1876 ANAYASASI VEYA MONARŞİK MODERNLEŞME DÖNEMİ

8/13/2019 1876 ANAYASASI VEYA MONARK MODERNLEME DNEM

1/26

Do. Dr. H. Tahsin Fendolu2Ey oul, unu unutma! nsan yaat ki, Devlet yaasn.

eyh Edebali.

1876 ANAYASASI VEYA MONARK MODERNLEME DNEM(1876-1908)1

1Bu makale yaymlanmtr; Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Editrler: H. Celal Gzel, Kemal iek, SalimKoca, Ankara, 2002, C. XIV, ss. 739-750. 2Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi.

I. GENEL OLARAK:

Dounun kltr ve uygarln, kendi uygarl ile karlatrp youran Bat, Douyu anlam,alglam ve zmseme yaparak, Rnesans(Renaissance) ve Reform denilen Ortaa ile Yeniaarasndaki gei dnemini yaamtr. Oysa Dou, aydnlanma sonrasnda ticari-endstriel vedier devrimleri yapan Baty plansz ve sistemsiz bir ekilde alglam ama iyice anladn

sanmtr. Dounun en nemli kalesi saylan Osmanlnn moderniteyi tam anlamyla kavradsylenebilir mi? Dou, Baty anlama, alglama, tanma ve sindirme srelerini yaamak yerine yayzeysel bir taklit veya gemie nostalji srecini yaam, sarka, bu iki nokta arasnda gidip-gelmitir. Osmanl mparatorluu dneminde modernite, dneme ayrlabilir; lk devirserbestmodernite dnemidir ki, Lale devrinin balang tarihi olan 1718 ile Tanzimatn ilan edildii 1789yl arasndaki 71 yllk zaman dilimidir. kinci devir 19 yllkgei dnemi olup, 1789-1808arasn kapsar. nc devir, zorunlu modernite dnemidir ki, II. Mahmutun (1784-1839/1198-1255. Yn. 1808-1839) tahta kt 1808 ile Cumhuriyetin ilan edildii 1920 senesi arasndaki112 yllk dnemdir. Bu blm, 112 yllk nc dnem ierisinde sadece 34 yl kapsamaktadr.1876 Anayasasn sivilve askeri brokratlar can ve mal gvenlikleri iin; eraf, ayan ve beyler,zellikle mlkiyetlerinin merulatrlmas iin; gayrimslim tccarlar ve Bat ise kendi yararlar

iin tam liberalizmigerekletirmek amacyla istiyorlard. Halkn bu konuda yeri yoktu, maizliyen seyirci gibiydi. Bu nedenle 1876 Parlamentosu, iretidir, ithaldir, nk kaynanda halkegemenlii yoktur, toplumsal gelime de yeterli deildir.

1876 ylnda Osmanlda knty nlemek iin bakanlarn (vzera) Meclise sorumlu olacaklarbir sistem kurulmak istendi; aznlklar ve d destekileri ancak byle


2/26

durdurulabilirdi3. Yrrle giren 1876 Anayasas gereince 19 Mart 1877de ilk OsmanlParlamentosu (Heyet-i Mebusan olan 120 milletvekili, Heyet-i Ayan (Senator) denilen, 25 kiiile) bu nedenle topland.

3Ycekk, ParlamentonunEvrimis. 75.4Turhan, Anayasal Devlet, s. 7-9, 20.

II. BATIDA ANAYASACILIK HAREKETLERVE OSMANLI ANAYASACILII:

1876 tarihli Kanuni Esasinin hazrlanmas ve ilan, bir rastlant deildir. Monariden Anayasaldzene gei nemli bir dnm olup, ok uluslu ve zor durumdaki Osmanl mparatorluu iin

bir almdr. Her lkede devrimleri dar bir grubun baard gibi, Osmanlda da Cumhuriyette debu byle olmutur. Kukusuz ki Anayasa hereyi zmez ama yine de 1876 Anayasas bir umutolarak karlanmt.

Belirli bir alt yapnn sonucu olarak Bat, XIX. Yzyl ierisinde geliiminin alt yapsntamamlam olarak dnya sahnesinde bulunuyordu. nce kodifikasyon ardndan Anayasa yapm,

birey haklarnn gvence altna alnmasn hedefliyordu. Kukusuz ki, anayasal devlet ile anayasaldevlet biribirinden farkldr. Anayasal devlet, haklar gvence altna almakla dierinden ayrlr.Anayasaclk, ksaca snrl hkmet veya snrl devlet demektir. Anayasada iki tr snr olabilir;

birincisi, devlet iktidar snrlanmaldr; dieri, devlet politikas Anayasada gsterilmelidir.Bunedenle Anayasalar, gerek (garantiste, normatif)ve nominal (semantik, sahte) diye ikiye ayrlrlar.Sahte anayasalar, halka dayanmayan ve siyasal iktidar snrlamayan anayasalardr.Anayasamhendisliinin z, yasama ile yrtme arasndaki ilikilerin iyi dzenlenmesidir. Anayasaclk,gubernaculum (hkmetin etkinlii) ile juristictio (iktidarn denetlenmesi)dir.Kuvvetler ayrlnn

amac da iktidarn snrlanmasdr4

.

Bat tipi Anayasacln iki temel ilkesi vardr; devletin atsn belirlemek ve bireyin zgrlnve temel haklarn korumaktr. Gnmz anayasa hukukunun en az konusu olduu sylenebilirveya Anayasa hukukunda dnemden szedilebilir; lk dnem, anayasann hukuku (normatif

anayasa hukuku; normlar sistemini inceler, droit constitutionnel normatif). kinci dnem siyasetbiliminin de katksnn olduu dnemdir (kurumsal anayasal hukuku; kurumlardan bahseder, droitconstitutionnel institutionnel). nc dnem ise anayasa yargsnn (Anayasa Mahkemelerinin)kurulduu 1960 sonrasdr (zgrlkler anayasa hukuku; maddi anayasa hukuku veya hak vezgrlklerin anayasa hukuku; temel


3/26

hak ve zgrlklerin tannmas ve korunmasn konu alr, droit constitutionnel substantiel).5Yenidemokrasi anlaynda yasa, sadece seilenlerin iradesinde deil, yorumu ve empozesi ile anayasamahkemelerinde bulunduu gibi bireyler bir sonraki seime kadar anayasamahkemesine(Trkiyede dolayl) bavurarak anayasal zorlama aralarn kullanabilmektedirler. te bu yenianlaya srekli demokrasi (geniletilmi demokrasi veya anayasal demokrasi) denilmektedir.

Anayasal demokrasi kavramna gre, hukuk devleti kavramnn daha geni olduubelirtilebilir6. XIX. yzyln ikinci yarsnda Avrupada anayasal bir gelime vard; koyumutlakiyeti Prusya 1850 ylnda anayasa kabul etmek zorunda kalmt. Hollanda, svire veDanimarka bu yllarda liberal anayasalar benimsediler. ngiltere ise, seim ve ii haklarkonusunda yeni gelimeler salad.

5 alar, Bakr, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerineDnceler, Anayasa Yargs, C. 8, Ank. 1991, ss. 13-62, s. 13, dn. 1. zgrlkler ve Anayasa ilikisi iin bk.Fendolu, H. Tahsin, zgrlk Anayasa zerine, Prof. Dr. Faruk Erem Armaan, Yaynlayan: TrkiyeBarolar Birlii, Trkiye Barolar Birlii Yayn No. 8, Ankara 1999, ss. 245-275. 6Detay iin bk. Bakr alar,Hukukla Kavranan Demokrasi Ya Da Anayasal Demokrasi, Anayasa Yargs, 31. Yl, Ank. 1993, ss. 233-249; Giovanni Sartori: The Theory of Democracy Revisited, s. 16-23; Kabolu, Kelsen Modeli SnrlarndaDemokratikleme Srecinde Anayasa Yarglar,Anayasa Yargs, 31. Yl, Ank. 1993, C. 10, ss.- 395-404;Kelsenin grleri iin bk. ktem, Niyazi, Anayasa Yargs ve Hukuk Felsefesi, Anayasa Yargs, 29. Yl,Ank. 1991, C. 8, ss. 265- 275. Felsefede devletilik-demokrasi deerlendirmeleri iin bk. Russell, Bertrand: TheHistory of Western Philosophy (and its Connection with Political and Social Crcumstances from the EarliestTimes to the Present Day), Thrd Edition, London, 1948. s. 607 ; Ritchie, A. D., British Philosophers,Longman

Publisher, 1950, s. 15. 7 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 238. 8Ycekk, Siyaset SosyolojisiAsndan Trkiyede ParlamentonunEvrimi, s. 14.

Osmanlnn reform asr olan XIX. yzyl ierisinde 1876 Anayasas, Osmanlnn deiimi hattadevrimi saylabilmektedir. Bu deiimle lkeye, Merutiyet rejimi gelmi olup, Merutiyet,Padiaha kar deil Babalinin despotizmine kar domutur. Abdlmecit ve Abdlazizdnemlerinin zellii, hkmdarn kiisel diktatrlnden ok, sadrazam ve ekibinin aydn diktadnemi olmasdr7. I. Merutiyete ihtilalle deil, bir grubun hareketi ile geildi. I. Merutiyet, haris

brokrasinin darbesi olarak nitelendirilemez; I. Merutiyet, Devletin devlet ierisindegerekletirdii bir dnmdr.

Parlamento bir siyasi st yap kurumudur. Parlamenter bir demokrasinin olabilmesi iin koularanr; birincisi, mutlakiyeti monarinin snrdrlmas gerekir. kincisi,toprak soylularnnticari tarma dnm olmalar kouludur. ncs, tarm burjuvazisinin, kentlerdeki burjuva ileilikiye girmi olmalar aranr8. Siyaset atmann ortaya kt anda balar, atma yoksasiyaset te yoktur. Osmanlda burjuvazi snf var olmad gibi, atmac snflar da olumadiin Parlamenter demokrasinin gerekletii sylenemez.


4/26

Belirtildii gibi, parlamentonun alt yaps da hazr deildi. Osmanl, endstri devriminigerekletiremedii iin, geri kalm hantal ekonomik ve ynetim yapsn srdryordu.

1859 tarihinde Kuleli Vakas, 1875 de Balkan Slavlar isyan etmi, 1876 da Softalar Kyamolmutu; mparatorluk zor gnler geiriyordu. Abdulaziz (1861-1876), ABDnin dayatmalar

karsnda, Bulgar Kilisesininkurulmasna izin vermiti. ABD Protestan Misyonerleri, Bulgarlarayr bir Kilise ve devlet olmak zere eitiyorlard9. Abdlaziz lnce tahta kan V. Murat aklhastas olduu iin ABD Temsilcisi eli Horace Maynard, 23 Haziran 1876 ylnda, DileriBakan Hamilton Fishe, Yeni Sultan kark grnyor; Osmanl Devletinin banda kimse yok;her ey srklenerek gidiyor diye yazmt10. Osmanl hukukunda anayasal almalarnkronolojisi yle belirtilebilir; 1829 ylnda Msrda, ylda birka kez toplanan "danma meclisi"kurulmu; 1845'de Abdulmecit, tara erafndan kurulu bir "meclis" teebbsnde bulunmu;1861'de Tunus beyi Anayasasn ilan etmi; 1866'da Msrda ilk defa seilmi bir Meclisdenemesinde bulunulmu; 19 Mart 1877'de de ilk Osmanl parlamentosu toplanmtr. Tanzimat veMerutiyet devirlerinde meveret ve zgrlk isteyenler, bunlar eski hukuk adna istiyorlard.Tahttan zorunlu nedenlerle indirilen V. Muratn yerine, monariyi ilan edeceine sz veren II.

Abdlhamit 1876 ylnda getirildi; II. Abdlhamit aslnda beklenmeyen taht aday idi. Liberaldarbeci gruba, anayasay ilan edecei szn verdi. Bir yl sonra 1876 nn Aralk aynda Anayasailan edilmekle her sorun zlecek zannedildi; Osmanl 1876 da anayasal monariye gemi ama

bir sene sonra (1877 de), Osmanl-Rus sava (93 Harbi) kmt.

9Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 39. 10Correspondence of Hamilton Fish, Library of

Congress, Washington D.C., p. 115den Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 42. 11andar,

Osmanlnn Yar Smrge Oluu,53-61. 12Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 245.

1876 Anayasas, Avrupa reetesinin deil, Osmanlnn eseridir. Avrupa ve Rusya yani Bat,Osmanl mparatorluunun Anayasaya kavumasn istemiyordu11. 93 Sava belki de bunun birkantyd.

1876 Anayasasn yapan Komisyon, sadece Belika Anayasasndan deil, tm dnyaanayasalarndan yararlanmtr12. rnein Sait Paa, Fransz Anayasasn evirmiti, ama nl113. madde bize zg olup, Padiaha srgn yetkisi verilmiti. Mithat Paa, Ziya Paa ve Namk

Kemaln itirazlarna ramen Padiah, 113. maddeyi Anayasaya ald.

lk Osmanl parlamentosu 19 Mart 1877de topland; Avrupada grlmeyen kozmopolitlie verenklilie sahipti. Osmanl Devleti merutiyeti Rusyadan renmi


5/26

saylamazd nk Rusya, merutiyete daha sonra gemiti. Bu ilk Anayasa, XI. yy dan beri Batile mcadele eden Trklerin XIX. yy da Bat karsnda direniidir.

III. 1876 ANAYASASINI DOURAN NEDENLER:A. TANZMAT DNEMNDE MUHALEFET HAREKETLER:

Tanzimat dnemi, muhalefetin olutuu bir dnemdir. Dnemin tipik muhalefeti, d glertarafndan zel olarak desteklenen ve ayr bir devlet kurmak isteyen gayrimslim aznlklardr.Bunun dndaki muhalefet aamaya ayrlabilir; lk aama, 1865-1876 arasnda kurulan veserpilen Gen Osmanllar hareketidir. kinci aama, Gen Osmanllarn devam niteliinde olanJn Trk hareketi olup, 1876-1908 yllar arasnda muhalefette bulunmulardr. nc aama,iki ksmda incelenmelidir; 1908-1912 yllar arasndaki (drt yl) sren muhalefet; ve 1912-1920arasnda devam eden (sekiz yl), iktidar olan ve Jn Trklerin devam olarak nitelenen ttihatTerakki hareketidir.

(i)lk aama, 1865-1876 arasnda kurulan ve serpilen Gen Osmanllarhareketidir.Yeni Osmanllar veya Gen Osmanllar (Young Ottomans) 1865de kurulmutu13. YeniOsmanllar Cemiyeti; Islahat Ferman ile verilen tavizlere kar kurulmu olup, yabanclarkarsnda dlen acizliekar bir tepki hareketiydi;14bunlar, anayasa istiyorlard. Bazlar da,Fransz ihtilali kaynakl Cumhuriyet ile Anglosakson kaynakl demokrasi kavram ikilemini

yayorlard. Bu Cemiyet yeleri, 1860-1876 yllar arasnda etkin olup, tekilat ve gizlilik esasnadikkat etmezlerdi. Yeni Osmanllar, anayasal monari isteyen, mutlakiyetten merutiyete gemekistiyen brokrasinin hrsl memurlaryd15. Avrupay tanmayan Yeni Osmanllarn, kendiaralarnda, kiisel ekime ve entrika vard. Bu gr savunanlar arasnda modern, slamc,Trk ve sosyalist kiiler vard. 1850 lerdeki Osmanl aydndaha demokratik bir lke istiyordu.Ali Suavi, daha ok z Trke, tek evlilik, ve olaylar karsnda uluscu bir yaklam ierisindeydi.Abdullah Cevdet, laik, radikal ve total Batcyd.

13Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p.71. 14Mardin, erif, The Genesis of Young Ottoman

Thought, A Study in the Modernisation of Turkish Political deas, Princeton, 1962, p. 354. 15Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl,s. 241; Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 54.

Avrupaya giden renciler muhalefete balamlardr. Yklmakta olan devleti kurtarmak gerekirdiye dnyorlard. 1865de Gen Osmanllar Cemiyetigizlice kurulduunda, amacMerutiyeti kurmakt. Bu Cemiyet, Tanzimat gz boyama olarak gryordu. Gen Osmanllar,Osmanlc idiler; bunlara gre, temel hak ve zgrlkler


6/26

artrlmalyd. Cemiyet, 1865-1876 arasnda gizlice faaliyette bulunmakla birlikte Abdlazizindespotluu karsnda yurt dna kaarak Yeni Osmanllar Cemiyetiadn almlard, amalarmerutiyeti ilan etmekti16. Padiahlarn mutlakiyetilii ve para harcanmasndaki keyfilik gibinedenlerle, 10 Mays 1876 da Fatih, Beyazt ve Sleymaniye medrese rencileri Babaliye doruyrdler. Osmanlda siyasal modernlemebalamt. Khneyen monariye kar direnen

muhalifler, laik-ulusalclar deil, Gen Osmanllard. Artk basn-yaynda her ey sorgulanyordu.1871 de Diktatr Sadrazam Ali Paald ama Mahmut Nedim Paann sadrazaml daboucuydu.

16elik, Hseyin, Yeni Osmanllar Cemiyeti ve Trkiyede Parlamenter Sistem TartmalarnnBalamas, ss. 199-210; Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi),s.

77. 17Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s. 234.18 Duman,htilalci Bir Jn Trk Gazetesi: ntikam, Trk Dnyas Tarih Dergisi, ubat, 1992, Say 62, ss. 22-33, s.22 vd.

(ii)kinci aama, Gen Osmanllarn devam niteliinde olan Jn Trkhareketi olup,1876-1908 yllar arasnda muhalefette bulunmulardr.

Gen Osmanllar, II. Abdlhamit (1842-1918/1258-1336. Yn. 1876-1909/1293-1325) dnemindeJn Trkleradn ald. II. Abdlhamitin, Anayasann nl 113. maddesine gre srgn ettiiaydnlar yurt dnda Jn Trk hareketini dourdular. 1876- 1908 arasnda faaliyet gsteren JnTrklerin ise iki amac vardr; birincisimerutiyeti ilan etmek, dieri II. Abdlhamitidevirmektir. Bu hareket, sivil ve asker brokratlardan oluuyordu kibu gruplar henz tam olarakincelenmemitir. Bu gruplarda, her grten insanlar bulunmakta olup, bunlar Osmanlkurumlarn sorgulamlardr.

Jn Trklerin iki kanad vard, ttihatlar ve Prens Sabahattinciler. Bunlarn hangisi daha batcdr;bilinemez. Abdlazize kadarYeni Osmanllar denilen Avrupada okumu grup,Abdlazizden sonra Jn Trklerolarak anlacaktr. Batda Jn Trkler denilen gruba,Osmanllar, Ahrar- Osmaniye derlerdi. 1295/1878 de Pariste Hayal, 1296/1879 da LondradaHayal, 1296/1879 da Napolide stiklal, Pariste1311/1895 de Meveret (Ahmet Rza Bey),1311/1895 de Msrda Mizan (Murat Bey) tarafndan karlan gazeteler, II. Abdlhamitirktyordu17. Bunlar Batl anlamda bir snf deildir, brokrat sekinci kiilerdir. Jn Trkler,Fransaya srgne gnderilen merutiyetilerdir; orada ttihat Terakki Cemiyetini kurmular veMeveret dergisini karmlardr. Bu dnemde kan ntikam isimli derginin 50 kadar says

kmt18. Hareketin lideri Ahmet Rzaradikal bir


7/26

pozitivist ve laiktir19. Jn Trkler, 1876-1908 aras (32 yl) etkin olan bir muhalefet grubudur.Bunlarda Yeni Osmanllardan farkl olarak tekilat ve gizlilik vardr. Gizli rgtlenmelerin beiiSultan Abdlaziz dneminde Askeri Tbbiye idi.

19Gle, Trkiyede Laiklik ve slamiyet: Elitlerin ve Kart Elitlerin Oluumu, s. 1602, dn. 6. 20kmen, Mustafa, Osmanldan Cumhuriyete Trkiyede Merkeziyetilik-Adem-i Merkeziyetilik Pratiizerine Notlar, ss. 305-319; Konu hakknda bk. Erkul, Ali, hmale Uram Bir Osmanl Aydn veSosyologu Prens Sabahattin,ss. 282-304; a. mlf. Osmanlda Sosyolojinin Dou Koullar ve sim:Ahmet Rza, Prens Sabahattin ve Ziya Gkalp,ss. 607-615. 21Birinci, Hrriyet ve tilaf Partisi,DA, C.XVIII, ss. 507-511. 22Nur, Rza, Hayat ve Hatratm, Altnda Yaynlar, C. II, Ankara, 1962, s. 378 denKocaba, Sleyman, II. Merutiyette Kt Muhalefet rnekleri, TDT Dergisi, Nisan 1992, s. 41. 23Kocaba,Sleyman, II. Merutiyette Kt Muhalefet rnekleri, TDT Dergisi, Nisan 1992, s. 44. 24andar,Osmanlnn Yar Smrge Oluu, s.64-65. 25Jn Trkler ve ttihat Terakki iin bk. erif Mardin, Jn

Trklerin Siyasi Fikirleri, 1895-1908; Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, st.Kaynak Yaynlar, 1985.

(iii)nc aama, 1908-1912 yllar arasnda muhalefet, 1912-1920 arasnda iktidardaolan ve Jn Trklerin devam olarak nitelenen ttihat Terakki hareketidir.

1908 ncesinde Jn Trkler ikiye ayrlmt; Adem-i Merkeziyetciler ve Merkeziyetiler diye20.Adem-i merkeziyetilerin lideri Prens Sabahattinolup muhalefeti oluturuyordu.Merkeziyetilerin lideri (bir ara Meclis-i Mebusan bakan da olan) Ahmet Rzaolup, iktidartekil ediyordu ki ttihat Terakki Frkas ad altnda Cumhuriyetin ilan edildii 1923e kadardevam etti. ttihat Terakki frkasnn davranlar despotik idi. Bu dnemde iktidar oluturan

ttihat Terakki

ile buna kar muhalefeti oluturan Prens Sabahattinin Hrriyet ve tilaf

Frkasiyi rnekler verebilmeliydi. Osmanl mparatorluunda ilk byk muhalefet partisisaylan21Hrriyet ve tilaf Frkas, ttihat Terakkialeyhine diye Arnavutlar isyana tevikediyordu22. Bu iki parti savata bile muhalefet yapyordu. Gen subaylar (ttihat Terakki), yalkomutanlar (tilaf) saymyorlard. Subay apkalar partilerini belli ediyordu23. Hrriyet ve tilafFrkasn Rumlar da destekliyordu. Ordunun yenilmesini istiyen muhalefet vard. Sen arpmaasker, sana ne diyen ttihat Terakkimensubu muhalefet vard. Balkan Savanda dmansvarisi geliyor, kanz muhalefeti tutmu gibiydi. Babali Baskn ile (muhalefetsiz) ttihatTerakki, iktidar olmutu (1912-1920). Hseyin Cahit Yalna gre ttihat Terakkinin gizlirgtne girebilmekiin bir mason locasna ye olmak gerekiyordu.24

Jn Trkler ve ttihat Terakki25nin ileri gelenleri, Pozitivizmi kabul etmiti; Ahmet Rza veAbdullah Cevdet, ttihat Terakkinin nemli kiilerindendi. Osmanlnn laiklie


8/26

ulamasnda Pozitivist ierikli ttihat Terakkinin katksndan sz etmek gerekir.26Ernest Gellneregre Trk laiklii, modern yaam tarzn dayatmakla, didaktik bir laikliktir27. Ahmet RzannMeclis bakan iken yemin etmedii28bilinmektedir. Namk Kemal ise, dini, vatan, yurtsevgisini,gelenei ve saltanat savunuyordu.29

26Haniolu, M kr, The Young Turks In Opposition, New York, Oxford University Press, 1996, s. 3. 27

Ernest Gellner, Muslim Society, Cambridge University Press, 1981, s. 68. 28Dede,Modernleme, CumhuriyetVe Demokrasi Sacaya zerinde Trk Modernlemesinin Cumhuriyete Kazandrd Yeni KompozisyonVe Gnmz Trkiyesinden Baz Problemler, ss. 1735-1742, s. 1738. 29erif Mardin:Yeni OsmanlDncesinin Douu, st. 1966, ss. 315-373. 30L. Kker, s. 125-128 den Alkan,Modernliin BunalmlarPerspektifinden Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Modernlemesi, s.1709. 31kr Haniolu, ttihat veTerakki Cemiyeti Ve Jn Trklk, st. letiim, 1986, s. 70.32Alkan,Modernliin BunalmlarPerspektifinden Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Modernlemesi, s. 1710. 33lsever,75. YlndaCumhuriyetin En Byk Zaaf: Bilimsel Dnce Fukaral, s. 1717. 34 arpk veya halksz modernlemekavram iinbk. Elgin, Cumhuriyet ve Modernleme, ss. 1724-1729, s.17. 35 Tanzimattan sonragayrimslimlerin yeni stats iin bk. Sonyel, Tanzimat And Its Effects On The Non-Muslim Subjects OfThe Ottoman Empire, Grek Ortodokslar iin bk. s. 372-374, Ermeni Milleti iin bk. s. 374-376, Yahudi Milletiiin bk. s. 376-378.

Osmanl modernlemesi, Jn Trkler ve ttihat Terakki ile otokrat-elitist tek yanl modernlemeyednmtr30. Bunun zellikleri, Pozitivist aklclk, merutiyet ve halklktr. Osmanlmodernlemesi, devletikurtarmak iin31iken Jn Trklerin halkl, halka iyiyi gstermek iindi.Devlete ncelik vermesi asndan modernleme, Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde benzerlikgstermektedir. Devlet, her iki dnemde de hukuksal, ekonomik ve toplumsal deiimlerin iticigcdr. Trkiyede, modernlemeyi, dn de bugn de, bir siyasal elit kadro yapmtr. AmaTrkiyenin modernlemesi Osmanlya gre daha radikaldir. Muhalefet genelde istenmez.32Cumhuriyetin esasen ierisinde var olduuna inanlan veya Cumhuriyeti tamamlayan gelerdenilen, hukuk devleti, laiklik, insan haklar ve demokrasidir33. Bununla birlikte Jn Trkler vettihat Terakki dneminde baz otokratik ynler vardr.34.

B. BU DNEMDE AZINLIKLAR VE MODERNTE:

Tanzimat dnemine kadar sadece belirli yerlerde an alnrd; Tanzimatla birlikte aznlklarn

bulunduu her yerde an almaya baland ki, bu da Mslman halkta tepki uyandrd.Gayrimslimler, biz Mslman deiliz diye askere gitmek istemediler35.

XIX. yzyln ilk eyreinde ABCEM (American Board of Commissioners for Foreign Missions),Anadoluya ayak bast, zellikle gayrimslimlerle ilgilendiler, onlar


9/26

Trklerden kurtarmak istiyorlard. Bu nedenle Robert College, ABD lehine istihbarat salamasnda amalayarak 1863 de kuruldu36.

36Uygur Kocabaolu, XIX. Yzylda Osmanl mparatorluunun Avrupa

TopraklarndaAmerikan Misyoner Faaliyetleri,Tanzimatn 150.Yldnm UluslararasSempozyumu, s. 539. 37 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 82. 38 Salahi, Tanzimat veOsmanl, s. 346.

Osmanl Devletinde, Yunanllarzaten her eyiyle Batlyd, Fenerli Rum aristokrasisi moderndi.Aznlklar biribirini sevmezlerdi; Rum-Ortodokslar glenen Protestan ve Yahudilere karydlar.

Rumlar hkmete dileke vererek Meryem Anann bir kadn ve ocua ryada grndn veYahudilere ticaret yaplmamasn tenbih etmi olduunu yazyorlard37. Bulgarlar ve LbnanMarunihanedanlar da glenen Protestan ve Yahudilere karydlar. Osmanl devleti ise nceaskeri sonra dnce asndan Batya yanat. Osmanl Batllamaya pramatik yaklamlarlagirdi. Ama tarih, felsefe ve edebiyatta gelime ok yava oldu. Askeri, ynetimsel ve siyasikonularda kurum ithalatna giriildi ama parlamentarizm iin ge kalnd. Osmanl hayranolduundan deil zorunlu olduu iin Baty benimsiyordu. XIX. yzylda Osmanlda Rumlar vedier gayrimslimler askere alnmadklar iin hemen her ekonomik sektrde zellikle bankaclk,denizcilik, imalat, ticaret ve sanatla urayorlar, nfuslar da hzla artyordu. Mslmanlar isegiderek azalyor, birok ehirde ehrin semtleri Mslmandan gayrimslimlere geiyordu.Amasyadaki Rumlar da Trklerden daha zengin ve silahlyd.

Trabzonda Tanzimat Ferman sonrasndaki 40 ylda 1000e yakn yeni Ortodoks Kilisesiyaplmt. Baz Yunanllar ise kendi devletleri olan Yunanistan brakp Osmanl devletiniseiyorlard.38Ama Tanzimat, genelde Rum Ortodokslarna olduu gibi Ermenilere de okyaramt. 1841 ve 1847 tarihli Padiah Fermanlar ile Ermeniler kendi ynetimlerini kendileriseiyordu. Tanzimat, gayrimslimleri Mslmanlara gre daha bir st konuma geirmiti.Ermeniler de Tanzimat dneminde -Rumlar gibi- Trklerden toprak satn alyorlard.

Tanzimatla birlikte tm Osmanl lkesindeki gayrimslimler eskiye oranla ok daha iyi birduruma gelmilerdi. stanbulda oturan Avrupa devletlerinin bykelileri lkelerine gnderdikleriraporlarnda, gayrimslimlerin 1839 ncesine gre ok daha iyi bir durumda olduklarnanlatyordu. Vergi toplayan mltezimlerin byk ounluu Hristiyan olup ok suiistimalyapyorlard. Edirne, Filibe, Mara, Antep, ve Kiliste 1839 sonrasnda epey sayda


10/26

yeni Kiliseler yapld.39Rum aydnlarnn ou, gizli Etniki Eterya yesiydi. Esasen Osmanlyykan nedenlerden biri de, Tanzimat srecinde gayrimslimlere verilen dnler ve Batdevletlerinin dini gruplar, kiiler ve aznlklar bahanesiyle Osmanlnn iilerine mdahaleetmesidir. Ulusal-blgesel isyanlarn arkasnda d gler vard. Balkanlarda yeni kurulandevletler, iyice yetimeleri iin Avrupal devletlerin egemenlik alanna (adeta mandasna)

veriliyordu. Avrupann mdahalesi olmasayd, Balkanlardaki sorunlar herhalde olmazd.

39Salahi, Tanzimat ve Osmanl, s. 349. 40Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 42. 41Ortayl, Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar, Amme daresi Dergisi, s. 87-96.

Uzun bir sredir, zengin Yunan tccarlar, Avrupann byk merkezlerine kendi tezlerinianlatyorlard. Mora htilali, Patrastaki Metropolit Pol Germanosun ve rahiplerinin nderliinde

balamt40Ortodoks hiyerarisihalk adeta rgtlemiti. Rum armatrlerinin 600 akn ticarigemisindeki be bini akn top, Osmanl yurtta olan Yunanllarn gcn gsteriyordu. stanbulPatrii Patrik Gregoriosihtilali gizlice destekledii iddiasyla Patrikhanede idam edildi ki Avrupa

bunu zaman zaman ktye kullanacaktr.

1850 de Babali Protestan Kilisesini de tand ve millet statsn kazand. Protestanlk yaylmayabalad. Protestanl ABD misyonerlii yayyordu. 1820 de Beyrutta ABD misyonerleri okul at.Srekli okul ve yetimhane atlar41. Protestanln hamisi ngiliz diplomasisi ve ABDmisyonerleriydi. Yahudilerin XIX. yzylda Rusyadan gelmeleri kabul edildi. Ruhani lider olanHahamba da resmen tannmt. Btn bu davranlar nedeniyle Bat, Balkan ulusularna gre,kurtarc, Trklere gre ise smrgen idi. Osmanlclk ve slamclk Batnn davranlarnakar bir tepki olarak domutu. Ulusalc akmlar Osmanlda modernlemeyive bununla birlikte

kde hzlandrd. Ulusculuk, sadece Fransa htilalinin sonucu deildir. Rnesanstan sonraulusalc akmlar 1683 sonrasnda ivme kazand. Her dini cemaatn okulu ve hayr kurumu vard.Balkan ulusculuunda XIV. Yzyldan sonra irsi aristokrasi gelitirilmemitir. Osmanlmparatorluu, kozmopolit bir imparatorluktu. Balkanlarda bulunan Osmanl eyaletleri, gemite

bamsz birer devlet ve uygarlk kurmulard; kendilerine zg dinleri ve kiliseleri vard; XVIII.yzylda zenginleri de oldu. zellikle Yunanllar denizciydi. Osmanl XIV-XVI. yzyl aras birBalkan imparatorluuydu. Esasen Osmanlnn Ortadoudan ok, Balkan ve Akdeniz karekteri ar

basmaktadr. O dnemde dnyada Ordodoks uluslarn yaad iki lke vard, Osmanl ve Rusyaimparatorluklar.


11/26

Devirme dzeni XVII. yzylda terkedilmi, Anadolu Trkl ne gemiti. Osmanllk XVIII.yzyldan sonra hilafet ve resmi slamn besledii bir ideoloji olmutur. XVIII. yzyldan sonraOsmanl idaresi Trk kkenlilerin eline geti. Babalinin reformcu brokratlar, Tanzimatdneminde ulusalcl yeterince ve doru anlamamlard42.

42 Ortayl, , mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 76. 43Patrikhaneise, ancak, II. Dnya Sava sonunda, 74 ylsonra (1870-1944) Bulgar Kilisesini tanmt. 44Kr. Aznlklara, "slm devleti hi bir zamancezai sahadamuhtariyet vermemitir. nk cezai muhtariyet devletin asayii ve emniyetini sarst gibi siyasi bakmdan da tehlikearzeder"; Atar, slm Adliye Tekilat,s. 225. 45Aydn, "Gayri Mslimler", DA, C. IX, (ss. 325-327), s. 327. 46Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 25. 47Bk. 4/Nisa, 141. Zimmiler ve Osmanl'da yarg konusunda

bk. Aydn, "Osmanl'da Hukuk", s. 419-428.

1774 tarihli Kk Kaynarca Anlamasyla,Rusya Ortokoslarn hamisi olduunu resmen kabulettirmiti. Fener Patrikhanesi, 1839 sonras kurulan Bulgar Ulusal Kilisesikurulmas isteinekar kmtr43. Bulgarlar da Fener Patrikhanesinden memnun deillerdi. 1870 de Babali BulgarKilisesini tand. Bulgar ve Arnavutlar da Fenere baland. Osmanlda Rumlar saygnkarlanyordu; Rumca, yar resmi bir dil saylyordu.

Osmanl tarihine bakldnda, gayrimslimlere hukuki ve yargsal zerkliin batan beri verildiisylenebilir. Bu zerkliin snrlar slmn ilk dnemlerinde daha geniti; baz ceza davalar da

dahildi; sonrakiler ceza hukukunu hari tuttular.44slm hukukunda din, hukuku da kapsad iin,gayrimslimlere zel hukukta zerklik tannm olmakla birlikte, kamu dzeni asndan, cezahukuku alannda slm hukuku ve slm mahkemeleri yetkili klnmt.45Fatih Sultan Mehmetindin ve vicdan zgrl konusunda Galata zimmilerine verdii ahidname46. mevcut olmakla

birlikte, ilk anlama metni elimizde yoktur. Bir gayrimslimle mslman arasndaki davalar, er'imahkemede grlr ve slm hukuku uygulanrd.47

IV. 1876 ANAYASASININ HAZIRLANMASI VE PARLAMENTONUN AILMASI:

A. 1876 ANAYASASININ HAZIRLANMASI:

Mithat Paa, Sultan Abdlhamitle daha ehzade iken grerek Anayasa ilan szn almt.Abdlhamit baa geince, anayasa hazrlamak iin uray- Devlette bir komisyon kuruldu.Komisyonun ou uray- Devlet yesiydi. Server Paa bakanlnda, Hristiyan olmak zereonalt mlkiye memuru, ulemadan on kii ve iki de ferik olmak zere toplam 28 kiiden oluan

komisyon, anayasa taslaklarn incelemeye ald. Komisyonda taslak grlmeye baland;Mithat Paann, Kk Said Paann ve Meclis-i Vkelann taslaklar. Server Paa bakanlnda,16 mlkiye mensubu 10 ulema ve2 general (ferik) ki


12/26

toplam 28 kiilik bir komisyon (Cemiyet-i Mahsusa) tarafndan, Avusturya-Macaristanmonarisinin anayasa rnei de dikkate alnarak hazrlanmtr48.

48Kanun-i Esasinin hazrlan konusunda geni bilgi iin bk. Kl, Selda Kaya,1876 Kanuni EsasininHazrlanmas ve Meclis-i Mebusann Toplanmas, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal BilimlerEnstits, Ankara, 1991, ss. 94-186. 49Kanunu Esasi tasarlar (Mithat Paa Tasars, Said Paa Tasars,Sleyman Paa Tasars) hakknda geni bilgi iin bk. Kl, 1876 Kanuni Esasinin Hazrlanmas ve Meclis-iMebusann Toplanmas, ss. 240-256. 50Akyldz, Hkmet,Tanzimat Dnemi ve Sonras,DA, C.XVIII, s. 472. 51Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 63. 52Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 49;Ycekk, ParlamentonunEvrimis.77. 53Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, st. 1973, s. 156. 54Tanr, Anayasal Gelimeler, s. 111. 55 Cokun ok, 1876 Anayasasnn Kaynaklar, Kanuni Esasinin 100.YlSempozyumu, Ankara 9-11 Nisan 1976, Siyasi limler Dernei, s. 4.

Mithat Paa, Kanun- Cedit adnda 57 maddelik bir Anayasa tasla hazrlamt. BelikaAnayasasndan yararlanan Mithat Paa, Meclisin 120 milletvekilinden olumasn bunun 40

tanesinin devletin milletvekili, 80 inini ise milletin milletvekili olmasn istiyordu49. Mithat Paatasarsna gre, vezirleri Bavekil tayin etmeli, hkmetin ban ise Padiah atamal, vekiller hem

padiaha hem de Meclis-i Mebusana kar sorumlu olmal diyorduki bu modern kabinesistemiydi. Mithat Paann bu nerileri reddedildi50.

Sait Paa, yeni bir Anayasa yaplmasna yardmc olabilmek iin, 1814, 1830, 1875 tarihli FranszAnayasalarn tercme etmiti. Sait Paa, Meclisin 750 kii olmasn isterken, Meclis-i Vkelaher elli bin kiiye bir milletvekili olmasn istiyordu. Sadrazam M. Rt Paa, aslndaanayasaya kar olduu halde, d ilikiler nedeniyle zorunlu gryordu.51 Sonuta Kanun-

Esasi, Server Paa bakanlnda 16 mlkiye mensubu, ulemadan 10 kii, 2 general (ferik) kitoplam 28 kiilik bir Komisyon (Cemiyet-i Mahsusa) tarafndan dier taslaklar ve rnekanayasalar dikkate alnarak hazrlanmtr.

Anayasa hazrlanrken iki siyasal odak vard; birincisi,siyasal muhalefetti ki, ilk siyasalmuhalefet hareketi Jn Trklerdir (Jeune Turcs). Bu hareket 1860 sonrasnda biimlenmitir.kinciodaklama ise Balkan ulusculuuydu. 1876 Anayasas hazrlanrken, Rusya, Fransa ve1831 tarihli Belika52Anayasalarndan istifade edilmitir53. Okandana gre, Fransa ve Belika

anayasalarndan yararlanlmtr. Tanre gre, Belika, Polonya ve Rus anayasalarndanyararlanlmtr.54oka gre ise, 1876 Anayasamz, sadece Prusya Anayasas ile uyumgstermektedir.551876 Anayasas, 1831 tarihli Belika ve 1851 tarihli Prusya anayasalarndanyararlanlarak yaplmtr ama Belika anayasas kadar liberal deildir, Prusya Anayasasna buadan daha yakndr. 1831 tarihli Belika anayasas, sadece st tabakann oy verme hakkn kabuletmekle burjuva anayasalar grubuna girer. 1851 tarihli Prusya anayasas ise esinlendii 1831tarihli Belika Anayasasndan farkl olarak


13/26

liberal nitelikli deildir. Yrtme stn, ilahi kaynakl egemenlik, hanedan meru ve etkili, halkegemenlii yoktur.56

56Bozkurt, Resepsiyon Sreci,s. 68-69. 57Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 65-76. 58Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 49. 59Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,

p. 50. 60Okandan, R. Galip, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi),s. 176.

Bakanlar Kurulu 6 Aralk 1876 gn yapt toplantda, Komisyonun hazrlad tasary onaylad.19 Aralk 1876 da Mithat Paann sadrazam olarak atanmas ngiliz Elisi Elliotu olduka mutlu

etti. Mithat Paa, anayasann kabul ile byk devletlerin reform isteklerini temelsiz brakmakniyetindeydi. Byk devletlerin hasta adamkonusu zerinde 23 Aralk 1876 (7 Zilhicce 1293)tarihinde konferans yaptklar gn, ilk Osmanl anayasas ilan edildi Devlet anayasal monariyednt ama bu stanbul Konferans yelerini etkilemedi. stanbul Konferans tarafndan alnan ikikarar tasars, henz Meclisler toplanmadndan 60 Hristiyan 140 Mslmandan oluanMeclis-i Meveret tarafndan red edildi.57

B.PARLAMENTONUN AILMASI:1876 nn Mart aynda Parlamento ald, aradan bir ay gemeden 24 Nisanda Rusya Osmanlya

kar sava at58. Bu savata Amerikallar Sultan II. Abdlhamite destek verdi; yaral Trkaskerlerine yardm iin New Yorklu hanmlarHilal ve Ha Derneini kurdular59.

19 Mart 1877 de Osmanl tarihinde, ilk kez olarak bir Parlamento, Dolmabahe Saraynda,

Padiah tarafndan ald. 141 yeden oluan Meclisin 115i Mebus, 26 s ise Ayan idi. 115Mebustan 69u Mslman, 46 si ise gayrimslim idi.60

V. 1876 ANAYASASINA VE ERKLERE GENEL BAKI:

Aslnda gler bir btndr; Atatrkn dedii gibi, Gerekte kuvvetlerin blnmesi diye bir eyyoktur. Ama baz yararlar ve iblm gerei nedeniyle erklerin blnmesi kabul edilmitir.

23 Aralk 1876 (7 Zilhicce 1293) tarihinde yrrle giren Anayasann mr fazla olmam,Sultan II. Abdlhamit tarafndan 93 Sava neden gsterilerek, 50 birleimden sonra 28. 6. 1877gn, Kanuni Esasinin 7. maddesi uyarnca Meclis tatil edilmi, Anayasa askya alnmtr.


14/26

Meclisin ald ilk gn olan 20 Mart 1877den on gn sonra Londra Protokoln imzalayanbyk devletler, Osmanl devletindeki aznlklar iin gerektii zamanda mdahele edeceklerikararn aldlar; Meclis bunu reddetti61. 1909 deiiklii ile parlamentoya sorumlu hkmetsistemi kurulmutu ama bu bugnk anlamda ada parlamenterizm saylmaz. 23 Ocak 1913 deBabali Baskn ile ttihat Terakki diktatrl kuruldu. I. Dnya Savana kabinenin bile haberi

olmadan girilmiti.

61Meclis-i Mebusann faaliyetleri iin bk. Kaya, Erol, Son Osmanl Meclis-i Mebusan, ss. 231-475;Hakimoullar, Erdal, 1876 Tarihli Kanun-i Esaside Hkmet Sistemi ve Yasama Yrtme likileri,Yksek Lisans Tezi, D. . SBE, 1995, ss. 49-61. 62Onar, dare Hukukunun Umumi Esaslar, C.I, s. 152.Onar, 1876 Anayasasnn ve 1909 deiikliinin sosyal bnyeye uymadndan yaknr. 1876 Anayasas gl birzemin ve ortama dayanmyor, dinamik kurumlar tarafndan desteklenmiyor, aznlklar zerinden devletemdahele eden d glerin basksn frenlemiyordu; s. 152-153. Onara gre, Btn bu olaylar, 1877nin zenti

ve taklit anayasasnn hibir tatbik kabiliyeti ve fiili deerinin olmadn, hazr mal alm gibi alnan anayasalarlahukuk devletinin ve hukuk dzeninin kurulamyacan gsteren ictimai ve tarihi birer misal ve tecrbesaylabilir; ibid, s. 158.

A. 1876 ANAYASASINA GENEL BAKI:

Hukuk devleti hareketinin Osmanl mparatorluundaki grnmnde Kanun-i Esasi nemli biradm saylr. Bu da, padiah tarafndan tek tarafl bir hukusal tasarruf mahiyetindeki fermanla

olmu, II. Abdlhamit, bir hatt- hmayunla Anayasay ilan etmitir. Bu anayasay hazrlayanetmenlerin derinliine inildike, imparatorluk kurumunun kmesinde, saray etrafnda toplanan biroligarinin keyfi basksndan bkm olanlarn bir hukuk devleti hareketi dncesinin bulunduu

belirtilebilir. Bunun yannda d glerin devletler hukukuna aykr olarak aznlklar himayeuruna yaptklar mdaheleler, yeni bie anayasay zorunlu klyordu. Tanzimat dneminin bu

bulank ortamnda azledilen Sultan Abdlazizin yerine getirilen V. Murat dneminde Meclis-iVkela (Bakanlar Kurulu), yeni bir sistemin (hukuk dzeninin) kurulmasn oybirliiyle kabuletmekle birlikte, yerine konulacak sistem konusunda ihtilafa dmlerdi. Sadrazam Rt Paa veA.Cevdet Paa merutiyet yanls deillerdi; Onara gre, bu kiilerin grleri etraflca tahliledilmemitir.62

1876/1293 Anayasasyla balayan Birinci Merutiyet rejimi, parlamenter bir sistem saylmaz;nk 1876 Anayasasnn 30. maddesi Bakanlar Kurulunun, Meclise kar deil de, Padiahakar sorumlu olduunu belirtmektedir. 1876 Anayasasnn 113. maddesine gre polis raporuylavatandan srgn edilebilmesi mmkndr ki bu, devletin snrlanmas ve bireyin zgrlilkesiyle badamamaktadr. Polis soruturmas sonucunda Padiahn istediini srdrebilmesi,Tanzimat Fermannn getirdikleriyle de badamazd. Nitekim,


15/26

Mithat Paa, 5 ubat 1877 de 113. madde gerei talyaya srgne gnderildi. Ziya Paa ve NamkKemal, bu haliyle 1876 tarihli metine Anayasa denilemiyeceini belirtiyorlard63.

63Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 71. 64Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p.49. 65Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 49. 66Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 71-73. 67 Abadan, Osmanl,s.20; Kili, Suna, 1876 Anayasasnn adalama Sorunlar AsndanDeerlendirilmesi,TrkiyeninSiyasal Gelimeleri, st.1986 s.100. 68Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi

Gelimesi),s.151.

1876 Anayasasna gre, Devletin dini slam, resmi dili ise Trkedir. Temel hak ve zgrlklertaahht edilmitir64. Ama baz Batl yazarlara gre, lkede yaama zgrl yoktur; ban

omuzunun zerinde tutabilirsen, eine ve ocuklarna bir ey olmayacana inanrsan bukoullarla 1876 Anayasas iyi bir anayasa saylabilir.65. Modern hukuk tekniine gre yaplan1876 tarihli Anayasa, hakim bamszl konusunda baz ileri hkmler getirdi. Bunlar ylesralanabilir: (i) er'i davalar (kiinin hukuku, aile hukuku ve miras hukuku), eriyemahkemelerinde, nizami davalar nizamiyemahkemelerinde grlr. (ii) Her ne isim altnda olursaolsun belirli mahkemeler dnda olaanst mahkeme kurulamaz. (iii) Herkes mahkemedehakkn savunmak iin gerekli grd meru aralar kullanr. (iv)Hakimler azledilemezler. (v)Meslekte ilerlemeleri, meslek deiimleri ve bir crm sonucunda azlolunmalar zel yasa iledzenlenir. (vi)Anayasann 86. maddesine gre de, mahkemelere hibir kii veya kurum mdaheleedemez. (vii)Byk devlet memurlarnn sular iin Divan- Ali (Yce Divan) Mahkemesikurulacaktr.

1876 Kanun- Esasisi, Sultan II.Abdulhamid tarafndan, hukukularn ra Meclisinin zaruriolduunu belirtmeleri zerine zel bir kurul tarafndan hazrlanmtr. Anayasann 11. maddesinegre resmi dinin oluu Tanzimat Ferman ile getirilen gelimelere uygun deildir66. 1876 KanunuEsassi, Avrupa modelinde, Osmanl hukukuna uygun ama eksik olarak hazrlanmtr; nkkaynanda halk yoktur; yasama ve yrtme yetkileri padiahtadr; hkmet, meclise karsorumsuzdur; gven oyu sistemi yoktur. Bununla birlikte bu Anayasa 1776 tarihli "Virginia Bill ofRights" ile 1789 Fransz nsan Ve Yurtta HaklarBildirisinin at modern Bat anayasahukukunun gelimesine, Osmanlnn katlmnn ilk vesikasdr. Bu Anayasada gler dengesiyoktur; temel haklarn teminat da ksrdr.67

Kanun- Esasi, ulusal bir devrimin sonucu, bir doktrin veya ideoloji sonucudomu deildir. ekilve ierik asndan Anayasa deil, berat veya ferman niteliindedir. nk yetkiler padiahta olup,yaptrm yoktur68.


16/26

Anayasann 9-26. maddeleri arasnda temel hak ve zgrlkler dzenlenmi, tannm btndinler, kamu dzenine ve adaba aykr olmamak art ile serbest braklmtr. 1876 Anayasasnngetirdii haklar, kiileri ilgilendiren yargsal gvenceler bakmndan hi de azmsanacak gibideildir69, ama teminat yoktur, platoniktir. Bu Anayasay Meclis yapmam olduu iin "berat"niteliindedir. nk Anayasa rejimi (constitutialisation), iktidar snrlama tekniine dayanr.

Kanuni Esasi ile tek seilmi meclis olan Mebusan Meclisi, Ayan Meclisi ve Padiah gibiorganlarca engellenebilmektedir. Anayasada zgrlkler asndan iki konu nem tar:Kuvvetler aras iliki ve zgrlkler sistemi.Demokratlama iin ak, diyalogcu, plralist birsiyasal yaam gerekir ki 1876 Anayasasnda bu yoktur. Toplanma ve dernek kurma hakk datannmamtr. Dnce, seyahat, toplanma, sz, alma ve benzeri. zgrlkler de

bulunmamaktadr70. Anayasa halkn iradesiyle deil, Padiah iradesiyle kmtr. Anayasa MithatPaa ve evresinin srar ile deil, Tanzimat sonrasnda gelien tarihi, sosyal ve stanbulKonferansnn tehdidiyle younlaan siyasal artlar sonucu kabul edilmitir.71

69 Tanr, Blent,Osmanl mparatorluunda Anayasal Gelimeler,stanbul 1982, s.94; Kapani, s.82. 70Abadan, Osmanl, s.23. 71Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s.73. 72Detay iin bk. Saadettin Kalkan, 1909 AnayasaDeiiklii ile Trk Anayasa Hukukuna Giren Parlamenterizm Olgusu ve Geliimi, Yaynlanmam

Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr, 1997. 73Bozkurt,Resepsiyon Sreci, s. 55.

1876 Anayasas toplam 12 Blm, 119 maddeden oluur. Yasama 42-80. maddeler arasndadzenlenmitir. 1876 Anayasas, 1909, 1914, 1915, 1916 ve 1918de olmak zere 6 kezdeitirilmitir. Bunlardan 1909 deiiklii ile 22 madde deitirilerek parlamenterizme geiyaplmtr.721876 Anayasas sihirli denek grevini yerine getiremedi. Siyasal ve sosyal ortam,Padiah ve evresinin mutlakiyet eilimi, demokrat geleneklerin olmamas nedeniyle gerekendeiim salanamad. Bununla birlikte Kanun- Esasinin kinci Merutiyeti hazrlad

belirtilebilir. Kanun- Esasi ile, uygar uluslar dzeyine ykselme zlemi vurgulanmtr.

B. 1876 ANAYASASINDA ERKLERE GENEL BAKI:

1. Yasama Erki:

Tanzimat dneminde anayasal rejime gei dncesi varsa da bunu hayata geiren MithatPaadr. Liberal bir kii olan Mithat Paa, padiah, vezirler ve vali gibi st yneticilerindenetlenmesinde byk eksiklerin olduunu aka belirtiyordu73. Sultan II. Abdulhamit (1842-1918; yn. 1876-1909) zamannda ilan edilen 1876 tarihli Kanun-i Esasiye gre, yasama, Meclis-iUmumi'ye verilmitir. Bu da iki ayr Meclis'ten olumutur: (i)


17/26

Meclis-i Ayan:Ayanlar (Senatorlar) Padiah seer, bunlarn ayanlkta kalmas sresizdir. AyanMeclisi, Meclis-i Mebusann kararlarn veto edebilir. Veto yetkisi olan Ayan Meclisi yeleri,yerlerini padiaha borludurlar74. Meclis-i Ayann 26 yesi olup, bunlarn 21i Mslman olup,Meclisin bakan Server Paa idi. (ii) Meclis-i Meb'usanise 130 yeden oluuyordu (m. 42) ve

bakan Ahmet Vefik Paa idi. Kanun nerisini Bakanlar Kurulu ve kendi grevleriyle ilgili olarak

da Meclisler yapar. Kanun nerisi nce Meclis-i Mebusanda sonra da Heyet-i Ayanda kabul edilir,padiah tasdikiyle yrrle girerdi. Hkmet ile Meclis arasnda niza karsa, padiah hkmetveya meclisi feshedebilirdi75. Yasama Meclisinin tasarruflar zerinde Padiah'n mutlak vetosuvardr76. 1876 tarihli Ferman Anayasasnda Hkmet (Heyet-i Vkela) Parlamentoya deilPadiaha kar sorumludur; bu durum, 1909 tadili ile deitirilmitir. 23 Nisan 1920 tarihliParlamento, son Osmanl Mebusan Meclisi ve yeni seilenlerden olumutu77.

74Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi),s.159.75Akyldz,Hkmet,Tanzimat Dnemi ve Sonras,DA, C. XVIII, s. 472.76 Bk. Mehmet Tevfik, Tarih-i Osmani,Makrky-stanbul, 1327, ss. 415-448. 77Ylmaz, mparatorluktan Cumhuriyete, s. 1655. 78Meclis-iMebusann kuruluu ve yetkileri iin bk. Kaya, Erol, Son Osmanl Meclis-i Mebusan, Yaynlanmam DoktoraTezi, 19 Mays niversitesi, SBE, Samsun, 1997, ss. 21-40. 79Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 70.

Meclis-i Umumi 14 ubat 1878e kadar 29 toplant yapmtr78.

2. Yrtme Erki:

a. Padiah:

1876 Kanun-i Esasisine gre Yrtme, ekber evlat esasna gre getirilen ve hilafeti de kapsamakzere Padiah'a aittir (m. 3, 4, 5). Sadrazam ve vezirleri Padiah seer. Hkmeti O bozar, O tayineder. Gvenoyu sistemi yoktur. Vezirler padiaha kar bireysel olarak sorumludurlar. Vezirler

padiah araclyla parlamenter denetimden kurtulabilir. Meclis tatildeiken Padiah kanun-u

muvakkat (kanun hkmnde kararname) karabilir. Yasa tasarsn hkmet hazrlar, Meclis-iMebusana sunar. Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan ise sadece kendi grevleriyle ilgili yasanerisi hazrlayabilir. Yasama ve yrtme erki konusunda 1876 ncesi ve sonras arasnda farkyoktur. 79. Padiah sorumsuzdur. Daha nce, Bakanlk sisteminde grld gibi, ABDmodelinde de, durum budur. Ancak ABD'de Bakan tarafndan tayin edilen Sekreter'in (Bakann)greve balamas iin, Senato'nunonay aranr. Osmanl'da ise, Padiah'n iradesi yeterligrlmtr. 1876 Anayasasnda egemenliin kime ait olduu konusunda herhangi bir madde

bulunmamaktadr.

nceki dnemden farkl olarak eyhulislm, belirtildii gibi, Tanzimat devrinde, Avrupa usulKabine benimsendii dnemde kabine yesi olarak Hey'et-i Vkela ierisinde


18/26

arasnda yer almtr (m. 28).80XIX. yzylda, sadrazam yerine, kabinenin bana bavekildenilmektedir.81Tanzimattan sonra ehl-i rf- ehl-i er' ayrm ortadan kalkm, bu iki zmreninmensuplar genellikle devlet memuru statsnde birletirilmitir82.

80pirli, Osmanl Devlet Tekilat, s. 270. 81Kuran, Ercment, "Bavekil" maddesi, DA, C. V, st. 1992, s. 136-137. 82Bk. Mumcu, Ahmet, Osmanl Devletinde 1876 Anayasasna Dein Temel Hak ve zgrlkler ile 1876Anayasasnn Temel Yaps, Trk Parlamentoculuunun lk Yzyl, 1876-1976,Ankara 1976, s. 37;pirli,"Ehl-i rf", DA, C.X, s. 520; nal, Mustafa,1876 ve 1982 Anayasalarnn YrtmeYetkisi AsndanMukayesesi,Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr, 1997. 83Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 60 vd. 84Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 60. 85Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (TrkiyeninSiyasi Gelimesi),s.193.86Kk, II. Abdlhamit, s. 220. 87Kk, II. Abdlhamit,DA, C. I, s. 223. 88Stanley L. Engerman and Eugene D. Genovese (Edit), Race and Slavery in the Western Hemisphere, Quantitative

Studies, Princeton University Press, Princeton, 1975, p. 187. Tanzimat (pp. 94-112) ve II. Abdlhamit devrinde (1976-1909) klelik (pp. 125-147) iin bk. Y. Hakan Erdem, Slavery in the Ottoman Empire and its Demise, St. AntonysCollege, Oxford. 89Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 79. 90Kk, II. Abdlhamit,DA, C. I, s.219. 91Gordon,American Relations with Turkey 1830-1930,p. 12. 92Moore,America Looks At Turkey, 1876-

1909,p. 44, 72-87). Panislamizm iin bk Moore,America Looks At Turkey, 1876-1909,p. 72.

b. II. Abdlhamit:

1876 Anayasasn yrrle koyan II. Abdlhamit (1842-1918; (yn. 1876-1909)), 21.09.1842tarihinde dnyaya gelmi, 31.08. 1876 da tahta clus etmi, Meruti ynetimi benimsedii iin,Padiah yaplm, zeki ve kurnaz bir kiidir.83Sultanlarn sultan, krallarn kral, Tanrnnyeryzndeki glgesi sfatlarn kullanm; 84toplam 25 sadrazamla alm, bunlarn 21iniazletmitir.85ngilizler, Halife, Kurey kabilesinden olur hadisini yanl yorumlayarak, Osmanldevletine kar Araplar kkrttklar iin, II. Abdlhamit, Akaid-i Nesefi adl kitaptan hilafetkonusunu kartmt86. ehzadeliinde Batllarn Prince HamitdedikleriHamit Efendi,Franszca ve Arapa bilen, Batl kadnlarla birlikte yemek yiyen, Bat mziini, opera vetiyatroyu seven87, kle ticaretini 1877 de yasaklayan88bir sultan olarak da bilinir.89D politikadadenge faktrn ustalkla kullanan90Sultan Hamit dneminde, Almanya ile ilikiler artyorduama ABD ile de ikili ilikiler scak tutuluyordu.91. Bu dnemde hilafet ve Panislamizm kavramlar,Padiah tarafndan ilk kez yksek boyutta kullanlmt92.


19/26

II. Abdlhamit, Yldz stihbarat Tekilat denilen rgt bizzat ynetirdi. Bu tekilat 1908de datlm ama Tekilat Mahsusaad altnda 17 Kasm 1913 de Enver Paa tarafndanyeniden kurulmutur93.

93 Balcolu, Mustafa, Kendi Belgeleriyle Tekilat- Mahsusa yahut Umur-u arkiye Dairesi,ss. 24-28,Temmuz 1992, TDAV, s. 24. 94Ycekk, ParlamentonunEvrimis.76. 95 etin, Sicill-i Ahval Defterleri veDosyalar,Trk Dnyas Tarih Dergisi, TDAV Yayn, Haziran 1992, Say 66, ss. 34-42, s. 34 vd. 96II.Abdlhamitin hali fetvas iin bk. Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi),s.283, dn. 95, 96, 97 ve s. 284. 97adrc, Musa, "Tanzimat'n lanSralarnda Osmanl mparatorluundaKadlk Kurumu ve 1838 Tarihli "Tarik-i lmiyye'ye Dair Ceza Kanunnamesi", Tarih Aratrmalar Dergisi,1981-1982, ADTCF. Tarih Aratrmalar Enstits Yayn, C. XIV, S. 25, (ss. 139-161), s. 139-143.98pirli,"Anadolu" maddesi, DA, C. III, st. 1991, s. 124.

II. Abdlhamit, Mithat Paay 1876 Anayasasnn 114. maddesi gereince srgne gndermiti.94II. Abdlhamit dnemi banda (ubat 1879da) Sicilli Ahval Komisyonlarkurularakmemurlarn biyorafileri yazlm ve sicilleri tutulmutur. Yz doksan alt adet deftere, ksasrede, doksan iki bin yz otuz yedi devlet memurunun biyorafisi yazlmt.95

II. Abdlhamitin hali fetvasnda istibdat sulamas gememektedir96.

3. Yarg Erki:

XVII.-XVIII. yzyllarda dier btn kurumlarda balayan k, medreseleri de gittike hzl birbiimde etkisi altna alarak, bu kurumun fonksiyonunu tamamen yitirmesine yol amt. Kadlarn

ynetim ilerine karmamalar, hediye, bahi ve rvet almamalar konusunda zaman zamanuyarldklar, en son olarak 25 Ramazan 1254/12 Aralk 1838 tarihli "Tarik-i lmiye'ye Dair CezaKanunnamesi"nin karld grlmektedir.97

Yarg kuvveti,Kanun-i Esasi'nin "Mehakim" blmnde gemektedir. Tanzimattan, zellikle1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi'nden sonra yaplan dzenlemelerde Anadolu yarg tekilat yapve ekil bakmndan eitli deiikliklere uram,98Tanzimatla, kadnn idari grevleri,yneticilere devredilmitir. Belirtildii gibi,tanzimat dneminde ilk Osmanl temyiz mahkemesi,1868 ylnda Divan- Ahkam- Adliye ad ile kurulmutu.

1293/1876 tarihli Kanun-i Esasiye gre, hakimler geerli bir neden olmadan azledilemez. Bukonuda detay, kanuna havale edilmi, iki sene sonra (Hakimler rgt Yasas (=Tekilat-Mehakim Kanunu) karlmtr. Bu yasa, hakimlere ceza tayininde Padiah, vezir gibi st dzeyyneticileri devreden karm; Temyiz mahkemesi yetkili klnmtr. Bu yasa, yarg olmannkoullarn, terfi esaslarn, istinaf mahkemelerinin olu tarzn da dzenlemi; stanbul'da birtemyiz mahkemesi kurulmutur. Bu mahkeme hiyerarik bir st idi. Bu kanunsavcl da tesisietti. 1330/1914'de "Usul- Muhakemat- er'iyye


20/26

Kararnamesi", bu konuyu yeniden dzenledi.99Bu Anayasaya gre, "Yce Divan" da kuruldu(1876 Anayasas, m. 92).

99Belgesay, "Tanzimat ve Adliye Tekilat", s. 216-218. 100Okandan, Amme HukukumuzunAnahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi),s. 223-224, 447.101 Aldkat, ibid, s. 52. 102Turhan,

Anayasal Devlet, s. 35. 103Bozkurt, Tanzimat and Law, p. 281-282.

VI. 1876 ANAYASASININ 1909 DEKLVE PARLAMENTERZMNKABUL:

31 Mart kar devrimi zerine 1908 senesinde iktidar deiikliini Hareket Ordusu yapmt.Ordunun siyasal yaama mdahelesi, Klasik dnemde olduu gibi Tanzimat dneminde desrmtr. I. Merutiyet sonrasnda Trklk, Osmanlclk ve slamclk akmlar varken, II.Merutiyetle birlikte Osmanlclk yerine Batclk akm almtr100. II. Merutiyet, snfsal baskolmayp, askeri ve sivil brokrasinin getirdii bir aydn hareketidir. Belirtildii gibi Tanzimatdnemiyle birlikte ilmiye (ulema) ve seyfiye (asker) yannda nc g olarak brokrasidomutur. uray devlet ibtidai bir Meclis-i Mebusan olarak kabul edilebilir.1011908 htilalisonrasnda Kanuni Esasi yeniden yrrle konuldu; 1 Austos 1908 de Parlamento (Meclis-iMebusan) ve Siyasal Partiler ald. Parlamento ve siyasal parti kurumlar, MerutiyettenCumhuriyete intikal etmi kurumlardr. 1909 deiiklii ile Meclis, yrtmeden daha etkin birkonuma getirilmitir.

Parlamenterizm, hkmet sistemlerinden biridir. ABDinde en gzel uygulamasn bulan bakanlksistemi ile gler ayrln reddeden Meclis Hkmeti yannda parlamenter sistemin, yrtmeile yasama arasndaki dengeye dayand belirtilebilir. Fransa, rlanda ve Portekiz gibi lkelerdeyar bakanlk rejimi uygulanrken, ngilterede parlamenterizmin Westminister truygulanmaktadr.102.

1909 deiiklii ile Meclisin yetkileri artrld; 113. madde kaldrld. Toplant ve dernek kurmazgrl ve haberlemenin gizlilii Anayasaya konuldu. Parlamenter hkmet sistemi kurulduama hzla geriye dn balad, demokratik bir sistem kurulamad.1031909 deiiklii ile, ikimeclis sistemi korundu. 1876 Anayasasnn 27. maddesi deitirilerek Sadrazamn eyhulislamdlndaki vekilleri atama yetkisi verildi. Hkmetin greve getirilmesi iin padiah onay gerekliklnd. Bakanlar Kuruluna kollektif sorumluluk getirildi, Bakanlar Kurulu, Padiah'a deil,

yasama Meclisine kar sorumlu hale getirildi (m. 30). Bakanlar iin hem bireysel sorumluluk,hem de kollektif olarak Meclis-i Mebusana kar


21/26

sorumluluk getirildi. Kanun-u Muvakkat, (bugnk KHK) yetkisi hkmete verildi104. BakanlarKurulu-Meclis anlamazlnda, Meclise stnlk verildi. 1909 deiiklii ile Aldkat gibi bazhukukulara gre adeta yeni bir anayasa yapld belirtilirken, Onar gibi baz hukukulara gre ise

bunun Kanuni Esasiden pek farkl bir yn yoktur105. 1909 deiiklii ile Yarg'nndzenleniinde, nceye gre bir deiiklik yoktur. 1909 sonrasnda Padiah'n mutlak vetosu,

"taliki veto" haline dnm, Bakanlar bir Kabine tekil etmi, yrtme'de son sz, Padiah'a aitdeil, Meclis'e ait olmutur.106

104Akyldz, Hkmet,Tanzimat Dnemive Sonras,DA, C. XVIII, s. 472.105Bozkurt, ResepsiyonSreci, s. 93, dn. 197.10620 Ocak 1921 tarih ve 85 sayl Tekilat Esasiye Kanunu, 1924 Anayasasna kadaryrrlkte olmakla birlikte, 1909 Anayasasnn 1921 Anayasas ile atmayan hkmleri yrrlktedir. (1924Anayasasna bir kritik yaklam iin bk. Sonyel, Salahi, The 1924 Constitution of Turkey a Critical Survey,M. A.Thesis, Queene University, Belfast, October 1962). 1921Anayasasna gre, yargnn, yasama organnda birlemiolduu sylenebilir. stiklal mahkemelerini TBMM kurdurmutur; bk. Soysal, Anayasaya Giri,s. 160-161.Sonraki Anayasalarmz, yargy bir kuvvet olarak tanmlardr. Bk. 1924 A. m. 8; 1961 A. m. 7 ve 132; 1982 A. m.6,7,8, 9, 75,101, 109, 138, 139, 140, 141-159. 107 Lewis, s.144. 108 Kubal, Kanun- Esasi, .A., C.VI, s.170-171; Dstur,I.Tertip, C.I, s.639 vd. Tunaya, Siyasi Messeseler, s.424; Kapani, s.52 109andar, Osmanlnn YarSmrge oluu,s.72. 110Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 95; bk. zkorkut, Nevin nal, Osmanl SiyasiBelgelerinin Temel Hak ve zgrlkler Ynnden Getirdii Yenilikler, 1839-1909,Ankara niversitesi SosyalBilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1994, ss. 55-61; Korkut, Hseyin, OsmanlDnemi Anayasaclk Hareketlerinde slamclarn Grleri, ss. 35-42.

Padiah, 14 Kasm 1909 tarihli "Osmanl parlamentosunu" a nutkunda, "er'in ngrdhkmet ekli"ne atfta bulunuyordu.1071909 ylnda Osmanl devleti "Demokrasi"ye -katzerinde- gei yapt. Bu tadil ile klasik parlamenter sistem, yani Meclis-Kabine dengesioluturuldu. 1909 deiikliiyle daha ileri haklar getirildi ama bu hak ve zgrlkler, zgrlkleri

boan zgrlkler olmutur.108

1908 devrimiyle birlikte adaletten bahriyeye (denizcilie) tm devlet kurumlar yabancuzmanlarca adeta istila edilmiti; Kara Ordusu Almanlara , Donanma ngilizlere, Jandarma iseFranszlara emanet edilmitir.1091908 de Osmanl tarihinde ilk kez taban hareketiyle ilan edilen

bir Anayasa ile gerek parlamenter sisteme gei yaplamam, hukuk devletine geilememi,tersine ttihat Terakki oligarisine dntrlmtr. Ne Kanunu Esasi, ne de bunun 1909deiiklii lkeyi demokrasiye gtrememitir; bununla birlikte kinci Merutiyet sonrasndalaiklik ve kadn haklar gibi deiimler gndeme gelmitir.110 1917 tarihli Hukuk- AileKararnamesi ile, Osmanl devletinde batan beri var olan, aznlklarn ahval- ahsiye hukukunda(ahsn hukuku, aile hukuku ve miras hukuku), kendi hukuklarna tabi olmalar anlay devam

ettirilmitir.


22/26

VII. DEERLENDRME:

Bir hukuk dalnn btnn iine alan bir kanunlatrma veya bir araya getirme (tedvin) uranailk kez Tanzimatta rastlanmaktadr. Bu, rfi hukukun, padiaha, sosyal artlara gre deimesi,klasik dnemde byle bir yasalatrmaya acil ihtiyacn olmamas ve XV. yzyl sonras bykhukuku yokluu gibi nedenlerle aklanabilir. Tanzimatta medreseler fonksiyonlarn yitirdiiiin,111"medrese"den, "mekteb"e gemekle birlikte, kendisine hedef ald Avrupa eitiminiyakalayamamtr.112550 sene istikrar iinde gelien yarg, Tanzimatla birlikte, ihtiyatan okyabanc lkelerin basks, Bat kurumlaryla hazrlksz tanma, bamsz yargnn zedelenmesi vekarkln olduu bir gei dnemi olarak deerlendirilebilir.Tanzimat ferman Msr sorununedeniyle Batnn etkisi altnda; Islahat Ferman Rus sorunu nedeniyle Batnn da etkisiyle ilanedilmi olup her ikisi de halk tepkisi deildir113. Tanzimatla devletin teokratik yaps deimemi,temsililik ve parlamento getirilememi, halk sevinmemitir. ngiliz etkisi olunca M. Reit Paa, yaSadrazam114veya D leri Bakan oluyordu.

111Yaltkaya, M. erafettin: "Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler", Tanzimat, 100. Yldnm Mnasebetiyle,stanbul, 1940, s. 466-467. 112Antel, Sadrettin Celal, Tanzimat Maarifi, Tanzimat, 100. Yldnm Mnasebetiyle,stanbul, 1940, s. 461. 113Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi),s.112. 114M. Reit Paa, alt kez Sadrazam olmutur. 115Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 343. 116Karal, Osmanl Tarihi, C.VIII, s. 343; rnekler iin buraya bk.

117ztuna, Byk Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 159 (Celal Bayar, Ben de Yazdm, V, 1.502-3'den naklen). Bk.ztuna,Byk Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 160 (F.A. Tansel, N. Kemal'in Mektuplar, III, 270 den naklen).

Bu dnemde teori ve esas itibariyle deuygulamada bata Padiah olmak zere, Sadrazam veAdalet Bakan (Adliye nazr) mahkemelerin bamszl prensibini kabul ettiklerini ilanetmiler115se de, uygulama, teoriden farkl olmutur. eyhulislamlk (Meihat) dairesi, zaten

bamszln kaybetmiti. Mahkemeler, Vilayet Kanununa gre, vali ve mutasarrf gibi mlkimemurlarn denetim ve nfuzu altna konulmutu. Dava amak ancak bu idare memurlarnn davadilekesini mahkemeye havale etmeleriyle mmknd. Yine bu memurlarn keyif ve arzusu veyakonsoloslar tarafndan yaplan bir bask ile bir davann durdurulmas mmknd. Fakat bundandaha nemlisi, mahkeme kararlarnn yrtlmesinin mlki amirler tarafndan nlenebilmesiydi.116Bu dnemde hakim yetitirmek iin modern hukuk faklteleri henz almamtr. eri ve

Nizamiye mahkeme hakimleri, ilmiye snfndan tedarik edilmekteydi ama ilmiye, bu dnemdeitibarn kaybetmiti. Buna ramen tarihilere gre, II. Abdulhamit, kendisine muhalefet edenhakimlere, davaya ve mahkemenin kararlarna kar hi bir hareket ve teebbste bulunmamtr"117.


23/26

1907 sonunda Adliye Nezareti Merkez Tekilt (mahkeme isimleri, mahkemelerde alanlarn isimleri) iin bk.ztuna, Byk Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 168-170. Sultan II. Abdulhamit iin bk. Kk, Cevdet:"Abdulhamit II"maddesi, DA, C.I, s. 216-224.


24/26

118 Hukuk fakltelerinin temeli olan bu messeselerin kuruluunda, (nceleriFaziletl Ahmed Cevdet Efendi),Devletl Ahmed Cevdet Paa'nn (1822-1895) byk etkinlii vardr; Bk. Ergin: Trk Maarif Tarihi, C. III-IV,s. 1088; Byk Ansiklopedi,C. I, st. 1990, s. 94.


25/26


26/26

120Ergin, Trk Maarif Tarihi, C. III-IV, s. 1116. 1287/1870 senesinde kurs mahiyetinde olduu anlalan"Adliye Dersanesi" ile, sadece iki devre talebe yetitirip kapanan 1290/1874'de Galatasaray'da alan"Darlfnun-i Sultani Hukuk Mektebi" iin bk. Ergin, s. 1088, 1090.

"Kuvvet", bir organn bamsz davranmas durumunda sz konusu olur. ayet organ, bamszbir irade ile davranabiliyorsa, o zaman, bu, bir kuvvet saylr. 1876 Anayasas organ ayrm yapmama lkenin koullar gerei, yrtmeyi yasama karsnda gl klmtr. Padiah, yrtmeninde, bir anlamda yasamann da badr. Bu Anayasaya gre, bu anlamda Kuvvetler Ayrm kabuledilmitir, denilebilir. Ama kurumlarn ve kurallarn bozuk olduu bir lkede, kat zerindeki

baz abalarn, sistemi dzeltebilmesi mmkn deildir.

Tanzimatta meydana gelen bu deiiklikler karsndaHukuk Fakltesi, 1270/1854senesinde"Muallimhane-i Nvvab" ismiyle almtr. 1296/1880 tarihinde "Mekteb-i Hukuk (HukukFakltesi)" almas iin Ahmet CevdetPaa, Sultan II. Abdulhamit'i ikna etmitir.1181296/1880tarihinde "Mekteb-i Hukuk-i ahane" adyla retime alan bu okulda ilk dersi anlatan AdaletBakan (Nazr) Ahmed Cevdet Paadr. 1893 senesinde genel kltr dersleri proramdankarlarak, hukuk derslerine arlk verilen okul, 1302/1885de stanbulda Mekteb-i Nvvab"(Hakimler Fakltesi), 1326/1908'de "Mekteb-i Kudat (Hakimler Fakltesi)", 1327/1909'da

stanbulda Medreset'l-Kudat (Hakimler Fakltesi)" adn ald119. Hukuk mektebi,stanbuldan sonra, Selanik, Badat, Konya (1323/1907) ve Beyrutta da (1329/1913) ald.120

Alnt (iktibas) Konusunda Aklamalar:

Bu almadan yaplacak alntlarda (iktibaslarda) 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 35inci maddesinde ngrlenu artlara uyulmaldr: (1)ktibas, bir eserin baz cmle ve fkralarnn bir baka esere alnmasyla snrl olmaldr (m.35/1).(2)ktibas, maksadn hakl gsterecei bir nispet dhilinde ve mnderecatn aydnlatmak maksadyla yaplmaldr (m.35/3).(3) ktibas, belli olacak ekilde yaplmaldr (m.35/5) *Bilimsel yazma kurallarna gre, aynen iktibaslarn trnak iinde

verilmesi ve iktibasn satrdan uzun olmas durumunda iktibas edilen satrlarn girintili paragraf olarak dizilmesigerekmektedir]. (4) ktibas ister aynen, ister mealen olsun, eserin ve eser sahibinin ad belirtilerek iktibasn kayna

gsterilmelidir (m.35/5). (5) ktibas edilen ksmn alnd yer belirtilmelidir (m.35/5). Ayrca Yargtay tihad BirletirmeGenel Kurulunun 18 ubat 1981 tarih ve E.1980/1, K.1981/2 sayl tihad Birletirme Kararna gre kararna gre, iktibashususunda kullanlan eser sahibinin ve eserinin ad belirtilse bile eser sahibi, haksz rekabet hkmlerine dayanarak BorlarKanununun 49. maddesindeki koullarn gereklemesi halinde manevi tazminat isteyebilir. Bu sayfaya izin almadan linkverilebilir. Ancak, bu web sayfas, nceden izin alnmakszn ne suretle olursa olsun, kopyalanamaz,oaltlamaz,tekrar

yaynlanamaz,datlamaz,baka internetsitelerine metin olarak konulamaz.

Yukardaki artlara uygun olarak alnt yaplrken bu almaya u ekilde atf yaplmas nerilir: Fendolu, Hasan Tahsin, 1876

ANAYASASI VEYA MONARK MODERNLEME DNEM (1876-1908) (2002)http://www.hasantahsinfendoglu.com
http://www.hasantahsinfendoglu.com/http://www.hasantahsinfendoglu.com/

Documents

1876 ANAYASASI VEYA MONARŞİK MODERNLEŞME DÖNEMİ