Ekonomski razvojPojam ekonomskog razvoja definisemo kao dugorocni proces odrzivog porasta proizvodnje i dohotka pracen strukturnim poboljsavanjem pri njihovom stvaranju i raspodjeli ciji je cilj, u dugom roku, uvecavanje mogucnosti zadovoljavanja ukupnih potreba te zajednice(drzave),odnosno neprekidni porast zivotnog standarda, finansijske samostalnosti i politickih sloboda stanovnistva.KONCEPT EKONOMSKOG RASTA podrazumijeva povećanje količine proizvedenih dobara i usluga ili realnog dohotka u ukupnom iznosu ili po stanovniku u određenoj zajednici i vremenskom periodu. EKONOMSKI RAST je kvantitativna promjena ili širenje u ekonomiji jedne zemlje. Za potrebe mjerenja se koriste pokazatelji (GNP, GNPpc,GDP, GDPpc...).-Ekonomski rast se može ostvarivati na dva načina: a) povećanom upotrebom faktora – inputa i b) istom količinom faktora – inputa ali rastućom efikasnošću njihove upotrebe.KONCEPT EKONOMSKOG RAZVOJA obuhvata: ekonomski rast,transformacije u razvoju, promjene značaja inputa i zadovoljavanje ljudskih potreba-pocev od egzistencijalnih potreba najsiromasnijih , pa sve do onih koje se odnose na svestrani ravoj ljudske licnosti i stvaranja opstih pretopstavkih koje podsticu ljudsku kreativnost covjeka.Ovaj koncept obuhvata slijedeće sadržaje:-rast materijalne proizvodnje i usluga, rast realnog DP,realnog ND uz istove,mene strukturne promjene,-kvalitativne i kvantitativne promjene,-promjene izazvane dejstvom naučnog i tehničkog progresa,-promjene iz okruženja,-stvaranje uslova za svestrani razvoj ličnosti,-stvaranje mogućnosti da čovjek učestvuje u donošenju odluka za njegov život.Pri tome se razvoj tretira kao neodvojiva cjelina tri procesa: a) normativnog (realizacija određenih društvenih ciljeva); b) multidimenzionalnog (povezanost svih potreba pojedinca i zajednice i c) koherentnog (usklađivanje konfliktnih ciljeva).KONCEPT ODRŽIVOG - HUMANOG RAZVOJA izrazava nastojanje za uskladjivanje kvalitativnih i kvantitativnih strana razvoja. Ciljevi održivog – humanog razvoja: a) ekonomski: rast, efikasnost, stabilnost, b) socijalni: jednakost, socijalna kohezija, socijalna mobilnost, participacija, kulturni identitet, c) okolinski: zdrava okolina, racionalna upotreba obnovljivih resursa, konzervacija neobnovljivih.Za takav razvoj potrebni su: - politički sistem( koji osigurava efikasnu participaciju građana),- ekonomski sistem(koji može stvarati viškove i tehnički progres),- društveni sistem(koji rješava napetosti iz disharmoničnog razvoja), proizvodni sistem(koji poštuje obavezu čuvanja ekološke osnove za razvoj), tehnološki sistem(koji stimuliše održive modele trgovine i finansija), administrativni sistem (koji je fleksibilan i samokreativan).Indeks humanog razvoja uzima u obzir 4 pokazatelja: 1.očekivani životni vijek,2.stopa pismenosti odraslih,3.prosječne godine školovanja,4.društveni proizvod po stanovniku.FAKTORI EKONOMSKOG RAZVOJAU grupu faktora od kojih neposredno zavisi privredni rast navode se sljedeci: - rast obima, kvaliteta i efikasnosti koriscenja znanja; -rast obima, kvaliteta i efikasnosti koriscenja sredstava za proizvodnju; -prirodna sredina; -porast brojnosti radnoaktivnog stanovnistva; -produzavanje radnog vremena; -povecanja intezivnosti rada.

1

U grupu posrednih faktora : privdni sistem, ili u uzem smislu svojinski odnosi; - politicki sistem ili u uzem smislu politcki rezim i uloga drzave ili u uzem smislu validna ekonomska politika.SOPLJNI I UNUTRASNJI FAKTORI-Spoljni: 1) iz prirodnog okruzenja (velicina zemlje, prirodna bogastva,klima...), 2) iz drustvenog okruzenja ( politicki sistem zemlje, kadrovski i materijalni potencijal naucno istrazivacnog sistema ...), 3) iz medjunarodnog ekonomskog okruzenja (promjene u medjunarodnoj podjeli rada,izazvane promjenama u ekonom.razvijenosti pojedinih zemlja...), 4)iz medjunarodnog drustvenog okruzenja.-Unutrasnji: 1) proizvodna struktura, 2) nivo proizvodne tehnike, 3) rasplozivost strucnim kadrovima, 4)razvijenost i efikasnost sistema upravljanja.EKONOMSKI I NEEKONOMSKI FAKTORI-Neekonomski : politicki sistem, medjunarodno ekonomsko i politicko okruzenje, polozaj covjeka u drustvu, drustveni polozaj nauke i materijalnih uslova za njen razvitak, istorijsko nasljedje i tradicije u pojedinim oblastima drustvenog zivota, odmbranbeni sistemi.

LISTA RAZVOJIH FAKTORA- stanovnistvo , prirodni i energetski resursi, kapital-kapitalna dobra, tehnoloske promjene.STANOVNISTVO (LJUDSKI-HUMANI KAPITAL)Analizi stanovnista moguce je pristupiti iz tri najznacajnija aspekta:ljudski potencijal, etnicki sastav, istorija nasljedja.Ljudski potencijal-uloga i znacaj ljudskog potencijala moze se prikazati u tri relevantna aspekta: ukupan broj stanovnika, obrazovni nivo stanovnistva, zdrastveno stanje stanovnistva.Ukupan broj stanovnika: prirodni prirastaj –porast koji predstavlja razliku izmedju broja rodjenih (nataliteta) i borja umrlih (mortaliteta) stanovnika u odredjenom periodu, mehanicki porast-prirastaj koji predstavlja razliku izmedju broja iseljenih (emigranti ) i useljenih ( imigraniti ) stanovnika u odredjenom periodu u odnosu iz zemlje.Starosna struktura stanovnistva utice na ekonmski razvoj , a preko toga i na sve druge funkcije drustva, u zavisnosti od toga kakav je odnos izmedju broja stanovnika u uzrastu koji, normalno, omogucuje ucestvovanje u proizvodnji- tzv. radni kontigent (radno sposobni status) u odnosu na onaj dio ukupnog stanovnistva koji to nije u stanju (djeca, starci, bolesni i dr).Uobicajno se pod radnosposobnim stanovnistvom tretira uzrast od 15do 65 godina (zene do 59).Podjela ukupnog stanovnistva iz pozicije ekonomske aktivnosti : ekonomsko aktivno stanovnistvo-radna snaga i ekonomski neaktivno stanovnistvo.-Ekonomski aktivno stanovnistvo –radnu snagu cine : svi zaposleni, svi koji obavljaju odredjnu aktivnost ali nemaju zasnovan radni odnos, nezaposleni.-Ekonomski neaktivno stanovnistvo cine: lica koja imaju vlastite prihode, izdrzavana lica.Obrazovni nivo stanovnistva- potrebno je ukazati na cinjenice da se znacaj ljudskog faktora ne mjeri i ne izrazava njegovom brojnoscu , odnosno kvantitetom, nego prvenstvenom njegovim kvalitativnim karakteristikama.Taj kvalitet izrazava se u najvecoj mjeri stepenom obrazovanja i kvalifikovanosti, odnosno znanja i radnog iskustva u funkciji uspjesnog ekonomskog razvoja.Zdrastveno stanje stanovnistva-zdravlje ljudi se sve vise tretira kao faktor sa dugorocnim dejstvom na privredni razvoj.Zdravlje ljudi je uvijek bilo i uvijek ce biti faktor koji se odlikuje izuzetnim i mnogostrukim uticajem na ekonomski razvoj.PRIRODNI I ENERGETSKI RESURSI – pri podjeli resursa susrerecemo ove klasifikacije : prema vrsti resursa(zemljisni, energo, mineralni, vodeni resursi...), prema porijeklu iz prirodnog prostora (kosmicki resursi, resursi iz utrobe zemlje i resursi biosfere), sa stanovnistva

2

pripremljenosti za upotrebu ( tekuci, resursi kratkog roka, perspektivni ili potencijalni resursi), sa stanovista poznavanja-spremnosti za eksploataciju.Djelovanje prirodnih resursa na strukturu i efikasnost razvoja ide u dva pravaca: neposredno (u smislu formiranja teritorijalne strukture proizvodnje privrede) i indirektno (preko troskova eksploatacije i reprodukcije prirodnih resursa).Osnovni zadaci pri upravljanju prirodnim resursima su:maxim.mobilizacija prirodnih resursa za razvoj, racionalana alokacija i koristenje prirodnih resursa, stiumulisanje aktivnosti na sektor supstitucije neregenerativnih prirodnih resursa i obezbjedjivanje normalnih naknada ali i uvecanje reproduktivnog dijela prirodnih resursa i prirodne sredine.KAPITAL-KAPITALNA DOBRA Kapitalom oznacavamo fizicki kapital koji predstavlja kolicinu novca koja je ulozena u neki oblik imovine-kapitalna dobra (opreme,masine, zgrade,infrastrukture) i investicije s ciljem da se tom imovinom proizvode dobra i usluge.Za ekonmski razvoj u tom smislu od posebnog znacaja su osnovni proizvodni fondovi (fixni fondovi) , fiksni fondovi neproizvodnog karaktera i fondovi koji ulaze u javna dobra.Akumulacija-predstavlja dio novostvorene vrijednosti nacionalnog dohotka kojim se obezbjedjuje stalno prosirivanje materijalne osnove proizvodnje, odnosno tok prosirene drustvene reprodukcije. Obim, odnosno nivo akumulacije zavisi od dva faktora: dostignutog nivoa razvijenosti odredjene zajednice i proporcije pri raspodijeli novostvorene vrijednosti-nacionalnog dohotka na fond akumulacije i fond potrosnje. Ucesce akumulacije u novostvorenoj vrijednosti-nacionalnom dohotku izrazava se stopom akumulacije koja se izracunava kao odnos akumulacije i nacionalnog dohotka. Sredstva, tj. izvori akumulacije se obezbjedjuju na dva nacina: osnovni izvori (rezultati procesa proizvodnje) i dopunski izvori –negativni(amortizacija) i pozitivni ( racionalnost).Akumulacije se najcesce razvrstava u sljedecem smislu: prema djelatnosti ( privredna i neprivredna), da li sluzi prozivodnji ili ne (proizvodna i neproizvodna), prema strukturu bruto akumulacionog fonda ( brutno i neto akumulacija),odakle potice(vlastita i tudja),prema oblicima u kojima se javlja(novcanai realna, materijalna i nematerij).Pretvaranje novcane akumulacije u realnu akumulaciju (faktore procesa proizvodnje) u cilju nastavka proizvodnje je proces investiranja. Investicija podrazumjeva nabavku :-masina, alata i opreme, -gradjevinskih objekata, zaliha robe i materijala, - zaliha robe i materijala.Osnovni faktori-determinante investicija su: kamatna stopa, ocekivani profit, tehnoloske promjene.Bruto investicije obuhvataju ulaganja namjenjena obavljanju jednostave(proste) i slozene(prosirena) reprodukcije.Neto investivcija predstavlja dio bruto investicija nakon odbitka amortizacije i stvaranja predusova za slozenu (prosirenu) reprodukciju. Demografske i ekonomske investicijeDemograske investicije predstavlaju iznos koji se investira kako bi se, zbog porasta stanovnistva, dohodak postanovniku odrzavao na dostignutom nivou.Ekonomske predstavljaju iznos investicije iznad nivoa demografskih koje obezbjedjuju ekonomski razvoj, tj. povecanje proizvodnje, rast ukupnog dohotka i dohotka po stanovniku.-Investiciona ulaganja : s obzirom na podrucja ulaganja ( privredne i ne privredne), s ozbirom na izvore sredstava ( investicija iz domacih sredstava i investicija iz inostranstva), s obzirom na odlucivanje (individualne i javne investicije).TEHNOLOSKE PROMJENE

3

Svaka tehnoloska promjena, odnosno unapredjenje prolazi kroz tri karakteristicne faze: 1) pronalazak (izum, inovacija), 2) prva prakticna primjena (inovacija) i siroka primjena pronalaska ( difuzija).IZUM-INVNCIJA je faza tehnoloske promjene koja predstavlja radjanje nove ideje. Sama po sebi, invencija jos ne znaci nemiovnost automatskog ispoljavanja sljedece faze tehnoloske promjene,tj. nastanak inovacije.INOVACIJA je faza tehnoloske promjene koja podrazumjeva proces realizacije neke nove ideje, odnosno inovacija predstavlja novo rjesenje. Taj pojam se cesto oznacava i sljedecim terminima:pronalazak, naucno istrazivanje ili naucno djelo. DIFUZIJA je faza tehnoloskog unaprdjenja koju karaterise proces najsire primjene inovacije.Jasno se ispoljavaju bitne razlike izmedju uspjesnih i manje uspjesnih privreda u cjelini i ekonomskih aktera u pojedinim oblastima privredjivanja.INKUBACIONI PERIOD je vrijeme koje je potrebno da se transformise invencija u inovaciju i to je najkriticnija faza u ocjenjivanju tehnoloske promjene.EKSTEZIVNI TIP ekonomskog razvoja predstavlja razvoj pri kojem se njegovi rezultati pretezno ostvaruju kvantitativnim uvecanjem kapitala i broja zaposlenih,dakle ubrzanom akumulacijom i koriscenjem rezervi radne snage.INTEZIVNI TIP rezultate izvodi iz porasta produktivnosti, odnosno tu odlucujucu ulogu preuzima tehnicko-tehnoloski progres, naucno –istrazivacki rad, obrazovanje, moderni metodi upravljanja...tako da navedeni momenti postaju odlucujuca pitanja ekonomskog razvoja.LIMITIRANOST- na limitiranost najveci uticaj imaju: naucna dostignuca, tehnicki progres, porast stanovnistva i politika koristenja razvojnih faktora. Naucna i tehnicka dostignuca djeluju na stepen limitiranosti faktora u dva suprotan smejra: pronalaskom ( npr.plasticnih masa otpala je limitiranost prirodnih vlakana u textilnoj industriji), drugim pronalascima (npr. u elektronici ili u hemojskoj industriji porasla je limitiranost nekih prirodnih materija).Tehnicki progres povecava limitiranost cistog vazduha i vode pretvarajuci ih od slobodnih, besplatnih dobara u dobra za koja se sve vise mora ulagati. Stalno rastuci broj stanovnika u nekim dijelovima svijeta utice na limitiranost zivotnog prostora i sve jace namece problem proizvodnje hrane. Politikom koristenja proizvodnih faktora moze se ublaziti stepen limitiranosti pojedinih faktora.Kod limitiranosti treba istaci tri momenta: limitiranost je opsta karakteristika prakticno svakog proizvodnog faktora, limitiranost pojedinih faktora podlijeze stalnim promjenama i vrlo je dinamicna, opsti nivo limitiranosti svih razvojnih faktora stalno raste bez obzira na pojedinacna odstupanja.Limitiranost razvojih faktora moze se posmatrati kao apsolutna i relativna.MOBILNOST –faktora razvoja , prije svega proizvodnih faktora, u velikoj mjeri opredjeljuje ukupne razvoje rezultate. Ako izuzmemo fizicki poptuno imobilne faktore, svim ostalima faktorima moguce povecati njihovu mobilnost do odredjene ganice, a svako uvecanje mobilnosti dovodi do njihovog brzeg ukljucivanja u proizvodni proces. Stepen drustvene mobilnosti pojedinih faktora opredjeljuju vrlo brojni elementi ekonomske i neekonomske prirode. Medju takve elemete mogli bi se ubrojiti: oblici svojine na pojedine faktore i metode drustvenog regulisanja uslova pod kojima se ti faktori mogu koristiti, posotojeci sistemi privrednog i drustvenog upravljanja, stepen integrisanosti proizvodnje, raspolaganje minimalnim uslovima za premjestanje faktora iz jednih u drugre regione....Aspekt koji u znacajnoj mjeri utice na mobilnost faktora je visina troskova njihovog preseljenja. Ovi troskovi su vrlo razliciti, u zavisnosti od razvoje politike i ukupnog drustvenog sistema kao i od poejedine vrste faktora.

4

SUPSTITUCIJA- zamjena jednih faktora drugim, tj. problem njihove supstitucije ima veoma dalekosezan uticaj na ekonomski pa i cjeloukupan drustveni razvoj.Pitanje supstitucije se moze postatrati iz niza razlicitih apsekata kao sto su: aspekt zaposlenosti, aspekt regionalnog razvoja, spoljnotrgovinski, odnosno platnobilansni,aspekt proizvodnje,iz aspekta odnosa selo-grad i dr. Na dugi rok sve podlijeze supstituciji, najvise zahvaljujuci naucnom i tehnickom progresu, na kratk rok malo sta podlijeze supstituciji, dok u sasvim kratkom roku nista sto je znacajnije ne podlijeze supstituciji. Cetri podijele investicije: kapitalno-intezivne, radno-intezivne, obrazovano-intezivne i istrazivacko-intezivne.TEORIJE EKONOMSKOG RAZVOJANalazimo mnogobrojne i razlite podjele teorija ekonomskog razvoja. jedna od mogucih podjela je ova :prva ( teorija uzleta, stagnavije i uravnoteznog razvoja ), druga (kratkorocne teorije eko.razvoja i dugorocne teorije ekon.razvoja), treca (tradicionalne teroije ekon. razvoja i nove ili tzv.endogene teorije ekon.razvoja).TEORIJA UZLETA, STAGNACIJE I URAVNOTEZENOG RAZVOJATEORIJA UZLETA –u ovoj teoriji se postavlja teza da sva drustva prolaze kroz pet faza ekon.razvoja,da je moguce identifikovati te faze u razvoju i klasificirati pojedine zajednice u skladu sa tim fazama. To su sljedece faze : 1)faza tradicionalnog drustva, 2)stvaranje uslova za ekonomski uzlet-tranziciono drustvo, 3)faza uzleta-take off, 4)faza stabilnosti-zrela ekonomija i 5)faza masovne potrosnje.Prva faza (tradicionalnog drustva) je bilo vrijeme prelaska feudalizma u rani kapitalizam i pocetni period kapitalizma. U tom periodu vrsi se preraspodjela bogastva,tzv. prvobitna akumulacija kapitala, stvaraju se centri finansijske,a na osnovu toga i politicke moci. Faze –tranzicionog drustva- navodi se nuzno dostizanje ucesca investicija u raspodjeli drustvenog bruto proizvoda kako bise omogucio razvojni proces. Osnovna namjena investicija su ulaganja u tzv. socijalnu infrastrukturu cime se olaksavaju mogucnosti komunikacija imedju trzisnih partnera, snizavaju se tazv transakcioni troskovi i dolazi do integracije nacionalnog trzista.Faza uzleta (take-off) se tretira kao kratka faza u razvoju zajednice tokom koje razvoji proces postaje samoodrziv. Kao osnovne pretpostavke za ostvarivanje ove faze navodi se : a) podizanje nivoa investicija na minimum 10% ucesca u raspodjeli BDP, b)forimiranje jednog ili vise propulzivnih(vukucih) sektora koji cijelu ekonomiju mogu da pokrecu, c)uspostavljanje adekvatnog politickog, institucionalnog i drustvenog okvira pogodnosg za sprovodnjenje promjena.U fazi stabilnosti ili zrelosti dolazi do postepene promjene propulzivnih sektora u korist onih koji proizvode finalne proizvode visih faza obrade i u njima sadrzane vise dodatne vrijednosti.Uz taj proces restruktiranja dolazi i do niza drugih znacajnih drustvenih promjena: intenzivira se proces urbanizacije, dolazi do depopulacije ruralnih podrucja, mijenja se struktura radne snage po sektorima....Faza masovne potrosnje je rezultat izvanredno naraslih proizvodnih mogucnosti pojedinih zajednica stvorenih novim tehnologijama,intezivnom primjenom znanja i na njemu zasnovanom tehnickom progresu.Ova faza dovodi do radiklane izmjene strukture stvaranja novih proizvoda, zaposlenosti i koncetracije moci.TEORIJA STAGNACIJE-bit ovog pristupa je da optimalna upotreba strane akumulacije,mogucnost transfera tehnoloske inovacije i adekvatnih menadzerskih metoda i iskustava iz najrazvijenijih zemalja moze biti velika prednost manje razvijenih zemalja.TEORIJA URAVNOTEZENOG ODNOSA –polazi od kritika prethodnih teorija (uzleta i stagnacije) i istice da je razvoj u sustini i na dugi rok uravnotezen proces u kojem ekonomija pojedinih zajednica stalno i postepeno a ne skokovito krece naprijed.

5

KRATKOROCNE TEORIJE EKONOMSKOG RAZVOJA -ove teorije analiziraju matematicke odnose izmedju stopa ekon.rasta i proizvodnih inputa-posebno rada i kapitala,neke od njih ukljucuju i faktor tehnoloske promjena.DUGOROCNE TEORIJE EKONOMSKOG RAZVOJA – ove teorije koncentrisane su na istrazivanja dinamike dugorocnog ekonomskog razvoja, kako u visoko razvijenim tako i u nerazvijenim odnosno zemljama u razvoju. Kao tri najvaznija pravaca ovih teorija navode se : skola stagnacije, skola dugorocnog rasta sa konjukturnim ciklusima i postepenim uvecavanjem stope ekon.razvoja, skola ekspolozije i kolapsa.TRADICIONALNE TEORIJE EKO. RAZVOJA-U tradicionalne teorije eko.razvoja svrstavaju se sljedece teorije: 1)teorija faza-etapa eko.razvoja, 2)teorija strukturnih promjena, 3)teorija medjunarodne zavisnosti i 4)neoklasicna teorija slobodnog trzista.1) Teorija faza-etapa eko.razvoja prikazan je u Teoriji uzleta2)Teorija strukturnih promjena-usmjerava se na proucavanje procesa kojim nerazvijene privrede transformisu svoje domace privredne strukture sa naglasenom tradicionalne poljoprivredne na moderniju,urbanizovaniju i raznovrsniju industrijsku proizvodnju i tercijalni sektor.TEORIJA MEDJUNARODNE ZAVISNOTI- razvila se kao rezultat rastuceg nezadovoljstva i razocarenja nerazvijenih zemlaja u modele faza i strukturnih promjena. U okviru ovog pristupa posotoje tri pravca razmtranja: a) model nekolonijalne zavisnosti, b) model pogresne paradigme, c) teza dualnog razvoja.-Model nekolonijalne zavisnosti karakterise postojanje i produbljivanje razlika u razvoju pojedinih zajednica kao posljedicu dominacije svetskog kapitalistickog sistema u odnosima razvijenih i nerazvijenih.-Model pogresne paradigme objasnjava nerazvijenost pogresnim i nepravilnim savjetima od strane nekompetentnih medjunarodnih experata,savjetnika iz agencija razvijeni zemlja koje pruzaju pomoc i multinacinalnih donatorskih orga.-Teza o dualnom razvoju svijeta razmatra dualno drustvo,bogatih i siromasnih nacija i dijela bogastava i oaza bogastva u sirokom prostoru siromastva u zemljama u razvoju.NEOKLASICNE TEORIJE SLOBODNOG TRZISTACentrali argumenti ove teorije je da su rezultati nerazvijenosti prouzrovani neadekvatnom alokacijom ogranicenih resursa, neadekvatnim politikama cijena i prevelikom drzavnom intervencijom od strane vlada zemlaja u razvoju.Oni smatraju da preveliko mjesanje u ekonosmke aktivnosti usporava tempo razvoja. U okviru ovog pristupa postoje tri modela: a) model nekolonijalne zavisnosti, b)model pogresne paradigme, c) teza dualnog razvoja.MODEL NEKOLONIJALNE ZAVISNOSTI karakterise posotjanje i produbljivanje razlika u razvoju pojedinih zajednica kao posljedicu dominacije svjetskog kapitalistickog sistema u odnosima razvijenih i nerazvijenih.MODEL POGRESNE PARADIGME objasnjava nerazvijenost pogresnim i nepravilnim savjetima od strane nekompetetnih medjunarodnih eksperata, savjetika iz agencije razvijenih zemalja koje pruzaju pomoc i multinacionalnih donatorskih organizacija.TEZA O DUALNOM RAZVOJU svijeta razmatra kao dualno drustvo, bogatih i siromasnih nacija i dijela bogastva i oaza bogastva u sirokom prostoru siromastva u zemljama razvoja.NEOKLASICNA TEORIJA SLOBODNOG TRZISTACentralni argument ove teorije je da su rezultati nerazvijenosti prouzrokovani neadekvatnom alokacijom ogranicenih resursa, neadekvatnim politikama cijena i prevelikom drzavnom intervencijom od strane vlade zemalja u ekonomskom razvoju.Oni smatraju da preveliko mijesanje u ekonomske aktivnosti usporava tempo razvoja. Za razliku od teoreticara zavisnosti, predstavnici ovog teorijskog parava smatraju da zemlje u razvoju imaju velikih problema sa

6

ubrzanjem vlastitog razvoja ne zbog neadekvatnih aktivnosti razvijenih zemalja, vec zbog prevelikog mijesanja drzave, drzavne korupcije, neefikasnosti i nedostatka ekonomske motivacije u zemljama u razvoju.TEORIJA neoklasicara ima tri verzije: a) pristup slobodnog trzista , b) pristup javnog izbora, c) pristup neskodljivog trzista.Prve dvije verzije smatraju da trziste treba da bud u potpunosti slobodno i da je svaka intervencija drzave nuzno zlo.Treci pristup, neskodljivo trziste, koje se cesto veze uz intervenciju Svjetske banke,takodjer zagovara funkciju slobodnog trzista,ali prepoznaje i nesavrsensti trzista zemalja u razvoju pa je stoga neophodna drzavna intervencija radi otklanjenja tih nedostataka.-Pristup slobodnog trzista-trzista su sama po sebi efikasna, trziste proizvoda omogucije najbolje signale za investicije u nove poslove, trzista radne snage odgovaraju na adekvatan nacin na sve promjene u investicionoj aktivnosti... Cijena proizvoda i faktora proizvodnje pokazuju tacne vrijednosti roba i usluga, sada i u buducnosti. Konkurencija je efikasna, tehnologija je slobodno dostupna i njena upotreba je besplatna, inforamcije su savrsene i besplatne.-Teorija javnog izbora tvrdi da drzava ne moze da uradi nista kako treba. Njabolja je ona drzava koja se najmanje mijesa u ekonomsku aktivnost.-Pristup neskodljivog trzista je uglavnom povezan sa dokumentima i preporukama Svjetske banke. Ovaj pristup prepoznaje postojanje mnogih nepravilnosti na trzistima faktora i trzisnih proizvoda zemalja u razvoju i smatra da makroekonomska politika ima kljucnu ulogu u omogucavanju funkcionisanja trzista preko neselektivnih trzisno neskodljivih intervencija.NOVE ILI TZV. ENDOGENE TEORIJE EKONOMSKOG RAZVOJA-Nastaju 80-tih godina proslog stoljeca i razvija se u tri verzije: Romerov model, teorija tzv. velikog potencijala (big push) i Kramerova teorija „O“-prstena.-Romerov model-americki ekonomista P. Romer razvio je modl prema kojem razvoj nastaje unutrasnjim podsticajima u kojem analizira cetri bitna faktora takvog razvoja: kapital, radnu snagu, humani kapital i tehnologiju. Ovaj model analizi prilazi iz pozicije razlikovanja tri sektora svake ekonomije: istrazivacki sektor, sektor proizvodnje trajnih potrosnih dobara i sektor krajnjih dobara.-Teorija tzv. velikog poticaja (big push)-ovaj pristup podvlaci znacaj inicijalne, poticajne razvoje faze u kojoj narocito je naglasen znacaj investicije usmjerenih prvenstveno prema industriji i infrastrukturi. Zbog neefikasnog djelovanja trzisnog mehanizma u ovoj fazi podvlaci se nezaobilazna uloga javne , odnosno drzavne politike.Ekonomska uloga drzave u ovom konceptu podrazumjeva : obuku radne snage, investicijske programe velikih razmjera, mobilizaciju znacajnih finansijskih sredstava, nacionalizaciju strateskih djelatnosti i dr.-Kramerova teorija „O“-prstena—americki ekonomista M. Kramera slikovito izrazava razvojni proces kao cjelinu ogromnog broja ekonomskih procesa tokom cijeg obavljanja se mora obezbijediti njihova poptupna i cvrsta povezanost, kao i komplementarnost svih faktora koji u tome ucestvuju , pri cemu svi ovi procesi i faktori moraju biti visoko sinhronizirani i podjednako kvalitetni jer u slucaju da je samo jedan od njih manje kvalitetan ili svoju funkciju ne obavlja optimalno, neimovno dolazi do slabljenja ukupnog razvojnog rezultata. Dijelovi i faktori razvojnog procesa treba da cine kompaktnu,neraskidivu cjelinu, kao i da svaki dio tog procesa bude realizovan na nivou najviseg moguceg kvaliteta kako bi se ostvarila maksimalna vrijednost konacnog rezultata.POGLAVLJE IV CILJEVI-STRATEGIJE-POKAZATELJI EKONOMSKOG RAZVOJA CILJEVI EKONOMSKOG RAZVOJA

7

Pojam ekonomskog razvoja predstavlja jednu od najkompleksnijih drustvenih kategorija jer podrazumjeva mnogobrojne ciljeve drustvene, ekonomske i politicke prirode. Mogu se navesti sljedci ciljevi : ekonomska i drustvena jednakost, eliminisanje siromastva, obrazovanje za sve rastuci zivotni standard i dr.Identifikuju se tri razvojna cilja:-veca porizvodnja dobara za zivot,poput hrane,stanova, zdrastvene zastite i dr. i sirenje njihove raspodjele,-povecavanje standarda zivota i samopostovanja pojedinaca.-prosirenje ekonomskog i drustvenog izbora, te smanjeivanje straha.Ujedinje nacije usvojile su osam razvojnih ciljeva: 1) eliminisanje visoke stope siromastva i gladi, 2) univerzalnost osnovnog obrazovanja, 3) promovisanje ravnopravnosti polova i boljeg polozaja zena, 4) reduciranje stope umiranja djece, 5) poboljsanje zdravlja zena u reproduktivnoj dobi, 6) borba protiv HIV-a/AIDS-a, malarije i druge bolesti, 7)osiguranje odrzivosti prirodne sredine i 8) razvijanje globalnog partnerstva za razvoj.Najvazniji ekonomski ciljevi ekonomskog razvoja: 1) brz, uravnotezen i stabilan ekonomski rast, pracen strukturnim promjenama u proizvodnji , raspodjeli i potrosnji, 2) rast zaposlenosti, 3) rast efikasnosti, 4) ekonomska otvorenost, odnosno snaznije povezivanje sa medjunarodnom privredom, 5)ravnomjerna raspodjela i 6) porast zivotnog standarda.EKONOMSKI RASTEkonomski rast, tj.rast proizvodnje materijalnih dobara i usluga je preduslov za povecanje zivotnog standarda ljudi,odnosno pretpostavka rasta ekonomskog blagostanja.Ekonmski rast javlja se kao imperativ,tj.kao prioritetan cilj.Jos uvijek nema nijednog drustva u kojem su cak i neke od osnovnih potreba svih gradjana u potpunosti zadovoljene. Visa stopa ekonomskog rasta obezbjedjuje povoljniju situaciju i za rjesavanje nekoh drugoh znacajnih ekonomskih problema kao sto su:smanjivanje nezaposlenosti, povecanje platezno sposobne potraznje, izvoznih kapaciteta,razvoja i primjena modernih tehnologija i niza drugih drustvenih vrijednosti.ASPEKAT URAVNOTEZENOG RASTA podrazumjeva ne samo srazmjer u dinamici razvoja ekonomije kao cjline, nego i srazmjer u razvoju izmedju pojedinih djelatnosti i grana,kao i proporcionalnosti uzmedju pojedinih makoekonomskih agregata. Aspekt uravnoteznosti procesa ekonomskog rasta takode podrazumjeva ulogu i znacaj optimalnog odvijanja kontinuiranog procesa ekonomskog rasta na cjeloukupnoj teritoriji pojedinih zajednica.ASPEKT STABILNOSTI EKONOMSKOG RASTA podrazumjeva : a) odsustvo jace izrazenih ciklusa ekonomske aktivnosti (konjukturnih procesa), b) odrazavanje sto nize stope nezaposlenosti, c) stabilan nivo cijena-odsustvo inflacije, d) povoljna situacija u ekonomskim odnosima sa inostranstvom (odsustvo platno-bilansnog deficita i velikih inostranih zaduzenja ).ASPEKT STRUKTURALNIH PROMJENA –su dogadjaji u svim dijelovima ekonomske cjeline tokom procesa ekonomskog rasta ali su medju njima najvaznije one koje se dogadjaju u proizvodnji, raspodjeli i potrosnji. Strukturne promjene u procesu proizvodnje izrazavaju se pojavom novih djelatnosti pri cemu se neke od njih razvijaju brze od drugih, u ovisnosti od brzine privrednog rasta, i dobijaju na znacaju i ulozi u tom procesu , dok druge postepeno gube. Strukturne promjene u raspodjeli mogu se posmatrati na slijedece nacine:-iz aspekta promjena u raspodjeli ukupnog proizvoda na fond investicija i potrosnje,-iz aspekta promjena u raspodjeli ukupnog proizvoda na pojedine dijelove stanovnistva-iz aspekta promjena u raspodjeli novostvorene vrijednosti na dohotke rada i dohotke od svojine.Strukturne promjene u proizvodnji,a potom u raspodjeli dovode i do promejna u strukturi potrosnje.Ubrzani privredni rast pracen tim promjenama dovodi do porasta dohodaka

8

stanovnistva i to kako onih od rada,tako i od svojine sto, u ovisnosti od inteziteta ,mogucnosti zadovoljavanja i hijerahije potreba stanovnistva,dovodi do promjena u strukturi potrosnje.RAST ZAPOSLENOSTIRast zaposlenosti, odnosno smanjivanje nezaposlenosti predstavlja jedan od kljucnih razvojnih ciljeva.Visoka stopa zaposlenosti u trzisnim uslovima privredjivnja znaci potpuno koristenje raspolozivih kapaciteta,rast zivotnog standarda i lakse rjesavanje broja socijalnih konflikata u drustvu. O zaposlenosti se moze govoriti iz pozicije tri razlicita ali medjusobno povezana aspekta: a)ekonomskog, b)socijalnog) i c) psiholoskog. Ekonomski aspekt obiljezavaju dva momenta: zaposlenost kao faktor razvoja i zaposlenosti kao faktor raspodjele i potrosnje. U prvom slucaju zaposlenost se javlja kao stvaralac dobara, a u drugom postaje izvor prihoda,omogucuje potrosnju i zadovoljaca covjekove potrebe.Socijalni i psiholoski aspekat imaju svoj znacaj i skoje karakteristike.S opsteg stanovnistva, zaposlenost koja omogucuje potpunije ekonomsko angazovanje radno sposobnog stanovnistva stvara uslove za drustvenu stabilnost i socijalni mir. S individualnog stanovnistva,zaposlenost,odnosno rad obezbjedjuje covjeku status i socijalnu integraciju.Nezaposlenost ima izrazene negativne psiholosko-socijalne efekte.RAST EFIKASNOSTI – predstavlja jedan od najznacajnijih ciljeva ekonomskog razvoj jer izrazava odnos izmedju vrijednosti dobijenog rezultata i vrijednosti utrosenih ljudskih i materijalnih resursa, tj. podrazumjeva ostvarivanje maximalnih razvojnih rezultata sa minimalnim troskovima.Tri oblika ekon.efikasnosti u teoriji razvoja navode se:a)proizvodna efikasnost, b)alokativna efikasnost i c)distributivna efikasnost. -Proizvoda efikasnost se definise kao kriterij da se uz najnize troskove proizvode odredjeni obim i kvalitet proizvoda.-Alokativna efikasnost se definise kao zahtjev da se resursima kojima se raspolaze alociraju na proizvodnju onih dobara koje je moguce trzisno valorizovati.-Distributivna efikasnost odredjuje se kao nastojanje da, uz uslov stabilnosti cijena i dohotka, potrosaci svoj raspolozivi dohodak ne trose ni na koji drugi nacin nego sto upravo cine.Ekonomska efikasnost se moze razlikovati na dva razlicita nacina :a)Staticku i dinamicku u zavisnosti da li se posmatra u odredjenom trenutku ili odredjenom vremenskom periodu. -Staticka efikasnost izracunava produktivnost rada, kapitala i ukupnu produktivnost,tj.mjerenje ekonomskog rezultata u odnosu na kolicinu upotrevljivih resursa.Izrazava se promjenama tog odnosa u odredjenim vremenskim periodima.-Dinamicka efikasnost je poseban izraz za intezivni tip ekonomskog rasta za razliku od ekstenzivnog koji je iskljucivo rezultat novih ulaganja i porasta zaposlenosti. Dinamicka efikasnost se mjeri stepenom u kojem ukupni proizvod raste brze nego ulaganje u kapital i novo zaposljavanje. Razlika izmedju stope porasta zaposljavanja i kapitala u odnosu na stopu rasta je tzv. ukupna faktorska produktivnost.b)Makro i mirko efikasnost u zavisnosti da li se radi o upotrebi resursa na nivou cijele zajednice ili unutar subjekta.-Makro efikasnost oznacava takvu upotrebu i alokaciju faktora proizvodnje i proizvodnih dobara izmedju proizvodjaca i potrosaca,odnosno kupaca i prodavaca dobara usluga i faktora procesa razvoja koja svakom ucesniku omogucava postizanje maximalnog cilja. Ekonomski razvoj iz pozicije ovog kriterija bice uspjesan ukoliko svi faktori razvoja usmjeravaju i podsticu ucesnike procesa razvoja da povecanjem pojedinacne efikasnosti i maksimiranjem individulanih ciljeva dopinose istovremeno i ukupnoj zajednickoj efikasnosti.

9

-Mikro efikasnost se jasno izrazava medjusobnom uporedjivanjem pojedinacnih subjekata koji se sa stanovnistva rasplozivnosti ljudskih i materijalnih faktora i polozajem na trzistu,nalaze u priblizno slicnim uslovima.EKONOMSKA OTVORENOST Tri savremene tendencije u ravoju bitno uticu na situiranje pojedinih zajednica u medjunarodnim eko.odnosima:1) Tehnicko-tehnoloski progres ima snazan efekat na sve razvojne aspekte ali najjace su izrazena nagla uvecanja u dimeznijama kapitala, trzista, kadrovskog potencijala i naucno-tehnickim centrima.2) Na bazi sve obimije proizvodnje narastaju izvanredno veliki centri moci u svijetu : veliki proizvodni sistemi, mocni bankarski koncerni,vrlo razgranati naucno-istrazivacki centri koji privlace kadrove iz cijelog svijeta.3) Stvara se veci broj ekonomskih saveza izmedju pojedinih zemlja, tj. sve vise narastaju razni oblici medjunarodne kooperacije i integracije.Determiniteti ekonomske otvorenosti: velicina zemlje, bogastvo u prirodnim resursima i radnoj snazi, dostignuti nivo razvijenosti , usvojeni osnovnu metod ekonomskog razvoja, odabrani stepen specijalizacije posebno u industrijskoj proizvodnji , ekonomsko i politicko okruzenje i povezanosti kojima odredjena zajednica pripada.RAVNOMJERNA RASPODJELAJedan od bitnih kvalitativnih ciljeva ekon.razvoja je ravnomjerna raspodjela nacionalnog dohotka.Kriterij i velicina ucesca pojedinih subjekata u procesu raspodjele imaju bitnu i odredjujucu ulogu u njihovoj ekonomskoj i ukupnoj drustvenoj poziciji. U savremenim uslovima, najrazvijenijih drustava odnosi u raspodjeli su neprekidni izvor nezadovoljstva,uzrok neprekidnih konfrontacija,politicki i socijalnih konflikta u kojem do najveceg moguceg izraza dolaze interesi pojedinaca i drustvenih grupa u nastojanju da svoju poziciju u tim odonosima zadrze, poprave ili promjene u teznji da time obezbojedi svoj ekonomski i socijalni status , sigurnost i perspektivu.Nejednakosti u podrucju raspodjele imaju svoj osnov u razlicitim svojinskim pozicijama nad sredstvima za proizvodnju,koncentraciji kapitala i drugih proizvodnih faktora u rukama malobrojnih elita,...Prilikom utvrdjivanja stepena nejednakosti u raspodjeli obicno se polazi od tzv. personalne distribucije dohotka, a sama mjera tih nejednakosti u raspodjeli utvrdjuje se na nekoliko nacina: 1) ucescem donjih (siromasnih) dohodovnih grupa u odnosu na gornje (bogatije) grupe, 2) preko tzv.Lorenzove krive koja pokazuje odnos izmedju procenta stanovnika i procenta dohotka koja prisvaja odredjena grupa stanovnistva-sto je kriva dublja to je veca nejednakost.Argumenti u korist nejednakosti--1)nejednakost je opravdana u slucaju ako su svi ucesnici u raspodjeli imali podjednako polazne uslove koji su neki koristili u vecnoj a neki u manjoj mjeri, 2)nejednakost je prihvatljiva ako je izraz licnog izbora pojedinca u pogledu prihvatanja odredjenih uslova ostvarivanja dohotka, 3)nejednakost je prihvatljiva kada poizlazi iz zasluga, 4)nejednakost se moze tolerisati ako je u funkciji rezultata koji ce koristiti svima.PORAST ZIVOTNOG STANDARDASmatra se da ravoj koji obezbjedjuje ubrzani porast proizvodnje automatski i ravnomjerno dovodi do porasta zivotnog i ukupnog drustvenog standarda,odnosno kvaliteta zivota cjeloukupnog stanovnistva. Bez obzira na razlicite pristupe i mogucnosti definisanja kategorija zivotnog standarda tri komponente se moraju uzeti u obzir: materijalni, radni i drustveni uslovi zivota i rada clanova zajednice.Materijalni uslovi izrazavaju se u mogucnostima i stepenu zadovoljavanja potreba za odredjenom kolicinom i vrstama matrijalnih dobara i usluga.Ove potrebe se zadovoljavaju

10

individulanom i zajednickom potrosnjom.Odnos ovih dviju vrsta potrosnja moze biti razlicita u uslovima pojedinih konrektnih zajednica.Radni uslovi uticu na zivotni standard iz dva aspekta: 1) s gledista mogucnosti zaposljavanja i 2)s gledista rada.Drustveni uslovi su odredjeni karakterom proizvodnog odnosa,odnosno vlasnistva nad sredstavima za proizvodnju,ali se, pri tome, mora voditi racuna da se u savremenim uslovima, posebno razvijenih sredina,klasicni odnosvlasnika kapitala i vlasnika radne snage u velikoj mjeri korigira u pozitivnom smislu.

Posebno pitanje kod utvrdjivanja ciljeva ekonomskog razvoja je ono vezano za postojanje odredjenih ciljeva koji se moraju ostvariti bez obzira na njihovu cijenu. U tu grupu spadaju ciljevi povezani sa bezbjednoscudrzave, zatim sloboda,bezbjednost, sigurnost gradjana... Mogu se identifikovati ciljevi razvoja koji su medjusobno konflikti ali i oni koji su medjusnobno komplementarni.Konfliktni ciljevi: 1)dinamicna stopa rada-ocuvanje ekoloske ravnoteze, 2)maximalna ekonomska efikasnost-jednakost u raspodjeli, 3)drustvena solidarnost- materijalna zainteresovanost, 4)izbor prioriteta-pravo na razvoj svih dijelova drustava i privrede, 5)primate cjeline nad dijelovima-teznja ka vecoj samostalnosti dijelova.Komplemetarni ciljevi-politicka svijest, informiranost i odredjeno znanje neophodne su vrijednosti bez kojih nema ostvarivanja jedne drugevelike vrijednosti-demokratskog ucestvovanja gradjana u donosenju strateskih odluka za dalji drustveni razvoj, ili nema ostvarenja takvog ekon.cilja kao sto je porast zivotnog standarda bez porasta meterijalne porizvodnje i porasta produktivnosti rasta.STRATEGIJE EKONOMSKOG RAZVOJAPokusavaju da daju odgovor kljucna pitanja: kako ostvariti definisane ciljeve ekonomskog razvoja?Razvojne strategije ima ih 6 : 1)monetaristicka strategija, 2)strategija otvorene privrede ili izvozno orijentisana strategija, 3)strategija industrijalizacije, 4) strategija poljoprivrednog razvoja ili strategija zelene revolucije, 5)strategija redistribucije dohodaka i smanjena siromastva , 6)strategija socijalistickog razvoja.MONETARISTICKA STRATEGIJA se bazira na jacanju trzisnih signala kao bitnog elementa koji doprinosi poboljsanju efikasnosti u alokaciji raspolozivih resursa. Glavni ciljevi strategije su : 1) stabilizacija trzisnih tokova i uspostavljanje efikasnog trzisnog mehanizma, 2)unapredjenje efikasnosti alokacije resursa u cilju povecanja proizvodnje i zivotnog standarda, 3)dostizanje sto viseg nivoa akumulacije-stednje u funkciji podizanja obima proizvodnje , 4)sto efikasnije koristenje kapitala da bi se na osnovu dostignute akumulacije-stednje obezbijedila najveca moguca stopa rasta proizvodnje.STRATEGIJA OTVORENE PRIVREDE ILI IZVOZNO ORIJENTISANA STRATEGIJA pociva na dominantnoj ulozi privatnog sektora i trzisnog mehanizma u razvojnom procesu. Ovde se posebno akcentira uloga vanjske trgovine i direktnih stranih ulaganja kao pokretac razvoja posebno za male ekonomije. U otvorenoj privredi se kao vodeci sektor utvrdjuje izvozna privreda. Male ekonomije se ne ogu osloniti na ekonomiju obima ako racunaju samo sa domacim trzistima ali je to moguce postici koristeci istovremeno i domace i svjetsko trziste kao prakticno neogranicen izvor potraznje.Jedna od pretpostavki ovog koncepta je da u otvorenoj privredi ne postoji diskriminacija,odnosno protekcionizam u uvozno-izvoznim tokovima i u odnosu na strani kapital. Ako zemlja vodi stalnu politiku zastite moze se nanijeti trajna steta domacoj priizvodnji,tj.propustanje sanse za ubrzavanje razvoja.Strana sredstva mogu odigrati znacaju

11

ulogu u razvoju,ne samo u finansijskom smislu nego i transferima znanja i tehnologije,metoda upravljanja...Strategija otvorene privrede podrazumjeva ne samo izvozno-uvoznu otvorenost,vec i otvorenost,odnosno slobodno kretanje faktora proizvodnje,rada i kapitala.STRATEGIJA INDUSTRIJALIZACIJE naglasak je stavljen ne samo na brzi razvoj preradjivacke industrije nego i na podizanje ukupne stope rasta nacionalne privrede ciji je osnov industrijska proizvodanja i to sa duzim razvojnim efektima.Strategija industrijalizacije ostvaruje se primjenom sljedecih koncepata :1)naglasavanjem znacaja proizvodnje trajnih potrosnih dobara za domace trziste i ja jakom carinskom zastitom domace proizvodnje, 2)naglasenom proizvodnjom kapitalnih dobara uz jaku podrsku drzave, 3)orijetacijom industrijskog sektora ka izvozu davanjem odredjenih subvencija, 4)naglasenim invenstiranjem u nove tehnologije i podizanje produktivnosti rada, 5)jacanje manjeg broja regionalnih centara razvoja u glavnim nasljenim gradovima, 6)insistiranje na jakoj drzavnoj intervenciji posebno na liniji jacanja sektora industrije.STRATEGIJA POLJOPRIVREDNOG RAZVOJA ILI STRATEGIJA „ZELENE REVOLUCIJE „Jasan naglasak ove strategije stavljen je na jacanje poljoprivrede, odnosno proizvodnje hrane ,prvenstveno zitarica kako bi se stanovnistvu osigurala orehrambena sigurnost.Ove stategije prepoznaju se u ostvarivanju dva cilja:1) porast proizvodnje hrane dovesce do porasta ponude, sto snizava cijene ovih proizvoda,to znaci i nize troskove radne snage,dovodi do rasta profita u nepoljoprivredim djelatnostima,odnosno mogucnosti vece akumulacije i investicija.2)razvoj i potrebe poljoprivrede pokrecu potraznju za nizom neophodnih repomaterijala a veci dohodak poljoprivrednog stanovnistva povecava potraznju za finalnim proizvodima.STRATEGIJA REDISTRIBUCIJE DOHODAKA I SMANJENJA SIROMASTVA ima za cilj smanjivanje nejednakosti u raspodjeli dohodaka i umanjivanju problema siromastva i vecina aktivnosti je usmjerna ka siromasnim slojevima stanovnistva.U nizu takvih mjera navode se: stvaranje veceg broja radnih mjesta i produktivnije zaposljavanje, razni vidovi socijalnih transfera ka najsiromasnijim i dr. Pet kljucnih elemenata ove strategije su:1)inicijalna redistribucija dohotka i sredstava za proizvodnju,posebno mjerama agrarne reforme,2)stvaranje lokalnih institucija vlasti koje omogucavaju da sirmasni slojevi stanovnistva budu ukljuceni a)u razvojene procese mobilizacijom lokalnih resursa, b)u politicki zivot zajednice posredstvom politicke decentralizacije,3)znacajne investicij u ljudski-humani kapital,4)primjena radno-intezivnih djelatnosti i tehnologija u razvoju,5)brz rast dohotka po stanovniku u dugom roku-odrzivi rastSTRATEGIJA SOCIJALISTICNOG SISTEMA - Zajednicke karakteristike ovog koncepta mogu se navesti:- proces razvoja se u najvecoj mjeri odvijao u uslovima centralistickog donosenja odluka; administrativno-centralisticki sistem donosenja odluka i upravljanja u svim bitnim segmentima razvojnog procesa,- insistiranje na ubrzanom formiranju kapitala, odnosno visokim stopama investicija (30-35% bruto drustvenog odnosa) pracenim niskom efikasnoscu investicija, investiranjem na stetu potrosnje i u uslovima prakticno zatvorenih ekonomija.Postoje cetri modela : 1) svojetski-krajnje centralisticki rigidan, 2) samoupravni-s visokim stepenom decentralizacije,3) kineski-veci naglasak na ruralnom razvoju, 4)sjevernokorejski-vecistepen autarhicnosti.

12

POKAZATELJI –INDIKATORI EKONOMSKOG RAZVOJAPokazatelji –indikatori ekonomskog razvoja:a)vrijednosni monetarni pokazatelj b ) naturalni pokazatelj ekonomskog razvoja c ) ekonomsko - socijalni pokazatelji ekonomskog razvoja i d ) naucno tehnoloski pokazatelj ekonomskog razvoja !VRIJEDNOSNI (monetarni)POKAZATELJI- Najveći značaj za izražavanje i mjerenje ekonomskog razvoja imaju vrijednosni pokazatelji,tzv.ekonomski agregati koji se utvrđuju sabiranjem,odnosno agregiranjem rezultata svih subjekata društvenog procesa reprodukcije.Razlikuju se dvije vrste agregata kojima se izražavaju rezultati razvojnog procesa na nivou društva:a)bez vremenske dimenzije b)sa vremenskom dimenzijom(bruto i neto drustevni proizvod i nacionalni-narodni dohodak . Društveno bogatstvo- predstavlja najobuhvatniji eknomski agregat kojim se mjeri i izražava zbir svih materijalnih vrijednosti kojima,u određenom trenutku mjerenja,raspolaže neka zajednica bez obzira na vrijeme i način njihov nastanka,stvorene radom svih generacija,a koji služi proizvodnji i potrošnji.Drustveno bogatstvo u određenoj zemlji obuhvata:-Izra ž eno i procjenjeno prirodno bogatstvo zemlje (u uzem smislu samoobradivo zemljiste i zalihe sumskog fonda,au sirem smislu rudna bogstva, vode...) -Proizvedena dobra bogatstva proizvedena ljudskim radom u procesima proizvodnje(fondovi javnih dobara,objektivni uslovi proizvodnje iz kategorije sredstava za rad,proizvodne zalihe ,nedovrsene investicije..) -Saldo ekonomskih odnosa (dugovanja i potraživanja sa inostranstvom).-Kod druge grupe agregata značajna je vremenska dimenzija: 1. Drustveni bruto proizvod predstavlja zbir svih proizvodnih roba i usluga koje subjekti proizvedu u određenom vremensk periodu. Iskauzje se u dvije varijante:A)Nacionalni bruto proizvod-koji predstavlja zbir roba i usluga proizvedenih faktorima koji su vlasnistvo subjekataodređene zemlje bez obzira u kojoj se zemlji proiz. obavlja. B)Domaći bruto proizvod koji prestavlja zbir roba i usluga proizvedenih unutar zemlje bez obzira u čijem su vlasništvu proizvedeni faktori. -Drustveni bruto proizvod može se posmatrati i analizirati sa različitih stanovišta i tada govorimo o njegovnim sastavnim djelovima.Slijedece mogucnosti: -Struktura po oblastima koje učestvuju u njegovom stvaranju (industrija,poljoprivreda,građevinstvo..), –struktura po vlasništvu – različiti tipovi vlasništva koji postoje u uslovima konkretne zajednice, –naturalna-namjenska struktura s obzirom na namjenu proizvoda i usluga koji sačinjavaju ovaj agregat dijele se na a)proizvodna dobra(sredstva za proizvodnju) i b)potrosna dobra(sredstva za potrošnju), -vrijednostna struktura: kao i u slučaju pojedinacnih dobara tako i u slucaju njihovog zbira u ovom agregatu moguce je razlikovatiA)prenesene i b)neostvareni dio vrijednosti.Preneseni dio vrijednosti sacinjava zbir vrijednostiutrosenih predmeta rada i sredstava za rad.Neostvareni dio vrijednosti ili dodatna vrijednost je dio DBP nastao u aktualnom procesu proizvodnje proizvodno utrosenom radnom snagom.U praksi se koriste dva metoda obračuna društvenoga bruto proizvoda:a)metod praćenja toka finalne proizvodnje(proizvodni pristup)-koji se izracunava sabiranjem:rashodi za licnu potrošnju dobara i usluga,bruto provatne investicije,državni rashodi i saldo izvoza-uvoza.b)Metoda praćenja toka prihoda ili troškova(troškovni pristup)koji se izračunava sabiranjem: najamnina,kamata.renta,drugih prihoda od imovine,indirektnih poreza...2. Dru š tveni neto proizvod predstavlja agregat kojim je sužen obuhvat društvenog bruto proizvoda,a ukljucuje samo dva njegova dijela i to:preneseni dio utrosenih sredstava za rad(amortizaciju)i neostavreni dio vrijednosti(dodatna vrijednost).

13

3. Nacionalni . narodni dohodak prestavlja agregat kojim se izražava dalje sužavanje i u odnosu na drustveni proizvod ,pa obuhvata samo novostvorenu, odnosno dodatu vrijednost stvorenu u procesu reprodukcije.Mjerenjem ekonomskih agregata bavi se društveno računovodstvo koje daje prikaz ukupne ekonomske aktivnosti konkretne društvene zajednice u određenom periodu kroz sistematski pregled strukture i tokova društvene reprodukcije u obliku povezanih sistema računa i tako predstavlja najbolji pokazatelj makroekonomske aktivnosti tajednice.Pomoću tekućih cijena dobijaju se rezultati u tzv.nominalnim izrazima,dok se u stalnim cijenama dobijaju rezultatu tzv.realnim izrazima.Apsolutni iznosi djele se sa ukupnim brojem stanovnika pojeidnih zemalja pa se tako izracunat iznos naziva „per capita“ili po stanovniku.Ovaj podatak se koristi kao jedan od najcescih pokazatelja stepena eko.razvijenosti..NATURALNI(NEMONETARNI)POKAZATELJ EKON. RAZVOJA-koriste za iskazivanje dostignutog nivoa poljoprivrednog i industrijskog razvoja pojedinih zemalja,posebno u okviru brojnih međunarodnih komaparativnih analiza.Najčesći korišćeni naturalni pokazatelj dostignutoga nivoa ekon. razvoja neke zemlje govore o proizvodnji pojedinih prehrambenih artikala(meso,secer,mlijeko),o proizvodnji strategijskih dobara(uglja,nafta,celik)...Ovi pokazatelji se po pravilu,daju u formi „po stanovniku“.EKONOMSKO SOCIJALNI POKAZATELJ EKONOMSKOG RAZVOJA u savremenim uslovima postaju sve znacajnija informacija koja dopunjuje i kompletira sliku o ekon. razvoju koju daju vrijednosni i naturalni pokazatelj.Kao najvazniji ekonomsko-socijalni pokazatelji navode se pokazatelji o promjenama u stanovnistvu ,zaposlenosti,pokazatelji raspodjele bogatstva i siromastva u drustvu..NAUČNO-TEHNOLOSKI POKAZATELJ EKON. RAZVOJA postaju sve znacajnija ilustracija dostignutoga nivoa ekonomskog razvoja pojedinih zemalja.Upotreba tehnologije i znanja pocinje da daje bitan pecat ekonomskom razvoju pojedinih zajednica i da u sve vecoj mjeri utvrđuje mjesto pojedinih zemalja na svjetskoj listi razvijenosti.Postoji veliki broj pokazatelja tehnoloske dinamike i kapaciteta pojedinih zemalja među kojima su najpoznatiji:a)obim i struktura istrazivacko-razvojnoga rada, b)naucno-istrazivacka baza zemlje, c)udio proizvoda novih tehnologija u izvozu, d)patenti i razvijenost proizvodnje i trzista tehnologije, e)tehnoloski trgovinski bilans zemlje.-Ocjena nivoa društvenoga blagostanja neke zemlje mora da obuhvati prije svega elemente:a)sve materijalne uslove zivota i rada, b)stepen svestranoga razvitka licnosti, c)ukupnu rasirenost mreže veza i nacin povezivanja među ljudima, d)obim i metoda ukljucenosti svih clanova drustva u donosenju odluka u daljem drustvenom razvitku, e)razvijenost informacionoga sistema, f)stepen socijalne sigurnosti clanova datog drustva, g)nivo formiranosti građanina svijeta.-Definisanje i mjerenje „kvaliteta zivota“prolazi o dcinjenica da je vrlo slozeno tj.multidimenzionalno bice sa mnogostrukim sposobnostima,potrebama i zeljama da zivi u jednom nizu koncentricnih drustvenih krugova.Zbog toga „kvalitet zivota“ definisemo na dva nacina: Prvo kao stepen koji je neko drustvo dostiglo u svom ukupnom razvoju,tj.u razvoju svih sfera.Ukupan razvoj znaci ukljucuje :bezbjednosni,privredni,zdravstveni,obrazovni,naucni...Drugo,kao stepen u kojem jedno drustvo ostvaruje sve vrijednosti-cijene,skupina i pojedinca koji ga cine,kao i vrijednosti međunarodne zajednice.-Bitan sastavni dio u pracenju ostvarivanja rezultata u ukupnog razvoja cine i potreba pracenja određenog broja skignala koji sta se događa,odnosno kako tece određeni konkretni razvojni proces.Signali se mogu sistematizovati u tri grupe: 1. Signali iz pozicije makropokazatelja : a)kretanje stope akumulacije veca stopa akumulacije zavisi,odnosno njen rast ne znaci i apriorno pozitivan proces u odnosu na njeno stagniranje ili opadanje.Ona zavisi:a)od stepena

14

razvijenosti i od faza razvoja, b)od osnovnih ciljeva razvojne politike c)od odnosa snaga pojeidnih socijalnih grupa, d)od konkretne faze investicionoga ciklusa, e)od međunarodnih kredita i drugih oblika međun. pomoci. Kada je rijec o kretanju akumulacije tri signala su bitna:a)promjena u velicini akumulacije,dali ona ide u pozeljnom pravcu, b)nekontrolisani prelasci kako novcane tako i realne akumulacije u fondove potrosnje, c)ravnomjernije usmjeravanje tokova akumulacije,po privrednim granama i po priv. regionima b)Kretanje prosjecnoga koeficijenta efikasnosti novih ulaganja –ulazi u red onih signala o stanju razvojnog toka koji sobom nosi vrlo mnogo poruka i koji se mogu izvuci razlicite informacije od znacaja za donosenje mnogih bitnih odluka za dalji razvoj. 2. Signali koji dolaze sa trzista - su:a)kretanje trzisnih cijena b)kretanje traznje kratkorocnih novcanih kredita c)kretanje zaliha gotovih proizvoda d)kretanje nezaposlenosti,odnosno kretanje traznje nove radne snage e)kretanje uvoza i izvoza,tj njihovoga odnosa. 3. Signali okruzenja –Tri vrste signala u ovom smislu su od posebnoga znacaja: a)naucne prognoze o novim privrednim oblastima,novim pravcima razvoja i novim sistemima upravljanja razvojem, b)nova naucna i tehnicka odkrica i c)pojava novih struka i novih metoda izgradnje strucnih kadrova.POSEBNI ASPEKTI CIKLUSI EKONOMSKE AKTIVNOSTI ( konjukturni ciklusi ) Trzisni oblik proizvodnje tokom njenoga cjelokupnoga dosadanjeg istoriskoga razvoja karakterise neravnomjerno kretanje u kojem se smjenjuju faze uspona,zastoja i opadanja ekonomskih aktivnosti,a takvo kretanje se zbog periodicnoga ponavljanja naziva ciklusima. Karakteristika:sta,kako,koliko i za koga proizvoditi dobija se ovim pitanjima. a)Uzroci se mogu posmatrati kao :1.potencijalni i 2.stvarni(realni)-Potencijalni uzroci pojavljuju se vec u fazi prelaza neposredne robne razmijene(trampe)u robni promet(od oblika R-R ka obliku R-N-R)kao sredstvo razmijene tezaurisanog novca-blaga,sredstva placanjai svjetskog novca.Sa pojavnom novca kao sredstvo razmijene nastaje mogucnost vremenskog i prostornog odvajanja akta prodaje od akta kupovine robe (R-N od N-R).Tako se prekida trzisna veza izmedju kupoprodajnih operacija od kojih zavisi realizacija proizvedenih dobara.Do slicnih poslijedica dolazi i kod tezaurisanja novca odnosno funkcije kao blaga kada se on povlaci iz opticaja i time uzrokuje smanjenje platezno sposobne potraznje na trzistu a to dovodi do nemogucnosti pretvaranja robne u novcanu vrijednost.Mogucnost proizilazi iz funkcije novca kao sredstva placanja kada se prodaja obavlja bez stvarnoga prisustva novca,odnosno kada kretanje robe od porodavca prema kupcu nije praceno istovremenim kretanjem novca od kupca prema prodavcu,nego između njih uspostavlja kreditni odnos.- Stvarni ( realni ) uzroci ekonomske aktivnosti nalaze se u samoj prirodi trzisnoga nacina drustvene reprodukcije.Osnovni motiv reprodukcije u ovim uslovima je prisvajanje sto veceg profita a u uslovima stalnog zaostravanja konkurenteske borbe,to namece potrebu snizavanja cijene kostanja koje se ostavaruje unapređivanjem produktivnosti rada. b)Faze ciklusa a)kriza b)depresija(zastoj) c)ozivljavanje(oporavak,uspon) d)prosperitet(polet,“bum“konjuktura).-Faza krize oznacava kraj jednoga i pocetak drugoga ciklusa,uzrokuje druge faze i pruza osnov za razumjevanje ciklucnoga kretanja.U vecini slucajeva kriza nastaje neocekivano i brzo u doba visoke poslovne aktivnosti.U vrijeme krize proizvodnja se naglo smanjuje,a taj pada pracen je nizom drugih simptoma.Karakteristike faze krize su :velike zalihe neprodatih roba,pada prodajnih cijena,smanjeno koristenje kapaciteta,suzavanje investicione djelatnosti,likvidacija mnogih preduzeca i banaka..

15

-Faza depresije period u kojem se veoma usporeno zaustavljaju negativni trendovi iz perioda krize i postepeno stvaraju neophodni uslovi za uspostavljanje ravnoteze i nastavak reprodukcije.Tako se postepeno dovodi u ravnotezu odnosa robnih i kupovnih fondova,stabilizacije cijena... -Faza ozivljavanja predstavlja nastavak ekon. aktivnosti na visem nivou.Ova faza se odlikuje promjenom tehnicko-tehnoloske osnove proizvodnje,primjenom nove,efikasnije tehnologije i opreme koji dovodi do vece produktivnosti rada,potpunijim koristenjem kapaciteta,rastom potraznje za radnom snagom,povecavanjem broja zaposlenih... -Faza prosperiteta nastvlja i uvecava ove pozitivne trendove:proizvodnja dostize optimalan nivo,proces investiranja se nastavlja,formiraju se nova preduzeca,raste zaposlenost,cijene i profit;u cijelini postoji najpovoljnija moguca eko. situacija za uspijesno poslovanje.Velika ekonomska kriza -(„Velika depresija“)u periodu 1929-1933god.Karakteristike poremecaja :a)ogromnu nezaposlenost, b)ogroman pad prodajnih cijena, c)ogroman pad međunarodne razmijene, d)ogroman pad ne samo industriske,nego i proizvodnje u vecini djelatnosti,odnosno grana proizvodnje tadasnje ekon. strukture. REGULATIVNE FUNKCIJE DRZAVE Sadrzaj koncepta tzv.ekon. liberalizma kao jedinstvene ekon. teorije i ekon. politike koje teze ka uklanjanju svih ogranicenja i prepreka u eko. sferi drustva i stvaranja uslova za slobodno kretanje robe,radne snage i kapitala,kao i nesmetano djelovanje ekon. zakonitosti u okviru pojedinih drzava i međunarodnim razmjenama.Taj koncept poznat je i pod nazivom laisser faire. Krajem XIX stoljeca pocela se ispostavljati neka ogranicenja u primjeni ovoga koncepta.Izdiferencirale su se dvije oblasti koje su iziskivale potrebu regulisanja izvan kriterija eko. liberalizma;jedna je bila bankarstvo u kojem su se pojavile nacionalne emisione banke kao „javne ustanove pod zastitom drzave i sa drzavnim privilegijama“ cijim polozajem i ekon. snagom su u znacajnoj mjeri bila ogranicena pravila liberalizma u svojoj oblasti; drugo podrucje je međunarodna razmijena u kojoj je primjena ovoga koncepta naisla na otpor zbog razlicitoga nivoa eko. razvijenosti i potrebe nekih zemalja da koristeci drzavni mehanizam primjenjuju privremene odbrambene i zastitne carine dok se njihova industrija ne osposobi za ravnopravnu utakmicu na svjetskom trzistu. prvi kompletan zaokruzen teorijski koncept drzavna intervencija je1936god.dobila u djelu jednog od najcuvenijih ekonomista svih vremena Johna Maynarda Keynesa pod naslovom Opsta teorija nezaposlenosti , kamte i novca.

Historijski pocetak razvoja regulativnih funkcija drzave usmijerena je na rjesavanje dva osnovna zadatka:1- problem ublazavanja ciklicnoga toka eko. aktivnosti u fazama krize i depresije sa svim poznatim pratecim karakteristikama tih faza;taj zadatak se svodi na rjesavanje problema usklađivanja obima i strukture proizvodnje sa nivoom strukturom platezno sposobne potraznje, 2-obezbeđivanje odgovarajuceg tempa ekonomskoga rasta,a ako se radi o zaostalim zemljama,tada narocito u obezbeđivanju ubrzanoga ekonomskog rasta i ravoja.Ovi zadaci ostaju trajna prepokupacija drzavne ekon. aktivnosti ali se uzroci takve njene regulatorne uloge neprekidno povecavaju pa i zadaci koje treba da obavlja.Među uzrocima sirenja drzavne intervencije navodimo:-a)porast međusobne povezanosti i zavisnosti ekonomskih subjekata u okvitima drzavnih zajednica:na taj porast uticu sve sira drustvena podjela rada koja smanjuje samostalnost subjekata,a povecava nivo zavisnosti od okruzenja;povecavanje trosenje razlicitih inputa koj estalno umnozava veze i zavisnosti..

16

-b)rast neizvjesnosti o buducim događajima:niz momenata utice na stalan rast ove neizvjesnosti tako da on namece potrebu uplitanja drzave u razvoj jer mehanizam samoregulacije privređivanja nemoze da se nosi sa tom trzisnom neizvjesnoscu koju treba kontrolisati predupređivati; -c)sirenje monopola i suzavanje konkurencije: neophodna je uloga drzave radi otklanjanja negativnih dejstava ovi zakonitih procesa; -d)sektori djelatnosti netrzisne privrede:ovi sektori u savremenim uslovima rastu brzo i imaju veliki znacaj za ukupno funkcionisanje reprodukcije i drustva kao cjeline,ali posto su ta dobra opste drustvene namjene nemogu se prepustiti privatnom sektoru i nemogu ostavljati na profitnim rezonima, -e)vanjski ili posredni efekti:ove efekte proizvode subjekti,u njima trzisni mehanizam otkazuje,daje pogresne signale, raspoređuje dohodak na pogresan nacin,a sve to namece potrebu intervencije; -f)trzisni mehanizam rezultira nepravicnom raspodjelom dohotka: trzisna raspodjela je drustveno neprihvatljiva i eko. stetna;zato je drzava prinudjena da intervenise oporezivanjem i tako preraspoređuje dohodak prema potrebama obrazovanja,zdravstvene zastite,pomoci siromasnima,nezaposlenima.... -g)usklađivanje razvoja :aktivna uloga drzave ne iscrpljuje se niti ogranicava samo na ublazavanje faza opadanja eko. aktivnosti,nego kako iskustvo i potreba ukazuje i u fazama kada ekonomija prolazi i kroz periode izrazitijeg razvoja.-h)nepotpuna i nejednaka obavjestenost:ovaj momenat dobija na znacaju kako eko.razvoj postaje sve komplik-ovaniji,raznolikiji i međuzavisnij;direktna poslijedica nedovoljne obavjestenosti je ograniecna mogucnost subjekata da traze najbolja eko. rijesenja: Drzava svoje ove funkcije obavlja na dva nacina :1.angazovanjem vlastitih materijalno-finansiskih sredstava; 2.na osnovu zakonskih odredbi-kao sila-bez potrebe angazovanja vlastitih materijalno – finansiskih sredstava; 1a.Drzava –proizvođac kada razmatramo pravce i tenedencije u razvitku i sirenju drzavnih kapitala u savremenim uslovima zapazamo nekoliko karakteristicnih momenata. Kapital se najcesce pojavljuju i sire nerentabilnim granama privrede,u grama u kojima su kapaciteti zastarijeli i stoga iskazuju krupna sredstva za rekonstrukciju i modernizaciju,nadalje u granama kojima se iskazuju krupna ulaganja koja nemoze obezbijediti ili nema interesa da ih obezbijedi privatni kapital,u svim granama kojima su manje privlacne za privatni kapital,a koje pri tome najcesce imaju kljucni znacaj za privredu kao cijelinu. 1b.Drzava-kupac-potrosac Drzava se javlja sa svojom ulogom u najkriticnijoj fazi kruznoga kretanja kapitala (R-N)tj.u fazi u kojoj treba obaviti najdelikatniji akt robne proizvodnje-prestvaranje robe u nova,odnosno realizaciju robe na trzistu.Drzava je ovdje upravo u tome da taj tzv.“smrtni skok“robe pretvori u izvjestan i sto kraci a time obezbijedi nastavak reprodukcije bez prekida,odnosno krize. Budzetski rashodi,odnosno vidovi drzavne potrosnje su:a)drzavne investicije b)transferni rashodi c)rashodi za obrazovanje i nauku d)izdaci za administraciju. 2.Drzava kao sila : a)regulisanje kamatne stope i novcanoga opticaja, b)regulisanje cijena, c)regulisanje radnih odnosa, d)regulisanje investicionih ulaganja, e)mjere protiv monopolizacije, f)vidovi planiranja itd. Politikom kamatne stope, njihovim snizavanjem ili podizanjem drzava regulise priliv,odnosno odliv novcanog kapitala privredi kao cijelini ili iz pojedinih njenih sektora. Sistem investicionih dozvola mnoge drzave nastoje da regulisu ravnomjeran kapital po regionima i grana u okvirima drzave(teritorijalnim-regionalni aspekt razvoja). Politikom demonopolizacije drzave nastoje da otklone nesklad koji uslijed neprekidne koncentracije i centralizacije kapitala nastaje izmedju monopola–oligopola i manjih kapitala,kao i mnogobrojne negativne pratece efekte ovoga procesa(ogranicavanje proizvodnje i sl.)u stvari da otklone

17

nesklad koji koci i ugrozava dalji normlan razvojni tok.Primjenjuju se i razni vidovi planiranja u privedama pojedinih zemlje. Na pojavu ekonomskog planiranja,posebno u zemljama razvijenih trzisnih ekonomija,uticalo je vise faktora: uocena je potreba za sto potpunijim pracenjem ukupnih ekonomskih tokova u zemlji,a to je omoguceno napretkom savremene makroekonomske analize i njene prakticne primjene(drustveno racunovodstvo i dr.),sa jacanjem uloge drzave u ekonomiji raste i njena objektivna odgovornost za cijenu razvoja... Planiranje se u trzisnim uslovima definise kao proces kojim se: a)utvrđuju glavni ciljevi ekonomske politike i naznacavaju prioteti, b)na osnovu definisanih najopstijih ciljeva utvrđuje se eksplicitni ;konzistentni i kvantitativno izrazeni ciljevi razvoja u određenim periodama, c)u odnosu na ciljeve utvrđuje se mjere za ostvarivanje zadataka. U okviru ukupne ekon. politike drzava vodi i politiku cijena,politiku dohotka(zarada),politiku deviznoga kursa,politiku ekonomskih odnosa sa inostranstvom,kao i socijalnu politiku.Drzava ima regulativnu ulogu i u utvrđivanju pravila ponasanja na trzistima robe i usluga,trzistu radne snage,trzistu kapitala,trzistu novca i na deviznom trzistu. Slabosti i nedostaci prilikom vrsenja funkcije drzave među kojima se navode: a)nedovoljna informisanost, b)ogranicene mogucnosti kontrole i uticaja na reagovanje ekonomskih subjekata na aktivnosti drzave; c)ogranicena kontrola nad drzavnom birokratijom, d)ogranicenja vezana za politicki proces odlucivanja . Promjene ostvaruju se :a)kroz promjene u osnovama tehnoloskih procesa ciji najvazniji sadrzaj cine znanje i informacije, b)kroz sistem neđunarodnih ekonomskih odnosa, c)kroz sistem informacija i komunikacija. Promjene se sastoje iz dva bitna elementa: 1.smanjivanje javne –drzavne svojine i njeno transformiranje u privatnu –privatizacija i 2.drzava prepusta kontrolu preduzeca slobodnom djelovanju trzista-liberalizacija.3FINANSIJSKI ASPEKTI EKONOMSKOG RAZVOJAKljučni finansijski aspekti ekon.razvoja su pitanja raspolaganja određenom količinom kapitala,sposobnošću njegovog uvećavanja i efikasnošću korišćenja.U relaciji kapital-akumulacija-investicije-razvoj potrebno je upozoriti na još nekoliko relevantnih odnosa i to:-uvećanje kapitala je ekonomski neophodan uslov razvoja,-kapital-kapitalna dobra su rezultat akumulacije kapitala,-akumulacija je dio novostvorene vrijednosti-dohotka-nacionalnog dohotka,-akumulaciji kapitala pripada veće učešće u rezultatima ekonomskog razvoja u odnosu na druge faktore,-kompleks tehnoloskih promjena,-dopunski izvori akumulacije:domaće banke,strani krediti,poslovna saradnja sa svijetom,privatizacija i ( čuvene ...)a)Finansiranje razvoja domaćom štednjomObim domaće štednje zavisi od:-veličine bruto proizvoda po stanovniku-od stope nacionalne štednjeOva dva makroagregata se nalaze u direktnoj koleraciji,visok nivo bruto proizvoda podrazumjeva visoku stopu štednje i obrnuto.Drugi agregat stopa štednje je od ključnog značaja za dinamiku ekonomskog razvoja.S obzirom na tu činjenicu logično je da se istraživanjem razlika u stopama štednje između zemalja pridaje veliki značaj i pažnja.Sklonost štednji zavisi od: veličine nacionalnog dohotka,raspodjele istog,postojanja odgovarajućih finansijskih institucija... Jedna od vaznijih faktora koji uticu na politiku stimulisanj domace stednje je adekvtno finansijsko okruzenje i finansijski uslovi u zemlji koji djeluju na prikupljanje i kanalisanje stednje od stedisa preko finansijskih posrednika pado preduzeca koje ce da investira.

18

Sektori domaće štednje su: domacinstva, preduzeca i drzava.-Štednja domaćinstva-predstavlja osnovni izvor finansiranja ekon. razvoja u razvijenim zemljama , ima važno mjesto i u nerazvijenim zemljama.Sredsva ove štednje potičo po osnovu prihoda od rada,prihoda od svojine,obuhvataju štednju privatnih i partnerskih preduzeća...Faktori koji opredjeljuju veličinu štednje su:nivo raspoloživog dohotka,raspodjela dohotka,inflacija,...Najvažniji faktor je nivo tj.veličina dohodka i njegova raspodjela.-Štednja preduzeća- ima 2 osnovna izvora:externi i interni.Externi obuhvata dioničarski kapital dok interni izvor se odnosi na reinvestirani profit i amortizaciju.-Štednja države-formira se iz 2 izvora: 1)višak budžetskih prihoda-Kada država vodi politiku budžetskog suficita on može biti korišten za finansiranje razvoja.Pri korišćenju tog suficita preporučuje se njegovo plasiranje posredstvom tržišta kapitala čime se doprinosi efikasnoj alokaciji inveticionih sredstava i povećava nivo domaće štednje čime se djeluje na dinamiku ekonomskog razvoja.Budžetski prihodi:porezi,carine,transferi viškovi javnih preduzeća...Budžetski rashodi:državne investicije,kupovina dobara i usluga,plate državne administracije... 2)štednje javnih preduzeća-je veoma skromna,karakteriše ih odsustvo konkurencije što je jedan od razloga što posluju manje uspješno od privatnih.Oblici javih preduzeća u razvijenim tržišnim privredama:preduzeća u većinskom vlasništvu države(željeznice,telekomunikacije...),preduzeća u mješovitom vlasništvu s tim da država ima kontrolu i odlučujući uticaj na poslovanje i javne korporacije u kojima predstavnici vlasti obavljaju ključne rukovodeće i preduzetničke funkcije.

b) Vanjsko finansiranje ekonomskog razvojaVanjsko finansiranje obuhvata sredstva koja dolaze iz inostranstva,kao dopuna domaćoj štednji,a koja se koriste za finansiranje ubrzanog ekonomskog razvoja.Uloga tih sredstava u razvojnoj funkciji je značajna ukoliko je stepen razvijenosti neke zemlje na nižem nivou tj.što je društveni proizvod po stanovniku niži utoliko je teže finansirati ekonomski razvoj bez zaduživanja u inostranstvu.Angažovanje strane štednje moguće je podjeliti na:privatnu stranu stednju i javnu stranu stednju.1)privatnu stranu štednju-oblici privatne štednje su:a.strane direktne investicije-predstavljaju najpovoljniji oblik angažovanja strane privatne štednje u procesu finansiranja ekonomskog razvoja zemlje domaćina zahvaljujući sljedećim činjenicama:uvoz strane štednje dodatno proširuje mogućnosti investiranja,stimulativno djeluje na inovacionu aktivnost,podiže nivo znanja,stimulativno djeluje na konkurentnost domaćih roba u izvozu...Najznačajniji nosioci stranih direktnih stranih investicija su transnacionalne korporacije.One to čine na 2 osnovna načina:tradicionalnim stranim investicijama formi potpunog ili većinskog vlasnika nad svojim filijalama u inostranstvu i nastupom na svjetskom tržištu klasičnim izvozom.Koristi transnacionalnih korporacija:transferi strane štednje,korisnici ovih investicija dobijaju robe i usluge boljeg kvaliteta i uz niže cijene,država dolazi do budžetskih sredstava....Kritike na račun transnacionalnih korporacija:čest monopolistički položaj,korištenje neadekvatne i zastarjele tehnologije,domaće firme imaju previsoke izdatke za patente i transfer tehnoloških otkrićab.portfolijo investicije u smislu međunarodnog investiranja znače kupovinu stranih vrijednosnih papira(dionica,obveznica...)koji su emitovani od strane domaćih deviznih subjekata.To je indirektni oblik investiranja podsredstvom kojeg se plasira višak štednjeu inostranstvo.Ove investicije pomažu finansiranju poslovnih aktivnosti,ali domaći menadžeri upravljaju firmom,dok

19

strani investitori imaju samo vrijednosne papire koji mpredstavljaju učešće u vlasništvu ili dokaze za potraživanja.c.bankarski zajmovi i komercijalni krediti .- su zajmovi koji se daju po tržišnim kamatnim stopama i ostalim komercijalnim uslovima stranim državljanima ili privatnim firmama.2)javnu stranu štednju- Javni kapital se javlja prvi put nakon Velike ekonomske krize (1929-1933),a nakon II svjetskog rata postaje bitan izvor finansiranja ratom uništenih privreda.Iz aspekta izvora javni kapital se može obezbjediti na osnovu:bilateralni i multilateralni aranzmana.a.bilateralnih aranžmana-ovi aranžmani imaju često vojno-političku konotaciju,investitori ovakvog kapitala imaju za cilj da otvore mogućnosti za investiranje privatnog kapitala,zemlje korisnice su pod jakim uticajem političkog uslovljavanja od strane zemlje povjeriocab.multilateralni aranžmana-najpovoljniji oblik transfera kapitala za zemlje u razvoju.Najveća i najznačajnija institucija za multilateralnu pomoć je Međunarodna banka za obnovu i razvoj-svetska banka,niz regionalnih banaka za razvoj...Pod stranom pomoći kao dodatni način angažovanja strane štednje podrazumjevaju se sve forme međunarodnog transfera novca,roba ili tehnologija koje su najčešće u obliku poklona i koje nije neophodno vratiti ili u obliku kredita koji imaju obično niže kamatne stope,duže periode otplate...Portfolio je:skup finansijskih sredstava koje pojedinac ili predizeće posjeduje u obliku novca ili vrijednosnih papira.POGLAVLJE VI-SVJETSKI EKONOMSKI RAZVOJ1.PregledNajznačajniju karakteristiku dosadašnjeg svjetskog ekonom.razvoja predstavljaju ogromne razlike između razvijenog i nerazvijenog dijela savremenog svijeta koje se uporno održavaju uprkos naporima kako samih nerazvijenih zemalja tako i određenim aktivnostima međunarodnih ekonomskih organizacija i institucija.Ovaj takozvani jaz ima dugu istorijsku prošlost.Period poslije II svjetskog rata se može podjeliti u nekoliko kraćih intervala:a)period 80-tih godina(velike razlike u priraštaju produbile su jaz,stope rasta tadašnjih socijalističkih i razvijenih kapitalističkih zemalja nisu tako se razlikovale da bi došlo do značajnijeg smanjivanja njihovih međusobnih razlika), b)osamdesete godine karakterise neujednačena razvojna dinamika u pojedinim dijelovima svijeta, c) period 90-tih obilježen krupnim promjenama(bivše socijal.zemlje prolaze fazu tranzicije,razvijene zemlje održavaju pozitivne trendove razvoja...)Bitne karakteristike nerazvijenog dijela savremenog svijeta mogu:-visoka stopa nataliteta uz smanjenu stopu mortaliteta, -visok udio radne snage angažovane u poljoprivredi,-visoko učešće primarnih proizvoda i proizvoda niskog stepena obrade u izvozu, -skroman udio štednje stanovništva-nizak nivo primjene tehnologije...Svetska banka kao pokazatelj stepena ekon.razvijenosti zemalja svijeta koristi nacionalni bruto proizvod po stanovniku (GNP-GNI) i pri toj osnovi izvodi sljedece klasifikacije: I GRUPA: 905 ili manje SAD dolara,II GRUPA: srednji od 906 do 11.115 SAD dolara, a)srednji nizi-906 do 3595 $, b)srednji visi- 3596-11115$,III GRUPA: visoki GNI-11116 u vise $.Grupisanje i definisanje karakteristika zemalja savremenog svijeta:Nerazvijene zemlje-karakteristiše ih najniži dohodak po stanovniku u svijetu,većina stanovništva se bavi poljoprivredom,oskudica kapitala,kvalifikovane radne snage,kratak životni vijek stanovništva,slabe političke institucije..Najveći broj takvih zemalja se nalazi u Africi.

20

Tranzicijske zemlje-ove zemlje u najvećem broju slučajeva raspolažu solidnim nivoom obrazovanja stanovništva,značajnim industrijskim sektorom proizvodnje i razvijenom ali zastarjelom infrastrukturom.Zemlje u razvoju-po mnogim pokazateljima zemlje ove grupe se približavaju ili su na nivou prve grupe ali ostvaruju izvjestan razvoj:rast dohodka po stanovniku,nešto viši nivo industrijske proizvodnje...(zemlje Azije,afrike,Latinske Amerike)Nove industrijske zemlje-čine zemlje koje su u posljednje 2 decenije 20 vijeka postigle izvanredno dinamičan razvoj na osnovu značajnih napora u obezbjeđenju akumulacije i investicija-rezultat visoka stopa rasta i dohodka po stanovniku(Malezija,Izrael,Irska,Tajvan...)Visoko razvijene zemlje-Zajedničke karakteristike ovih zemalja su:u ekon.sferi(visok kapital uložen u opremu,visoka produktivnost rada,stabilan politički i pravni sistem), u političkoj sferi(lične sobode,demokratija,višestranački politički sistem), u socijalnoj sferi(briga za siromašne,zdravstvena zaštits,porast nivoa obrazovanja). (Kanada,USA,Japan,zemlje Zapadne Evrope...)Zemlje izvoznice nafte(OPEC)-visok nivo razvoja zahvaljujući ovom energetskom izvoru,potreba komplementiranja ekonomske strukture u funkciji budućeg razvoja,kao i problem ravnomjerne raspodjele dohodka između dijelova ukupnog stanovništva.2. Tri karakteristike:GLOBALIZACIJA-INTERGRACIJA-TRANZICIJAGlobalzacija bi se mogla definisati kao proces ekonomskog ,socijalnog,kulturnog i političkog djelovanja koji prelazi granice samostalnih država.Teoretičari prvi plan globalzacije definišu kao „najvišu formu internacionalizovane ekon. aktivnosti što predstavlja širenje ekono. aktivnosti na globalnom nivou,uz politička i kulturna prilagođavanja koja prate tu ekspanziju“.Glabalizacija ekonomije označava proces u kojem državne i nacionalne granice,postaju mnogo manje značajne zbog niza slijedećih trendova:globalizacije trendova,rastućeg značaja transnacionalnih korporacija,globalnih direktnih stranih investicija,globalzacije kancelarijskog poslovanja i globalizacije turizma.Na globalizaciju svjetske privrede,naročito 60-tih godina 20 vj. Uticalo je više faktora od kojih neki su:-stvaranje međunarodnih finansijskih i trgovinskih organizacija,-intenzivan razvoj svjetske trgovine ,-stvaranje transnacionalnih korporacijačija ekonomska snaga je jača i bogatija od privrede mnogih zemalja u razvoju-razvoj svjetsih tržišta,-stvaranje regionalnih ekonomskih blokova,organizacija i institucija.Razvoj globalizacije i u perspektivi ostaje najznačajnije obilježje toka svjetske privrede.Razvoj i ubrzanje ovog procesa utemeljeno je na tri bitna momenta:-ekspanzivan rast kapaciteta u proizvodnim i uslužnim djelatnostima,-tehnološkom dimenzijom globalizacije,-naglašenim trendom liberalizacije u tokovime svjetske privrede.Efekti procesa globalizacije u odnosu na ekonomski razvoj su:-univerzalnost potrošačkog društva,-povećanje značaja finansijskog kapitala,-povećanje investicija u informatiku i komunikacije,-jačanje značaja i moći transnacionalnih korporacija.Integracija-predstavljaju integracioni procesi,tj.procesi ekonomske integracije više zemalja određenog područja.Integracija znači spajanje pojedinačnih privreda više zemalja u jednu

21

potpuniju međunarodnu cjelinu te predstavlja jednu originalnu istorijsku pojavu koja započinje već nakon II svjet.rata.Integracioni procesi su u svojoj osnovi jedna progresivna istorijska pojava.Ocjene i upozorenja budućeg toka integracije:-osnovna ideja vodilja se sastoji u stvaranju maksimalno liberalne tržišne privrede,takva privreda vodi ka podjeli rada i razmještaju potencijela koji odgovaraju zakonima tržišne privrede,a te zakonitosti vode ka neravnomjernosti u ekonomskom razvoju.Sagledavajući te opasnosti formirala su se nadnacionalna tijela i organizacije kako bi se pomoću njih uticalo na što ravnomjerniji razvitak,skladnu podjelu rada i prevenciju konjukturnih poremećaja.-drugi momenat je odnos integracija i optimalna društvena podjela rada-treći momenat na koji treba ukazati je diskriminacioni karakter integracija.One se i stvaraju radi zaštite i favoriziranja njenih unutrašnjih snaga te kao takve vode ka diskriminaciji prema onima koji su van njenog obuhvata.Tranzicija-Bitan momenat koji karakteriše savremenu svjetsku privredu je proces intenzivnih političkih i ekonomskih promjena kroz koje prolazi značajan dio savremenog svijeta,a koji se uobičajeno zove tranzicija.Osnovne sadržinske odrednice tranzicije:-proces privatizacije-privatiziranje najvećag broja privrednih i neprivrednih subjekata,finansijskih subjekata,povrat vlasništva ranijim vlasnicima.-stvaranje pravnog okvira i ambijenta za aktivnosti privatnog sektora-uspostavljanje odnosa liberalizacije unutar ekonomske sfere-reformisana uloga države6 zapovjesti za male zemlje koje prate savremene svjetske razvojne trendove:-integrisanje u regionalne asocijacije,-prevazilaženje kompleksa veličine,razvijanje spoznaje o prednostima malih,-unapređenje znanja i obrazovanja,-unapređenje ulaznog i izlaznog toka direktnih stranih investicija,-brzo reagovanje na stalno promjenjive vanjske uslove,-produktivna imitacija,asimilacija i adaptacija strane tehnologije3.KONKURENTNOST Predstvlja najnoviji opšteprihvaćen koncept,kreiran u namjeri da se ocjeni sposobost pojedinih nacionalnih ekonomija da postignu održivi ekonomski rast i razvoj u srednjeročnom periodu,kao i mogućnosti države da imaju dugoročno „zdravu“privredu.4 osnovne konkurentske determinante po Porteru „Dijamant nacionalnih prednosti“-faktori prizvodnje(raspoloživost ovim faktorima nije sama po sebi dovoljna za visoku međunarodnu prednost već je bitno da se oni efikasno koriste uz korištenje najsavremenije tehnologije)-uslovi potražnje(utiče na unapređenje poslovanja i inovativnosti preduzeća)-nivo razvijenosti povezanih i pratećih sektora(važno je imati međunarodno konkurentne dobavljače sirovina,reprodukcionih materijala,dijelova,komponenti,opreme)-strategija,struktura i rivalitet firmi.(specifične strategije firmi,njeni ciljevi,dalekovidnost menadžmenta,orjentacija na strana tržišta....doprinose konkurentnosti na stranim tržištima)Klaster-povezanost,sličnih ili komplementarnih ekon. aktivnosti s ciljem poslovnih transakcija,komunikacije i saradnje.Neke od definicija međunarodne konkurentnosti:-sposobnost nacion. privrede ili pojedine firme da ostvare proporcionalno više dobitaka na svjet. tržištu od konkurenata-sposobost da se ostvaruje dinamičan ekonomski rast u dugom periodu

22

-sposobnost zemlje da ostvaruje visoku tekuću produktivnost.Svjetski ekonomski forum je organizator brojnih zapaženih ekonomskih i političkih skupova,najpoznatiji je Svjetski ekonomski forum-održava se u Davosu,Švajcarska.„Index globalne konkurentnosti“ ključni sintetički pokazatelj ukupne konkurentnosti,dijeli eko. razvoj na 3 specifične faze,te svrstava zemlje u 3 grupe u skladu sa njihovom fazom razvoja: 1)zemlje pokrenute faktorima-zemlje se nadmeću na osnovu sredstava kojim raspolažu,radna snaga i prirodni resursi dok se preduzeća nadmeću na osnovu cijena i ostvarenih prodaja, 2)zemlje pokrenute efikasnošću-trebaju započeti sa razvojem efikasnijih proizvodnih procesa i poboljšati kvalitet proizvoda, 3)zemlje pokrenute inovacijama-mogućnosti zemalja da održe dostignuti nivo jeste inovativnost u proizvodnim procesima8 oblasti u koje se grupišu faktori konkurentnosti:1)-ekonomski potencijal privrede, 2)-stepen internacionalizacije privrede, 3)-kvalitet vlasti i državnih institucija,4)-razvijenost finansija,finansijskih tržišta i kvalitet finan.usluga, 5)-razvijenost infrastrukture6)-nivo razvijenosti menadžmenta, 7)-razvijenost nauke i tehnologije 8)-kvalitet stanovništvaObjektivni faktori konkurentnosti:-ekonomske performanse(u 68 faktora ulazi 5 oblasti:1.veličina privrede,njen rast,dohodak po stanovniku,2.uključenost u međunarodnu ekonomiju,3.uključenost u međunarodno investiranje,4.zaposlenost,5.cijene)-efikasnost države(84 kriterija svrstanih u 5 podoblasti:1.javne finansije,2.fiskalna politika,3.institucionalna bankarska struktura,4.makro okviri za poslovanje,5.obrazovanje)-efikasnost poslovanja(obuhvaća 60 faktora i dijeli ih u 3 podoblasti:1.finansijsko tržište,2.menadžment,3.uklapanje u procese globalizacije)-infrastruktura(obuhvata 74 kriterija i dijeli se na 5 podoblasti:1.bazična infrastruktura,2.tehnološka infrastruktura,3.naučna infrastruktura,4.zdravlje i ljudska sredina,5.vrijednosni sistem)

10 zlatnih pravila kojih se zemlja mora pridržavati da bi njena privreda bila i ostala konkurentna:1.stvoriti stabilno i predvidivo pravno okruženje,2.stvoriti fleksibilnu i elastičnu privrednu strukturu,3.investirati u tradicionalnu i tehnološku infrastrukturu,4.promovisati privatnu štednju i domaće investicije,5.razvijati agresivnost na stranim tržištimai atraktivnost zemlje za direktne strane investicije,6.forsirati kvalitet,brzinu i transparentnost u državnoj administraciji,7.održati optimalne odnose između nivoa nadnica,produktivnosti i poreza,8.očuvati socijalnu strukturu otklanjanjem dispariteta plata i jačanjem srednje klase,9.maximalno investirati u obrazovanje,10.uskladiti privredu sa okruženjem i globalizacijom u cilju obezbjeđenja trajnog stvaranja bogatstva i zaštite vrijednosnog sistema koji građani žele. 4.Trendovi budućnosti-Osnovne karakteristike razvoja u prvoj polovini 20 vj. Po američkom naučniku J.Naisbitt-u:Od industrijskog ka informatičkom društvu, od klasične ka viskoj tehnologiji, od nacionalnih ka globalnim ekonomiji,od centralizacije ka decentalizaciji,od institucija ka samopomoci, od hijerarhijske ka mrežnoj organizaciji,od Sjevera ka Jugu, od ili-ili visekratnim opcijama.-Krajem 20 vj.isti autor je osmislio 10 novih megatrendova:ekonomski prosperitet je planetarni fenomen, umjetnost zamjenjuje sport, razvije se tržišni socijalizam, globalizacija stila života, privatizacije države „blagostanja“, region Pacifika postaje ekonomski centar svijeta, porast uloge

23

žene u politici i biznisu, nastupa vijek biologije, uspon vrijednosti etičnosti, odgovornosti, trijumf individualnosti i personalnosti.-Po istom autoru „8 azijskih megatrendova“:od nacionalnih država ka umreženim, od izvozno ka potrošački vođenim, od zapadnog utjecaja ka azijskom putu, od vlade kontrolisanih ka tržišno vođenim, od sela ka supergradovima, ka visokim tehnologijama, od dominacije muškaraca ka usponu žena,od Zapada ka Istoku.-Don Tapskot naglašava nove ekonomske realnosti zasnovane na: znanju, virtualizaciji, molekularizacija, integraciji, ukidanje posredovanja, konvergenciji, inovacijama, neposrednosti ,globalizaciji, neskladu.

Milenijski ciljevi su:iskorijeniti extremno siromaštvo i glad,obezbjediti opšte obrazovanje,unaprijediti jednakost spolova i jačanje pozicije žena,smanjenje mortaliteta djece,unaprijeđenja zdravlja majki,borba sa HIV,malarijom i dr.bolestima,obezbjediti održivost životne sredine i okoline,razviti globalno partnerstvo u cilju razvoja.

Milenijski razvojni ciljevi: Teme i dometi1. Ukinuti krajnje siromaštvo i glad Cilj za 2015. godinu: Prepoloviti broj ljudi koji žive s manje od 1 dolara dnevno i ljudi koji gladuju.2. Postići univerzalno osnovno obrazovanje Cilj za 2015. godinu: Osigurati da svi dječaci i djevojčice završe osnovnu školu.3. Promovirati jednakost u pogledu gendera i osnažiti žene

Cilj za 2005. godinu: Eliminirati disparitete u pogledu gendera u osnovnom i srednjem obrazovanju(željeno).

Cilj za 2015. godinu: Eliminirati disparitete u pogledu gendera na svim nivoima.4. Smanjiti smrtnost djece

Cilj za 2015. godinu: Smanjiti za dvije trećine stopu smrtnosti djece ispod 5 godina.5. Poboljšati zdravlje majkiCilj za 2015. godinu: Smanjiti za dvije trećine broj žena koje umiru pri porodu.

24