1. WetenschappelijkeonderbouwingvoordeklinischepraktijkOpdevolgendepaginavindtueenhandigoverzichtmetmethodes,strategieënenhulpmiddelendiegebruiktkunnen worden om aan de slag te gaanmet leesproblemen van personenmet afasie (PMA) op woord- oftekstniveau.Doorteklikkenopdenaamvaneenmethodekomtubijeenuitgebreidebeschrijvinghiervan.Methode =oefeningendieleidentoteenverbeteringineenbepaaldeleesvaardigheid.Strategie =actiediePMAtoekunnenpassenomeenwoord/teksttelezenondankshunleesprobleem.Hulpmiddel =aanpassingomeenteksttoegankelijktemakenvoorPMA.

Veel logopedisten zijnbezigmet lezenmethun cliënten. Echter,uitonsonderzoekkwamnaar vorendaterbehoefteisaanmeeronderbouwingvoorhethandelen.Logopedistengevenaandatzeoefeningenmakenvanuithunervaring,maardatzevaakdewetenschappelijkeonderbouwingmissen,omdatdezeernietis,ofomdatzegeentoeganghebbentotdeliteratuur.DeliteratuurHoewelernietveelstudieszijngedaannaarleesproblemenbijafasie,zijnerweleenaantalwetenschappelijkbewezenmethodes (zie overzicht). Deze richten zichmet name op problemen op stoornisniveau, zoals hetidentificerenvangrafemen,ophalenvanwoordbetekenisenhethardoplezenvaneentekst.Veellogopedistengevenaandatdezemethodesnietgeschiktzijnvoorcliënteninhetafasiecentrum,omdathiervaakopanderemanierenwordtgewerkt,meermetstrategieënen/ofopparticipatieniveau.Hetishierbijwelgoedomtewetendatheteffectvanstoornisgerichtetherapieënmeestaljuistonderzochtis

voormensenuitdechronischefase.Dezemethodeskunnendanookzekernogrelevantzijninhetafasiecentrum.Verderrichtentherapieënals ‘5.2.1.1MultipleOralReading (MOR)’en ‘OralReading forLanguage inAphasia(ORLA)’zichvooralophardoplezen.Ditlijktnietrelevantvoorafasiecentra,omdatmaarweinigcliëntenditalsdoel hebben. Echter, door veel hardop te lezen zal iemand verbeteren in het ‘technisch’ lezen en hierdoorcognitieve ruimteoverhoudenomde tekst ook tebegrijpen.Het lijkt daarom zeker nuttig omdit ook in deafasiecentra te gebruiken.Verder blijkt ookdat het trainen vanexecutieve functies,metnameaandacht engeheugen,leidttoteenverbeterdleesinhoudelijkbegrip.Ditwordtindeafasiecentranogweiniggedaan,maarditzouzekernuttigkunnenzijn.Totslotishetvoorhetaanbiedenvangoedeleesoefeningenbelangrijkomtewetenopwelkniveaueencliënt

leesproblemenheeft.Lezenis,netalssprekenenbegrijpenvanspraak,eencomplextaalproces.Ditgaatvanhetherkennenvanletters(grafemen),enbetekenisvolleonderdelenvanwoorden(morfemen)viahetophalenvanwoordbetekenis(semantiek),tothetzienenbegrijpenvansamenhangineenzin(grammatica/syntax)enineentekstopoppervlakteniveau(begrijpenvandeletterlijkebetekenis),opprepositieniveau(begrijpenvanwatwordtverondersteld)enhetmentalemodel(hetsamenvoegenvantekstbetekeniseneigenkennis).Hierbijzijnookdeexecutieve functies, zoalsgeheugenenaandacht,heelbelangrijk (Vooreenmeergedetailleerdebeschrijvingverwijzenweunaardeinhoudelijkescriptiesoverdezeonderwerpen).ProblemenopdeverschillendeniveausleidentotverschillendeproblemenbijPMAendusookverschillende

aanpakken. Gelukkig blijken logopedisten in de praktijk al erg goed met het individueel aanbieden vanleesoefeningen.DepraktijkHoewellogopedistenaangevendatzewetenschappelijkbewezenmethodesmissenvoorhunhandelen,zienweweldatzeprincipesuitdeliteratuurgebruikenomhunoefeningenoptebaseren.Erlijkendrieredenenomeigenoefeningentegebruiken.Deeersteredenisomdeoefeningbeteraantelatensluitenbijdeinteressevandecliënt.Veelmateriaaluit

deliteratuurkan‘gepersonaliseerd’worden.Bijvoorbeelddoordewoordenuiteenoefeningtevervangendoorwoordendierelevantzijnvoordecliënt,ofeenteksttekiezenmeteenrelevantonderwerp.Hetishierbijwelbelangrijkdatrekeningwordtgehoudenmethetonderwerpendemoeilijkheidsgraadvandeoefening(denkhierbij aan linguïstische variabelen zoals woordfrequentie, voorstelbaarheid, woord- en tekstlengte,zinscomplexiteit,maarookimplicieteenexplicieteverbandeninteksten).De tweede reden is dat er in het afasiecentrum vooral vraag lijkt naar oefeningen op het gebied van

samenhang,structuurentekstbegrip,zoalsbijvoorbeeldde5w’smethode.Dederderedensluithierbijaan.Logopedistengevenaandateenaantalcliëntennietmeerzalverbeteren,

maarwelstrategieënkanleren.Ookdaaromkiezenzebijvoorbeeldvoorde5w’smethode.Hoewelhiergeenwetenschappelijkeonderbouwingvooris,blijktdezeuitdepraktijkwelzeersuccesvol.Hetiszeerwenselijkdatditindetoekomstookonderbouwdkanwordenmetwetenschappelijkonderzoek.

2. OverzichtleesmethodesMethode12 Deoefeningrichtzichop Deoefeninghoudt

rekeningmetVoorwaarde Wetenschappelijkeonderbouwing

Box Herkennengrafemen,herkennenwoorden,woordbetekenis

Voorstelbaarheid,woordfrequentie

Nietspecifiekvoorlezen.(Doesborghetal.,2003;deJong-Hagelsteinetal.,2011;Nouwensetal.,2013a)

FIKS Herkennengrafemen,herkennenwoorden,

Woordfrequentie Nietspecifiekvoorlezen(Doesborghetal.,2003;deJong-Hagelsteinetal.,2011;Nouwensetal.,2013a)

Dyseggxia Herkennengrafemen,herkennenwoorden

Woordfrequentie ComputerofiPadnodig(alleenEngelsenSpaans,maarzievoorbeeldoefeningen)

Voordyslexie(Rello,Bayarri,OtalenPielot,2014)

Woordspin Herkennengrafemen,herkennenwoorden,ophalenwoordbetekenis(kanookopzin-oftekstniveau)

Voorstelbaarheid,Woordfrequentie

Blijktuitpraktijksuccesvol

Matchenwoordenafbeelding

Herkennengrafemen,herkennenwoorden,Ophalenwoordbetekenis

Voorstelbaarheid,woordfrequentie

Blijktuitpraktijksuccesvol

MultipleOralReading(MOR)

Leessnelheid Leidttothogereleessnelheid(Kim&Russo,2010;Beeson&Insalco,1998)

OralReadingforLanguageinAphasia(ORLA)

Leessnelheid Leidttothogereleessnelheid.Onduidelijkofhetleesbegripverbeterd(Cherney,Merbitz&Grip,1986)

NeurologicalImpressMethod(NIM)

Leessnelheid,Cohesie Voorkinderenengezondesprekers.Zijgaansnellerenvloeienderlezenenzienbeterdecohesieineentekst(Flood,Lapp&Fisher,2005)

AttentionProcessTraining-II

Aandacht Simpeleinstructiekunnenlezen VoorNAH(Sohlbergetal.,2000;Barker-Colloetal.,2009),eneencasestudievoorPMAtoondeverbeterdeaandachtbijhetlezen(Coelho,2005)

FRONTOMIX Geheugen Simpeleinstructiekunnenlezen Nietspecifiekvoorlezen.Verbetertprobleemoplossendvermogen/werkgeheugen(Paemeleire,2017)watleidttotverbeterdleesbegrip

FOCUMIX Aandacht Simpeleinstructiekunnenlezen Nietspecifiekvoorlezen.Verbetertaandacht(Paemeleire,2017)waardooriemandbeterkanconcentrerenopeentekst

Stop-denk-doe Aandacht,Geheugen Blijktuitpraktijksuccesvol

5w’smethode Cohesie,Structuur,Aandacht,geheugen

Blijktuitpraktijksuccesvol

Nieuwsbegrip Cohesie,Structuur Blijktuitpraktijksuccesvol

NorthwesternAnagramTest(NAT)

Syntax,Cohesie,Structuur Alsdiagnostischeinstrument(Weintraub,Mesulam,Wieneke,Rademaker,Rogalski&Thompson,2009)

Zelfontworpenmateriaal Logopedistenmakenveelmateriaalzelf.Uitonzeevaluatieblijktdatditvaakopgoedonderbouwdelinguïstischeprincipeswordtgedaan.Zieookonzesuggestiesvoorhetaanpassenvanmateriaalaandeindividuelebehoeftevaneencliënt.

1Dooropdenaamvandemethodeteklikkenwordtuautomatischnaardebeschrijvingvandemethodegeleid.2Wijonderscheidenmethodes,strategieënenhulpmiddelen.Eenmethodeiseenoefeningdieleidttoteenverbeteringineenbepaaldeleesvaardigheid.

Naastmethodesdiehetlezenverbeterenwordterdoorlogopedistenookgewerktmetstrategieënenhulpmiddelen.Dezezullennietdirecthetlezenverbeteren,maarmakenhetlezenwelgemakkelijkeroftoegankelijker(ziepaginahieronder).3. OverzichtstrategieënStrategie1 Toelichting1. Woorden/delentekstafdekken(segmenteren)

(metbladwijzer/hand/papier)Hierdoorwordtaandachtgerichtophetlezenvandegrafemen(woordniveau),bepaaldewoorden(woord/zinsniveau)ofzinnen(zin/tekstniveau).Ditzorgtvoormeeraandacht,minderafleiding,enbewusterlezen.

2. Koppenlezen De aandachtwordt gericht op een deel van de tekst. Iemand hoeftmaar een paarwoorden te kunnen lezen.Daarnaastwordtzodekernvanhetartikelachterhaaldeneencontextgescheptvoorderestvandetekst.

3. Kernwoordenonderstrepen/arceren/overschrijven Dithelptbijhetrichtenvandeaandacht,maarookbijhetbeteronthouden(geheugen)vande inhoudvaneentekst.Doorwoordenoverteschrijvenwordtditbewusterverwerktenkaneensamenvattinggemaaktworden.

4. Tekstsamenvatten Dithelptbijhetherinneren(geheugen)vandetekstenfocussenopkernboodschap(scheidenhoofd-enbijzaken).5. Voorspellen Ditkandefrustratieverminderenenhetleesprocesversnellen.6. Ophelderenvanonduidelijkheden/stilstaanbijlastige

tekstdelenHierbijwordtdeaandachtgefocust.

7. Vragenstellen Dithelptbijachterhalenkernvandetekst(tekstbegrip).Ookhelpthetbijhetherinneren(geheugen)vandetekst.8. Verbandenleggendoortekijkenwelketekstdelenmetelkaar

inverbandstaanDithelptbijhetzienvansamenhang(cohesie)indetekst.

9. Visualiseren Doorbijvoorbeeldeenschemaatjetetekenenhelptditbijhetzienvandesamenhang(cohesie)ineentekst.1Wijonderscheidenmethodes,strategieënenhulpmiddelen.EenstrategieiseenactiediePMAtoekunnenpassenomeenwoord/teksttelezenondankshunleesprobleem.

4. OverzichthulpmiddelenHulpmiddel Toelichting1. Aanpassingenaantekst EentekstkanaangepastwordenzodatdezevoorPMAmakkelijkertelezenis.Dezeaanpassingenzijngebaseerdop

ervaringenuitdepraktijkenliteratuur(Carrolletal.,1999,Roseetal.,2011,Brennanetal.,2005).

2. Langezinneninkorten3. Passievezinnenactiefmaken4. Eenboodschapperzin(bondigmaken)5. Verwijzingennaarzelfstandigenaamwoordenverduidelijken6. Laagfrequentewoordenvervangendoorhoogfrequente

(jargonvermijden)7. Inhoudelijkeaanpassingen(bijv.bijzakenschrappen)8. Interessantetekstenzoeken(aansluitenbijinteressecliënt).9. Zinnen/paragrafen/tekstinkorten

- Zievolgendepaginavoorvervolghulpmiddelen-

10. Grotereregelafstand11. Groterlettertype12. Anderlettertype(bijv.Verdana)13. Toevoegenvanrelevanteillustraties14. Lange(grammaticaalcomplexe)zinneninkorten15. Passievezinnenactiefmaken16. Eenboodschapperzin(bondigmaken)17. Verwijzingennaarzelfstandigenaamwoordenverduidelijken

Vervolghulpmiddel ToelichtingBronnenvoorsimpeleteksten1. www.nieuwsbegrip.nl

onlinetekstenopverschillendemoeilijkheidsniveaus(betaald)Dezeaanpak isafkomstiguithetonderwijswaarbij ‘leerlingen leren strategisch te lezen’.Hierkunnen tekstenopverschillende niveaus, van basisonderwijs totMBO, worden aangepast. Tevens kan de zinslengte van de tekstenworden aangepast. Zie ook de uitleg van de 5 leesstrategieën die bij deze methode worden gebruikt (5.2.2.1Nieuwsbegrip).

2. www.entoen.nuonlinetekstenoverNederlandsegeschiedenis

DewebsitebestaatuiteenlangelijnvangebeurtenissenuitdeNederlandsegeschiedenis,vanca.3000voorChristustotaandeEuropesetijd.Elkvandezegebeurtenissenisaanteklikken.Overdezegebeurtenissenisvervolgenseenteksttelezen.Hetniveauvandetekstkanwordenaangepastnaarhetniveauvanleerlingeningroep5/6,leerlingeningroep7/8ofscholierenvanhetvoortgezetonderwijs.Ook iserbijelkonderwerpdemogelijkheidomdeteksthardoptelatenvoorlezen.Dewebsitestaatvolmetplaatjesoverhetbijbehorendegeschiedenisverhaal.Ookwordenerfilmpjesoverdegeschiedenisverhalenuitgegeven.Depraktijkwijstuitdatdezewebsiteookheelgeschiktisvoormensenmetafasie.

3. www.afasienieuwslezer.nlonlinenieuwsartikelenopverschillendemoeilijkheidsniveaus(betaald)

Dezewebsitebiedttekstenineeneenvoudigerevormenheefttevenseenhardoplezenfunctie.Zowelafasiecentraals PMA kunnen een abonnement op de Afasie Nieuwslezer afsluiten. De artikelen wisselen dagelijks en zijnaangebodenindrieverschillendeniveaus,‘eenvoudige,korteteksten’,‘ietslastigereteksten’en‘complexeteksten’.Deafasienieuwslezerbiedttevensdemogelijkheidomdelastigewoordenaanteklikken.Overditwoordverschijntdanaanvullendeuitleg.Ookkanhetlettertypeenderegelafstandwordenaangepast.

4. KrantenKlaarkrantinbegrijpelijketaal

Dit iseenkrantdieuitgegevenwordtvoormensendiede ingewikkeldetaaluit regulierekrantenmoeilijkkunnenbegrijpen.OpKrantenKlaarkaneenabonnementwordenafgesloten,waarbijerjaarlijks40editieswordengeleverdmetelkvierversimpeldekrantenartikelen.

5. Leeslichtboekeninversimpeldetaal

Voor versimpelde boeken zijn er de Leeslicht-boeken.Dit zijn boeken voor volwassenen,maar danuitgegeven inmakkelijkeretaal.

6. Voorleesfunctie/Synthetischestem Veelwebsites,maarookfunctiesinbijvoorbeeldmobieletelefoonsbiedendefunctieomteksthardopvoortelatenlezen(bijvoorbeeldWeblia,Afasienet.com,etc.).Naaststemmendieopwebsitesbeschikbaarzijnkanerookapartesoftwarevooraangeschaftworden.Eennadeelvansyntethischestemmenisdatdezevaaknietprettigklinken.

7. Luisterboeken(Ingesprokenstem) Ditmeestalopnamenvanvoorgelezenboeken.Hierdoorwordthet vaakalsprettigervarenomnaar te luisteren.Luisterboeken kunnen geleendwordenbij debibliotheek (www.bibliotheek.nl), of speciaal voormensenmet eenleesbeperkingviawww.passendlezen.nl.Ookzijnercommerciëleservices,zoalsStorytell(www.storytell.nl),waarjeluisterboekenkuntkopenendownloaden.Erzijnspecialeapparatenvoorluisterboeken,zoalsdeDaisyspeler.Dezebiedt een functiewaardoor bijvoorbeeld het spreektempo is aan te passen.Maar vaak kun je ook luisterboekenluisterenviaappsopjecomputer,telefoonoftablet.

1Wijonderscheidenmethodes,strategieënenhulpmiddelen.EenhulpmiddeliseenaanpassingomeenteksttoegankelijktemakenvoorPMA.

5. Beschrijvingvanmethodes5.1. Woordniveau

5.1.1. Methodesuitdeliteratuur Box

BOX is een lexicaal-semantische therapie die zich richt op de semantische verwerking van woord enwoordbetekenis(Nouwensetal.,2013).HetdoelvandittherapieprogrammaisomhetsemantischnetwerkvandePMAteverbeteren.Metanderewoorden,BOXverbeterthetbegripvanwoordenendeassociatieshierbij.BOXbestaatuitachtwerkboeken.Elkwerkboekrichtzichopeenanderonderwerp.HierwordenalleenBOX1,2,3en7besproken(zieTabel2.1).Deanderewerkboekenbevattenoefeningenopzins-entekstniveau.Sectie1.01(a)(i)1)Tabel1bevateenoverzichtvandeoefeningeninBOXopwoordniveau(Visch-Brink&Baiema,2001).Alle oefeningen vanBOX1 tot enmetBOX3werkenmet het categoriseren vanwoorden.Het is voor dezeopdrachtenvanbelangdatPMAhunkennisoverwoordcategorieëngebruiken.DezetrainingkanPMAhelpendieeenstoornishebbeninhetsemantischesysteem,omdatPMAhetwoordmoetenbegrijpenenhetvervolgensmet woorden uit de corresponderende categorie moeten associëren. Door associaties te maken kan hetsemantischnetwerkvergrootworden(Whitworth,Webster&Howard,2005).DeoefeningvanBOX7trainthetvisuele-inputlexiconenhetsemantischesysteem,omdatPMAhiermoetenaangevenofheteenbestaandwoordis.Zemoetenwoordvormenherkennenendebetekeniservanophalen.

Tabel1. OefeningenvandemethodeBOXopwoordniveau.Niveau Soortoefening Voorbeeld

BOX1Niv.1A

Kieshetwoorddatnietinhetrijtjepast Vlees–vis–snoer–kaas

BOX1Niv.1B

Kiesdecategoriewaardewoordenbijhoren

Driewoorden:zeep,tandpastaenshampooDriecategorieën:toiletgerei,winkelsenambtenaren

BOX1Niv.2*

Kieshetwoorddatnietinhetrijtjepast Zomer–vakantie–zon–winter–strand

BOX2 Zetdewoordenbijdejuistecategorie Tweecategorieën:jongenoud.Vijftienwoorden:baby,opa,ochtend,herfst,volwassene,veulen,senior,jeugd,kind,veteraan,antiek,junior,spruitenavond

BOX3 Waarpasthetwoord‘hond’hetbestebij?

HondZwemvliesRiemOndersteunendezin:‘hondenmoetenhieraangelijndworden’

BOX7** Welkewoordenzijnkloppenddiegevormdzijnmethetdoelwoord?

Doelwoord‘geld’:geldboete,geldautomaat,geldthee,geldduivel,geldhandelaar,geldkist,geldkoers,gelduur

*Noot.Vanafniveau2lopendeniveausvanBOX1optotniveau7met10woorden.**Noot.BOX4totenmet6zijnnietmeegenomenindezetabel,omdatzeoefeningenbevattenopzins-entekstniveau.BijevaluatievandezemethodevaltopdatdeoefeningenvanBOXwerkenmethetherkennenvangrafemen

enwoorden.BijdewoordeninderijtjesishetnoodzakelijkdatPMAdegrafemenkunnenidentificerenendegrafementotéénwoordkunnenvormen.Daarnaastmoetdelezerdebetekenisvanhetwoordkunnenophalenom de oefening uit te voeren. In de oefeningen van BOX bouwen de oefeningen op van oefeningen methoogfrequente en voorstelbare woorden naar oefeningen met laagfrequente en meer abstracte woorden,waarbij de gemakkelijke oefeningen hoogfrequente en voorstelbare woorden bevatten. Hoogfrequentewoorden hoeven niet voor iedere PMA relevant te zijn. De oefeningen van BOX dekken niet alle relevanteonderwerpenvoorPMA.Omdeopdrachtenbeteraantelatensluitenbijdeinteressevandespecifiekecliëntkunnendelogopedistendeoefeningenrelatiefgemakkelijkaanpassen.Zekunnenbijvoorbeeldrijtjesmakenmetwoordenuiteen,voordePMA,relevantecategorie,zoalseenrijtjeovervoetbal:doelpunt–scheidsrechter–hond–team.DeoefeningenvanBOXkunnengetraindwordenineenwerkboek,erzijngeenelektronischehulpmiddelen

nodigvoordemethode.BOXkanisechterookbeschikbaaralsdigitaalboek,zodatPMAerthuismeekunnenoefenen.Demethodekanzowelindividueelalsgroepsgewijsgebruiktworden.PMAkunnenzelfoefenenmetdewerkbladenuithetwerkboek,delogopedistenkunnendeopdrachtenookmetdeleesgroepbehandelen.Opdie

manierkunnenPMAnaarelkaarsantwoordenluisteren.DeoefeningenvanBOXzijnspeciaalontwikkeldvoorPMA.DeeffectiviteitvanBOXisaangetoondvoordepost-acuteenchronischefase(Doesborghtetal.,2003;deJong-Hagelsteijnetal.,2011).

FIKSWaarBOXzichrichtopdesemantischeverwerkingvanwoordenenzinnen,focustFIKSzichopdefonologie.

FIKSwerktmethetverwerkenenproducerenvanklankenenhetdoelisomhetfonologischenetwerkvanPMAteverbeteren(Nouwensetal.,2013b).InTabel2staandeoefeningenopwoordniveauuitgelicht(VanRijn,Booy&Visch-Brink,2000).

Tabel2. OefeningenvandemethodeFIKSopwoordniveau.Niveau Soortoefening VoorbeeldFIKS1 Spreekdewoordenuitmetconsonantclusters PMAmoetenclustersvanmedeklinkerszoals

‘spl’uitsprekenbijhetwoord‘splijten’FIKS2 Geefaanbijwelkwoorddeklemtoongoedligt Bódem–bodémFIKS3 Kieshetbestaandewoordenspreekuit Stoplicht–stiplocht Zetdelettergrepenindejuistevolgorde Trombroodmel

(broodtrommel)FIKS4 Beoordeelwelkwoordlangeris April–decemberFIKS5* Welkefonemenklinkenhetzelfde? au–au

i–ieeu–ui

FIKS7 Spreekdefonetischuitgeschrevenwoordenuit Journaal–zjoernaalFIKS8 Welkewoordenzijnhomofonenenklinkendus

hetzelfdeondanksdatzeanderszijngeschreven?Licht–ligtRauw–rouw

FIKS9 Maakmetheteerstedeelvanhetgehoordewoordeennieuwwoord

PMAhoren‘baksteen’enmoeteneennieuwwoordvormenmet‘bak’

FIKS10

Rijmophetwoord‘schoen’ Schoen–groen

*Noot.FIKS6ontbreektindezetabel,omdatdeoefeningenhiervanoptekstniveauzijn.Zoals te zien is in Tabel 2 krijgen PMAopwoordniveau oefeningen die gericht zijn op het uitspreken van

woorden.Alleoefeningentraineninhetuitsprekenvanklankenenwoorden.(Nouwensetal.,2013a;Nouwens,Dippel, Visch-Brink & de Lau, 2013b). Hoewel FIKS zich vooral op de uitspraak van klanken focust, is hetnoodzakelijkomeersttekunnenlezenalvorensPMAeenwoordkunnenuitspreken.OpdezemanierkanFIKSook relevant zijn voor het oefenenmet de herkenning van grafemen enwoorden. Echter, het ophalen vanwoordbetekenis wordt niet per definitie getraind bij de oefeningen. PMA kunnen de woorden namelijkherkennenviadesublexicaleroutezonderdebetekenisoptehalen(Bastiaanse,2010;Whitworthetal.,2005).BijdeevaluatievanFIKSvaltopdaterindemoeilijkheidsgraadvandeoefeninggeenrekeningwordtgehouden

metwoordfrequentieenvoorstelbaarheid.DatPMAdewoordbetekenisnietperdefinitieophoeventehalen,speelthierbijeenrol.DeaanpassingnaarindividuelerelevantieismogelijkbijFIKS,maarkanbijoefeningenmetrijmen en homofonen, ofwel woorden die anders geschreven zijn en dezelfde klank hebben, lastiger zijn.Homofonenkunnenbijvoorbeeldnietaltijdoprelevantieaangepastworden,omdatergeeneindeloosaantalhomofonenbeschikbaarzijn.NetalsdemethodeBOXheeftFIKSeenwerkboek,erzijngeenhulpmiddelenvoornodig.FIKSiseenafasietherapieendeeffectiviteithiervanindestoornisgerichtefaseisaangetoondindezelfdestudiediedeeffectiviteitvanBOXaantoonde(Nouwensetal.,2013a).FIKSwordtvooralindividueelgeoefend,omdatPMAdewoordenmoetenuitspreken.

DyseggxiaOmondersteuning tebiedenbij leesproblemenvoormensenmetdyslexiehebbenRello,Bayarri enGorriz

(2012) eenmethode ontwikkeld, genaamd Dyseggxia.Met dezemethode kunnenmensenmet dyslexie vijfverschillendesoortenoefeningendoen(zieTabel3).Deoefeningenzijnallemaalopwoordniveauensommigezijn vergelijkbaar met oefeningen van FIKS. Bij de oefeningen insertion, omission en substitution wordt ergeoefendmetgrafeem-enwoordherkenning.Hetvisuele-analysesysteemenhetvisuele-inputlexiconwordenhiergetraind,omdatindezesystemendeherkenningvangrafemenenwoordenplaatsvindt(Bastiaanse,2010;Whitworthetal.,2005).Devierdeoefeningisdederivation-oefening.Omdezeoefeningtemakenmoetdejuiste

suffix,ofwelachtervoegsel,wordentoegevoegd.Hierbijkandelezerkiezenuiteensetvanmeerderesuffixen,waarvanerééndejuisteis.Bij‘laar___’krijgenzebijvoorbeelddevolgendesuffixen:‘sen’of‘zen’.Hiermeekanhetverwerkenvandewoorddeleninhetvisuele-inputlexicongetraindwordenomdathierwoordvormenliggenopgeslagen(Bastiaanse,2010;Whitworthetal.,2005).Relloetal.(2012)ontwierpenookdeoefeningseparation.Hierbijmoetdejuistescheidingtussentweewoordengevondenworden.DezeopdrachtiseropgerichtomhetherkennenvanwoordenteverbeterenenkandaarombruikbaarzijnvoorPMA.

Tabel3. Deoefeningenvanhetdyslexie-programmaDyseggxia.Naamoefening Uitlegoefening VoorbeeldInsertion Vuldejuisteletterin Lo_atie(locatie)Omission Haaldeextraletterweg Waarheidt(waarheid)Substitution Haaldeverkeerdeletterweg Hervst(herfst)Derivation Maakhetwoordaf Laar___(laarzen)Separation Deelhetwoordopintweebestaandewoorden Hondenvoer(‘honden’en‘voer’)BijhetevaluerenvandeapplicatieDyseggxiaopbasisvandecriteria,valtopdatDyseggxiagebruikmaaktvan

oefeningen op woordniveau. De opdrachten richten zich voornamelijk op het herkennen van grafemen enwoorden.Deoefeningentrainenechternietinhetophalenvanwoordbetekenis.Demoeilijkheidsgraadvandeoefeningenisgebaseerdopwoordfrequentie,waarbijdehoogfrequentewoordenindegemakkelijkeoefeningenvoorkomen (Rello et al., 2012). Er is in de moeilijkheidsgraad echter geen rekening gehouden metvoorstelbaarheid. Er is geen visuele ondersteuning nodig voor de oefeningen. Wel is er een elektronischhulpmiddel nodig omdatdeoefeningen vanDyseggxia alleenbeschikbaar zijn op een telefoonof computer.MomenteelisDyseggxiaalleenontwikkeldinhetEngelseninhetSpaans,waardoordewoordenindeopdrachtennietrelevantennuttigzijnvoorPMAommeeteoefenen.Daarnaastishetdevraagofhetprogrammaindezevormgeschiktis,omdatdelay-outvandeapplicatiekinderachtigkanogenvoorvolwassenen(zieAfbeelding1).DelogopedistenkunnendebasisvandeoefeningenvanDyseggxiaechteralsinspiratiegebruikenomoefeningenin het Nederlands te maken. Dyseggxia is bewezen effectief voor kinderen met dyslexie, maar het is nogonduidelijkofditprogrammaeffectiefkanzijnvoorPMA.Deapplicatie is ingerichtomer individueelmeeteoefenen.

Afbeelding1ScreenshotvaneenoefeninguitdeapplicatieDyseggxia.

5.1.2. Methodesuitdepraktijk BOXenFIKS

UitdeinterviewsisgeblekendatBOXenFIKSsomsookinhetafasiecentrumwordengebruikt.EénlogopedistdieBOXgebruikt,geeftaanditnietvaaktedoen:“HetkomtweleensvoordatweoefeningenuitBOXgebruiken,maarweproberenditprogrammazominmogelijkintezetten.”DelogopedistgeeftalsredenhiervoordatBOXte veel gericht is op stoornisherstel “…functioneel getraindwordt.Hier zitten PMA in de participatiegerichtefase.”Vijflogopedistengevenaandatzewelideeënoftherapieëngebruikenuitdeliteratuur,maardatzedezezelf aanpassen: “We gebruiken wel gedachtegoed die uit de literatuur afkomstig is, maar ik zou nooit eenwerkboekgebruikenwatjestapvoorstapdoorloopt.Datkomtomdatdeontwikkelingvandecliëntengewoongrillig is en bij iedereen anders is.”De logopedisten die BOX gebruiken, geven om die reden aan dat ze deoefeningenaanpassen:“WegebruikenweloefeningenvanbijvoorbeelddeBOXmethodeenvaakkunjedanwelhetideevandeoefeningengebruiken,alleensluitiklieverquawoordenaanbijdeinteressevandecliënten.Jekuntwel de soort oefening gebruiken, alleen pas ik danmeestal de inhoud van dewoorden aan, zodat hetaansluit.”OpdezemanierzettendelogopedistenBOXalseenmiddelin:“Wewillendeoefeningenzopraktischmogelijkmakendooreenkoppelingtemakenmethetdagelijksleven.”

WoordspinDrievandegeïnterviewdelogopedistenstellendateenwoordspineenhandigestrategieisommeetewerken

op zinsniveau: “Begrijpend lezen doenwe door eenwoordspin temaken aan de hand van een aantal kortezinnen.”MetdewoordspinkunnenPMAassociatiesenverbandenleggentussenwoorden.DePMAmakendanbijvoorbeeldeenwoordspinvanuithetwoord‘school’.Hierdooractiverenzeookanderewoordendiebij‘school’horen,zoals‘leraar’of‘boeken’.Dewoordspinwordtdoordelogopedistengebruiktvoorhetbegrijpenvankortezinnen,maarkanookgebruikt

wordenopwoordniveauoftekstniveau. Bijdeevaluatievandewoordspinvaltopdatdewoordspinvooraltraintinhetophalenvandewoordbetekenis,

omdatdePMAmoetenbegrijpenmetwelkwoordzeeenwoordspinmaken.DewoordspinoefentookmethetherkennenvangrafemenvanhetwoordwaarPMAdewoordspinvanmoetenmaken.DelogopedistenhebbenzelfinvloedopdevoorstelbaarheidenfrequentievandewoordenwaarmeePMAeenwoordspinmoetenmaken,omdatdelogopedistendewoordspinaankunnenpassenmetvoorspelbareenfrequentewoorden.Hierdoorkande strategie inmoeilijkheidvariëren.Voorhetgebruikenvandewoordspin isgeenvisueleondersteuningofhulpmiddelnodig,maarPMAmoetenwelinstaatzijnomwoordentekunnenschrijven.Hetismogelijkomdewoordspinindividueeltemakenofinkleinegroepjes.Hetisnietwetenschappelijkonderzochtofdezemethode/strategieeffectiefisvoorPMA,maarindepraktijkzijnhierwelgoedeervaringenmee.

MatchenwoordenafbeeldingVierlogopedistengevenaandatzijhetmatchenvanwoordenenafbeeldingenalsoefeninggebruiken:“Dan

hebjeheelveelafbeeldingenenheelveelwoordenendiemoetjedanaanelkaarkoppelen.Datisnatuurlijkookwoordbegrip”.DoorhetmatchenvaneenwoordaaneenafbeeldinglerenPMAeenvisueelconcepttemakenbij het woord. Ze moeten de grafemen van het geschreven woord kunnen herkennen om vervolgens eenbetekenisoptekunnenhalen.Daarnakunnenzedeafbeeldingenaanhetwoordkoppelen.EénlogopedistgeeftaandatdeafbeeldingenPMAeenextrasteuntjeinderuggevenomeenbeeldtevormenbijhetwoord.Ommethet koppelen van woorden en afbeeldingen te oefenen zijn er online oefenbladen beschikbaar, maarlogopedistengevenaandat zedeoefeningenook zelfmaken zodat zedeafbeeldingenenwoordenkunnenaanpassenoprelevantie(zieTabellen5en6).Bijevaluatievaltopdatdemoeilijkheidsgraadvandeoefeningkanworden opgebouwd door het gebruik van voorstelbare en hoogfrequente woorden. Voor de oefeningen isvisueleondersteuningmetafbeeldingennodig.HetmatchenvaneenwoordaaneenafbeeldingisnietbewezeneffectiefvoorPMA.LogopedistengevenaandatPMAmeestalindividueelaandeslaggaanmetdezeoefening.

5.2. Tekstniveau5.2.1. Methodesuitdeliteratuur

MultipleOralReading(MOR)DeMultipleOralReading (MOR)therapietrainthethardoplezen(Beeson&Insalaco,1998).Detherapie is

geschikt voor afasie en er is geen technisch hulpmiddel voor nodig. De achterliggende hypothese van dezetherapie is datwanneer er een tekst herhaaldelijk wordt gelezen, dewoordvormen sneller kunnenwordenherkendenditdeleessnelheidverbetert.BijdeMOR-therapieligtdefocusophetverbeterenvanleessnelheidenaccuratessewaarmeePMAhardoplezen.BijMORwordt eenzelfde passagemeermaals gelezen door een PMA. Voor deze therapieworden teksten

gebruiktdiebestaanuitgeïntegreerdeparagrafen,watwilzeggendatdezinnenindezeparagrafenmetelkaarzijn verweven. De therapie bestaat uit wekelijkse bijeenkomsten waarin PMA onder begeleiding van deproefleiderparagrafenlezenendagelijksehuiswerkopdrachtenmaken,dievaak30minutenperkeerduren.Eenparagraafwordtnetzolanggelezentotdatdeleessnelheidvoldoetaaneenbepaaldcriteriumdatvoorafwordtgesteld.Vaakwordtditcriteriumineersteinstantieop100woordenperminuutgezet.Wanneeraanditcriteriumisvoldaan,wordtereennieuwetekstgeïntroduceerdenzovoort.DeMORisbewezeneffectief(Beeson&Insalco,1998;Kim&Russo,2010).BeesonenInsalco(1998)hebben

middelseencasestudyaangetoonddatPMAbaatkunnenhebbenbijdeMOR-therapie.MayerenMurray(2002)hebben deMOR-therapiemet kleine aanpassingen toegepast bij hun proefpersonen. Voorbeelden van dezeaanpassingenzijneen langeretekst,eenhogeremoeilijkheidsgraadvaneentekstofeenandercriteriumomdoortekunnengaannaardevolgendetekst.Uithunonderzoekbleekechternietdatdetherapieeffecthad.OokKim&Russo(2010)hebbendeMOR-therapietoegepastbijeenpersoonmetafatischeklachten,maarhebbeninplaatsvanhetaantalwoordenperminuutalscriterium‘accuratessevandegelezentekst’genomen.Accuratessevandegelezenteksthoudtinofdetekstdiedoordepersoonmetafasiegelezenwerd,correctopgelezenwerd.Deresultatenwezenuitdatdepersoonmetafasieinderdaadminderfoutenmaaktena9maandentherapieen

snellerlas.ErisechtergeenbewijsgevondendoorKimenRusso(2010)datalgeheeltekstbegripverbeterdwasbijdezepersoon.ErisnogveelonduidelijkheidvoorwelkprofielvanstoornissendeMORhetmeesteffectiefzouzijn.Beeson

enInsalco(1998)constaterenbijMORdathetergonwaarschijnlijkisdatpatiëntendieopgebiedvanfonologie,woord-ensyntaxbegripnogniethoogscoren,baathebbenbijdeMOR-therapie.Ook ishetnietduidelijkopwelkemanierMORhetbesteuitgevoerdkanworden,zodatdetherapiehetmeesteffectiefis.

OralReadingforLanguageinAphasia(ORLA)OralReadingforLanguageinAphasia(ORLA)istevensgeschiktvoorafasieenookvoordezemethodeisgeen

technischhulpmiddelnodig.Dezemethodeheeftalsdoeltekstbegripteverbeterenbijpatiëntendieproblemenondervinden met het lezen van een tekst (Cherney, Merbitz & Grip, 1986). Deze therapie omvat hetherhaaldelijke hardop lezen van zinnen en korte paragrafen,met een nadruk op ritme en visuele cues. Eenvoorbeeldvanvisuelecuesisdevisueleondersteuningdiehetbiedtwanneerjenaardelippenvaneensprekerkijkt.Cherneyetal. (1986)suggererendatwanneerhetritmewaarmeemen leestverbetert,ermeercognitieve

capaciteitoverisvoorhetbegrijpenwaterindetekststaat.Ditzoutekstbegripverbeteren.ZegaandaarbijuitvandeTheoryofAutomaticity,diesteltdatvloeiendelezerseenwoordkunnenbegrijpenzondereerstallelettersafzonderlijkomtemoetenzetteninklanken.Alleenwanneereenvloeiendelezereenwoordtegenkomtdathijof zij niet kent, zal deze zogeheten grafeem-naar-foneem conversie plaatsvinden. ORLA zou de snelheidbewerkstellingendievoorlezersnodigisomvloeiendtelezen.Ditzoudanleidentotbetertekstbegrip.DeprocedurevoorORLAisalsvolgt;deproefleiderzittegenovereendeelnemer,zodatdepersoonmetafasie

eventueelkankijkennaardebewegingenvandelippenvandeproefleider.Deproefleiderleesthardopeenzinofparagraaf(variërendtussende10en100woorden)vooraandepersoonmetafasie,terwijldeproefleidereenvingermeebeweegtoverdewoordendiehijvoorleest.Depersoonmetafasieleestmeemetdeproefleider.Bijelkezindiedeproefleiderleest,kiestdeproefleidereersteenwoorddatdedeelnemerdanmoetidentificerenenbijelkezinkiestdeproefleidereenwoorduitdatdedeelnemerzelfhardopmoetvoorlezen.Bijbeidetakenkanergevarieerdwordentusseninhoudswoordenenfunctiewoorden.Cherneyetal. (1989)hebbenaangetoonddatORLAde leessnelheidverbetert.OokPMAdiealeerderaan

verschillende traditionele methodes hadden deelgenomen en daar geen baat bij hadden, verbeterden inleessnelheidnahetondergaanvandeORLA-therapie. Echter, zij kondenniet aantonendathetook leidt totverbeterdtekstbegrip.Alzagendeonderzoekerswelaanwijzingendatdeondersteuningvanhetleesritmevandeproefleiderendevisuelecuesdiedeproefleiderafgeeftervoorzogendatermeerwerkgeheugenoverblijftomdeteksttebegrijpen.

NeurologicalImpressMethod(NIM)DeNeurologicalImpressMethod(NIM)is,integenstellingtotdeMORendeORLA,nietspeciaalontwikkeld

voorafasie.OokvoordeNIMisgeentechnischhulpmiddelnoodzakelijk.DeNIMiseenmethodeomkinderenviaverschillendezintuigenteondersteunenmetalsdoelomtekstbegriptevergroten.Hierbijwordenkinderendoorhundocentenondersteundtijdenshetlezenvaneentekst.Ookbijdezemethodeligtereennadrukophethardoplezen.DezemethodeheeftvolgensFlood,LappenFisher(2005)hetresultaatdatdedeelnemerszowelhardopalsinzichzelfvloeienderzoudenlezenendattekstbegriptevensvergrootzouzijnnagebruikvandezemethode(Flood,Lapp&Fisher,2005).Zowelschoolkinderenmet leesproblemenalshundocentengavennagebruiktvandemethodeaandatze

beterkunnenfocussen,beterverbandenkunnenleggentussenwaterindetekstgezegdwordtendewereldendat ze een beter idee hebben van de structuur van de tekst (Flood, Lapp en Fisher, 2005). Dit zou kunnenbetekenendatdezemethodedementalerepresentatievanzoweljongekinderenalsvolwassendocentenzoukunnenversterken.Deprocedurevandemethodeisalsvolgt:eendocenteneenkindhoudeneenzelfdetekstofboekvast,terwijl

hetkindietsvoordedocentzit.Dedocentzitaandekantvanhetoordatvoorhetkindhetmeestdominantis.Voorrechtshandigekinderenisditdusvaakhetrechteroor.Dedocentleestdeteksthardopvoordirectinhetoorvanhetkind,terwijldedocentzijnofhaarvingermeebeweegtmetdetekstdiehijofzijleest.Hetkindleesthardopmetdedocentmeeinhetzelfdetempoenzijpauzerenalleenwanneerdeinterpunctieditvoorschrijft.IndestudievanFlood,LappenFisher(2005)werddedeelnemendekinderennahetlezenvandetekstgevraagdomdetekstineigenwoordentereproducerenaandedocenteneenaantalbegripsvragentebeantwoorden.Hetvloeiendlezenwerdgemetendoortemetenhoeveelwoordendeleerlingenperminuutlazenvoorennainterventie.Leerlingenwerdengedurendevijfwekenvierkeerperweekgetest,tienminutenpertraining.De

methode begon met teksten van het leesniveau van het kind zelf en het niveau steeg langzaam tot hetfrustratieleveltegenheteindevandeinterventie.VeelstudieshebbengeconcludeerddatdeNIMervoorzorgtdatleerlingenvloeienderlezen(Heckelman,1969

;Hollingsworth, 1978 ; Lorenz&Vockell, 1979 in Flood, Lappen Fisher, 2005). Flood, Lappen Fisher (2005)hebbentweeexperimentenuitgevoerdmetelk20participanten.ErisaangetoonddatdeNIMsignificantvoorvloeienderensnellerlezenzorgtbijdeparticipanten.Tevenswerdergevondendatdeattitudetegenoverlezenvandedeelnemendekinderenpositieverwasnadeelname.Omdat dezemethode in de afasiologie niet is toegepast, is het niet duidelijk of deNIMbij personenmet

afatischeklachtenzouwerken.DeNIMkanrelevantzijnvoorPMAomdatdezemethodebewezeneffectiefisvoorhetbevorderenvanleessnelheidenhetbewerkstelligenvaneenduidelijkerecohesievoorkinderen.Ookzouden kinderen een duidelijkere structuur van een tekst kunnen zien na het deelnemen aan demethode.Tekstbegrip, cohesieen structuur zijn factorenwaarPMAmoeitemeekunnenhebbenendeze factoren zijnbelangrijkvoorleesvaardigheden.DaaromisdeNIMinditonderzoekmeegenomen.

AttentionProcessTraining-IIMooreSohlbergetal.(2000)hebbendeAttentionProcessTraining-IImethodeontwikkeld.Ditiseentraining

diegerichtisophetverbeterenvanhetaandachtvermogenvanmensenmetniet-aangeborenhersenletsel.Debehandelingbestaatuiteenherhaaldeserievanoefeningendiewordtaangebodenviaeenaudiotape.Detakenleggen in toenemendematedrukophetvermogenomdeaandacht tecontrolerenenhetwerkgeheugentegebruiken.Voorbeeldenvanoefeningendiecliëntenmoetenuitvoerenzijn:eenlijstvormenvanwoordendegerelateerdzijnaanhetwoorddatdepersoonkrijgtaangebodenofhetvormenvaneenreeksvancijfersdooreenxaantaloptetellenbijhetcijferdatwordtaangeboden(Murrayetal.,2006).Verderrichtdetrainingzichopverschillendezaken,zoalshetomgaanmetafleiding,hetvermogenominformatietebewarenenmanipulereningedachteenhetverschuivenvandeenetaaknaardeander.Voorhetbeginvaniederebehandelingwordthetaandachtvermogengetestaandehandvaneenzelfevaluatie.Cliëntenmoetenhiervooreenvragenlijstinvullendiebestaatuitvragenzoals:“Ikkanmealleenconcentrerenvooreenkortetijd”of“Ikkanmijngedachteofaandachtnietbijdeactiviteit,omdatmijngedachtenvaakafdwalen”.Cliëntenantwoordenopdezevragendooraantegevenofditzelden,soms,vaakofheelvaakvoorkomt.Coelho(2005)concludeerdeinzijnonderzoekdatdeAttentionProcessTraining-IIvanMooreSohlbergetal.

(2000) een positief effect heeft op het leesbegrip van PMA. Deze studie (case-study) wees uit dat hetaandachtvermogenvandeproefpersoonverbeterdwasaanheteindevandestudie.Ookgafdeproefpersoonaandathijhierdoorbeterinstaatwasomboekentelezenendetekstbetertebegrijpen.Demethodeisorigineelnietafkomstiguitdeafasiologie,maarheeftzijnoorsprongindeneuropsychologie.

Inditvakgebiedzijnermeerdereonderzoekenverrichtdieaantoondendatdemethodeeffectiefis(Sohlbergetal.,2000;Barker-Colloetal.,2009).Echter,hierbij isniet specifieknaar lezengekeken.DeAttentionProcessTraining-IIrichtzichophetverbeterenvanaandacht.Voordemethodemoeteenkleininstructiegelezenworden,waardoordemethodenietgeschiktisvoorpersonenmeteenzwarevormvanafasie.

FRONTOMIXFRONTOMIX isontwikkeldomdeexecutievefunctiestetrainenen isspeciaalgerichtopmensenmetniet-

aangeborenhersenletsel(Paemeleireetal.,2009).OndanksdatdemethodenietspecifiekisontwikkeldvoorPMAisdezewelgeschiktenveelgebruiktvoordebehandelingvanpersonenmeteenlichtetotmildevormvanafasie(Paemeleire,2016).Demethodeisnietgeschiktvoorpersonenmeteenzwarevormvanafasie,omdatiemand een korte instructie of uitleg moeten kunnen lezen. De methode richt zich vooral op hetprobleemoplossendvermogenvandePMA,datwordtverbeterddoorhetwerkgeheugentetrainen(Paemeleireetal.,2009).EendeelvandeoefeningenwaaruitdeFRONTOMIXbestaat,trainendanookhetwerkgeheugen.Het verbeteren van het werkgeheugen kan waarschijnlijk een positief effect hebben op de leesvaardigheid(Albert,1976;Paemeleire,2014)zoudemethodeeenpositiefeffectkunnenhebbenopdeleesvaardigheidvanPMA.OmhetprobleemoplossendvermogenvanPMAtetrainensteldePaemeleire(2009;2016)zevenstappenop

diePMAmoetenvolgen(zieTabel4).Destappendieinhetschemaaanbodkomen,zijndoelenvoordePMA.PMA trainen deze doelen met een set van oefeningen die onderdeel zijn van de FRONTOMIX. Deze zijnonderverdeeldinzesverschillendedelen:deeléénisstartenenstoppen,deeltweeisvasthoudenenvolhouden,deeldrieisordenenenstructureren,deelvierisorganiserenenplannen,deelvijf isdenkenenredenerenendeelzesisinschatteneninzien.Aldezeonderdelendragenbijaanhettrainenvanhetoplossendvermogen.Deeltwee,vasthoudenenvolhouden,traintinhetbijzonderhetwerkgeheugen.Voorbeeldenvanoefeningenuitde

methodezijn:hetberekenenvanprijzenaandehandvaneenmenukaartofhetvertellenvaneenverhaalaandehandvande5w’sstrategie(zie5.2.2.45w’smethode).FRONTOMIXtrainthetwerkgeheugenvanpersonenmetniet-aangeborenhersenletsel,maartraintniethet

aandachtvermogen.Demethodeisdaarnaastnietbewezeneffectief,aangezienergeenonderzoekisverrichtnaar de resultaten van het gebruik van de methode bij PMA. De methode maakt wel gebruik van visueleondersteuning.Bij sommigeoefeningenzijnafbeeldingen toegevoegdomdeoefening teverduidelijken.OokmoetenPMAinstaatzijnomeenkleineinstructietelezen.Eendigitaalhulpmiddelisdaarentegennietnodigomdemethodetekunnengebruiken.

Tabel4. StappenschemavoorPMAomeenbepaalddoeltebereiken.Stap HandelingvoorPMAStap1 Hetdoelbepalen.Hierbijmoetmenzichafvragen“watwilikdoen”.Stap2 Voorbereiden.Hierbijmoetmenzichafvragen“hoegaikditdoen”.Stap3 Inschatten. Hierbijmoetmen inschatten of het doel te behalen valt en hoe lang dit gaat

duren.Stap4 Uitvoeren.Hierbijgaatmenhetdaadwerkelijkuitvoeren.Stap5 Evaluerendoorpersoon.Hierbijevalueertdepersoonmetafasiezelfzijnresultaat.Stap6 Evaluerendooromgeving.Hierbij laatdepersoonmetafasiehetresultaatevaluerendoor

naasten.Stap7 Conclusie.Hierbijgaatmenkijkenwaterisgeleerdvandesituatie.

FOCUMIX

FOCUMIX(Paemeleireetal.,2007)isonderdeelvandemixenreekswaarookFRONTOMIXondervalt.FOCUMIXrichtzichechteropaandachtsproblemenbijpersonenmetniet-aangeborenhersenletsel.Demethode isnietspecifiekgerichtophetleesvermogen,maardemethodekanwelbijdragenaanhetverbeterenhiervan,doordataandachteenbelangrijkerolspeeltbijbegrijpendlezen(Coelho,2005:Paemeleire,2017).DeFOCUMIX-methodebestaatuitvijfverschillendeonderdelen.Heteerstedeelbestaatuitvisueleaandacht

oefeningen, waar de cliënt zelfstandig mee aan de slag kan. Deze oefeningen zijn ingedeeld op driemoeilijkheidsgradenenhebbenbetrekkingopalledaagsesituaties.Eenvoorbeeldhiervanishetopzoekenvaninformatieineenartikeloffoutenherkennenineenoverschrijving.Hettweedeonderdeelbestaatuitauditieveaandachtsoefeningendiewordenaangebodendoordebehandelaar.Eenvoorbeeldhiervan ishetspelenvanbingo of het turven van een specifiek woord in een tekst. Het derde onderdeel is een cd met afleidendeomgevingsgeluiden,dit zijn geluiden zoals treingeluiden, feestgeluidenof tv-gezap.Deze cdkan ter afleidingworden gespeeld bij deel één en twee om de aandacht extra uit te dagen. Het laatste onderdeel is eenzelfevaluatie formulier.Aandehandvandit formulier kande cliënt zijnofhaareigenvoortgangmonitoren.Vragen die de cliënt moet beantwoorden voor de zelfevaluatie zijn: “Ik heb problemen om twee dingentegelijkertijd te doen” of “Ik heb problemen me te concentreren als er achtergrondlawaai is”. De cliëntbeantwoordtdezevragendooraantegevenofhijofzijhiernooit,zelden,vaakofheelvaaklastvanheeft.Aandehandvandezevragenlijstkanwordenbijgehoudenofdecliëntvooruitgangboekt.Demoeilijkheidvandeopdrachtenkanopvierverschillendemanierenwordenaangepast:hetaanbiedenvan

auditieveafleiding,eenstressfactortoevoegen,tijdsdruk(tijdslimietgevenvooreenopdracht)enalterneren(hetaanbiedenvantweeverschillendetakentegelijkertijd).ErzijnnoggeenstudiesverrichtnaardeeffectiviteitvanFOCUMIX.Demethodeisontworpenvoorpersonen

metniet-aangeborenhersenletsel,maarisookgeschiktvoorPMA(Paemeleireetal.2007).Welmoetdezeinstaatzijnomeenkleineinstructietekunnenlezen.VoordeFOCUMIXisgeendigitaalhulpmiddelvereist.

5.2.2. Methodesuitdepraktijk Nieuwsbegrip

Hoewel de Nieuwsbegrip-methode niet oorspronkelijk afkomstig is uit de afasiologie, is deze methode welgeschiktvoorafasieenwordtdezeindrieverschillendeafasiecentrainNederlandgebruikt.BijdeNieuwsbegrip-methodeiseentechnischhulpmiddelnodigomdatdetekstenalleenonlinetoegankelijkzijn.Nieuwsbegripiseenaanpakafkomstiguithetonderwijswaarbij‘leerlingenlerenstrategischtelezen’,aldus

dewebsitewww.nieuwsbegrip.nl([OverNieuwsbegrip],z.d.).Hierkunnentekstenopverschillendeniveaus,vanbasisonderwijstotMBO,wordenaangepast.Tevenskandezinslengtevandetekstenwordenaangepast,zodatdezetekstentoegankelijkerkunnenwordengemaaktvoorpersonenmetafasiemetverschillendeniveaus.

OpdewebsitevanNieuwsbegripistevindendatdemethodegebaseerdisopvijf‘evidencebased’strategieën.Dezevijfstrategieënzijnvoorspellen,ophelderenvanonduidelijkhedendoorstiltestaanbijlastigetekstdelen,samenvatten,vragenstellenenverbandenleggendooropzoektegaannaartekstdelendiemetelkaarinverbandstaan.Dezestrategieënzoudeneenpersoonhelpenbijhetlezenvaneentekst.Inéénvandeafasiecentrawordtcliëntenhetadviesgegevente‘visualiseren’ente‘voorspellen’bijdeNieuwsbegrip-methode.Dithoudtindatcliëntenbijhetzienvandekopzicheenbeeldoproepenvanwaardetekstoverzoukunnengaanenzichtevensinbeeldenwaardetekstoverzalgaan.Nieuwsbegripkangebruiktwordenalshulpmiddel,omdathettekstenopverschillendemoeilijkheidsniveaus

aanbiedt.Daarnaastkanhetookgezienwordenalsmethodealsmenaandeslaggaatmet‘devijfstrategieën’.EffectiviteithiervanvoorPMAisnognietaangetoond.

NorthwesternAnagramTest(NAT)IntweeinterviewsmetlogopedistenwerddeNorthwesternAnagramTest(NAT)genoemd.DeNATheeftals

doelomzinsproductieindeklinischefasetemetenentetrainenbijpersonenmetafatischeklachten.Ditisgeenmethode, maar een diagnostisch instrument om leesvaardigheid op het gebied van syntax te meten.Logopedistengebruikenonderdelenuitdezetestalsoefening.DeNATbestaatonderandereuithetindejuistevolgordeleggenvankaartjesmetdaaropindividuelewoorden.

DeNATbestaatnietalleenuit‘normale’zinnenindesubject-object-werkwoordvorm,maarerkunnenookniet-standaardzinnenwordengebruikt,zoalspassievevormen,enW-vragen.EenlogopedistevanhetafasiecentruminApeldoorngafaandatcliëntenwelbaatkunnenhebbenbijdeNAT,maardatoefeningendoorgaansindeklinischefasegebruiktwordt.InLeiderdorpwordenerindechronischefaseweleenaantaloefeningenvandeNATgebruikt.Omditinstrumenttegebruikenzaldezemoetenwordenaangeschaft,maarverderiservoordeNATgeenvisueleondersteuningofanderhulpmiddelvereist.

Stop-denk-doeDemethode Stop-Denk-Doewordt twee keer genoemd in de interviews. Stop-denk-doe is ontwikkeld als

cognitieve gedragstherapie bij kinderen met ADHD (Bandsma, 1997). Deze methode is niet gericht op hetverbeterenvanhetleesbegrip,maardezetherapieisgerichtophetzelfreflecterendevermogenvandecliënt.Demethodebestaatuitwerkbladenenhuiswerkopdrachten.Het isgerichtopkinderenenheeftalsdoelhetgedragvankinderenmetADHDteveranderendoorzeeengedragspatroonaanteleren.Ditpatroonbestaatuitdevolgendestappen:stop,denk,kies,doeenkeur.OndanksdatdemethodeendeinterventiediewordtgebruiktnietgerichtzijnopPMA,blijktdezeuitdepraktijkwelnuttigenkanhetbijdragenaanhetverbeterenvandeaandacht.De cliënt leert door de denkstappende aandacht namelijk beter te richten,maar ook leren ze teontspannenwanneerbijvoorbeeldhetlezennietlukt,watfrustratieskanvoorkomen.Naardemethodeisnoggeenwetenschappelijkonderzoekverricht.

5w’smethodeDehelftvandelogopedistengeeftaangebruiktemakenvande5w’smethode.De5w’smethodekanworden

toegepastopiederewillekeurigetekst.HierdoorkunnenPMAtekstenaandragendiezezelfinteressantvindenendaarmeeoefenen.De5w’smethodebestaatuitvijfvragendiemenmoetstellenna(oftijdens)hetlezenvaneentekst:wie?,

wat?,waar?,wanneer?enwaarom?.OmantwoordtegevenopdezevragenwordtdePMAgevraagdomdekoppentelezen,dekernwoordenteonderstrepenofoverteschrijvenendetekstsamentevatten.Hetgebruikvandezemethodekanbijdragenaanhetverbeterenvandeaandachtenhetgeheugen.Wanneereenpersoonmetafasiedekernwoordenonderstreeptwordthierautomatischmeeraandachtnaargetrokken.Hetgeheugenwordtookgetrainddoorbijvoorbeeldhetoverschrijvenvandebelangrijkstewoorden.Doorzeopteschrijven,wordendewoordenbeteronthoudenenwordtdaarnaastdecognitievebelastingvandehersenengetraind.Demethodetraintduszowelhetcriteriaaandachtalsgeheugen.De5w’smethodekentzijnherkomstuithetboekTaalbeheersing: handboek voor taalhantering (Drop, 1977). In dit handboek worden ze gepresenteerd alstopischevragenenwordenzegebruiktalsrichtlijnenbijhetschrijvenvoorbijvoorbeeldartikelen.Ookinhetonderwijswordtveelgebruikgemaaktvande5w’smethodebijbegrijpendlezen.OndanksdatdemethodenietgerichtisopdebehandelingvanPMA,blijktdezeindepraktijkwelheelgeschikt.

Naardemethodeisnoggeenwetenschappelijkonderzoekverricht.

5.3. ZelfontworpenmateriaalVoorzowelwoord-alstekstniveauwordtveelmateriaaldoorlogopedistenzelfgemaaktofaangepast.Inde

interviewsgevenzeslogopedistenvooralgebruiktemakenvanzelfontwikkeldmateriaal,terwijléénlogopediste

zegtexplicietgeeneigenmateriaaltegebruiken.Devoornaamsteredendiewordtgegevenvoorhetgebruikvaneigenmateriaalisdatdemethodesuitdeliteratuurnietaansluitenbijdevraagvandecliënt.Insommigegevallenwordendemethodesdiehierbovenwordenbesprokendeelsgebruikt,maaraangepastzodatzewelaansluitenbijdehulpvraagen/ofbelevingswereldvandecliënt.Delogopedistengevenaandatwanneerzijeigenmethodesgebruiken,dezewelzijngebaseerdopkennisuitdeliteratuur.DelogopedistendieBOXgebruiken,gevenomdieredenaandatzedeoefeningenaanpassen:“WegebruikenweloefeningenvanbijvoorbeelddeBOXmethodeenvaakkunjedanwelhetideevandeoefeningengebruiken,alleensluitiklieverquawoordenaanbijdeinteressevandecliënten.”(zoalseenrijtjeovervoetbal:doelpunt–scheidsrechter–hond–team).Maarlogopedistenzoekenbijvoorbeeldookzelfinteressantetekstenop.

6. Referenties[5W-methode],(z.d.).Geraadpleegdvanhttp://www.creatiefdenken.com/nl/techniek/5wmethode.phpBastiaanse,R.(2010).Afasie.Houten:BohnStafleuvanLoghumBeeson, P. M., & Insalaco, D. (1998). Acquired alexia: Lessons from successful treatment. Journal of the

InternationalNeuropsychologicalSociety,4(6),621-635.Brennan,A.,Worrall,L.,&McKenna,K.(2005).Therelationshipbetweenspecificfeaturesofaphasia-friendly

written material and comprehension of written material for people with aphasia: An exploratorystudy.Aphasiology,19(8),693-711.

Carroll,J.,Minnen,G.,Pearce,D.,Canning,Y.,Devlin,S.,&Tait,J.(1999).Simplifyingtextforlanguage-impairedreaders.InNinthConferenceoftheEuropeanChapteroftheAssociationforComputationalLinguistics.

Cherney,L.R.,Merbitz,C.,&Grip,J.(1986).Efficacyoforalreadinginaphasiatreatmentoutcome.RehabilitationLiterature,47(5-6),112-118.

Doesborgh,S.J.C.,vandeSandt-Koenderman,W.M.E.,Dippel,D.W.J.,vanHarskamp,F.,Koudstaal,P.J.,Visch-Brink,E.G. (2004).EffectsofSemanticTreatmentonVerbalCommunicationandLinguisticProcessing inAphasiaAfterStroke:ARandomizedControlledTrial.Stroke(35)1.141-146

Flood,J.,Lapp,D.,&Fisher,D.(2005).Neurologicalimpressmethodplus.ReadingPsychology,26(2),147-160.Ghesquière,P.,&vanderLeij,A.(2016).Technischlezenenspellen.InK.Verschueren&Koomen,H.(Red.),

Handboekdiagnostiekindeleerlingenbegeleiding:kindencontext(pp.71-76).Verkregenvia:https://books.google.nl/books?hl=nl&lr=&id=Av_oDAAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA71&dq=Ghesqui%C3%A8re,+P.,+%26+van+der+Leij,+A.+(2016).+Technisch+lezen+en+spellen.+Handboek+diagnostiek+in+de+leerlingenbegeleiding,+71&ots=YyDo8fXn2V&sig=E-CEUVS3_VOzc878umcP5Nv-oo8#v=onepage&q=hoofdstuk%203&f=false

deJong-Hagelstein,M.,vandeSandt-Koenderman,W.M.E.,Prins,N.D.,Dippel,D.W.J.,Koudstaal,P.J.&Visch-Brink,E.G.(2011).Efficacyofearlycognitive–linguistictreatmentandcommunicativetreatmentinaphasiaafterstroke:arandomisedcontrolledtrial(RATS-2).JournalofNeurology,Neurosurgery&Psychiatry82(4).399-404.

Kim,M.,&Russo,S. (2010).Multipleoral rereading (MOR) treatment:Who is it for.Contemporary Issues inCommunicationScienceandDisorders,37,58-68.

Mayer,J.F.,&Murray,L.L.(2002).Approachestothetreatmentofalexiainchronicaphasia.Aphasiology,16(7),727-743.

Nouwens,F.,Dippel,D.W.J.,deJong-Hagelstein,M.,Visch-Brink,E.G.,Koudstaal,P.J.,&deLau,L.M.L.(2013a).RotterdamAphasiaTherapyStudy(RATS)–3:“Theefficacyofintensivecognitive-linguistictherapyintheacutestageofaphasia”;designofarandomizedcontrolledtrial.Trials,14(1),24.

Nouwens, F., Dippel, D.W.J., Visch-Brink, E.G., & de Lau, L.M.L. (2013b). Behandeling van afasie door eenberoerte. Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie, 114(2), 52-59.[Over Nieuwsbegrip]. (z.d.).Geraadpleegdvanhttps://www.nieuwsbegrip.nl/over-nieuwsbegripPearsonAssessment&InformationBV.(2011).Logopedie.

Rello, L.,Bayarri,C.,&Gorriz,A. (2012).What iswrongwith thisword?Dyseggxia:agame forchildrenwithdyslexia.Proceedingsofthe14thinternationalACMSIGACCESSconferenceonComputersandaccessibility,219-220.

Rello,L.,Bayarri,C.,Otal,Y.,&Pielot,M.(2014).AComputer-BasedMethodtoImprovetheSpellingofChildrenwith Dyslexia. Proceedings of the 14th international ACM SIGACCESS conference on Computers andaccessibility,153-160.

Rose, T.A., Worrall, L.E., Hickson, L.M., Hoffmann, T.C. (2011). Aphasia friendly written health information:Contentanddesigncharacteristics.Aphasiology.Availableonline.

VanRijn,M.,Booy, L.,&Visch-Brink, E.G. (2000).FIKS, een fonologische therapieprogramma.Lisse: Swets&Zeitlinger.

Van Vugt, P.H.E., Paquier, P.F., Bal, P., Creten, W., &Martin, J.-J. (1993). Intra-patiënt variabiliteit van hetwoordvoorstelbaarheidseffectenvanhetwoordfrequentie-effectineenverworvenleessyndroom.Stem-,Spraak-enTaalpathologie,2(1),35-48.

Visch-Brink,E.G.,&Baiema,I.M.(2001).BOX,eensemantischtherapieprogramma.Lisse:Swets&Zeitlinger.Whitworth,A.,Webster,J.,&Howard,D.(2005).ACognitiveNeuropsychologicalApproachtoAssessmentand

InterventioninAphasia:Aclinician’sguide.NewYork,NY:PsychologyPress.Weintraub, S.,Mesulam,M.M.,Wieneke, C., Rademaker, A., Rogalski, E. J., & Thompson, C. K. (2009). The

northwestern anagram test: measuring sentence production in primary progressive aphasia. AmericanJournalofAlzheimer'sDisease&OtherDementias,24(5),408-416.