leje janë dokumente të lëshuara prej organeve kom-petente të administratës shtetërore, p.sh., Ministria e ekonomisë, me të cilat mundësohet eksport dhe import të mallrave të cilat janë të shpërndara në forma dhe mënyra të mallrave të kontingjentit dhe leje.

Vërtetimi për korrektësinë sanitare-shëndetësore, veterinare dhe fi topatologjike të artikujve dhe sendeve për nevojë të përgjithshme, të kafshëve dhe bimëve lëshohen gjithashtu prej organeve dhe institucioneve kompetente, shërbimeve inspektuese dhe të tjera me të cilat vërtetohet se mallrat janë të shëndetshëm.

219

PROCEDURA DOGANORE

PROCEDURA DOGANORE

ORGANIZIMI DHE KOMPETENCA E SHËRBIMIT DOGANOR

Shërbimi doganor është veprimtari administrative shtetërore e lidhur me ekzekutimin e dis-pozitave me të cilat rregullohen punët tregtare të jashtme, revizore, fi skale dhe llojet tjera të punës. Aktivitetet e tij themelore janë: pagimi i doganave, taksave, mbrojtjen e ekonomisë vendore, mbrojtjen e mjedisit njerëzor, mbledhjen e informatave statistikore, lehtësimin e tregtisë, mbrojtjen e të drejtave të pronësisë intelektuale, mbrojtja e trashëgimit kulturor dhe tjera.

Shërbimi doganor është e organizuar si drejtori doganore e cila paraqet organ (organizatë) të administratës shtetërore, kompetente për kryerjen e punëve të veprimtarisë doganore në pajtim me dispozitat doganore dhe dispozitave tjera me masë të kontrollit për zbatimin e tyre të drejtë.

Detyra kryesore e Drejtorisë doganore është të kryejë kontroll mbi mallin dhe personat si dhe automjetet kur hyjnë, e kalojnë ose lëshojnë territorin e shtetit tonë.

Kompetenca e drejtorisë doganore si fushëveprim i punëve dhe detyra përfshinë:

- Llogaritje dhe pagesën e shpenzimeve importuese dhe eksportuese, tatime, akciza dhe shpenzi-met tjera të përcaktuara me ligj;

- Udhëheqjen e procedurës administrative për lëndët administrative doganore;

- Kryerja kontroll në futjen dhe nxjerrjen e të hollave efektive vendore dhe të huaja, çeqe, letra me vlerë dhe ar monetar në qarkullimin rrugor, qarkullimin e mallrave, qarkullimin postar;

- Pagesën e dënimeve të detyrueshme;

- Pengimin e kundërvajtjeve në procedurën doganore dhe pengimin dhe mbulimin e kundër-vajtjeve revizore, më lidhje me kontrollin revizor;

- Hetim, pengim dhe mbulim të kundërvajtjeve doganore dhe inicimin e procedurë për ato para gjykatës kompetente;

- Përgatitjen e akte juridike të punës doganore;

- Zbatimin e dispozitave të punës së jashtme tregtare;

- Sigurimin e të dhënave për import dhe eksport për hulumtime statistikore;

- Organizimin e sistemin doganor dhe informativ për këmbim, ndjekje dhe standardizim të të dhë-nave me organet dhe institucionet shtetërore në dhe jashtë vendit si dhe punë të tjera;

Drejtoria doganore është në përbërje të Ministrisë së fi nancave e cila kryen mbikëqyrje mbi punën e saj. Me drejtorinë doganore udhëheq drejtori i emëruar prej Qeverisë së Republikës së Maqe-donisë.

Punët dhe detyrat e drejtorisë doganore kryhen në disa sektorë (p.sh., për sistem doganor, për kontroll dhe hetime, pagesë për raste konkrete, etj.) dhe më tepër dogana. Me sektorët udhëheqin ndi-

hmësit e drejtorit. Në sektorë ka seksione dhe shërbime si njësi më të vogla organizative të brendshme.

220

PROCEDURA DOGANORE

Doganat janë njësi rajonale të themeluara për punë në një rajon më të madh, p.sh., Shkup, Manastir, Gjevgjeli, Kumanovë dhe Shtip. Me doganën udhëheq drejtori. Në rajonet për të cilat janë themeluar dogana kanë zyra me të cilat udhëheqin shefat.

Nëpunësit doganor (të drejtat dhe obligimet)

Nëpunësi doganor është person i punësuar në drejtorinë e doganës i cili është me uniformë

ose është me autorizime të posaçme dhe i cili kryen punë të caktuara ose detyra të përcaktuara me akt juridik.

Në varësi prej shërbimit të cilin e kryejnë ata janë të ndarë në: nëpunës doganor udhëheqës,

profesional dhe administrativ.

Nëpunësit doganor e kanë këtë autorizim, respektivisht të drejtë:

- Të legjitimojnë dhe të përcaktojnë identitetin e çdo personi i cili hyjnë ose del prej zonës së kon-trolluar doganore;

- Të bëjnë kontrollimin dhe shqyrtimin e mallit, mjetet transportuese dhe bartëse të udhëtarëve të cilët hyjnë dhe dalin prej zonës së kontrolluar doganore;

- Të kërkojnë të dhëna dhe dokumente me të cilat disponojnë organet dhe organizatat tjera shtetërore;

- Të kërkojnë dërgimin e dokumenteve dhe të dhënave prej pjesëmarrësve në procedurë, kurse i referohen procedurës së shërbimeve të tyre;

- Ndjekjen e kryerësve të kundërvajtjeve doganore, kurse në rast janë prezent në kryerjen e kundërvajtjes kanë të drejtë edhe të mbajnë kryerësin e kundërvajtjes në pajtim me kushtet e parapara me ligj;

- Të kryejnë kontroll edhe të korrigjimeve të kontrolluara të lëndës, sipas kushteve të parapara me Ligjin për doganë ose ligj tjetër;

- Përkohësisht të konfi skojnë të holla vendore ose të huaja efektive, çeqe, ar monetar dhe letra me vlerë, nëse shuma e tyre nuk e tejkalon maksimumin e lejuar të paraparë me Ligjin për punë me deviza. Për sendet e konfi skuara përkohësisht nëpunësi doganor përpilon procesverbal në bazë të së cili inicion procedurë para gjykatës kompetente, etj.

Në vendin e punës zyrtare, derisa kryejnë kontrollimin e njerëzve, mjeteve transportuese ose mallit, nëpunësit doganor mbajnë veshje zyrtare. Në të gjitha rastet tjera nëse ka nevojë për mbulim ose pengim të kundërvajtjeve, mund të punojnë edhe me veshje civile.

Nëpunësi doganor ka legjitimacion zyrtar dhe nëse ai kërkohet prej tij me atë të bëhet identifi -kimi. Nëpunësit doganor të cilët punojnë në detyra operative ose punojnë në vendkalime ndërkom-

bëtare kanë të drejtë të mbajnë dhe të përdorin armë zjarri. Armën mund ta shfrytëzojnë në rast të

vetëmbrojtjes, të ndalin personin i cili ka për qëllim të kalojë kufi rin nëse nuk ekziston mënyrë tjetër për ta ndalur në qoftë se nuk i respekton urdhrat e përsëritura. Në mënyrë të ngjashme veprohet edhe me ndalimin e automjetit dhe kafshëve të cilat kanë qëllim të kalojnë kufi rin shtetëror, etj. Në raste të këtilla e të ngjashme, nëpunësit doganor mund të kërkojnë ndihmë dhe mbrojtje prej njësisë policore dhe ushtarake kufi tare në veprimet e hetimit, kontrollit dhe eliminimit të kotranbandës, mbulimin e kundërvajtjes doganore dhe veprave të tjera të dënueshme.

Për shkak të karakterit të këtillë të punës, ata kanë të drejtë edhe në rritjen e pagës. Kanë të

drejtë edhe në transport pa pagesë kur punojnë në dhe në mjetin për transport publik, si dhe të dre-jtën e sigurimit të cilën e kanë udhëtarët të cilët paguajnë transport me ato mjete.

221

PROCEDURA DOGANORE

MBIKËQYRJA DOGANORE

NOCIONI, RËNDËSIA DHE NDARJA E MBIKËQYRJES DOGANORE

Mbikëqyrja doganore paraqet përmbledhje të masave dhe veprimeve me të cilat sigurohet

zbatimi i dispozitave doganore dhe tjera mbi mallin i cili importohet, transportohet transit ose

eksportohet përmes rajonit doganor të Republikës së Maqedonisë, me qëllim të pengohet çdo vep-

rim i paautorizuar me mallin doganor nga ana e obliguesve doganor, si dhe të sigurohet identiteti i

mallit doganor deri në përfundimin e procedurës doganore.

Me të qenit identik të mallit nënkuptohet ai, të mbetet i njëjtë në tërësi, në llojin e njëjtë, asor-timent, sasi dhe kualitet në pajtim me llojin e procedurës doganore e cila mund të jetë e rregullt, e shkurtër, transitore dhe me efekt ekonomik.

Mbikëqyrja doganore dhe kontrolli realizohet në këto forma të veprimeve të procedurës doganore: e rregullt, e shkurtër, transitore dhe procedurë me efekt ekonomik.

Procedura e rregullt është procedurë e zakonshme në të cilën ndërmerren të gjitha veprimet e nevojshme dhe masat doganore të lidhura me doganimin e mallit dhe të udhëtarëve.

Procedura e shkurtër, e cila për dallim prej asaj të rregulltës është shumë më e shkurt, udhëhiqet në qarkullimin ndërkombëtar të udhëtarëve për doganim të mallit dhe të udhëtarëve të cilët e mbajnë mallin (sendet, teshat) me vete.

Procedura transitore doganore udhëhiqet për doganim të mallit të huaj i cili nuk i nënshtrohet pagesës dhe i cili transportohet përmes rajonit tonë doganore jashtë vendit. Një procedurë e këtillë udhëhiqet edhe për mallin e vendit të menduar për eksport, për të cilin, paraprakisht janë bërë të gjitha formalitetet e nevojshme doganore.

Procedura doganore me efekt ekonomik udhëhiqet për ruajtje doganore si dhe fi snikërim dhe përpunim të mallit të vendosur në depo publike, nën kontrollin dhe mbikëqyrjen doganore dhe, për vendosje dhe ruajtje të përkohshme të mallit të importuar.

Mbikëqyrja doganore përfshinë: 1) ruajtjen dhe kontrollimin e mallit doganor; 2) zbatimin e mallrave doganore; 3) vendosjen e etiketave doganore; 4) marrjen e mostrave, vizatime, fotografi ose të dhënat tjera me të cilat sigurohet identiteti, respektivisht pandryshueshmëria e mallit; 5) kontrolli i bagazhit personal dhe sendet, si dhe kontroll personal të udhëtarëve të cilët e kalojnë linjën doganore dhe 6) kontroll të mjeteve transportuese dhe të personelit vozitës, respektivisht ekuipazhin.

Me masat e kontrollit doganor, respektivisht mbikëqyrjes doganore, siç u fol më lart, organet doganore janë të autorizuara të pengojnë veprim të paautorizuar me mallin doganor, të sigurojnë të mbetet identik ku është përfshirë edhe kontrollit personal i udhëtarëve dhe personeli i vozitjes. Organet doganore në procedurën për mbikëqyrje janë të obliguara të sigurojnë efi kasitet të plotë, me vazhdi-mësi, respektimin e personit dhe dinjitetin mbi të cilët zbatohet (kontrollin personal të udhëtarit e kryen personi zyrtar i gjinisë së njëjtë).

Siç tanimë e dimë lëndë e mbikëqyrjes doganore është malli doganor i cili importohet, trans-portohet transit dhe eksportohet me mjetet transportuese rrugore: automjetet, hekurudhor, bagëti, personeli i vozitjes dhe udhëtarët të cilët e kalojnë linjën doganore, mjetet transportuese të komuni-kacionit ujor (detar, lumor: në lumenj, liqene kufi tare), si p.sh., anijet dhe mjetet tjera për lundrim dhe personeli dhe udhëtarët e tyre dhe në fund, mjetet ajrore (avionët), personeli dhe udhëtarët e tyre.

D.m.th., lëndë e mbikëqyrjes doganore është i gjithë malli doganor pavarësisht nëse është

mall doganor komercial ose për përdorim personal, respektivisht për nevojat e amvisërisë dhe të

222

PROCEDURA DOGANORE

gjithë udhëtarët dhe ekuipazhi i mjeteve transportuese dhe bartëse. Udhëtarët dhe ekuipazhet i nën-shtrohen mbikëqyrjes doganore vetëm me qëllim të shihet, nëse ato gjatë kalimit bartin mall doganor.

Me dispozitat doganore janë paraparë edhe disa lirime doganore të cilat nuk i nënshtrohen mbikëqyrjes doganore, si p.sh., anijet dhe disa objekte lundruese të organeve për punë të brendshme, avion vendor dhe të huaj, etj. Në vendet të cilat dalin në det ose nëpër të cilat kalojnë lumenj lundrues, nuk i nënshtrohen mbikëqyrjes doganore, p.sh., anijet vendore dhe të huaja me fl amuj ushtarak detar dhe anijet të cilat lundrojnë në lumenjtë ndërkombëtar në të cilat sipas traktateve ndërkombëtare nuk mund të kryhet mbikëqyrje doganore.

Mbikëqyrja doganore mund të ndahet në lloje sipas më tepër kritereve.

Sipas vendit ku kryhet në: 1) mbikëqyrje doganore në vetë kufi rin dhe 2) mbikëqyrje doganore brenda prej kufi rit, pas kalimit të mallit në linjë doganore deri te doganimi gjatë transitit ose eksportit.

Në varësi prej asaj që transportohet, mbikëqyrja doganore në qarkullimin e mallit, sipas llojit të komunikacionit mund të ndahet: 1) mbikëqyrje doganore në komunikacionin rrugor, 2) mbikëqyr-je doganore në komunikacionin nëntokësor; 3) mbikëqyrje doganore në komunikacionin ujor dhe 4) mbikëqyrje doganore në komunikacionin postar.

Mbikëqyrja doganore mund të ndahet në: 1) Mbikëqyrje doganore në qarkullimin lokal kufi tar

dhe 2) mbikëqyrje doganore në qarkullimin dypalësh në të cilin si pronarë paraqiten persona prej vendeve kufi tare dhe persona të brendësisë.

Mbikëqyrjen doganore e kryejnë doganat dhe zyrat e tyre. Si mjet, respektivisht instru-

mente për kryerjen e mbikëqyrjes shërbejnë cilësi doganore dhe dokumente doganore.

PROCEDURA ADMINISTRATIVE DOGANORE

Procedura administrative doganore është lloj i veçantë i procedurës administrative. Ajo paraqet përmbledhje të rregullave juridike të veprimit me të cilat janë përcaktuar punët dhe format e tyre të cilat në procedurë i ndërmarrin organet doganore, palët dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë, për sjelljen e vendimit përfundimtar.

Lëndë e procedurës administrative janë ligjet dhe dispozitat tjera si dhe traktatet ndërkom-bëtare me të cilat është rregulluar kjo sferë, veprimet e cilat i ndërmarrin dhe aktet me të cilat i sjellin

organet doganore në zbatimin e mbikëqyrjes doganore, doganimi i mallit dhe zbatimi i veprimeve tjera të përcaktuara me ligj nga sfera e doganave.

Procedura administrative doganore me të cilën është rregulluar materia doganore është e lid-hur ngushtë me procedurën e përgjithshme administrative. Prandaj, dispozita të caktuara dhe parime prej Ligjit të procedurës së përgjithshme administrative zbatohen dhe të procedurës administrative doganore, p.sh., dërgimi i vendimit.

Palët në procedurë administrative doganore janë: të nevojshme ose kryesore dhe eventuale ose ndihmëse. Palët kryesore janë të detyrueshme pa të cilat nuk mund të ekzistojë procedurë, ndërsa pjesëmarrësit eventual paraqiten kur do të jetë nevojë.

Pjesëmarrësit kryesor në procedurë administrative doganore janë organe doganore të cilat ud-hëheqin me procedurën dhe ndërmarrin veprimeve të caktuara zyrtare dhe palët të cilëve iu referohet pro-cedura. Në kategorinë e pjesëmarrësve eventual janë përfshirë: dëshmitarët, ekspertët, interpretuesit, etj.

Drejtoria doganore dhe doganat të cilat janë në përbërjen e tij janë pjesëmarrës kryesor kompetent të udhëheqin dhe sjellin akte konkrete administrative në procedurë doganore. Organet doganore udhëheqin me procedurën dhe kur do të paraqitet nevoja ndërmarrin masa dhe veprime për-

223

PROCEDURA DOGANORE

katëse përmes nëpunësve të autorizuar të punësuar në këto organe. Prandaj, duhet të mbahet llogari për interesat e palëve dhe pjesëmarrësve tjerë në procedurë, kuptohet nëse ato nuk janë në kundërsh-tim me interesin publik.

Palë në procedurë doganore mund të jetë çdo person, fi zik ose juridik me kërkesën e të cilit iniciohet procedura ose kundër të cili iniciohet procedura. Përveç personave fi zik dhe juridik, palë në procedurë mund të jetë edhe një organizatë qeveritare ose joqeveritare, organ shtetëror dhe tjerë, nëse ashtu është përcaktuar me ligj. Në praktikë si palë në procedurë doganore, më shpesh paraqiten qytetarët dhe shoqëritë tregtare, të regjistruara për punë tregtare të jashtme dhe fi rmat e regjistruara për transport të mallrave dhe shpendicion ndërkombëtar.

Të drejta dhe detyra të caktuara në këtë procedurë mund të kenë edhe organet tjera, siç janë prokurori publik, prokurori publik shtetëror dhe të tjerë, nëse me për këtë janë të autorizuar me ligj.

Për të marrë pjesë një person si palë në procedurë administrative doganore, ai duhet të plotësojë edhe kushte të caktuara: 1) të ketë aftësi të palës ose juridike (aftësi të ketë të drejta dhe detyrime); 2) të ketë aftësi procedurale ose vepruese, kurse kjo d.m.th., në mënyrë të pavarur t’i ndërmarr punët dhe detyrimet e nevojshme në procedurë. Personat fi zik, aftësinë procedurale, respektivisht vepruese e fi tojnë me arritjen e moshës madhore. Personat të cilët janë të rritur, kurse të cilëve u është marrë aftësia vepruese nuk mund të jenë të aftë proceduralisht; dhe 3) të kenë legjitimim të palës ose real, respektivisht në ras-tin konkret për të cilin udhëhiqet procedurë për të drejtat, detyrimet ose interesin e tij. Legjitimimi i palës, respektivisht real mund të jetë aktiv dhe pasiv. Legjitimim aktiv të palës ka personi me kërkesë të të cilit iniciohet procedura, ndërsa legjitimim pasiv të palës ka personi kundër të cilit udhëhiqet procedura.

PËRFAQËSUESI DHE I AUTORIZUARI I PALËS

Përfaqësuesi i palës në procedurë është personi i cili në vend të tij i ndërmerr veprimet e nevo-jshme, pa dallim nëse pala është me aftësi procedurale ose jo. Veprimet e cilat i ndërmerr përfaqësuesi në procedurë në emër dhe në llogari të palës, kanë veprim të njëjtë juridik sikur i ndërmerr vetë pala.

Sipas bazë juridike prej të cilës del legjitimimi procedural për përfaqësim, përfaqësuesit ndahen në përfaqësues ligjore dhe të autorizuar.

Përfaqësuesi ligjor mund të jetë person fi zik dhe përfaqësues ligjor për person juridik. Përfaqë-

suesi ligjor për person fi zik i cili nuk ka aftësi procedurale dhe vepruese dhe nuk mund të ndërmarr ve-prime procedurale në procedurë, ato veprime procedurale i ushtrojnë përfaqësuesi i tij ligjor (prindërit e fëmijëve të cilët nuk janë të rritur) ose kujdestari për personat të cilët janë nën kujdestari. Personat

juridik gjithmonë në procedurë administrative doganore paraqiten përmes përfaqësuesve të autori-

zuar siç janë është rregulluar ajo me dispozitat pozitive.

I autorizuari është person i cili e përfaqëson palën në procedurë doganore sipas dëshirës së tij. Ai është i obliguar t’i ushtrojë punët e nevojshme në kuadër të autorizimeve të palës. Veprimet e cilat i ndërmerr i autorizuari në kuadër të autorizimit kanë veprimin e njëjtë juridik sikur i ndërmerr vetë pala. Megjithatë, pa marrë parasysh se pala ka caktuar të autorizuar, ai nuk e humb të drejtën, nëse dëshiron edhe vetë të jep deklarata në procedurë.

I autorizuari përcaktohet me deklaratë me shkrim ose gojore të palës dhe i autorizuari mund të jetë çdo person i cili ka aftësi procedurale ose vepruese, me kusht i autorizuari të mos jetë pseudoshkrues.

Pala mund të angazhojë ndihmës profesional në punët për të cilat kërkohet njohje profesionale, i cili do t’i jap ndihmë profesionale këshilla (informata) për lëndën për të cilën udhëhiqet procedurë.

Dëshmitari është personi i cili në procedurë i jep organit kompetent prova të caktuara të cilat personalisht i ka parë, dëgjuar ose në një mënyrë tjetër i ka mësuar dhe për të cilat duhet të dëshmojë.

224

PROCEDURA DOGANORE

Eksperti është person profesional i cili në procedurë administrative organit para të cilit ud-hëhiqet procedura i jep mendimin e tij profesional për çështje të cilat janë me rëndësi thelbësore për lëndën e cila është në procedurë.

Interpretuesi është person i cili ushtron përkthim në procedurë nëse pala nuk e njeh gjuhën në të cilën udhëhiqet procedura.

KOMPETENCA NË PROCEDURË

Kompetenca në procedurë doganore është e ndarë në: lëndore dhe lokale (vendore).

Kompetenca lëndore ose materiale, siç e quajnë disa, është e drejtë dhe detyrë e organi doganor të udhëheq procedurën administrative doganore dhe të vendosë për ndonjë çështje konkrete administrative.

Kjo kompetencë e organeve doganore është e caktuar me dispozitat doganore në fuqi. Kompe-

tenca lëndore nga sfera e materies doganore juridike e doganave është si më poshtë:

1) ushtrim direkt i çështjeve të mbikëqyrjes doganore;

2) ushtrimin e çështjeve të lidhura me doganimin e mallit; dhe

3) udhëheqja e procedurës administrative doganore në shkallë të parë.

Kundër çdo vendimi të sjellë në procedurë administrative nga ana e doganës në shkallë të parë, pala mund të paraqesë ankesë deri te ministri i fi nancave. Kundër vendimit të shkallës së dytë të minis-trit për fi nanca mund të paraqitet padi deri te Gjykata administrative.

Doganat dhe komisionet e veçanta të autorizuara të Drejtorisë doganore, janë kompetente edhe për udhëheqjen e procedurës për kundërvajtje për kundërvajtje doganore në shkallë të parë, pastaj, të ushtrojnë mbikëqyrje mbi punët me deviza në komunikacionin rrugor me vendet e jashtme dhe çështje tjera të cilat janë të përcaktuara me ligj.

Kompetenca lokale (vendore) paraqet të drejtë dhe detyrë të organit të doganës në një rajon të cak-tuar doganor të udhëheq procedurë administrative doganore dhe për kundërvajtje nga kompetenca e vet lëndore. Çdo doganë mund të udhëheq procedurë vetëm në rajonin e vet. Megjithatë, në parim kompetenca lokale e doganës në lidhje me mbikëqyrjen doganore është caktuar sipas vendit në të cilin është futur mallit. Sipas rregullës, kjo vlen për doganat kufi tare. Ngjashëm është edhe me procedurën e doganimit të mallit të cilën e fusin persona fi zik në qarkullim kufi tar me vendet e jashtme. Me kompetencë lokale është dogana ku udhëtari ka hyrë, pa marrë parasysh vendbanimin e tij të përhershëm. Njëjtë është edhe me kompetencën lokale në lidhje me marrjes së lejes për vendosjen e mallit doganor në ndonjë prej vendeve doganore për vendosjen e një malli të tillë sa i përket udhëheqjes së procedurës për kundërvajtje. Leje të këtilla lëshon dogana në rajonin e së cilës duhet të vendoset malli, respektivisht dogana e cila e zbulon kundërvajtjen.

Megjithatë, sa i përket procedurë për doganimin e mallit me kompetencë lokale do të jetë ajo doganë të cilën do ta zgjedh vetë obliguesi doganor. Shoqëritë tregtare dhe personat tjerë juridik në varësi prej nevojave, kushteve, kanë të drejtë të zgjedhin doganën ku do ta doganojnë mallin.

Me qëllim të lehtësohet puna e disa doganave kufi tare dhe të mundësohet frekuencë më e mad-he në komunikacion, Drejtoria për doganë mund të caktojë kufi zim sa i përket zgjedhjes së doganës prej obliguesit doganor për mallin e importuar të menduar për brendësinë e vendit ose për doganimin e mallit për eksport i cili vjen prej brendisë së vendit.

SJELLJA E VENDIMIT NË PROCEDURË ADMINISTRATIVE DOGANORE

Në procedurë administrative doganore sillen dy lloje të vendimeve: aktvendim dhe konkluzion.

Aktvendimi është akti administrative individual me të cilin vendoset për çështjen kryesore admin-

225

PROCEDURA DOGANORE

istrative doganore, respektivisht për të drejtën dhe interes ligjor ose për obligim të palës në procedurë. Me konkluzion, për dallim prej aktvendimit, vendoset për çështje në procedurën të cilat paraqiten si çështje anësore në procedurë. Kështu, p.sh., me aktvendim vendoset palës t’i kthehet dogana e paguar më tepër, ndërsa me konkluzion vendoset për lartësinë e shpenzimeve në lidhje me çështjen kryesore administrative-doganore., nëse për këtë nuk është vendosur me vendim.

LLOJET E AKTVENDIMEVE DHE SJELLJA E AKTVENDIMIT

Aktvendimi mund të jetë me shkrim, gojor, i plotë ose i pjesërishëm, i përkohshëm dhe shtesë.

Nga aspekti i sjelljes mund të jetë me shkrim dhe gojor. Sipas rregullës, aktvendimi sillet në formë të shkruar. Aktvendimi në formë gojore sillet në raste të veçanta. Aktvendimi gojor kryhet menjëherë. Me kërkesë të palës për sjelljen e vendimit gojarisht dhe lëshohet aktvendim me shkrim në afat prej 8 ditë.

Me aktvendimin e plotë ose aktvendimin për çështjen kryesore nënkuptohet aktvendimi me të cilin lënda e procedurës vendoset në tërësi. Aktvendimi i pjesërishëm është aktvendim me të cilin vendoset vetëm ndonjë çështje (pjesë) në një çështje administrative në të cilën, edhe ashtu ka më shumë çështje për të cilat or-gani duhet të deklarohet dhe të vendosë. Por, ky aktvendim edhe pse është i pjesërishëm, ai në raport me mjetet juridike dhe ekzekutimin llogaritet i pavarur, njëjtë si ai i ploti, respektivisht aktvendimi për çështjen kryesore.

Aktvendimi shtesë është vendim i veçantë me të cilin zgjidhjen çështje të cilat nuk janë zgjid-hur me vendimin e sjellë paraprakisht, kurse janë me interes dhe rëndësi për palën. Atë e sjellë organi doganor sipas detyrës zyrtare.

Aktvendimi me të cilin përkohësisht zgjidhen disa çështje dhe raporte kontestuese të proce-durës administrative doganore është aktvendim i përkohshëm. Në këtë vendim detyrimisht shënohet se është i përkohshëm. Me përfundimin e procedurës me sjelljen e aktvendimit për çështjen kryesore, aktvendimi i përkohshëm anulohet.

Si edhe çdo aktvendim tjetër në procedurë administrative, ashtu edhe aktvendimi në proce-

durë administrative doganore përmban: kontroll, diapozitiv, arsyetim, udhëzim për mjetin juridik (ankesë, padi), numër dhe nënshkrim të personit të autorizuar.

Edhe pse, duhet të dihet se me aktvendim si akt administrativ individual duhet të nënkuptohet edhe pëlqimi, leja dhe të ngjashëm të cilët si dokumente sillen prej organeve doganore në procedurë administrative doganore.

Siç thamë, konkluzione është një lloj i veçantë i vendimit i cili sillet në procedurë administra-tive doganore në të cilën me vendimin vendoset për çështjen kryesore, ndërsa me konkluzion vendoset për çështjet anësore në procedurë. Konkluzione mund të jetë fakultative dhe detyruese. Konkluzion fakultative, mund por, edhe nuk është patjetër të sillet, p.sh., konkluzion për inicimin e procedurës. Konkluzione detyruese gjithmonë sillet, p.sh., konkluzion për shpenzime në procedurë administrative.

Kundër aktvendimit ose konkluzionit të doganës të sjella në procedurë administrative doganore, lejohet e drejta e ankesës, respektivisht e mjetit juridik. Mjetet juridike ndahen në mjete juridike të rregullta dhe të jashtëzakonshme. Mjetet juridike të rregullta janë: kundërshtimi dhe ankesa, ndërsa mjete juridike të jashtëzakonshme janë: padia, kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë dhe të tjera.

Kundërshtimi paraqitet deri te organi i shkallës së parë (doganë) për të cilat ai edhe vendos, p.sh., kundërshtim në procedurën e doganimit të mallit.

Ankesa paraqitet kundër aktvendimit të shkallës së parë ose konkluzionit të sjellë prej doga-nës në procedurë administrative-doganore. Ankesa paraqitet deri te organi i shkallës së dytë, ai është ministri për fi nanca në afat prej 15 ditë prej ditës së pranimit të aktvendimit. Ankesën e paraqet person fi zik ose juridik i cili nuk është i kënaqur me vendimin e organit të shkallës së parë, qoftë në aspektin e procedurës formale-juridike, qoftë në aspektin e zbatimit material të dispozitave ligjore.

226

PROCEDURA DOGANORE

Aktvendimin në procedurë administrative-doganore e sjell dhe nënshkruan udhëheqësi (drejto-ri) i doganës. Megjithatë, udhëheqësi i organit doganor, sipas rregullës, autorizon nëpunës të punësuar në doganë të udhëheqin procedurën e cila i paraprin sjelljes së aktvendimit. Ata janë persona zyrtar për udhëheqjen e procedurës dhe për vendimmarrje.

Personi zyrtar duhet të jetë objektiv, që të mund me sukses të zbatojë procedurën. Në raste të veçanta personi zyrtar mund të shkarkohet edhe atë: 1) nëse në lëndë paraqitet si palë, obligues tatimor, përfaqësues ligjor, 2) nëse me palën, përfaqësuesin ligjor ose të autorizuarin është në farefi sni, 3) nëse ka marrë pjesë në procedurën e shkallës së parë, etj. Në këto raste personi zyrtar vetë kërkon shkarkim. Shkarkimin e personit zyrtar mund ta kërkojë edhe pala. Pala mund të kërkojë shkarkimin edhe kur ekzistojnë supozime për vendimmarrje të paanshme dhe objektive. Kërkesa mund të jetë e arsyetuar. Me kërkesën për shkarkim, vendos udhëheqësi i organit.

Në mjete e jashtëzakonshme juridike, përveç tjerave janë edhe – padia, kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë, etj. Padia paraqitet deri te Gjykata administrative e Maqedonisë në afat prej një muaj prej ditës së pranimit të aktvendimit.

Pala mund të kërkojë edhe mbrojtja e ligjshmërisë. Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë dërgo-het deri te prokurori publik.

VENDOSJA E MALLIT DOGANOR (DEPOT DOGANORE)

Vendosja doganore e mallit doganor paraqet deponimin dhe ruajtjen e mallit doganor në lloje të ndryshme të hapësirave në bazë të pëlqimit të organit doganor me zbatimin e masave të mbikëqyrjes doganore.

Depot doganore janë të ndara në publike dhe private. Në depot doganore publike deponohet mall i personave vendor dhe të jashtëm për të cilën përgjegjësia për mallin mund të jetë ose e vetë mbajtësit të mallit ose e depozituesit ose e organit doganor. Depot doganore private janë të men-duara për deponimi e mallit doganor e mbajtësit të depos doganore i cili mund, kurse nuk është e thënë të jetë pronar i depos.

Mbajtësi i depos doganore është person të cilit i është dhënë leje për punë me depo doganore në kushte të caktuara për atë. Ai është i obliguar t’i sigurojë kushtet e nevojshme për ruajtjen e mallit, si edhe kushte të veçanta të cilat dalin prej lejes për ruajtjen e mallit. Marrja e mallit jo gjithmonë duhet të jetë nën mbikëqyrjen doganore,

Depozitues është personi i cili është i obliguar të dorëzojë mallin në depo doganore sipas deklaratës. Ai është përgjegjës t’i plotësojë të gjitha obligimet lidhur me ruajtjen derisa malli ruhet në depo doganore.

Depoja doganore përbëhet prej hapësirave të lokacionit të organit doganor. Hapësirat e depos doganore janë të rrethuara dhe ato duhet të shënohen qartë dhe të ndara prej llojeve tjera të hapësir-ave dhe hapësirave që të mund të dallohen.

Për dallim prej depos doganore, strehimorja doganore është hapësirë e mbyllur ose hapësirë e rrethuar e mbuluar ose e pambuluar e cila shërben për vendosje të përkohshme të mallit të impor-

tuar i cili nuk është doganuar.

Depo konsignacion është depo e themeluar prej një fi rme vendore e regjistruar për për-

faqësimin e fi rmave të jashtme për vendosjen e mallit të importuar të padoganuar në pronësi të një personit të huaj fi zik ose juridik, kurse është menduar për shitje në tregun vendor.

227

PROCEDURA DOGANORE

PROCEDURA PËR HAPJEN E DEPOS DOGANORE

Depoja doganore hapet në bazë të lejes së sjellë në procedurë doganore prej organit kompetent doganor.

Proceduara për hapjen e depos doganore iniciohet me kërkesë të parashtruar me shkrim prej personit i cili dëshiron të hap një depo doganore deri te organi kompetent. Kërkesa përpilohet në mostër të përgatitur prej përpara dhe të shtypur në të cilën në mënyrë të detajuar jepen të dhënat e nevojshme, posaçërisht për llojin e depos doganore me përshkrim të detajuar të hapësirave, sipër-faqeve dhe lokacionit.

Kërkesës i bashkëngjiten këto dokumente të nevojshme: 1) certifi katë prej regjistrit të gjykatës kompetente për lëndën në fj alë; 2) skicë dhe përshkrim teknik të hapësirave të menduara për depon doganore; dhe 3) deklaratë të parashtruesit të kërkesës se janë siguruar hapësira dhe inventar, të nevo-jshme për zbatimin e masave për mbikëqyrje doganore dhe për doganimin e mallit në depon doganore.

Në bazë të kërkesës, nëse janë plotësuar kushtet e parapara sa i përket hapësirave, lokacionit, se ka nevojë ekonomike për deponim dhe se mund të zbatohen masa të mbikëqyrjes prej organit doganor, drejtori i Drejtorisë doganore do të lëshojë leje për hapjen e depos doganore. Në leje shënohet organi doganor përgjegjës për mbikëqyrjen doganore të depos.

PROCEDURA PËR DEPONIM

Deponimi i mallit në depo fi llon kur organi kompetent do të pranojë deklaratë për deponim. Në depo mund të ruhet mall i padoganuar, i doganuar dhe transit prej importit ose eksportit i cili

duhet të ruhet së paku një vit. Afati i ruajtjes mund të vazhdohet. Nëse nuk është kërkuar vazhdimi i afatit, organi doganor mund mallin ta konfi skojë dhe ta shes.

ZONA E LIRË DOGANORE

Ajo është pjesë e rrethuar dhe e shënuar e rajonit doganor të një vendi në të cilin ushtrohen

veprimtari ekonomike të regjimit të veçantë doganor, respektivisht me shfrytëzimin e privilegjeve të caktuara. Importi i mallit në zonën e lirë doganore është i liruar prej pagesës së doganës dhe shpenzi-meve tjera doganore, si dhe prej disa llojeve tjera të kufi zimit, me kusht malli të eksportohet në vendet e treta.

Malli në zonë qëndron në mbikëqyrje doganore, ku ka edhe shërbim doganor si njësi të doganës, me qëllim më shpejtë të udhëhiqen procedurat doganore. Zonat e këtilla themelohen në vende në të cilat ka fl uks të lartë të mallit, zakonisht ku ka qendra të mëdha tregtare dhe transportuese, vende të tilla të përshtatshme janë limanet detare dhe aeroportet për komunikacion ndërkombëtar ajror dhe detar. Jo më pak të rëndësishme për zonat e lira doganore janë qendra transportuese të mallit në komuni-kacionin rrugor, siç është me zonën e lirë doganore Bunarxhik në afërsi të Shkupit.

Në këto zona mund të organizohet ushtrimi i prodhimit, shërbimeve, qarkullim të jashtëm tregtar, vendosjen e mallrave, punë bankare, etj.

DOGANIMI I MALLIT

Procedura e doganimit të mallit është një prej fazave më të rëndësishme, njëkohësisht edhe fazë përfundimtare e procedurës administrative doganore.

228

PROCEDURA DOGANORE

Procedura për doganimin e mallit bëhet sipas kërkesës së palës ose sipas detyrës zyrtare. Më shpesh procedura për doganim është me kërkesë të palës.

Vetë procedura e doganimit përfshinë veprime të cilat realizohen nëpër faza, edhe atë:

Paraqitja dhe pranimi i deklaratës doganore

Deklaratën doganore e paraqet obliguesi doganor. Obliguesi doganor është personi në emër të të cilit është dokumenti për transport (fl etëngarkesa, konosman, etj.) ose personi në të cilin janë bartur e drejta e dokumentit, respektivisht dokumenti për transport ose ndonjë personi tjetër. Në praktikë, më shpesh personat e tillë të autorizuar të obliguesit doganor të paraqesin deklaratën për doganim janë fi rmat të cilat merren me shpedicion ndërkombëtar.

Deklarata doganore është dokument themelor doganor e cila paraqet kërkesë me shkrim për inicimin e procedurës për doganim. Kjo do ë thotë se doganimi kryhet në bazë të atij dokumenti. Deklarata doganore i përmban edhe të gjitha të dhënat për veprimet zyrtare të cilat dogana i ka ndër-marrë dhe përcaktuar në procesin e doganimit, si dhe vendim për lartësinë e doganës dhe shpenzimeve tjera importuese e cila duhet të paguhet ose të caktojë lirim prej pagesës së doganës dhe lloje tjera të shpenzimeve. Ajo shërben edhe si burim i të dhënave statistikore dhe të dhënave tjera të nevojshme për ndjekjen e qarkullimit të jashtëm tregtar të mallrave.

Deklarata doganore mund të ketë edhe karakter të dokumentit kthyes doganor (për dogani-min e mallit për eksport në doganë në brendësi të vendit, gjatë transportit të mallit, ose gjatë ripaketi-mit në një doganë tjetër).

Deklarata doganore është mostër me rubrika dhe kolona të përcaktuara e cila përbëhet prej dy pjesëve. Pjesa e parë e deklaratës doganore në realitet paraqet kërkesë të obliguesit doganor për inicimin e procedurës së doganimit, ndërsa pjesa e dytë e deklaratës është e menduar për punën

zyrtare të organit doganor.

Pjesa e parë e deklaratës përmban: 1) kërkesë të palës për doganim të mallit; 2) emri i deklaruesit dhe pronarit dhe shfrytëzuesit të mallit; 3) dokumente doganore dhe tjera të cilat i bashkëngjiten, pastaj; 4) të dhëna për mallin; 5) numri i automjetit; 6) sasia e mallit, numri dhe pesha neto, copë ose metër kub; 7) lloji i mallit; 8) vlera; 9) prejardhja e mallit; 10) vendi prej të cilit importohet, etj. Në deklaratë shënohet edhe norma doganore e tarifës doganore në bazë të së cilës duhet të kryhet doganimi i mallit.

Deklarata doganore paraqitet në numrin e nevojshëm të kopjeve, më shpesh në tri për gjithë mallin i cili doganohet, pavarësisht nëse i nënshtrohet pagesës së doganës ose jo.

Megjithatë, ekzistojnë raste kur obliguesi doganor nuk ka obligim të paraqesë deklaratë

doganore. Obligim të tillë nuk kanë këta persona: 1) Udhëtarët për bagazhin personal të cilin e mbajnë me vete ose në mjetin transportues me të cilin udhëtojnë; 2) personat në qarkullimin lokal kufi tar dhe personat të cilët janë dy pronarë të sendeve në qarkullim të cilët kanë të drejtë t’i nxjerrin dhe fusin; 3)

pranuesit e materialit reklamues dhe mostra; 4) pranuesit ose dërguesit e materialit fi lmik, televiziv dhe materialit të ngjashëm të incizuar për emisione direkte përmes mjeteve për informim publik (kinema, televizione, shtyp); 5) Dërgesat postare vlera e të cilave nuk tejkalon shumën e caktuar në denarë, etj.

Që të mund deklaruesi në mënyrë të saktë ta paraqes mallin në deklaratën për në procedurë të doganimit dhe të përcaktojnë të gjitha të dhënat e nevojshme, ai ka të drejtë ta kontrollojë me qëllim të përcaktojë: llojin, sasinë, kualitetin, sipas nevojës edhe të marr mostër. Kontrollim i këtillë kryhet nën mbikëqyrje doganore dhe me leje të doganës.

Bashkë me deklaratën paraqiten edhe dokumentet e nevojshme të parapara si kusht për doganim. Ajo më shpesh i faturohet furnizuesit të huaj, dokument për transport (fl etëngarkesë, kon-

osman, etj.), leje të ndryshme dhe certifi kata (leje, pëlqim, dokument për prejardhjen e mallit, cer-tifi katë fi to-patologjike dhe të veterinarisë, etj.), fl etëparaqitje (dokument) për lidhjen e çështjes juridike

229

PROCEDURA DOGANORE

(kontrata dhe tjera), dokument për shpenzimet nëse malli nuk është blerë, kufi rin franko maqedonas (shpenzimet për transport, sigurim, etj.).

Gjatë mallit të këtillë të kontrolluar i cili nuk është zyrtar, lëshohet dhe dokument (certifi katë)

për klasifi kimin e llojit të mallit, si dhe dhënien e mendimit (nëse ka nevojë për këtë). Me kërkesë të obliguesit doganor organi doganor mund të lëshohet me kompensimin, dokument për klasifi kimin e mallit në pajtim me tarifën doganore, si dhe mendim me shkrim për klasifi kimin e mallit në pajtim me tarifën doganore.

PRANIMI I DEKLARATËS DOGANORE

Deklarata kur në mënyrë të rregullt do të plotësohet dorëzohet në doganë. Pas pranimit të deklaratës dogana do t’i bëjë këto kontrolle: 1) a është e plotësuar deklarata në rregullt dhe e plotë (me kompjuter ose makinë për të shkruar), pa shkarravitje, plotësime dhe tjera; 2) a janë bashkangjitur të gjitha dokumentet e nevojshme deklaratës të lëshuara prej organeve kompetente; 3) a është e ndaluar ose jo shënimi i importit dhe eksportit të mallit në deklaratë; dhe 4) a përputhen të dhënat e dokumen-tacionit të bashkangjitur me të dhënat e deklaratës doganore.

Nëse deklarata është me të meta dhe parregullsi ose nëse nuk janë bashkangjitur disa prej do-kumenteve të nevojshme, kjo do të konstatohet në vetë deklaratën dhe kthehet te parashtruesi. Nëse parregullsitë dhe të metat nuk largohen do të llogaritet sikur nuk është parashtruar deklarata.

Nëse parashtruesi i deklaratës nuk i pranon vërejtjet e doganës, ai do të sjellë konkluzion me të cilën do të refuzohet deklarata si e parregullt.

Deklarata e cila është e rregullt regjistrohet në librin për deklarata të doganës, me shënimin e numrit, datës, numrin e librit të depos dhe të tjera.

KONTROLLI ZYRTAR I MALLIT

Pas pranimit të deklaratës fi llon kontrolli zyrtar i mallit. Kontrolli mund të jetë i plotë ose i pjesër-ishëm. Kontrolli, sipas rregullës, kryhet në prezencë të parashtruesit të deklaratës. Me kontrollin kryhet identifi kimi i mallit përmes zbatimit të të dhënave të paraqitura në deklaratë dhe dokumentet e bashkangjitura me atë me gjendjen e vërtetë të mallit për llojin, sasinë, kualitetin, vlerën, prejardhjen, etj. si edhe a është klasifi kuar në mënyrë të rregullt dhe të parregullt malli sipas gjendjes faktike sipas normës tarifore prej tarifës doganore të cilën parashtruesi e ka paraqitur në deklaratë.

Për të përcaktuar gjendjen faktike, respektivisht reale kryhet hapje e paketimit, sipas nevojës merren mostra (kopje) për analizën e cilësive kimike, teknologjike dhe cilësive tjera, kryhen matje, mer-ren prospekte, fotografi , vizatime dhe të tjera. E gjithë kjo kryhet në prezencë të deklaratës. Në qoftë se ai e lëshon kontrollin, personi zyrtar i doganës përpilon shënim për atë dhe vazhdon kontrolli i më tejshëm.

Nëse gjatë kontrollit të mallit konstatohet se të dhënat e paraqitura në deklaratë dhe dokumentet tjera sa i përket, p.sh., kualitet, sasinë, prejardhjen e mallit dhe të tjera janë në pajtim me deklaratën, dogana do t’i pranojë si të sakta dhe të saj dhe zyrtarisht do të kryejë vërtetim (miratim).

Edhe pse, nëse gjatë kontrollit të mallit u konstatua se të dhënat prej deklaratës dhe dokumentet nuk janë të përshtatshme me gjendjen e vërtetë të mallit dhe nëse malli nuk është i klasifi kuar, sipas normës së tarifës doganore, për do të përpilohet procesverbal prej të cilit një kopje i dorëzohet para-shtruesit të deklaratës.

Deklaruesi nuk është patjetër të pajtohet me rezultatin e doganës. Për atë ka të drejtë të paraqesë kundërshtim deri te dogana me kusht mallin të mos jetë marrë prej dogana. Nëse janë marrë mostra,

230

PROCEDURA DOGANORE

malli mund të merret prej dogane edhe para sjelljes së aktvendimit sipas kundërshtimit. Me parashtri-min e kundërshtimit në këtë rast iniciohet kontest tarifor-doganor.

Pas pranimit të kundërshtimit, dogana formon komision me detyrë të kryejë kontroll të përsëritur,

respektivisht kontroll të mallit dhe të konstatojë gjendjen reale të mallit. Gjatë këtij kontrolli mund të jetë prezent edhe deklaruesi. Komisioni rezultatin ia dorëzon doganës në bazë të cilit dogana sjell aktvendim.

Nëse për përcaktimin e gjendjes së mallit nevojiten, analiza kimike-bakteriologjike, teknologjike dhe analiza tjera, ekspertiza dhe të tjera, dogana merr mostra të mallit të kontestuar dhe ato i dërgon në laboratori doganore. Rezultatet e analizës shërbejnë në procedurën për sjelljen e vendimit sipas kundër-shtimit. Nëse parashtruesi i kundërshtimit nuk pajtohet me rezultatin e laboratorit doganor, mund prej organit doganor të kërkojë në shpenzim të tij mostra e mallit, të analizohet në institucion tjetër pro-

fesional. Rezultatin e asaj analize organi doganor e vlerëson gjatë vendimmarrjes sipas kundërshtimit, respektivisht ankesën. Parashtruesi i kundërshtimit, mund mallin të marr edhe para se të sjellë vendim sipas kundërshtimit, nëse paguan doganë dhe shpenzime tjera importuese sipas rezultatit të doganës.

LLOGARITJA E PAGESËS SË DOGANËS

Pas kontrollit të kryer të mallit, dogana kryen llogaritjen dhe pagesën e doganës dhe shpenzi-meve tjera. Sipas rregullës, dogana dhe shpenzimet tjera ngritur para marrjes së mallit prej kontrollit doganor. Me përjashtim, malli mund të merret prej doganës para se të paguhet doganë, nëse impor-tuesi i parashtron doganës, garanci të përgjithshme në bankë afariste me vlefshmëri prej së paku një vit. Një garanci e tillë mund të jetë edhe kambial i hapur, me aval47 prej bankës afariste ose dokument tjetër me të cilën banka garanton pagesë të doganës dhe të shpenzimeve tjera doganore.

Llogaritja e doganës bëhet me zbatimin e normës përkatëse të doganës prej tarifës

doganore të bazës doganore e cila paraprakisht është përcaktuar. E njëjta është procedura edhe për shpenzimet tjera. Këto norma të këtyre shpenzimeve zbatohen në bazën doganore. Nëse ato, janë për-caktuar në shumë absolute vetëm shtohen.

Nëse dogana nuk paguhet në afat të caktuar në atë rast debitori paguan kamatë sipas normës së caktuar. Pas pagesës së doganës malli merret dhe më nuk është nën mbikëqyrje doganore.

Nëse është paguar më tepër doganë, sesa duhet, teprica kthehet në bazë të kërkesë së parashtruar deri te dogana e mbështetur me dokumentacion të bashkangjitur përkatës. Për kërkesën vendoset me akt-

vendim të doganës me të cilin në varësi prej fakteve të përcaktuara në bazë të dokumenteve do të pranohet ose do të refuzohet. Kundër aktvendimit mund të paraqitet ankesë deri te ministri i fi nancave.

E drejta për pagesën e doganës mund të vjetërsohet në afate të përcaktuara absolute ose rela-tive. Afati relativ i vjetërsisë është pesë vjet prej ditës kur është paraqitur obligimi për pagesën e doganës. Afati absolute i vjetërsisë paraqitet pas kalimit të 10 viteve prej ditës së paraqitjes së obligimit doganor.

Nëse obliguesi doganor nuk e paguan doganën dhe shpenzimet tjera në mënyrë vullnetare dhe në afatin e përcaktuar, pagesa do të kryhet edhe me përdorimin e dhunshëm, përmes organit për pag-esën e pagesave të këtilla.

Doganimi i mallit për eksport

Doganimi i mallit për eksport është i ngjashëm me doganimin e mallit i cili importohet.

Doganimi kryhet nën mbikëqyrje doganore prej momentit të doganimit të mallit për eksport deri në kalimin e linjës doganore. Doganimin e kryen dogana në bazë të deklaratës së parashtruar. Zakon-isht, doganimi kryhet në doganat në brendi të vendit dhe kjo nuk duhet të zgjas më tepër se dy orë.

47 Kambial i nënshkruar prej avalit, si garant i kambialit.

231

PROCEDURA DOGANORE

Dogana e cila ka kryer doganimin e mallit për eksport e dërgon mallin nën mbikëqyrje doganore të doganës përmes së cilës malli do të eksportohet në një vend të huaj, ky doganim, pas arritjes së mallit kryen kontroll të shenja doganore. Nëse konstaton se janë dëmtuar ose ato nuk janë kryhet kontroll i gjendjes së mallit dhe për këtë përpilon procesverbal.

Nëse sa i përket shenjave nuk ka vërejtje dogana do të lejojë eksportin dhe për këtë e njofton doganën e cila e ka bërë dërgimin.

Malli i cili është eksportuar në një vend të huaj mund të kthehet, qoftë nëse është doganuar ose jo nuk është doganuar edhe sikur t’i jetë dorëzuar shfrytëzuesit. Malli kthehet në raste të caktuara, p.sh.:

1) nëse konstatohet se malli në afatin e garantuar nuk përgjigjet në kushtet e kontraktuara me kontratën për shitblerje, më tej, 2) kur për disa makina, aparate dhe të tjera (kthehen për shkak se gjatë eksportit të tyre, ishin kontraktuar, respektivisht paraparë mundësia për kthimin e tyre, ose 3) kur importi i një mallit të caktuar është i ndaluar, ose 4) kur pranuesi i dërgesës postare refuzon ta pranojë dërgesën, kurse dërguesi ka hequr dorë prej mallit në rast se malli nuk është dorëzuar. Kërkesa për kthim paraqitet deri te dogana kompetente, etj.

SHKELJA E DISPOZITAVE DOGANORE

DELIKTET DOGANORE

Deliktet doganore janë të rregulluara me kodin penal (kapitulli XXV) dhe Ligjin për dogana. Në kapitullin e përmendur të kodit penal janë paraparë vepra penale doganore, ndërsa me Ligjin për doga-na kundërvajtje doganore.

Deliktet doganore, respektivisht vepra ndëshkuese doganore sipas shkallës së dëmit të vet janë të ndara në vepra penale dhe kundërvajtje. Veprat penale doganore janë veprime kundërligjore të subjekteve të cilat i kanë shkaktuar. Me kodin penal të RM-së janë paraparë këto lloje të veprave pe-

nale doganore: kontrabanda, mashtrimi doganor dhe fshehja e mallrave të cilat janë lëndë e dy llojeve paraprake të veprave penale.

Kontrabanda është tregti e palejuar me mallra me kalimin e tyre përmes linjës doganore (kufi -rin) ose prej një qyteti në tjetrin pa pagesën e doganës dhe shpenzimeve tjera, ku është përfshirë edhe ndihmesa, mbulimi ose papengueshmëria e veprimeve të kontrabandës. Për këtë vepër penale mund të shqiptohet dënim ose dënim me burg deri në katër vjet.

Mashtrimi doganor është sjellje e palejuar me të cilën shmanget pagesa e doganave, tatimeve dhe shpenzimeve tjera me dhënien e të dhënave të rrejshme për mallin në organin doganor ose tjetër të cilat kanë ndikime në llogaritjen e shpenzimeve. Për mashtrim mund të shqiptohet dënimi me burg prej gjashtë muaj deri në tri vjet dhe me dënim në të holla, kurse nëse shuma e shpenzimeve dhe tatimeve të cilat paguhen gjatë importit ose eksportit është e shkallës së lartë prej një deri pesë vjet burg dhe me dënim në të holla.

Fshehja është sjellje e ndaluar me të cilën mbulohet malli me vlerë më të madhe për të cilën kryerësi e di se është kontrabanduar, por, edhe përveç kësaj, prej tij, blen, shet, shpërndan, fesh e të ngjashme. Për këtë vepër penale me kodin penal është paraparë dënim në të holla ose dënim me burg deri në tri vjet për person fi zik, respektivisht dënim në të holla nëse kryerësi është person juridik.

Procedura për vepër penale iniciohet me propozim të prokurorit publik. Gjykimi dhe rigjykimi është në gjykatat themelore në shkallë të parë dhe gjykatat e apelit në shkallë të dytë nëse është paraqitur ankesë.

Kundërvajtjet doganore dhe procedura doganore e kundërvajtjes

Kundërvajtjet doganore janë formë e veçantë e krimit e cila për dallim prej veprave penale janë të natyrës më të lehtë. Objekt i sulmit tek kundërvajtjet, njëjti si tek veprat penale janë: të mira dhe vlera, si dhe shkelje të rregullave të procedurës së kundërvajtjes për të cilat është paraparë dënim ose masë mbrojtëse.

232

PROCEDURA DOGANORE

Me ligjin doganor janë paraparë këto lloje të kundërvajtjeve doganore: kontrabandë, fshehje, mashtrim, dhunë, parregullsi dhe të tjera.

Kontrabanda është bartje e mallit të fshehur përmes linjës doganore me qëllim të shmanget kontrol-lit doganor dhe mbikëqyrja doganore. Fshehja ose shmangia është bartje e mallrave të pafshehur përmes linjës doganore pa paraqitjen e tyre me qëllim të shmang pagesën e doganës dhe shpenzime tjera doganore.

Dhuna si kundërvajtje konsiston në mosrespektimin e rregullave doganore ose refuzimin e re-spektimit të rregullave gjatë kalimit të linjës doganore. Parregullsitë janë kundërvajtje më të lehta, më shpesh, janë në lidhje me mosrespektimin e afateve në të cilat duhet të kryhen veprime më të lehta (pagesë e dogës, taksë dhe shpenzime tjera) dhe çështje tjera.

Për kundërvajtje doganore kompetente është gjykata, por, për lloje të caktuara të kundër-

vajtjeve të përcaktuara me ligj, procedura e kundërvajtjes dhe sanksioni mund të shqiptojë edhe

organi i administratës shtetërore dhe organizatë tjetër me autorizime publike. ky organ proce-durën e kundërvajtjes e udhëheq sipas Ligjit për procedurë të përgjithshme administrative nëse me ligjin për kundërvajtje ose një ligj tjetër nuk është përcaktuar më ndryshe.

Për kryerësit e kundërvajtjes doganore janë paraparë gjoba si lloj i dënimeve në të holla të cilat shqiptohen në varësi prej peshës së kundërvajtjes, të cilat përcaktohen në bazë të shumës së doganës e cila është shmangur të paguhet ose shumës së vlerës së mallrave të cilat janë lëndë e kundërvajtjes. Për kundërvajtjen e kryer përveç kryerësit me dënim të njëjtë mund të dënohet edhe personi (fi zik ose juridik) i cili në lidhje me veprimtarinë të cilën e kryen ka blerë ose shitur, pranuar ose dhuruar, fshehur, etj. dhe për atë në bazë të së cilës ishte bazë ka marrë mall për të cilin e di ose sipas rrethanave është dashur ta dijë se me atë mall është bërë kundërvajtje.

Përveç gjobave për kundërvajtje të kryer mund të shqiptohet edhe masë e posaçme, p.sh., konfi skimi i mallit. Malli i cili është lëndë e kundërvajtjes konfi skohet. Malli i cili është lëndë e kundër-vajtjes doganore për të cilën është paraparë masë për sigurim konfi skim i mallit, deri në përfundimin e procedurës sipas kundërvajtjes, mund të vendoset nën mbikëqyrje doganore.

Mjetet transportuese dhe bartëse të cilat ishin shfrytëzuar për transport ose bartje të mallit përmes linjës doganore, respektivisht rajonit doganor, që është lëndë e kundërvajtjeve ose në qoftë se vendet e fshehura ose sekrete të këtyre mjeteve ishin shfrytëzuar për paketimin e mallit, konfi skohen,

nëse vlera e mallit tejkalon 20% të vlerës së mjetit transportues, etj.

Për kundërvajtje dhe përgjegjësi kundërvajtëse do të zbatohen dispozitat e pjesës së përgjith-shme të kodit penal.

Procedura doganore e kundërvajtjes

Për udhëheqjes e procedurës doganore të kundërvajtjes dhe shqiptimin e sanksionit dhe masën e posaçme të kundërvajtjes për kundërvajtjen e kryesore doganore kompetencë ekskluzive ka organi doganor i kundërvajtjes. Organi doganor i kundërvajtjes është Komision i Drejtorisë

doganore për vendimmarrje për kundërvajtjen doganore të përcaktuar me ligj.

Për kundërvajtje doganore, organi doganor mund t’i ndërmarr dhe t’i udhëheq këto procedura

doganore të kundërvajtjes: 1) Procedurë mandatore, 2) Procedurë e kundërvajtjes për barazim, 3) Procedurë e kundërvajtjes për ndërmjetësim dhe 4) Procedurë e kundërvajtjes pranë organi doganor të kundërvajtjes.

Në cilindo procedurë të kundërvajtjes, në qoftë se me Ligjin për kundërvajtje nuk është paraparë ndryshe zbatohen dispozitat e Ligjit për procedurë penale.

1) Procedura mandatore

233

PROCEDURA DOGANORE

Për kundërvajtje të kryer dhe të zbuluar, organi doganor, në procedurë mandatore mund, të paguajë dënim mandator ose të iniciojë procedurë pranë gjykatës. Procedura mandatore (dënim man-dator) është formë e procedurës së kundërvajtjes në të cilën nëpunësi doganor në vendin e ngjarjes në të cilin e ka përcaktuar kundërvajtjen do ta dënojë kryerësin e kundërvajtjes dhe do ta paguajë dënimin në të holla në vendin e ngjarjes.

Ekziston mundësi nëpunësi doganor për kundërvajtjen e kryer në vend se menjëherë ta paguajë dënimin në të holla prej kryerësit, t’i përcaktohet afat në të cilin duhet ta paguajë. Nëse kryerësi nuk e pa-guan gjobën në afatin e përcaktuar, organi doganor do të paraqesë kërkesë për inicimin e procedurës së kundërvajtjes pranë gjykatës kompetente ose organit (organ kompetent për kundërvajtje). Gjykatë kompe-tente për udhëheqjen e procedurës së kundërvajtjes është gjykata themelore në rajonin e të cilës është kry-er kundërvajtja, respektivisht organi i cili me ligj është i autorizuar të udhëheq procedurë për kundërvajtje.

2) Procedura për barazim dhe ndërmjetësim

Përveç procedurës mandatore, organi doganor nuk mund të udhëheq procedurë për ndërm-jetësim për pagesën e dënimit për kundërvajtje të kryer.

Punëtorët (nëpunësit) e doganës të organit doganor kryerësit mund t’i ofrojnë barazim për pag-

esën e gjobës. Barazimi konsiston në atë që kur punëtori i organit doganor, do të konstatojë kundër-vajtje, ai për atë përpilon procesverbal në të cilin i shkruajnë të gjitha elementet e rëndësishme për kundërvajtjen (elementet e kundërvajtjes, koha, vendi, mënyra e kryerjes, etj.). Nëse kryerësit i është dhënë urdhërpagesë për pagesën e gjobës, ai konstatohet në procesverbal.

Procesverbalin dhe urdhërpagesën e nënshkruajnë nëpunësi doganor dhe kryerësi. Nëse kry-erësi e paguan gjobën sipas urdhërpagesës, rasti është i mbyllur dhe kryerësi më tej nuk do të ndiqet.

Gjatë barazimit dhe ndërmjetësimit të gjobës mund të zvogëlohet përgjysmë prej asaj të paraparë me ligj.

Qëllimi i procedurës për barazim është të arrijë pëlqim të të dyja palëve për largimin e pasojave të dëmshme prej kundërvajtjes dhe pengimin e kryerjen e përsëritshme të kundërvajtjeve, si dhe të shmang udhëheqjen e procedurës së kundërvajtjes pranë organit doganor të kundërvajtjes.

Nëse barazimi për pagesën e gjobës midis nëpunësit doganor dhe kryerësit të kundërvajtjes doganore nuk ka sukses, nëpunësi doganor do të paraqesë kërkesë për inicimin e procedurës doganore të kundërvajtjes pranë organit doganor të kundërvajtjes.

3) Procedura e kundërvajtjes pranë organit doganor të kundërvajtjes

Procedura pranë organi të kundërvajtjes e udhëheq komisioni për vendimmarrje për kundër-vajtjen e përcaktuar me ligj ose dispozitë tjetër. Në lidhje me procedurën e udhëhequr për kundër-vajtje, organi i kundërvajtjes sjell vendim (Organi doganor i kundërvajtjes është Komisioni i Drejtorisë doganore për vendimmarrje sipas kundërvajtjes doganore të përcaktuar me ligj).

Kundër vendimit të organi të kundërvajtjes, personit të cili i është shqiptuar sanksion ka të drejtë të padisë për inicimin e kontestit administrativ. Padia e shtyn ekzekutimin e vendimit për pagesën e gjobës së shqiptuar dhe vendimi për pagesën e shpenzimeve të procedurës. Procedura para komisionit është urgjente.

Inicimi i procedurës së kundërvajtjes vjetërsohet pas kalimit të tri viteve prej ditës së kryerjes së kundërvajtjes. Vjetërsia ndërpritet me çdo veprim të organi kompetent që ndërmerret për shkak të ndjekjes së kryerësit të kundërvajtjes. Me çdo ndërprerje të afatit, vjetërsimi fi llon të rrjedh prej fi llimi. Inicimi i procedurës së kundërvajtjes vjetërsohet në çdo rast, pas skadimit të pesë viteve të ditës së kryerjes së kundërvajtjes.

235

DELIKUENCA E TË MITURVE (KUNDËRVAJTJA E TË MITURVE)


NOCIONI I DELIKUENCËS SË TË MITURVE

Delikuenca e të miturve paraqet fenomen negativ shoqëror karakteristike për të gjitha shoqëritë prej shoqërive më të vjetra deri te shoqëritë e sotme moderne. Me delikuencë të të miturve nënkup-

tojmë sjellje të njerëzve të rinj të cilët shoqëria i caktuar përcaktuar si të palejuara ose të nda-

luara, duke fi lluar prej sjellje jo të hijshme, të turpshme dhe të papërshtatshme deri te sjelljet të cilat paraqesin kundërvajtje, cenim ose vepër penale si vepra të rënda me të cilat shkelen të mira dhe vlera të rëndësishme shoqërore.

Një kohë të gjatë në fi llim, dënohej çdo sjellje e njerëzve me të cilën sulmoheshin të mirat dhe vlerat e mbrojtura, p.sh., vjedhje, lëndime trupore, vrasje dhe të tjera, pa marrë parasysh nëse ato, ishin kryer prej personave të rritur ose të mitur dhe për të cilat të miturve u shqiptoheshin dënime të njëjta si edhe për të rriturit.

Në atë periudhë delikuenca e të miturve, nuk shihej si diçka që duhet të shqyrtohet në një mënyrë tjetër prej krimit të të rriturve. Ishte lëshuar prej qasjes se mituria është periudhë e jetës në të cilën personaliteti formohet dhe piqet dhe se jo gjithmonë ai personalitet është në gjendje në mënyrë reale dhe të rregullt të kuptojë çfarë ndodh rreth tij (të dallojë të mirën prej të keqes, të dijë çfarë është e lejuar dhe çfarë është e dënueshme), për të harmonizuar sjelljen e tij me rregullat e shoqërisë.

Shumë më vonë, me të miturit të cilin ishin kryerës të veprave të dënueshme, fi lluan të veprojnë në një mënyrë më ndryshe prej veprave të këtilla të kryera prej personave të rritur. Kjo posaçërisht, nëse për atë kishte shkaqe të arsyeshme të cilat mund të ndikojnë me ato të veprohet më ndryshe. Sot, në të gjitha vendet moderne dhe demokratike edhe në vendin tonë, delikuencës së të miturve dhe drejtësisë për të mitur i kushtohet vëmendje e posaçme në legjislacionet ndëshkimore. Në vendin tonë, veprimi me fëmijët në rrezik dhe me kryerësit e mitur të veprimeve të cilat me ligj janë përcaktuar si vepra pe-nale dhe kundërvajtje është rregulluar me Ligjin për drejtësi për të miturit në vitin 200748. Para kësaj, kjo materie ishte rregulluar me Kodin penal të vitit 1996.49

FAKTORËT TË CILËT SHKAKTOJNË DELIKUENCË TË TË MITURVE

Faktorët të cilët e shkaktojnë dhe e përcaktojnë delikuencën e të miturve në cilëndo shoqëri moderne mund të ndahen në të përgjithshëm dhe të veçantë. Faktorët e përgjithshëm janë të drejtuar kundër të gjitha llojeve të kriminalitetit, në përgjithësi kurse faktorët e veçantë vetëm, kundër kriminal-itet të të miturve. Me faktorët e veçantë në mënyrë të veçantë është përcaktuar interesi i bashkësisë kun-drejt këtij fenomeni. Njerëzit e rinj nuk janë shtresë e posaçme shoqërore, as kanë pozitë më ndryshe prej asaj të gjeneratave tjera, megjithatë, nevojat e tyre dallojnë prej të tjerëve, janë më të theksuara, për zhvillimin e tyre më të shpejtë dhe më të suksesshëm prej gjeneratës paraprake. Prandaj, të rinjve duhet t’u kushtohet vëmendje e madhe. Ajo është para së gjithash për shkak të konstitucionit të tyre biopsikik i cili i bën shumë më të hapur, më fl eksibil dhe më të ndjeshëm me situatat dhe gjendjet në shoqëri.

Për të pasur zhvillim më të shpejtë dhe ruajtje të vlerave dhe traditave kulturore dhe kombëtare të shoqërisë, kurse edhe për uljen e krimit dhe kriminalitetit të të miturve, në përgjithësi, nevojitet që më tepër të investohet në edukimin e popullatës së re. Me këtë të rinjve si bartës të së resë u krijohen

48 (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 87/07).

49 (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 37/96).

236


shanse të aftësohen për një jetë të pavarur dhe të shëndetshme, të bëhen qytetar të dobishëm të bash-kësisë.

Por edhe kundër gjithë kësaj, shumë të rinj, si edhe më të vjetrit mund të ballafaqohen me rregullat e shoqërisë dhe t’i shkelin. Shkelja e rregullave për sjellje, paraqet kundërshtim të asaj që është krijuar dhe krijohet në shoqëri. Kjo gjithashtu d.m.th. shmangie prej parimeve dhe normave themelore të sjelljes dhe sulm dhe shkelje direkte e atyre normave. Sjellja e këtillë e të rinjve mund të jetë treg-ues se në shoqëri diçka nuk është në rregull, p.sh., në lidhje me edukimin dhe arsimimin e të rinjve,

punësimin dhe me raportet në shoqëri, në përgjithësi. Përveç kësaj, kjo kërkon më tepër punë me të rinjtë, veçanërisht me kundërvajtësit, të përcaktohen shkaqet të cilat i çojnë deri te kundërvajtjet,

me dhënien e më tepër rëndësi parandalimit në kuptimin, të largohen shkaqet të cilat çojnë deri

te kundërvajtja.

Faktor i mëtejshëm i cili ndikon mbi kundërvajtjen e të miturve paraqet zhvillimi i shpejtë i

teknologjisë, veçanërisht ajo informative dhe paraqitja e Internetit. Ndryshimet e shpejta çuan në ndryshime në stilin dhe mënyrën e jetesës, posaçërisht në vendet në tranzicion në të cilat bie edhe vendi ynë. Në këto vende, veçanërisht ato që ranë në krizë më të madhe ekonomike, në garën për profi t, prestigj, disa edhe për mbijetesë, të rinjtë janë të ekspozuar në strese, frustracione të mëdha, etj. dhe e gjithë kjo si mospërputhje midis nevojave të individit dhe mundësive të vendit, ndikon gjithnjë e më tepër në sjellje devijuese dhe shkelje të normave në shoqëri.

Shqetësues është se kundërvajtja, prej ditës në ditë gjithnjë rritet, fi ton forma gjithnjë më të rënda dhe lloje të reja (vrasje, grabitje, përdhunime, vjedhje, vjedhje të automjeteve, tregti me drogë, etj.). Kriminaliteti, shpesh karakterizohet me mizori, vrazhdësi, paturpësi, morbiditet, i tërbuar, pan-djeshmëri, gjaknxehtësi. Paraqitet në mënyrë të organizuar, si gange (banda), grupe, e të ngjashme. Në krimin e këtillë pjesëmarrja e njerëzve të rinj është gjithnjë më e madhe. Kundërvajtjet shpesh bëhen pa arsye dhe motiv për atë.

Ngjashëm është me delikuencën e të miturve në vendin tonë, e cila, gjithashtu, fi ton karakter-

istika të kriminalitetit gjithnjë e më të fortë, me pjesëmarrje në vepra të rënda penale, shpesh pa motiv për atë, me organizim më të madh (banda, grupe), mizori dhe të tërbuar (p.sh., duke ngritur dorë mbi prindërit e tyre, vjedhje dhe vrasje të personave më të moshuar dhe të pafuqishëm, vjedhjen e ban-kave, thyerjen e bankomateve, me përsëritje më të madhe të personave të njëjtë dhe me pjesëmarrje të madhe të personave të rinj).

Karakteristike për delikuencën e të miturve është edhe ajo se, nëse ka fi lluar herët sjellja e tillë kriminale ajo vazhdon dhe mbahet edhe më vonë. Shumë kryerës të rrezikshëm të veprave penale, kriminalitetin e vet e kanë fi lluar si të mitur. Kriminaliteti është i lidhur edhe me krizat ekonomike, mo-rale dhe llojet tjera të krizave në shoqëri, më shpesh është grupor dhe i organizuar. Veçanërisht është karakteristik në qytetet e mëdha në të cilat zhvillimi është stihik. Kjo kërkon hulumtim dhe dhënie të përgjigjeve për eliminimin e saj.

LLOJET DHE KARAKTERISTIKAT E SJELLJES KUNDËRVAJTËSE TË TË MITURVE

Sjellja kundërvajtëse është sjellje e keqe, shpesh edhe e rrezikshme e të rinjve me të cilën goditet jeta, interesi, raportet dhe të mirat e personave tjerë. Me sjellje të këtillë të individit ose grupit shkelet norma me të cilën ajo është paraparë si delikt. Sjelljet e këtilla p.sh., janë këto: mizori, papunësi (për ata të cilët mund të punojnë, por nuk dëshirojnë), bixhoz, ikja prej shtëpisë, përdorimi i drogës dhe alkoolit, sjellje jomorale, etj. Në shumicën e vendeve evropiane për sjellje delikuente llogariten ato sjellje të cilat janë përcaktuar me legjislacionin penal ose për kundërvajtje.

237


Legjislacioni jonë nuk jep defi nicion për sjelljen delikuente, ai vetëm e përcakton pozitën e të miturve në të drejtën penale dhe të kundërvajtjes, mënyrën e veprimit, dënimet dhe llojet tjera të sank-sioneve. Me këtë legjislacion, janë përcaktuar edhe masat për mbrojtjen e të miturve të cilët janë vik-timë e veprave penale (siç është p.sh., dhuna në familje dhe dhunë tjetër), si dhe masat për parandalim të kundërvajtjes së të miturve.

Sjellja kundërvajtëse është sjellje njerëzore konkrete e individit, e cila mund të jetë aktive ose

pasive, qoftë fi zike ose psikike.

Mbi sjelljen njerëzore ndikojnë si faktorët e jashtëm, ashtu edhe të brendshëm, siç janë: struktura psikofi zike të vetë personit dhe mjedisi i jetesës, si mjedis më i ngushtë ose më i gjerë shoqëror. Faktorët personal janë të lindur ose të fi tuar, kurse ato të jashtme janë të kushtëzuara prej mënyrës së jetesës në mjedis në të cilin njeriu jeton, punon, mëson, etj. Nëse nuk ka lidhshmëri të këtyre faktorëve (personal dhe shoqëror) nuk do të mund të shpjegohet, pse disa persona të cilët jetojnë në kushte relativisht të njëjta, disa sillen në mënyrë delikuente, kurse disa jo.

Sjellja kundërvajtëse individuale e individit kalon në fenomen shoqëror me lidhjen e asaj sjellje me sjelljen e personave tjerë në shoqëri në tërësi e cila mund të pranohet ose refuzohet si e palejuar. Kjo veçanërisht mund të shihet kur kemi të bëjmë me lidhjen dhe veprimin e përbashkët të një grup njerëzish, për të kryer veprime të cilat paraqesin vepra penale ose kundërvajtje me të cilat shkelen të mira dhe vlera, siç janë jetë, prona, etj. Kundërvajtja e të miturve është fenomen personal dhe shoqëror. Si fenomen shoqëror, ajo çon deri në pasojë të dëmshme për individin, shoqërinë dhe të mirat. Rrënjët

e këtij fenomeni negativ janë në kushtet dhe raportet të cilat e shkaktojnë, që mund të tregojë cila është gjendja dhe pozita e të rinjve në shoqëri. Si fenomen personal kundërvajtja ka edhe disa karakter-istika biologjike dhe psikike dhe ato janë të një rëndësie sekondare.

KATEGORITË E TË MITURVE

Për personat e mitur me sjellje delikuente rëndësi të veçantë ka mosha, e cila paraqet element thelbësor të veprave penale, respektivisht kundërvajtjeve të kryera prej personave të mitur.

Mosha përcaktohet me përcaktimin e kufi rit të miturisë. Për atë me ligj është caktuar kufi ri i poshtëm dhe i epërm i miturisë dhe në atë korniza ose kufi kryhet ndarja e të miturve në më të rinj dhe më të vjetër për të cilët është paraparë trajtim i ndryshëm penalo-juridik, respektivisht trajtim kundër-vajtës. Me përcaktimin e kufi jve, respektivisht kornizave të miturisë dëshirohet gjatë përcaktimit të përgjegjësisë për veprën e kryer të sigurohet dhe zbatohet sistem më i butë i dënimeve prej atij ndaj të rriturve.

Të gjithë personat të cilët janë nën kufi rin e poshtëm të moshës llogariten si fëmijë dhe ata nuk

i nënshtrohen përgjegjësisë penale dhe të kundërvajtjes.

Kufi ri i poshtëm i përgjegjësisë në legjislacionin e disa vendeve është caktuar në mënyrë të ndry-shme. ai në disa vende lëviz prej shtatë deri 14, respektivisht 16 vjet. P.sh., në SHBA kufi ri i poshtëm është caktuar në 9 vjet, Angli 10 vjet, Turqi 11 vjet, Francë, 113, Suedi 15, etj. Në shumicën e vendeve dhe në vendin tonë kufi ri i poshtëm është caktuar në 14 vjet. Personat të përfshirë në këto kufi të moshës lloga-riten si delikuent të mitur, kryerës të delikteve ose kundërvajtjeve, varësisht si emërohen.

Në kuadër të këtyre kufi jve formohen dy nëngrupe të të miturve më të rinj dhe më të vjetër. Kat-egorizimi i të miturve bëhet në bazë të njohurive shkencore të cilat janë të lidhura me zhvillimin biofi zik, psikologjik, intelektual dhe zhvillimin social të personit dhe të cilat shprehen në mënyrë të ndryshme tek njerëzit dhe varen prej shumë faktorëve. Prandaj është caktuar edhe një fazë kalimtare e kalimit

prej miturisë në të rritur (prej 18 deri 21 vjet) që u jep mundësi këtyre personave gjatë vlerësimit të përgjegjësisë së tyre t’i jepet trajtim përafërsisht si i personave të mitur.

238


PËRCAKTIMI DHE LLOJET E KUNDËRVAJTJEVE TË TË MITURVE

Delikuenca e të miturve përcaktohet në bazë të moshës së personit dhe përmbajtjes së sjelljes devijonte të personit.

Legjislacioni jonë sa i përket moshës dallon tri kategori të kryerësve të mitur të veprave penale dhe të kundërvajtjeve:

1) Fëmijë – deri 14 vjeç, të cilët nuk i nënshtrohen përgjegjësisë penale, respektivisht të kundër-vajtjes;

2) Persona të mitur – prej 14-18 vjeç (më të rinj prej 14-16 vjeç dhe më të vjetër prej 16-18 vjeç), të cilët llogariten si përgjegjës penal, respektivisht të kundërvajtjes, por me status të veçantë;

3) Personat më të rinj të rritur – prej 18-21 vjeç, me status të veçantë.

Gjatë kualifi kimit të kundërvajtjes së të miturve si sjellje jomorale ose kriminale nuk mjafton vetëm të përcaktohet nëse me atë është shkelur ndonjë normë dhe cilat janë pasojat prej saj, nëse nuk kemi parasysh edhe sjelljen subjektive të të miturit. Objektivisht veprimet e të miturve të cilët llogariten si kundërvajtës, sipas pasojave të veta nuk dallohen prej atyre të kryera prej personave të rritur. Megjithatë, vizat subjektive të këtyre delikteve të kryera prej këtyre personave në zhvillim

kërkojnë qasje më ndryshe në procedurë prej atyre të të rriturve.

Veprat penale të kryera prej të miturve paraqesin formë më e rëndë e kundërvajtjes. Ato janë

të kundërligjshme dhe të rrezikshme dhe paraqesin kriminalitet. Sipas vizave dhe karakteristikave të veta, kriminaliteti i të miturve, me asgjë nuk dallon prej kriminalitetit të të rriturve. Por, për shkak se është kryer prej të miturve kriminaliteti i tyre quhet delikuencë ose kundërvajtje.

Në grupin e dytë të sjelljeve kundërvajtëse të të miturve bëjnë pjesë kundërvajtjet. Kundër-vajtjet paraqesin shkelje të rendit dhe qetësisë publike. rendi dhe qetësia publike është rregulluar me numër më të madh të dispozitave, midis të cilave edhe ato me të cilat është rregulluar rendi dhe qetësia publike në mënyrë të përgjithshme (prishja e qetësisë, dehje, rrahje dhe maltretim i personave tjerë, pengimi i personit zyrtar në ushtrimin e detyrës së tij, ofendime dhe nënvlerësime në vende publik, prostitucion, bixhoz), më tej, dispozitat për komunikacion publik dhe të tjera të përcaktuara si kundër-vajtje. Këto sjellje janë më pak të rrezikshme prej atyre të cilat janë emëruar si kriminale. Procedura

është e njëjtë si me procedurën e cila zbatohet ndaj personave të rritur.

SJELLJE KUNDËRVAJTËSE ME TË CILAT NË MËNYRË TË POSAÇME SHKELEN NORMAT MORALE

Ato janë sjellje kundërvajtëse të cilat nuk inkriminojnë, kurse kjo do ë thotë se nuk janë paraparë

si vepra penale ose kundërvajtje. Shumë sjellje kundërvajtëse të të miturve, të cilat nuk janë paraparë me ligj dhe dispozita tjera, paraqesin shkelje të normave morale, sepse, janë të kundërta me normat morale të sjelljes. Sjelljet e këtilla të të miturve i sanksionon publiku në shoqëri, në mënyrë spontane dhe të paorganizuar, me mospranim, kritikë, qortim dhe lloje tjera të sanksioneve publike të gjykimit. Edhe pse këto sjellje nuk janë ndonjë rrezik i madh, ato janë me rëndësi për sanimin dhe përmirësimin

e raporteve ndërnjerëzore në respektimin e ndërsjellë e të ngjashme.

Shkelja e normave morale mund të shprehet nëpër lloje të ndryshme të sjelljes, siç janë, p.sh., sjellje të turpshme dhe të pakulturuar, nënvlerësim, mosrespektim i më të moshuarve dhe moshatarëve dhe në përgjithësi ndaj cilido person, padëgjueshmëri dhe mosrespektim i prindërve, ikje nga shtëpia dhe shkolla, lëshim vullnetar të shkollës dhe punës, etj.

Sjelljet e llojit të këtillë janë si pasojë e dobësive në edukimin dhe mirëmbajtjes së rendit dhe disiplinës në familje, shkollë dhe më gjerë në shoqëri. Kjo do ë thotë se të rinjtë nuk i kanë pranuar ose

239


i kanë lënë pas dore, normat morale shoqërore të sjelljes për shkak se nevojitet më tepër punë me të rinjtë në aspektin e edukimit.

SANKSIONET DHE PROCEDURA NDAJ KUNDËRVAJTJES SË TË MITURVE

Sistemi i sanksioneve dhe i masave edukuese për kundërvajtjen e të miturve është ndarë prej sistemit të sanksioneve të personave të rritur. Dënimet si sanksione nuk zbatohen ose zbatohet në

korniza të kufi zuara. Qëllimi i dënimeve është të sigurohet mbrojtje, kujdes dhe riedukim i per-

sonave të rinj në mjedisin në të cilin jetojnë, sipas nevojës dhe në institucione tjera me kufi zim të pjesërishëm ose të plotë të lirisë së tyre.

Procedurën e udhëheqin gjykatës të specializuar, gjykatës i veçantë (për të mitur) ose

këshill për të mitur. Qëllimi i procedurës e cila udhëhiqet kundër të miturit nuk është vetëm të përcak-tohet përgjegjësia dhe vepra e të miturit, por edhe të shpjegohen rrethanat në të cilat është kryer

vepra, të njihet personaliteti i të miturit për të zgjedhur masë përkatëse edukuese me të cilën në mënyrë më efi kase do të ndikojë mbi risocializimin e personalitetit dhe të pengojë ushtrimin e çfarëdo lloj delikte në të ardhmen.

LLOJET E SANKSIONEVE

Sanksionet të cilat janë emëruar si masa disiplinore janë klasifi kuar i shpërndarë në më tepër grupe.

1) Grupi i parë i masave janë masa më të lehta me të cilat i mituri qortohet. Vepra është kryer prej pakujdesisë dhe prapësisë dhe jo për shkak të disa ndryshimeve më serioze në personalitetin e të miturit ose disa rrethanave sociale të pavolitshme. Me masën e këtillë i mituri publikisht qortohet dhe i tregohen pasojat e sjelljes së këtillë. Tek ne masa e tillë me të cilën qortohet si mituri quhet vërejtje.

2) Grupi i dytë i masave janë masa me të cilat imponohen detyrime të caktuara të cilat kanë për qëllim të vendosin kufi zime dhe obligime ndaj të miturit. Mund të shqiptohen bashkë me ndonjë masë tjetër edukuese ose në mënyrë të pavarur. Në këto masa numërohen: obligimi të përmirësohet dëmi i kryer me vepër, kompensim i dëmit me punë personale, respektivisht të ardhura, ndalesë të viz-itojë lokale të caktuara publike, programim dhe planifi kim i kohës dhe aktiviteteve, etj. Tek ne kjo është mbikëqyrja mbrojtëse dhe obligime të veçanta ndaj masës mbikëqyrje e përforcuar.

3) Grupi i tretë janë masat disiplinore me të cilat dëshirohet të disiplinohet kryerësi i mitur i veprës. Zakonisht, ata janë fëmijë të cilët tregojnë mosrespektim dhe nuk pranojnë autoritetin në familje, në shkollë dhe më gjerë në shoqëri. Qëllimi i tyre është me izolim (pjesërisht ose plotësisht) prej mjedisit të tij me masat e rrepta dhe të koncentruara të kryhet ndikim pozitiv mbi të miturin. Tek ne ajo është

masa “Udhëzim në qendrën disiplinore” e cila paraqitet në tri alternativa: qëndrim në qendrën di-siplinore disa orë gjatë ditës në ditë feste, më së shumti katër ditë festive pandërprerë, respektivisht disa orë gjatë ditës, por më së shumti katër muaj ose qëndrim të pandërprerë të disa ditëve, por, jo më tepër se 20 ditë. Një masë e këtillë nuk do të ekzekutohet nëse prej vendimit të plotfuqishëm ka kaluar më tepër se gjashtë muaj, kurse ekzekutimi i masës nuk ka fi lluar. Pas ekzekutimit të kësaj mase, gjykata mund të caktojë i mituri të vendoset nën mbikëqyrje të përforcuar nga ana e qendrës për punë sociale.

4) Grupi i katërt i masave janë masat e mbikëqyrjes së përforcuar të bazuara në provë, kurse realizohen në mjedis me mbikëqyrje të programuar dhe të drejtuar ndaj familjes, shkollës dhe organeve dhe institucioneve tjera. Zbatohen mbi ato persona për të cilët do të vlerësohet se nuk nevojitet të nda-hen prej mjedisit në të cilin jetojnë.

Legjislacioni ynë parasheh mbikëqyrje të përforcuar nga ana e prindërve ose kujdestarit,

mbikëqyrja e përforcuar nga një familje tjetër dhe mbikëqyrje e përforcuar prej organit për kujdestari.

240


Me shqiptimin e kësaj masa gjykata i imponon këtyre personave detyra të caktuara në aspektin e masave të cilat duhet të ndërmerren për shkak të edukimit të të miturit, eventualisht për shërim dhe për largimin e ndikimeve negative në të cilat ka qenë i ekspozuar. Gjykata madje mund të caktojë zbatimi i kësaj mase të kontrollohet nga ana e qendrës për punë sociale.

5) Grupi i pestë janë masat e entit me të cilat është paraparë trajtim institucional. U shqipto-hen të miturve me ndryshime më të thella në personalitetin e tyre, me sjellje më të shprehur devijuese dhe të cilëve u nevojitet trajtim më afatgjatë, i organizuar dhe programuar.

Në legjislacionin tonë janë paraparë këto masa të këtij lloji: Udhëzim në institucionin edukues,

respektivisht udhëzim në shtëpinë edukuese.

- Udhëzim në institucionin edukues është masë e entit me të cilën duhet të sigurohet mbikëqyrje e vazhdueshme nga ana e personave profesional për shkak të edukimit dhe ndarjes prej mjedisit të deritanishëm. I mituri mbetet në institucion së paku gjashtë, kurse më së shumti tri vjet. Kohëzgjatjen konkrete të kësaj mase gjykata e cakton në mënyrë shtesë varësisht prej rezultateve të edukimit. Nëse prej trajtimit të masës së shqiptuar deri në afatin maksimal të mbetjes në institucion prej tri vjet nuk ka përsërisim, gjykata këtë masë mund të zëvendësojë me udhëzim në shtëpinë

edukuese-korrigjuese.

- Udhëzim në shtëpinë edukuese-korrigjuese zbatohet kur nevojitet të zbatohen masa më afatgjate dhe më të forta për edukimin dhe ndarjen e plotë të të miturit prej mjedisit të deritanishëm. Shtëpia edukuese-korrigjuese është institucion i veçantë i menduar për trajtim të kundërvajtësve të mitur. Në shtëpinë edukuese-korrigjuese i mituri mbetet së paku një vit, më së shumti pesë vite. Për ko-hëzgjatjen e kësaj mase, gjykata, gjithashtu, si në rastin paraprak, vendos në mënyrë shtesë dhe jo gjatë shqiptimit të masës. Gjykata sipas ligjit është e obliguar çdo vit të shqyrtojë nevojën e qëndrimit të më tejshëm në shtëpinë edukuese-korrigjuese.

Grupi i veçantë i masave janë masat institucionale, respektivisht masat e entit të cilat zbato-hen për personat e mitur me të meta fi zike dhe mentale të cilët si pasojë të të metave kanë kryer vepër penale. Këtyre masave u kushtohet rëndësi e veçantë, sepse llogaritet se në delikuencën e të miturve është e madhe pjesëmarrja e të miturve me të meta të këtilla. Një masë e këtillë sipas ligjit tonë është masa Udhëzim në institucion të veçantë për shërim dhe riaftësim.

BURGU PËR TË MITUR

Nëse masat edukuese nuk ndihmojnë, kurse kemi të bëjmë me person të mitur i cili është i rik-thyer, zbatohet dënimi burg për të mitur, si masë e jashtëzakonshme dhe fakultative. Dënimi është i jashtëzakonshëm, sepse mund të shqiptohet për të mitur më të vjetër i cili ka krye vepër penale

për të cilën me ligj është përcaktuar dënim më i rëndë se pesë vjet burg dhe për të cilën, për shkak të pasojave të rënda të veprës dhe shkallës së lartë të përgjegjësisë nuk është e arsyeshme të shqiptohet masë edukuese.

Dënimi është edhe fakultativ, kurse kjo do ë thotë se kryerësi nuk duhet, por, vetëm mund të dënohet. Nëse i mituri ka kryer më tepër vepra penale në bashkëndodhje dhe nëse për secilën prej atyre veprave duhet të shqiptohet burg për të mitur, dënimin në atë rast gjykata do të caktojë sipas vlerësimit të lirë në korniza të dënimit maksimal të paraparë për këtë masë. Dënimi emërohet si burg për të mitur

i cili shqiptohet në kohëzgjatje prej pesë deri dhjetë vjet dhe ekzekutohet në institucione të posaçme, seksione në shtëpitë korrektuese penale të llojit të përgjithshëm.

Me dënimin dëshirohet, kryerësi të disiplinohet, të riedukohet, por edhe të formohet profesional-isht dhe të aftësohet për profesion të ndonjë drejtimi për shkak të zhvillimit të tij të rregullt.

241


Përveç burgut për të mitur, kryerësit i mitur më i vjetër i veprës mund t’i shqiptohet edhe dënim

në të holla, ndalim i drejtimit të automjetit të një lloji ose kategorie dhe nëse është i huaj, dëbim

prej shtetit. Dënimi në të holla mund të shqiptohet si kryesor, me përjashtim si ndihmëse bashkë me dënimin burg për të mitur ose me gjykimin me kusht me mbikëqyrje mbrojtëse kur për atë përcaktuar dënim burg për të mitur. Ndalimi të drejtojë automjet dhe dëbimi i të huajit shqiptohet si dënim kryesor ose si ndihmëse bashkë me dënim në të holla.

SANKSIONET PËR KUNDËRVAJTJE

Të miturit të ri për kundërvajtje mund t’i shqiptohen këto sanksione: masë disiplinore vërejtje

ose masë mbikëqyrje e përforcuar nga ana e prindërve ose kujdestarit ose masat e mbikëqyrjes së përforcuar nga ana e qendrës për punë sociale. Masa mbikëqyrje e përforcuar nuk mund të shqiptohet në kohëzgjatje më të shkurt se 30 ditë, as më të gjatë se një vit. Me përjashtim, të miturit të rritur për kundërvajtje mund t’i shqiptohet edhe gjobë. Të miturve për kundërvajtje, mund t’u shqiptojë edhe masën shërim të detyrueshëm të alkoolistëve dhe të narkomanëve.

TRAJTIMI I TË MITURIT

Në veprimin joformal me të miturin dhe në procedurë gjyqësore organet dhe shërbimet kompe-tente, duhet t’i sigurojnë dhe t’ia garantojnë të gjitha të drejtat të cilat i kanë të rriturit të paditur në procedurë penale, respektivisht të kundërvajtjes, si dhe të drejtat e veçanta të pranuara me konventën

për të drejtat e fëmijëve dhe marrëveshjet tjera ndërkombëtare të ratifi kuara, në të gjitha fazat e pro-cedurës dhe në shqiptimin dhe ekzekutimin e cilitdo sanksion ose masë të përcaktuar me ligj.

Procedura gjyqësore kundër të miturit zbatohet në raste të parapara me ligj, nëse është kryer vepër për të cilën është paraparë dënim me burg prej tri vjet ose dënim më i rëndë ose kur qëllimi i masave ose sanksioneve nuk mund të arrihet pa procedurë gjyqësore. Në të gjitha rastet tjera, organet kompetente dhe shërbimet sipas rregullës, nuk iniciojnë procedurë gjyqësore për të shmangur ndiki-min e dëmshëm mbi të miturin.

I mituri ka të drejta të mbrojtura para gjykatës kompetente dhe kundër vendimit të sjellë në procedurë administrative.

Procedurën kundër të miturit dhe sanksionet i shqipton gjykata kompetente për kriminalitet të të miturve (gjykatës për të mitur dhe këshill për të mitur). Masa mund të shqiptojnë edhe organe tjera të specializuara (qendra për punë sociale, Prokuroria publike, MPB, Institucionet për ekzekutimin e sanksioneve mbi të miturit dhe tjera).

Procedurë kundër të miturit për veprën e kryer penale mund të iniciojë vetëm me kërkesë të prokurorit publik. Kundër vendimit ose aktgjykimit me të cilin të miturit i është shqiptuar sanksion, si edhe kundër vendimit për ndërprerjen e procedurës mund të paraqesë ankesë dhe atë prej të gjitha personave të cilët kanë të drejtë të ankesës në afat prej 8 ditë prej ditës së dorëzimit.

Procedura e kundërvajtjes kundër të miturit, kryerësi i kundërvajtjes iniciohet pranë gjykatësi për të mitur vetëm nëse rasti nuk është i zgjidhur në procedurën paraprake të ndërmjetësimit me kryerës të mitur të kundërvajtjeve. Procedurën e udhëheq gjykatësi për të mitur në rajonin e të cilit i mituri e ka vendbanimin.

PROCEDURA E NDËRMJETËSIMIT

Në kushte të caktuara të përcaktuara me ligj, kontesti në lidhje me kundërvajtjen e të miturve, palët, mund të zgjidhin me marrëveshje në procedurë për ndërmjetësim me ndërmjetësimin e ndërm-jetësuesit.

242


Udhëzimi në një procedurë të këtillë është me propozim të prokurorit publik ose gjykatës para së cilës është iniciuar procedura për marrëveshjen paraprake të të miturit dhe përfaqësuesit të tij ligjor, mbrojtësit dhe të dëmtuarit.

Palët në kontest, me marrëveshje e caktojnë ndërmjetësuesin. Nëse nuk pajtohen ndërmjetësue-sin e cakton gjykatësi ose prokurori publik prej listës së ndërmjetësve. Ndërmjetësuesi është person

fi zik i cili u ndihmon palëve të arrijnë marrëveshje për kontestin. Ai nuk ka të drejtë të imponohet

dhe të sjellë vendim për atë.

Procedura e ndërmjetësimit mbaron me nënshkrimin e marrëveshjes me shkrim për kom-

pensim të dëmit material dhe satisfaksionit moral. Procedura mbaron edhe kur ndërmjetësuesi me shkrim do të deklarojë se janë të kota përpjekjet e më tejshme për ndërmjetësim dhe më në fund, nëse ka kaluar afati në të cilin është dashur të përfundojë procedura.

MBROJTJA E TË MITURIT SI I DËMTUAR OSE DËSHMITAR NË PROCEDURË PENALE

Nëse udhëhiqet procedurë penale për vepra penale në të cilat i mituri paraqitet si viktimë e një vepre të tillë organet kompetente mund të veprojnë vetëm nëse për atë janë të kualifi kuar (disponojnë me dituri të tilla për të drejtat e fëmijëve dhe për mbrojtjen penale-juridike të të miturve).

Gjykata dhe organet tjera të cilat marrin pjesë në këtë procedurë në të cilën i mituri është

viktimë, janë të obliguar t’i ndërmarrin të gjitha masat e nevojshme për ndihmë dhe mbrojtje për të shmangur pasojat e mundshme të dëmshme. Procedura është urgjente. Në këtë procedurë i mituri duhet të ketë të autorizuar.

Nëse gjykata me vendim përcakton se i mituri është viktimë, respektivisht i dëmtuar dhe i ka njohur të drejtën e kërkesës pronësore-juridike, ajo e drejtë do të mund të realizohet me parashtrimin e kërkesës para fondit të veçantë të formuar për qëllimeve të këtilla.

PARANDALIMI I KUNDËRVAJTJES SË TË MITURVE

Parandalimi paraqet sistem të organizuar të masave të shoqërisë me të cilat në mënyrë të

tërthortë pengohen shkaqet të cilat çojnë në kundërvajtje të të miturve si fenomen negativ dhe i dëmshëm shoqëror. Me rëndësi të veçantë janë masat edukative. Masat edukative për dallim prej dënimeve në mënyrë të tërthortë ndikojnë mbi shkaqet të cilat çojnë në kundërvajtje. Ato janë të nevo-jshme, sepse masat ndëshkuese-juridike zbatohen dhe ekzekutohen pas kryerjes së veprës penale, si reaksion i vonuar dhe me mundësi të rënda për realizimin e veprimit pozitiv. Kjo do ë thotë se sank-sionet si dënime nuk mjaftojnë për pengimin e këtij fenomeni. Për këtë shkak më tepër kujdes duhet t’i jepet aktiviteteve për largimin e shkaqeve dhe kushteve të cilat çojnë deri te sjelljet e këtilla, si

parandalim.

Në parandalimin për pengimin e kundërvajtjes si fenomen negativ janë përfshirë një numër i madh i organizatave shoqërore, qeveritare dhe joqeveritare dhe institucionet tjera profesionale. Në vendet moderne kapitaliste ekziston sistem i zhvilluar i organizatave private dhe institucioneve të cilat merren me parandalimin e kundërvajtjen e të miturve. Format dhe aktivitetet e tilla janë shumë të zhvil-luara në vendet anëtare të Unionit evropian. Disa prej këtyre organizatave u japin ndihmë speciale dhe ndihmë tjetër fëmijëve dhe të rinisë.

Masat konsistojnë edhe në aktivitetet e lidhura me mbikëqyrje të përforcuar, rekreacione,

organizim të kohës së lirë të plotësuar me aktivitet të llojllojshme sportive, humane dhe tjera.

Ato në këtë fushë bashkëpunojnë me organet shtetërore dhe institucionet, u harmonizojnë programet për punë me ato dhe ashtu aktiviteti i tyre diton karakter publik dhe human. Në këtë kuptim, nuk është

243


i vogël roli i kishës. Angazhimi i institucioneve dhe bashkësive fetare është i zhvilluar shumë në vendet më të zhvilluara. Këto organizata punojnë në bazë të normave morale dhe parimeve ku ka edhe ndikim politik me qëllim të parandalohen në pengimin e fenomeneve të këtilla negative.

Organizatat dhe institucionet e këtilla publike dhe private ekzistojnë edhe në vendin tonë me sistem të gjerë të aktiviteteve.

Parandalimi në vendin tonë kryhet edhe sipas strategjive dhe programeve për parandalim të

Këshillit shtetëror për kundërvajtje të të miturve. Programet e këtilla sjellin edhe këshillat e ko-

munave për parandalim në rajonin e vet. Këshilli shtetëror për parandalim është kompetent edhe të udhëheq me mjetet e Fondit për dëmshpërblim të të miturve, veçanërisht nëse janë viktima të çfarëdo lloj dhune, familjare dhe të tjera.

Documents

193 Osnovi na javno pravo III alb - e-ucebnicie-ucebnici.mon.gov.mk/pdf/193_Osnovi_na_javno_pravo_III_alb_PRINT… · cilËsitË ose elementet e veprËs penale ..... 99 gjeneza e