ОLLGICA VELKOVIQ

BILJANA MURTOVSKA

LËNDËT E PARA PËR TEKSTILI DHE LËKURË

PËR VITIN E I

DREJTIMI I TEKSTIL-LËKURËS TEKNIKË I TEKSTILIT, TEKNIKË I KONFEKSIONIT, TEKNIIKË PËR

VESHMBATHJET

Skup 2011

Аutorët:Оllgica Velkoviq Biljana Murtovska

Recenzentë:Prof. D-r Lidija Naumovska Prof. Roza Gjorgjieva Prof. Suzana Trendafi llova

Lektor gjuhësor:Sasho Kostovski

Përpunimi kompjuterik:Spase Makovski

Dizajni i kopertinës:Spase Markovski

Përkthyes:Driton Nebiu

Redaktor profesional i botimit në gjuhën shqipe:Prof. dr. Burhanxhait Nebiu

Lektor: Murtez Sejdiu

Botuesi: Ministria e arsimit dhe shkencës e Republikës së MaqedonisëShtypi: Grafi cki centar dooel, ShkupTirazhi: 300

Me vendimin për përdorimin e librit nga lënda, Lëndët e parë për tekstilin dhe lëkurën për vitin e I, drejtimi i tekstil – lëkurës, profi lit arsimor, teknikë i tekstilit, tekniku i konfeksioni dhe veshmbathjes , numër. 22-1043/1 i dates 17.06.2011., i dhënë nga komisioni Kombëtar për tekste shkollore.

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , СкопјеАВТОР: Вељковиќ, Олгица - авторОДГОВОРНОСТ: Муртовска, Билјана - авторНАСЛОВ: Текстилно-кожарски суровини : за I година текстилно-кожарска струка : текстилен техничар, конфекциски техничар, техничар за обувкиИМПРЕСУМ: Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2011ФИЗИЧКИ ОПИС: 1 стр. : илустр. ; 28 смISBN: 978-608-226-311-3УДК: 675.1.03(075.3), 677.03(075.3)ВИД ГРАЃА: монографска публикација, текстуална граѓа,печатенаИЗДАВАЊЕТО СЕ ПРЕДВИДУВА: 07.11.2011COBISS.MK-ID: 89114634

РARATHËNIE

Lëndët e para për tekstilin dhe lëkurën janë një ndër njohuritë themelore të lëndës profesionale që i studion fi jet tekstile natyrore dhe fi jet kolagjenë prej cilave përbëhet lëku-ra. Ky i dedikohet nxënësve të vitit të parë, degës së tekstil- lëkurës, profi lit arsimor, teknikë të tekstilit, teknikë i konfeksionit dhe të veshmbathjes. Libri është përpiluar në bazë të programit mësimor të përgatitur për lëndën e parë për tekstilin - lëkurën, kështu që mundëson nxënësit të marrin njohuritë themelore për fi jet natyrore, fi jet bimore dhe shtazore. Si punonjës arsimor shumëvjeçar, që në mënyrë direkte janë të kyçura në realizimin e kësaj lënde mësimore, por, duke marrë parasysh edhe potencialin e nxënësve që regjistro-hen në këtë drejtim, mendojmë se libri , si mjeti themelor i përfi timit të njohurive, duhet të jetë i qartë, i kuptueshëm,i këndshëm për lexim, i plotësuar me ilustrime. Prandaj, libri është i përcjellë me ndihmësin vizual –CD për arsimtarët,, që është i pasur me fotografi të dhe tekstet e zgjeruara për disa nga lëndët e para. CD-ja arsimtarëve do tu mundësojë zbatimin e IT, kurse nxënësve nga pamja vizuale zgjerimin e diturive dhe me këtë shpresojmë që kjo do të motivojë nxënësit dhe arsimtarët të vazhdojnë me kërkime të mëtejme dhe zgjerimin e diturive nga kjo lami . Qëllimi dhe dëshira jonë për të shkruar këtë libër është që të nxisim interesin më të lartë te popullata e re për këtë profesion, që vështruar historikisht, është një ndër te-knologjitë më të vjetra , që vepron me decenie të tëra , vazhdimisht duke u plotësuar dhe është një faktor i rëndësishëm i jetës së njeriut. Qëllimi i librit është që të nxisë kreativitet dhe qasjen interaktive të arsimtarit dhe nxënësve në përvetësimin e përmbajtjeve mësi-more.

АUTORËT

1. -FIJET E TEKSTILIT DHE VETITË KARAKTERISTIKE TË TYRE 3

1.1. ZHVILLIMI HISTORIK I FIJEVE TË TEKSTILIT 3

1.2. Përdorimi i fi jeve të tekstilit 4

1.3. Prodhitaria dhe konsumimi i i fi jeve të tekstilit në botë 4

1.4. Kuptimi mbi fi jet e tekstilit 5

1.4.1. Ndarja e fi jeve të tekstilit sipas mënyrës së krijimit të tyre 61.5. Struktura dhe vetitë karakteristike të fi jeve 8

1.5.1. Ndërtimi i fi jeve të tekstilit 8

1.5.2. Vetitë e fi jeve të tekstilit 9

1.5.2.1. Finiteti 101.5.2.2. Gjatësia e fi jes 111.5.2.4. Masa specifi ke 121.5.2.5. Forca e shkëputjes 131.5.2.6. Zgjatimi 131.5.2.7. Elasticiteti 141.5.2.8. Forma e prerjes së tërthortë të fi jes 141.5.2.9. Vetit absorbuese të fi jes 141.5.2.10. Vetitë termike 151.5.2.11. Ndikimi i agjenseve kimike mbi fi jen 161.5.2.12. Ndikimi i dritës së diellit mbi fi jen 171.5.2.13. Ndikimi i mikroorganizmave mbi fi jen 17

2 – FIJET BIMORE 18

2.1. PËRBËRJA KIMIKE E FIJEVE BIMORE 19

2.1.1. Struktura e celulozës 19

2.1.2. Materiet përcjellëse të ceulozës 21

2.2. Fijet prej farave -fi jet elementare 23

2.2.1. Llojet e bimës së pambukut 23

2.2.1.1. Kultivimi , mbledhja dhe egrenimi 242.2.1.2. Paketimi dhe standardet për kualitetin e pambukut 28 28 2.2.1.3 Struktura e fi jes së pambukut 292.2.1.4. Vetitë themelore të fi jeve të pambukut 302.2.1.5. Vetitë tjerë të fi jeve të pambukut 322.2.1.6. Klasifi kimi i pambukut sipas kualitetit 332.2.1.7. Përdorimi i pambukut 33PAMBUKU EKOLOGJIK 342.2.2. Fijet tjera nga farat 35

2.2.2.1. Kapaku 352.2.2.2. Аkoni 362.3. Fijet prej liko – fi jet teknike 37

2.3.1. Lini 38

2.3.1.1. Përfi timi i fi jeve 39

2.3.1.2. Struktura e fi jeve të linit 432.3.1.3. Vetitë e fi jeve të linit 442.3.1.4. Përdorimi i fi jeve të linit 452.3.2. Kanpi 46

2.3.2.1. Përftimi i fi jeve të kanpit 462.3.2.2. Struktura e fi jeve të konopit 482.3.2.3. Vetitë dhe kualiteti i fi jeve të konopit 482.3.2.4. Përdorimi i fi jeve të konopit 492.3.3. Jutë 50

2.3.3.1. Struktura dhe vetitë e fi jeve të jutës 512.3.3.2. Përdorimi i jutës 522.3.4. Ramia 52

2.3.4.1. Përfi timi i fi jeve të ramiasë 522.3.4.2. Struktura dhe vetitë e fi jeve të ramiasë 522.3.4.3. Përdorimi i fi jeve të ramiasë 532.4. Fijet nga gjethet dhe frutat 54

2.4.1. Lini i zelandës së re 54

2.4.1.1. Struktura, vetitë dhe përdorimi i fi jeve të linit të zelandës së re 552.4.2. Маnila 55

2.4.2.1. Struktura , vetitë dhe përdorimi i fi jeve manila 562.4.3. Rafi ja 57

2.4.4. Fijet prej agavës 58

2.4.4.1. Struktura , vetitë dhe përdorimi i fi jeve të agavës 592.4.5. Ananasi 60

2.4.6. Fiet e kokosit 61

3 – FIJET E GJALLESAVE 63

3.1. VETITË E PËRGJITHSJME TË FIJEVE PROTEINIKE 63

3.1.1. Pëerbërja kimike dhe struktura e fi jeve proteinike 63

3.1.2. Amfoteriteti i leshit dhe mëndafshit 67

3.1.3. Ndikimi i acideve dhe alkalive 67

3.1.4. Veprimi i mjeteve oksiduese dhe reduktuese 67

3.1.5. Ndikimi i ujit dhe avullit të ujit 68

3.2. LESHI 69

3.2.1. Llojet e deles dhe leshit 69

3.2.2. Përfi timi i leshit 71

3.2.2.1. Leshi i qethur 713.2.2.2. Leshi nga lëkurëpunuesi (tabaku ) 763.2.2.3. Leshi i regjeneruar 763.2.3. Struktura dhe vetitë e përgjithshme të fi jes së leshit 76

LESHI ORGANIK -ЕКО LESHI 823.3. Fijet nga kafshët tjerë 84

3.3.1. Fijet e dhisë 84

3.3.1.1. Moheri 843.3.1.2. Leshi i kashmirit 853.3.1.3. Fijet kostretë 873.3.2. Fijet e devesë 87

3.3.2.1. Leshra të ngjashëm me fi jet e devesë 88 3.3.2.1.1. Fijet e lamës 883.3.2.1.2 Fijet e alpakës 893.3.2.1.3 Fijet e vikunjas 903.3.3. Fijet e lepurit 91

3.4. Lëkura natyrore dhe gëzofi –fi jet e kolagenit dhe të krtatinës 92

3.4.1. Lëkura brut 92

3.4.1.1. Ndërtimi histologjik i lëkurës brut 923.4.1.2. Përbërja kimike dhe struktura e lëkurës brut 943.4.2. Ndarja dhe llojet e lëkurës brut 96

3.4.2.1. Lëkurat e mëdha 97

3.4.2.1.1. Lëkura e kafshëve 973.4.2.1.2. Lëkura e viçit 983.4.2.1.3. Lëkura e kalit 993.4.2.2. Lëkurat e kafshëve të imët 99

3.4.2.2.1. Lëkurat e deles dhe e qengjit 993.4.2.2.2. Lëkurat e dhisë dhe e edhit 993.4.2.3. Lëkurat e derrit 99

3.4.2.4. Lëkurat e kafshëve tjerë e të zvaranikëve 100

3.4.3. Llojet e lëkurave të gatshme 101

3.4.3.1. Lëkura e epërme 1023.4.3.2. Lëkura për veshjet dhe astarë 1033.4.4. Gëzofi 103

3.4.4.1. Gëzofët natyror 1043.4.4.2. Gëzofi nga kafshët shtëpiake 1053.4.4.3. Gëzofi nga kafshët e egra 1063.4.4.4. Konfeksioni i gëzofi t 1063.4.4.5. Deponimi , ruajtja dhe paketimi i lëkurave të gatshme, gëzofëve dhe të konfeksionit 1073.5. Mëndafshi natyror 108

3.5.1. Zhvillimi i krymbit tjerrja e fi jes 109

3.5.2. Struktura dhe vetitë e mëndafshit 111

3.5.3. Përdorimi 112

3.5.4. Fijet e mëndafshit nga krymbat e egra dhe marimangat 113

LITERATURA 115

3

1 – FIJET E TEKSTILIT DHE VETITË E

TYRE KARAKTERISTIKE

1.1. Zhvillimi historik i fi jeve të tekstilit

Një prej nevojave themelore të njeriut ka qenë gjithmonë , por, edhe sot është që të vishet,me qëllim që të mbrohet nga ndikimet e jashtme atmosferike. Në fi llim janë përdor materialet natyrore, të papërpunuara, që njeriu i ka gjetur në afërsi në natyrë: lëkurë, gëzofi , leshi, gjethet. Kanë kaluar shumë shekuj dhe të jepet shumë mund derisa njeriu ka fi lluar të ndajë fi jet nga bimët dhe të përpunojë lëkurën e kafshëve që të bëjë të përshtatshëm për përdorim. Fijet natyrore që janë përdor disa shekuj p.e. re janë: lini, konopi, leshi dhe mëndafshi.

Egjiptianët e vjetër e kanë përdor linin për të bërë veshjet e tyre . Konopi është përdor jo vetëm për veshjen, por, edhe si lëndë e para energjetike, për nxjerrjen e vajit prej tyre dhe për bërjen e ilaçeve. Leshi, dhe fi jet tjerë, janë përdor qysh nga koha parahistorike. Mëndafshi ka prejardhjen nga Kina, ku pëlhurat prej mëndafshi janë përdorë në oborrin mbretëror dhe kanë pasqyruar fuqinë dhe pasurinë. Në shumë shënime, shumë shekuj para erës së re është treguar për përdorimin e pambukut në Indi dhe në Egjiptin. Në shek. 18-të është shpikur edhe makinë për përpun-imin e pambukut, kështu që fi jet e pambukut bëhen një prej lëndëve të parë kryesore të industrisë tekstile, që padyshim mbetet i tillë edhe sot. Fillimi i prodhimit të fi jeve kimike daton prej vitit 1846, nga zbulimi i rastësishëm i profesorit të kimisë në universitetin e Bazelit, Shenbajn, i cili ka zbuluar se pambuku nën veprimin e përzierjes së acidit nitrik dhe sulfurik, shndërrohet në një substancë të tretshëm, që mandej mundet të përdoret për prodhimin e fi jeve. Disa dekada më vonë, shkencëtari francez Shardone, e ka formësuar tretësirën e nitrocelulozës në fi je, kështu që prej asaj kohe fi llon prodhimtaria industriale. Për këtë arsye, Shardone llogaritet si themeluesi i prodhimtarisë industriale të fi jeve. Duke zgjedhë problemin e tretshmërisë së celulozës, fi llon zbatimi i sajë edhe në prodhimin e fi jeve tjerë (të bakrit, viskozës dhe fi jeve të acetatit). Nga fi llimi i shekullit të kaluar, edhe një lëndë e parë natyror përdoret për prodhimin e fi jeve kimike. Këto janë albu-minat (proteinat), të fi tuar nga qumështi, misri dhe soja. Kah mbarimi i viteve të 40- të shek. 20, më parë në ShBA, mandej edhe në Gjermani, fi llon prodhimtaria e fi jeve sintetike të para -fi et poliamide. Pas luftës së dytë Botërore prod-hohen edhe fi jet e para poliesterike edhe atë në Mbretërinë e Bashkuar. Në vitet e 60-ta të shekullit të kaluar, në SHBA fi llon prodhimi i fi jeve poliakrilnitrilike . Në këto vite zbulohen edhe fi jet polipropilenike, në Itali dhe Gjermani. Prodhimi i shumicës së fi jeve sintetike bëhet në periudhën midis viteve 1960 deri në 1970, edhe atë, falë naftës si lëndë e parë më e lirë.

4

Kur bëhet fj alë për zhvillimin e prodhimtarisë së fi jeve të tekstilit, duhet të përmen-det emri i shkencëtarit gjerman Shtadinger, i cili për herë të parë sqaron kuptimin molekulë e madhe – makromolekulë, përkatësisht polimerin. Njohuritë e tij e hapin rrugën e krijimit të fi jeve polimerike dhe prodhimtarisë së një numri të madh fi jesh kimike me vetitë të ndry-shme, mundësisht dhe përdorimesh.

1.2. Përdorimi i fi jeve tekstile

Fijet tekstile janë të ndërtuara prej shumë molekulave të gjata - makromolekulave ose polimerë. Polimerët krijohen duke u lidhur molekulat e monomerit që nga ana tjetër janë të ndërtuara prej atomeve ose grupeve atomike. Nëse makromolekulat krijohen në natyrë, atëherë janë рolimerët natyror dhe prej tyre krijohen fi jet natyrore. Nëse, polimrët natyror përpunohen në aspektin industrial dhe prej tyre fi tohen fi jet, atëherë këto janë fi jet

kimike nga polimerët natyror. Nëqoftëse monomerët janë nxjerr nga nafta, gazi nëntokësor ose nga karboni që midis tyre kompozohen, atëherë krijohen polmerët e sintetizuara, fi jet

sintetike. Zbatim më të gjerë nga fi jet tekstile është në prodhimin e tjerës nga e cila prod-hohen pëlhurat dhe thurjet, veshjet dhe gjësendet për amvisëri. Fijet tekstile që janë tepër të shkurtë nuk mund të thuren, por mundet të përdoren në prodhimin e tekstilit që nuk është thurur , por gjen përdorim në amvisëri, në mjekësi dhe në industri. Me zhvillimin e teknikës , fi jet kanë fi lluar të zbatohen edhe për qëllime teknike ,edhe atë në shumë degë të ndryshme industriale, për prodhimin e: fi ltrave, sitave, rrjeteve, shiritave transportuese, në gomat e automobilave dhe avionëve, si dhe në përforcimin e materialeve kompozite etj . Ekzistojnë edhe fi je për zbatim special. Prodhim i tyre nuk është masive si te fi jet tjera tekstile dhe nuk kanë zbatimin aq të gjerë, por, gjithnjë e më shumë marrin pjesë në shumë veprimtaritë e njeriut. Kryesisht këto janë fi jet që përdoren në mjekësi, ku zëvendë-sojnë ndonjë pjesë të organizmit të njeriut (eshtrat, nervat), mandej fi jet që përdoren në hulumtimet kozmike, në elektronikë dhe telekomunikacion dhe fi jet që përdoren për qël-lime ushtarake.

1.3. Prodhimtaria dhe konsumi i fi jeve tekstile në botë

Deri kah vitet e 40- ta të shekullit të kaluar janë përpunuar fi jet natyrore dhe fi jet kimike të celulozës (bakrit dhe viskozës ).Me rritjen e numrit të popullatës së botës, zgjero-het edhe zbatimi i fi jeve, por bëhet edhe ndryshimi i llojeve të fi jeve që përdoren. Kjo shihet edhe nga zmadhimi i prodhimtarisë së fi jeve kimike, kështu që prej viteve 70-ta deri në vitin 94-të të shekullit të kaluar, bëhet një zhvillim i hovshëm në prodhimtarinë e fi jeve kimike.

5

Таbela 1. – Prodhimtaria e fi jeve tekstile në botë , në periudhën ndërmjet viteve prej 1970 deri në vitin 1994( paraqitura në 1000 t)

Viti Pambuku Leshi Mëndafshi Fijet e ngurta

Fijet kimike Përgjithësisht

1970 11.784 1.659 56 4.856 8.407 26.7611980 13.884 1.599 64 4.800 14.182 34.5291990 18.714 1.966 65 4.900 19.057 43.5401993 18.494 1.682 68 4.900 25.000 50.1441994 18.600 1.634 69 4.900 26.000 51.203

Ky trend i zmadhimit të prodhimtarisë së fi jeve kimike në krahasim me ato natyrore është evident edhe sot, kjo vërehet edhe prej grafi kut num. 1. ku fi jet kimike dukshëm e tejkalojnë fi jet natyrore.

Fije kimike

Fije natyrore

FIJET NATYRORE DHE ATO KIMIKE

PËRDORIMI I TYRE Miliona tone

Grafi ku numër 1 –raporti midis prodhimit dhe përdorimit të fi jeve natyrore dhe kimike

Për këto shkaqe ,Asambleja e përgjithshme e OKB, vitin 2009 e shpali për vitin ndërkombëtar të fi jeve natyrore, me qëllim që të nxitë prodhimtarinë e fi jeve natyrore (më shumë për këtë në –CD-në).

1.4. Kuptimi i fi jeve tekstile

Fijet tekstile janë të gjithë fi jet natyrore, artifi ciale dhe sintetike që me strukturën dhe vetitë e tyre që kanë, e bëjnë të përshtatshëm për prodhimin e pëlhurave thurjeve dhe të produkteve përfundimtare. Këto janë lëndët e parë themelorë për industrinë e tekstilit . Sipas gjatësisë, fi jet tekstile ndahen në fi jet me gjatësi të kufi zuar - fi jet shtapelë

dhe fi jet me gjatësi të pakufi zuar fi jet elementare.

6

Të gjithë fi jet natyrore, përveç fi jeve të mëndafshit, janë në formë të fi jeve shtapelë, kurse fi jet kimike mundet të prodhohen si fi je shtapelë po ashtu edhe si fi je elementare. Nëse prodhohen si fi je të mëvetësuara elementare, atëherë këto janë monofi lamentë, por, nëse prodhohen si tufë fi jesh , atëherë këto janë multifi lamentë ose vetëm fi lamentë.

Tjerrja e fi jeve shtapele paralele quhet tjerë. Po ashtu duke tjerrë fi jet elementare fi tohet tjera.

1.4.1. Ndarja e fi jeve tekstile sipas mënyrës së përfi timit

Sipas mënyrës së përfi timit, fi jet tekstile mundet të ndahen në natyror dhe kimik

(industrial). Sipas defi nicionit, fi jet natyrore janë fi jet që gjenden në natyrë. Këto ndahen në fi jet:

• оorganike • Inorganike (mineralore).

Fijet organike natyrore , varësisht nga natyra e prejardhjes, ndahen në fi jet :

• bimore (të celulozës ) • shtazore (proteinike ).

Ndarja e fi jeve natyrore është treguar në skemën numër 1 . Fijet kimike quhen edhe si fi je industriale ngase prodhohen në industri. Disa prej tyre prodhohen nga lëndët e para me prejardhje natyrore, celuloza (viskoze dhe acetatë), ose prej proteinave (kazeinike dhe bimore), kurse disa tjerë sintetizohen në industri dhe quhen fi je sintetike. Mënyra e ndarjes së fi jeve kimike është treguar në skemën numër 2.

���$����

����

"���$����$�$��

�(?

� ���$�� ��

���+�� ($���)

��������@���

�������$�

�������

��������� ?�����&��)

���$�� ��

�������

A���������&�����

� �������� - $��

��<���

�#�

��$

���

���$�� ���������

��$��

�����

� �

�����

�?�

"���-�� ������

�������$�(��������$�

-��%� ���$��

��������&�����

����$�B���$

� �)

�����

-���*��-���

��$�� ����������?�

���#��

�&+���

�

���

�

FIJET NATYRORE

ORGANIKE INORGANIKE

Bimore (celulozni)

Të kafshëve(proteinike)

Azbest

Fije prej fare

Fije prej trungu (korja)

Fije prej gjetheve

Fije prej frutave

Lesh Fije tjetër Mëndafsh

Pambuk Kapok Azon

Leon Konop

Juta Ramija ZhukaHitha

Manila Lenë e Zelandës

së ReSisal – Konop

Rafi ja

Kokos

Delja DeveDhiaLama

AplekaLepuri

Egërsira shtëpiake

Disa lloje të merimangave

Skema num. 1. – Ndarja e fi jeve natyrore.

7

"�

D�����&�

���$�&��?�����

����?����E�$����

"������ �������

������� �����

��

���������

�

"��

��&������

�#���

����

������$�

&����$�������� �����$�

���

"��"���

"����$�"����

"������"������

"��������<"�

���

;�A���� ������

�������$� ��������

�������� (PA)�������$� (PES����������� (

���������$� (P����������� (P�����$������ (<�����������$�����������$��������� (PUE

)S)PAC)

PP)PVC)(PVA)� (PTFE)

)

��

���$����

��#�����

� A���

����

Fijet kimike

Organike Inorganike

Polimerët natyror

Polimerët sintetik

Qelqor

Celuloze

Viskozik Acetate

ТriacetateTë bakrit

Tjerrje prej letrës

Metalike

Proteinike

KazeinikeTretëse

proteinike

Poliamide (PA) Poliesterike (PES)

Poliakrilnitrilike (PAC)Polipropilenike (PP)

Polivinilkloridike (PVC) Polivinilakoolike (PVA)

Politetrafl uoretilenike (PTFE) Elastomerët poliuretanike (PUE)

Skema num 2. – Ndarja e fi jeve kimike.

PYETJET

1. Cilat nga fi jet emërtohen si polimerë natyror?2. Cilat nga fi jet quhen fi je kimike?3. Cilat janë fi jet sintetike?4. Defi no nocionin fi je tekstile!5. Në se dallohen fi jet shtapelike nga ato elementare?6. Çka paraqet tjerë?7. Si bëhet ndarja e fi jeve tekstile sipas mënyrës së përfi timit?8. Cilat fi je kimike janë nga polimerët natyror?9. Bëre një skemë të zbrazët dhe mundohu ta plotësosh këtë.

8

1.5. STRUKTURA DHE VETITË KARAKTERISTIKE TË FIJEVE

Fijet e tekstilit janë të ndërtuara prej molekulave shumë të gjata -makromoleku-

lave ose polimerëve. Polimerët krijohen duke u lidhë molekulat e monomerëve që vetë janë të ndërtuara prej atomeve ose grupeve atomike . Mënyra e lidhjes së molekulave të monomerëve në makromolekulë , mund të trego-het në shembullin në vijim.

MONOMER MONOMER MAKROMOLEKULË (POLIMER)

Nëse makromolekulat krijohen në natyrë , atëherë këto janë polimerët natyror (biopolimerë) dhe prej tyre kri-johen fi jet natyrore. Polimerë natyror celuloza dhe albu-minat. Nëse polimerët natyror përpunohen në industri dhe prej tyre fi tohen fi jet, atëherë këto janë fi jet kimike nga polimerët natyror. Nëse nisemi nga monomerët që janë krijuar nga nafta, gazi natyror ose karboni, këta midis tyre komponohen , atëherë krijohen polimerët e sintetizuara

nga cilat fi tohen fi jet sintetike.

1.5.1. Struktura e fi jeve tekstile

Gjatë kohë është menduar , se molekulat e gjata – makromolekulat në fi jet e tekstilit nuk kanë ndonjë ren-ditje të rregullt. Por, falë kërkimeve rengenografi ke, është përfunduar se molekulat janë të renditura në mënyrë të rregullt për gjatësinë e fi jes, por kanë edhe pjesë ku renditja nuk është e rregullt .Pjesët ku makromolekula ka renditje të drejtë quhet zonë kristalore, kurse pjesa e fi jes ku makromolekulat nuk kanë rend janë zonë amorfe dhe këtu kryesisht gjenden ska-jet e makromolekulës (fi g. num. 1 a). Vetitë e fi jeve në mënyrë direkte varen nga pjesët kristalore dhe amorfe të bimës . Mbi vetitë e fi jeve të tekstilit ndikojnë orientimi i makromolekulës ndaj boshtit të zgjatur të fi jes.

Figura num. 1- Ndërtimi i brendshëm i fi jes : а) К-zonat kristalore А- zonat amorfe , b ) fi jet me shkallë të lartë të

orientimit

Figura num. 2 - Orientimi i fi jeve

9

Ekzistojnë fi je me shkallë të lartë orientimi të makromolekulës (fi g. num. 1 b ) dhe këto molekula kanë orientime gati paralele të njërës dhe tjetrës, ndaj boshtit të fi jes. Te fi jet me shkallë të ulët të orientimit (fi g.num. 2 а), makromolekulat gjenden në kënde të ndryshme njëri ndaj tjetrit dhe ndaj boshtit të paramenduar të fi jes. Nëse molekulat janë paralel njëri ndaj tjetrit, kjo nuk do të thotë se edhe fi ja ka orientim paralel ndaj boshtit të fi jes (fi g. num. 2 b ). Orientacioni i molekulave që e krijojnë vargun makromolekular, te fi jet natyrore, krijohen gjatë kohës së zmadhimit të fi jes. Te fi jet kimike orientacioni i makromolekulave ndaj boshtit të fi jes, arrihet men-jëherë pasi fi ja të fi tohet duke e tërhequr –zgjatur (fi g.num. 3) në ç’rast zmadhohet edhe forca e fi jes. Nga ana tjetër, te fi ja zvogëlohet aftësia për thithjen e ujit (lagështisë), fi jet e këtillë më vështirë ngjyrosen. Zonat e kristalta në fi jet natyrore, ku molekulat e vargjeve makromolekulare kanë renditje të drejtë, janë me formë të zgjatura dhe emërtohen fi brilë.

Varësisht prej numrit të makromolekulave që e përbëjnë fi brilin, ekzistojnë më shumë lloje të tyre (forma strukturale ) të fi ibrilëve nga të cilat përbëhen fi jet (fi g.num. 4). Struktura më e vogël e një njësie të fi jes është fi brili

elementar.

Më shumë fi brile elementare krijojnë mikrofi brilin,

kurse më shumë mikrofi brilët krijojnë makrofi brilë. Tufëza makrofi brilësh krijojnë qelizën te fi jet natyrore, kurse te fi jet kimike –shtresë. Shumica e fi jeve natyrore janë shumëqeli-zorë, vetëm pambuku është fi je njëqelizore. Mëndafshi na-tyror është fi je e vetme natyrore që nuk ka strukturë qeli-zore, por strukturë shtresore sikurse fi jet kimike.

1.5.2. Vetitë e fi jeve të tekstilit

Me termën vetitë e fi jeve të tekstilit, të një grupi fi jesh tekstile, nënkuptohen shumë karakteristika që kanë fi jet, por që janë të rëndësishëm për sjelljen e tyre gjatë procesit të përpunimit dhe të produkteve të gatshme. Vetitë e fi jeve të tekstilit varen nga lloji i bimës , nga cila pjesë e bimës merren fi jet, prej kushteve të kultivimit dhe mënyrës së fi timit të fi jeve. Vetitë e fi jeve kimike varen, nga mënyra e zgjidhjes së procesit për përfi timin e tyre, realizimin e procesit teknologjik dhe përpunimit.

mos orientimi amorf

orientimi fi bril

Figura. num. 3. – Ndryshimi i strukturës së fi jes nga të zgjaturit.

mikrofi bril

makrofi bril

snop fi brile

shtresa në fi je

fi bril elementar

Fotografi a nr. 4 –Model i me strukturë fi brile

10

Vetitë e fi jeve të tekstilit mund të grupohen si: • Vetitë gjeometrike dhe • vetitë fi ziko-mekanike.

Në vetitë gjeometrike marrin pjesë:

• fi niteti , • gjatësia e fi jes • kaçurrelja • dhe masa (pesha) specifi ke.

Në vetitë fi ziko- mekanike marrin pjesë:

• forca e shkëputjes • qëndrueshmëria dhe • elasticiteti. Vetitë që burojnë nga vetë substanca:

• sjellja ndaj agensëve dhe • përmbajtja e përbërjeve dhe të papastërtive etj.

Përpunimi i fi jeve të tekstilit në tjerzë nuk mundet të paramendohet pa pasur njo-huri mbi vetitë e fi jeve të tekstilit. Këto në mënyrë direkte ndikojnë edhe në vetitë e tejrzës, pëlhurës, thurjes dhe të produkteve fi nale të tekstilit.

1.5.2.1. Finiteti

Finiteti , përveç gjatësisë , është një prej vetive më të rëndësishme të fi jeve të tek-stilit. Me fj alën fi nitet të fi jes kuptohet raporti midis masës së fi jes dhe gjatësisë së fi jes së tekstilit ose trashësia e sajë , përkatësisht diametri. Finiteti e fi jeve natyrore varet nga lloji biologjik dhe kushtet e zhvillimit të fi jes . Fijet natyrore janë me diametër të ndryshueshëm me gjatësinë e fi jes dhe ky zvogëlohet prej rrënjës kah maja. Finiteti i fi jeve natyrore varet prej llojit të fi jes dhe mundet të tregohet duke matë di-ametrin në mikrometra (μm) ose me njësinë specifi ke siç është mikroneri, indeksi mikromer, siç është rasti me pambukun . Trashësia e fi jes kimike , në dallim prej atyre natyrore , është e njëtrajtshme për gjatësinë e fi jes , kurse hollësia në vend të diametrit, tregohet me teks (tex) që paraqet masën e një gjatësie të fi jes , prej 1000 m, të treguara në grame (g).

����� ���

�

Përveç njësisë tex (teks), zbatohen njësitë më të vogla si dhe më të mëdha:

• tex – masa në grame e 1000 metrave (të tjerzës ose të penit) • dtex (deciteks ) – masa në grame e 10000 metrave (për fi jet)

11

• ktex (kiloteks ) – masa në grame e 1 metri (fi jeve në formë të shiritit).

Hollësia e fi jes e përcakton rrjedhën e prodhimtarisë së tjerës dhe vlerën zbatuese të fi jes. Nëse në tjerën ka më shumë fi je me hollësi të duhur, atë e bëjnë kompakte, zmadhohet fërkimi i ndërmjetme i fi jeve, kurse me këtë zmadhohet forca. Prej tjerës së hollë prodhohen pëlhura të lehta dhe të thurët që janë të butë, elastikë, të plotë, me strukturë stabile, kurse produktet e tekstilit si pëlhura për veshjet qëndrojnë bukur në trupin dhe kanë pamje të bukur.

1.5.2.2. Gjatësia e fi jes Gjatësia e fi jes paraqet largësinë më të madhe ndërmjet dy skajeve të fi jes. Tregohet me milimetra (mm), metra (m) ose kilometra (km). Kjo veti është shumë e rëndësishme në prodhimin e tjerës . Fijet tepër të shkurta nuk mund të tjeren. Nëse fi jet janë të gjata, do të krijohet tjerzë e njëtrajtshme dhe më e fortë. Fijet natyrore janë me gjatësitë shumë të ndryshme (si fi jet bimore , ashtu edhe fi jet shta-zore). Prandaj, për të llogaritur gjatësinë e fi jeve natyrore merret vlera mesatare aritmetikore, që shkurtimisht emërtohet si. shtapel. Sipas gjatë-sisë fi jes (shtapelit), dallohen shtapelë të gjatë, të mesëm dhe të shkurtë. Në sisteme të ndryshme të tjerrjes (krehjes, gjysmë krehja, etj) përdoren shtapela të ndryshme (natyror, tjerës, tregtar, maksimal dhe shtapel të mesëm). Shtapeli i mesëm është vlerë mesatare i një numri të caktuar fi jesh të analizuara. Teorikisht, fi jet kimike kanë gjatësi të pakufi zuar. Nga kjo del se në industri mundet të fi tohen me gjerësi shumë të lartë (pejtë elementar). Sipas nevojës, këto mundet të priten në fi je me gjatësi të kufi zuara dhe atë:

• fi jet kimike të llojit të pambukut (priten sipas gjatësisë së fi jeve të pambukut) • fi jet kimike të llojit të leshit (priten sipas gjatësisë së fi jeve të leshit)

• fi jet kimike të llojit të qilimit.

Gjatësia e fi jes mundet të përcaktohet në mënyra të ndryshme (matja e gjatësisë: fi jeve të veçanta , fi jet që nuk janë të klasifi kuara, matje manuale, dhe matja në mënyrë të vazh-dueshme duke matur në shtapel aparatin, ku në mënyrë direkte lexohet gjatësia, jo njëtrajt-shmëria dhe shpërndarja e fi jeve sipas gjatësisë). Gjatësia e fi jes (qimes) është cilësia më e rëndësishme dhe prej saj varet procesi i tjerjes dhe kualiteti i tjerës. Tjera që është bërë prej fi jeve të gjatë është e njëtrajtshme, lëmuar, më e fortë dhe e kundërta e kësaj. Çmimi i pambukut, leshit dhe fi jeve tjera varet prej gjatësisë , hollësisë (fi nitetit) dhe pastërtisë.

Figura nr. 5. – Shtapeli i fi jes

12

1.5.2.3. Кaçurelësia (valëvalësia)

Kaçurelësia e qimeve është përhapja në gjatësi në një rrafsh (kaçurelësia dydimen-zionale) dhe në dy rrafshe (kaçurrelësia tredimenzionale). Shumica e fi jeve natyrore dhe kimike janë kaçurelë dydimenzionale . Leshi dhe qimet dy komponetëshe kanë kaçurelësi trodimenzionale ( spiralore). Forma valore e qi-meve natyrore buron nga struktura , në vetë natyrën e fi jes , dhe krijohet gjatë kohës së rritjes së fi jes . Forma valore e fi jeve kimike krijohet në procesin e prodhimit. Forma valore e fi jeve të viskozës, psh ,krijohet në procesin e fi jëzimit të tretësirës së viskozës, kurse të fi jeve sintetike , nga përpunimi termo mekanik i i fi jeve të posakri-juara Kaçurrelësia e fi jeve tregohet me llojin dhe formën e tyre, numrit të tyre në gjatësi prej 10mm dhe qëndruesh-mërisë së valëve ndaj ngarkimit dhe tërheqjes. Varësisht prej formës të valëve, dallohen disa shkallë të gjendjes valë valë si.. shumë dobët, mesatar kaçurelor dhe në formë lafshit, shumë kaçurelor (fi g nr. 6). Kaçurelësia e zmadhon sipërfaqen nëse fi jet dhe deri ka ndikim pozitiv mbi tjerën. Kaçurrelësia e lartë mundet të pengojë në procesin e tjerjes. Prandaj, fi jet duhet pjesërisht të drejtohen (psh, në prodhimtarinë e tjerës së leshit ). Forma valore e fi jes, tjerës dhe prodhimeve të tekstilit i bën më voluminoz këto, në prekje më të butë, izolim të nxehtësisë më të mirë, më mirë e thithin lagështinë dhe djersën. forma valore po ashtu ndikon edhe në elasticitetin, formës së qëndrueshme, lëmshimit, cilësisë fi ziologjike, prekjes, rënies, si dhe në ndotjen e materialeve dhe produkteve të tekstilit

1. 5.2. 4. Masa specifi ke

Me masën specifi ke të fi jes, kuptohet masa e fi jes, me përfshirje vëllimore, dhe shprehet me g/cm3. Masa specifi ke është karakteristike me rëndësi për çdo fi je dhe ndikon në mënyrën se si ngushtohet materiali nga këto fi je. Dendësia e fi jes varet prej masës së molekulave nga të cilat përbëhet fi ja, si dhe nga dendësia midis tyre. Fijet organike kanë dendësi më të lartë se fi jet inorganike. Molekulat e celulozës dhe fi jet e celulozës dendësisht të renditura e bëjnë që këto fi je të kenë dendësi më të lartë se fi jet e leshit ose të poliamidit, molekulat e cilave kanë renditje më të rralluar në fi jet. Dendësi më të vogël se fi jet kimike kanë fi jet polipropilenike. Tjerëza e formuar prej fi jeve me dendësi më të vogël është më e shkrydhët se tjerëza me hollësi të njëjtë, e prodhuar nga fi jet me dendësi më të lartë. Sasia më e madhe e tjerrës me hollësi të njëjtë, mundet të tjeret prej fi jeve me dendësi më të vogël, se prej fi jeve me dendësi më të lartë. Dendësia e fi jes është shumë e rëndësishme për masën dhe vëllimin e disa produkteve të tekstilit. Nëse kjo është e ulët mund të prodhohen produkte të tekstilit që janë të lehtë ose më të plotë

.

shumë dobët

dobëtelasticitetit,

mesatarisht

kaçurreledhe numrit

shumë kaçurrele

Figura nr. 6. – Shkallë të valësisë në një shkallë

13

1. 5. 2. 5. Forca e këputjes

Forca e këputjes së fi jes së tekstilit paraqet një cilësi shumë e rëndësishme për fi jet e tekstilit .Kjo jo vetëm që ndikon forcës së tjerzës ,por edhe ndaj sasisë së hedhurinës që krijohet gjatë përpunimit të fi jeve. Me termin forcë e fi jes kupto-hen rezistimi që jep fi ja ku mbi te ve-pron ndonjë forcë e jashtme. Forca që e këput fi jen quhet forca e këputjes.

Varësisht prej asaj se cilat forca të jasht-me veprojnë mbi fi jen dallojmë: forca e presionit, forca e lakimit, forca e zgjatjes dhe forca e shkurtimit (fi g.7). Për fi jet e tekstilit më e rëndësishme është forca e këputjes që mund të jetë si аabsolute,

specifi ke dhe forca relative.

Forca absolute (Fa) është forcë që që rezulton me këputjen e fi jes dhe shprehet me njutonë (N) ose centi nju-tonë (cN). Forca specifi ke (Fs) është forca që vepron mbi sipërfaqen e prerjes së pjerrët të fi jes në momentin e këputjes dhe tregohet me (N/mm2). Forca relative (Fr). Për shkak të formave të ndryshme të sipërfaqes së prerjes së pjerrët të fi jes, më shpesh forca tregohet me raportin midis forcës dhe hollësisë së fi jes (cN/tex). Forca e fi jes varet nga përbërja kimike të fi jes, strukturës e fi jes, si dhe kushtet e ambientit ku përdoren fi jet e tekstilit (kushtet atmosferike, përkatësisht temperaturës dhe lagështisë relative). Kështu psh, te qimet natyrore, me ndryshimin e sasisë së lagështisë në qimet ndryshon edhe forca.

1.5.2.6. Të zgjaturit

Nga verimi i forcës, fi ja mundet të de-formohet, përkatësisht të ndryshojë dimen-sionet dhe formën. Nga veprimi i forcës së jashtëm edhe atë në kahun e boshtit të fi jes, bëhen ndryshime të brendshme në struk-turën e fi jes. Forcat e brendshme që krijohen (tensionet) në fi jen, synojnë që fi jen ta kthejnë në gjendjen e më parme (fi g.nr. 8). Nga veprimi i forcave të jashtme bëhet zgjatje, përkatësisht zmadhohet gjatësia e fi jes. Zgjatja absolute tregohet me (mm), kurse zgjatja relative në përqindje, në krahasim me gjatësinë fi llestare.

Figura nr. 7. –Veprimi i forcave të ndryshme mbi fi jet e tekstilit:

а) forca e presionit; b) forca e lakimit; c) forca zgjatjes; d) forca

e shkurtimit

Figura nr. 8. – Të zgjaturit e fi jes

14

Zgjatja që ka ndodhur në momentin e këputjes së fi jes , quhet zgjatje deri në këputje.

Pasi të pushojë verimi i forcës së jashtëm mbi fi jen, forcat e brendshme synojnë ta kthejnë në gjendjen e mëparshme. Zgjatja e përgjithshme përbëhet prej zgjatjes së përher-shme, shumë elastike dhe elastike. Zgjatja elastike humbet menjëherë sa të pushojnë vep-rimet e forcave të jashtme. Zgjatja e përhershme është pasojë e deformimeve në fi jen, kurse për zgjatjen shumë elastike, duhet një kohë më e gjatë deri sa të humbet. Zgjatja e fi jeve varet prej përbërjes dhe strukturës së fi jes. Shkalla e polimerizimit, orientacioni i makro molekulave, sasia e zonave amorfe dhe kristalore në fi jen, ndikojnë në të zgjaturit. Fijet e shtangtë dhe të ngurta, zgjaten shumë pak, kurse produktet që bëhen prej tyre janë të tillë që lamshtohen. Zgjatja e fi jeve, dallohet kur janë në gjendje të lagur ose të thatë. Në gjendje të thatë, zgjatja është më e shkurtë, sesa në gjendje të lagur.

1.5.2.7. Еlasticiteti

Еelasticiteti është pasojë e procesit të zgjaturit. Raporti midis zgjatjes elastike dhe zgjatjes së përgjithshme, të treguar me përqindje, quhet shkallë elasticitetit. Për pamjen e teshave me rëndësi është zgjatja elastike absolute dhe nga kjo varet se në çfarë mase do të lëmshëzohen prodhimet e gatshme. Kështu. shkalla e elasticitetit të fi jeve polipropilenike është më e lartë se te leshi, por prandaj zgjatja elastike absolute është më e vogël për 10% dhe kështu, më shumë lëmshëzohen fi jet polipropilenike sesa fi jet e leshit). Elasticiteti ndikon edhe në procesin e tjerrjes, thurjes dhe të përpunimeve tjera mekan-ike. Fijet më elastike japin edhe produkte më të mira, të pëlqyeshme në prekje dhe më pak l bëhen lëmsh.

1.5.2.8. Forma e prerjes së tërthortë të fi jes

Forma e prerjes së tërthortë të fi jes varet nga sipërfaqja dhe ndërtimi i brendshëm e saj. Sipërfaqja fi jeve të tekstilit nuk është plotësisht e lëmuar. Kjo mundet të jetë relativisht e lëmuar ose e brishtë, që konstatohet me mikroskopin. Forma e prerjes së tërthortë e fi jeve natyrore është karakteristike për çdonjërin nga fi jet, psh prerja e tërthortë e pambukut ka formën e groshës, e leshit -përafërsisht rrethore, kurse e mëndafshit -trekëndëshit. Forma e prerjes së pjerrët të fi jeve kimike vart nga forma e vrimave të aparatit dhe mundet të jetë: rrethor, dhëmbëzore dhe shumë e parregullt.

1.5.2.9. Vetitë sorbtive të fi jes

Sasia e lagështisë në fi jet e tekstilit ndikon dukshëm mbi vetitë e tyre. Sorpsioni

paraqet cilësi e fi jes së tekstilit që të thithë një sasë të dhënë të lagështisë. Kjo cilësi është me rëndësi të veçantë në fi snikërimin, ngjyrosjen ose zbardhjen e fi jeve. Sorpsioni përbëhet prej dy proceseve: atsorpsionit dhe apsorpsionit. Procesi kur lagësh-tia nga ambienti që e rrethon arrin në sipërfaqen e fi jes quhet аtsorpsion (kur sorbati nuk tretet në sorbentin, fi jen), kurse, kur lagështia prej sipërfaqes së fi jes depërton në brendinë e fi jes dhe zgjerohet në krejt fi jen quhet аpsorpsion. Kur lagështia e fi jes është më e lartë se

15

ajo e ambientit, atëherë fi jet e „japin “ lagështinë ambientit që e rrethon dhe ky është proce-si i desorpsionit. Ndërmjet lagështisë së fi jes dhe lagështisë së ajrit krijohet një ekuilibër i lagështisë. Lagështia është sasi e lëngut që ka fi ja në kushte të caktuara. Sipas aftësisë për thithjen e lagështisë, fi jet ndahen në: hidrofi le (e thithin ujin) dhe hidrofobe (nuk e thithin ujin në molekulat e tyre). Kur e thithin ujin, fi jet bymehen në mënyrë anizotrope, më tepër anësore se sipas gjatësisë. Dallimi në bymimin në dy kahet quhet bymim anizotrop dhe zbatohet si masë e zonave amorfe në fi jet. Fryrja është më e theksuar në zonat amorfe, prandaj më shumë bymehen ata fi je që kanë më shumë zona të tilla, ngase në to depërton sasia më e madhe e lagështisë. Shkalla bymimit te fi jes varet prej përbërjes kimike dhe strukturës se fi jes. Varësisht nga lagështia në ambientin rrethues, fi jet e tekstilit e ndryshojnë sasinë e lagështisë së tyre, që mund të rezultojë me mosmarrëveshje gjatë shitblerjes së fi jeve. Prandaj është rregulluar një standard për sasinë e lagështisë që mundet të ketë fi ja e teks-tilit. Si bazë në përcaktimin e lagështisë në çdo 100 kilogramë (kg) fi je të thatë, është marrë lagështia natyrore e, kjo është ajo sasi e lagështisë e treguar në përqindje (%), të cilën e ka fi ja në kushte normale ose standarde (t = 20 ± 2°C dhe Vr = 65 ± 2%, ku Vr është lagështia relative). Lagështia tregtare nuk është gjithmonë e njëjtë me lagështinë natyrore. Përqindja e lagështisë që në 100 kg fi je absolutisht të thatë do të thithet në kushte normale, quhet repriza natyrore. Përqindja e lagështisë që i shtohen çdo 100 kg fi je të thatë emërtohet repriza tregtare.

1.5.2.10. Vetitë termike

Për të përpunuar fi jet e tekstilit , si dhe për mirëmbajtjen e produkteve të gatshme, shumë me rëndësi është si do të sillen këto ndaj temperaturave të larta dhe ulëta. Sjellja e tyre, para së gjithash varet prej, përbërja kimike dhe struktura e brendshme. Produktet e tekstilit më shpesh janë të ekspozuara ndaj temperaturave të larta, si në rastin e ngjyrosjes, zbardhjes, tharjes, hekurosjes etj. Në temperatura të larta këta e ndryshojnë cilësitë e tyre. Fijet natyrore e ndryshojnë ngjyrën dhe fortësinë, kurse në temperatura ende më të larta se që lejohet, shpërbëhen. Fijet sintetike kimike në temperaturë të lartë zbuten, kurse mandej shkrihen. Te fi jet natyrore gjerësia e temperaturës së lejuar është midis 120 deri në 150°C, kurse te fi jet kimike edhe deri në 200°C. Kjo mund të shihet në tabelën nr. 2. Fijet e tekstilit në produktet e tekstilit, po ashtu mund të ekspozohen edhe në tem-peratura të ulëta dhe atëherë bëhet ndryshimi i vetive të tyre.

16

Tabela nr. 2. – Vetitë karakteristike të fi jeve.Lloji i fi jes Temperatura (°C) Lloji i ndryshimit

Fillimi i humbjes së fortësisë së

Zbutje Shkrirje

këputjes Pambuku 120 nuk zbutet nuk shkrihet Lini 120 nuk zbutet nuk shkrihet Leshi 130-135 nuk zbutet nuk shkrihet Mëndafshi 150 nuk zbutet nuk shkrihet Fijet e viskozës 120-130 nuk zbutet nuk shkrihet Fijet e acetatit 95-100 170°C 210°C-250°CPoliamidi 6 90-100 180°C 215°CPoliesterike 160-170 230°C-240°C 260°Cpoliakrilnitrilike 180-200 235°C nuk shkrihet

1.5.2.11. Ndikimi i agensëve kimike mbi fi jet

Nëse fi ja trajtohet me agensët kimike, siç janë acidet, alkalit, mjetet oksiduese ose reduktuese, në te zhvillohen reaksione që rezultojnë me ndryshimin e vetive të tyre. Para së gjithash, vjen deri te dobësimi i lidhjeve midis molekulave, që këputen, por mundet të ndodh edhe shpërbërja e vargjeve makromolekulare të fi jes. Kjo varet prej natyrës së fi jes, temperaturës, përqendrimit dhe koha në cilën bëhen këto reaksione, kurse pasojat dallo-hen për secilin nga grupet e fi jeve. Fijet natyrore të celulozës (pambuku, lini etj.) janë më të ndejshëm në veprimin e acideve, sesa fi jet proteinike të gjallesave. Kjo ka të bëjë veçanërisht me acidet e forta inor-ganike (klorhidrik, sulfurik dhe nitrik). Alkalet më shumë i dëmtojnë fi jet proteinike të gjallesave sesa fi jet bimore të celulozës. Mjetet oksiduese përdoren për zbardhje në industrinë e tekstilit. Prej shkallës së oksidimit, varet edhe shkalla e dëmtimit të fi jes. Sa më kohë të gjatë vepron mjeti oksidues aq më shumë bëhet edhe dëmtimi i fi jes. Kjo vlen për të gjitha fi jet natyrore. Sa i takon fi jeve sintetike, ata kryesisht janë të qëndrueshëm ndaj mjeteve oksiduese. Në tabelën nr. 3 janë treguar disa lloje fi jesh dhe qëndrueshmëria e tyre ndaj acideve të alkaleve.

Tabela nr. 3 –Qëndrueshmëria e llojeve të ndryshme fi jesh ndaj acideve dhe alkaleve

Lloji i fi jes Qëndrueshmëria ndaj acideve Qëndrueshmëria ndaj alkaleve

Pambuku shumë dobët mirë Lini dobët mjaftueshëm Leshi mirë shumë dobët Mëndafshi mirë dobëtViskoza shumë dobët mirë Аcetati shumë mirë shumë mirë Poliamidi 6 mjaftueshëm mirëPoliesteri mirë mirë Poliakrilnitrili mirë mirë

17

1.5.2.12. Ndikimi i dritës së diellit mbi fi jet

Nën ndikimin e dritës së diellit, veçanërisht rrezeve ultraviolete, bëhet ndryshimi i ngjyrës së fi jes së tekstilit. Kjo vërehet lehtë, nëse për një kohë më të gjatë fi jet e tekstilit janë të eksponuar ndaj dritës dhe ajrit të ndotur. Nga veprimi i dritës, fi jet e tekstilit e humbin edhe forcën e tyre. Më të paqëndrueshëm ndaj verimit të dritës janë fi jet natyrore, pambuku dhe mëndafshi, por më të qëndrueshëm janë leshi dhe lini. Te fi jet kimike, qëndrueshmëria ndaj dritës mund të përmirësohet gjatë prodhimit të fi jes, duke shtuar mjete të veçanta – stabilizatorë.

1.5.2.13. Veprimi i mikroorganizma mbi fi jen

Në disa kushte që dominojnë në disa ambiente, si lagështia dhe temperatura e ajrit, te fi jet mundet të zhvillohen mikroorganizmat (bakteret, kërpudhat) dhe shkaktojnë dëm-time. Mikroorganizmat zhvillohen ose direkt te fi jet ose në materiet që gjenden bashkë me fi jen (yndyrat, niseshteja, ndotjet). Fijet natyrore janë shumë më të ndjeshëm ndaj mikroor-ganizmave sesa fi jet kimike. Fijet bimore janë të ndjeshëm ndaj kërpudhave, kurse fi jet e gjallesave ndaj baktereve dhe insekteve (tënjëve). Fijet sintetike janë rezistent ndaj ndikimit të mikroorganizmave. Fijet kanë edhe cilësi tjera siç janë: struktura e sipërfaqes së fi jes (lëmuat ose e vrazhdë) që ndikon mbi tjerrën, vetitë e tjerrës dhe produkteve përfundimtare, të prekurit, shkëlqimi, kurse forma e prerjes së tërthortë është e rëndësishme për identifi kimin e fi jes në mikroskopin. Elektriciteti statik po ashtu është cilësi që shfaqet veçanërisht te fi jet sintetike dhe krijon probleme në procesin e tjerrjes. Ndotësit që kanë elektrizim të nga elektrizimi i fi jeve, janë shkaku që këto fundërrojnë në fi jet që vështirësojnë heqjen e tyre ose larjen.

РYETJE

1. Sqaro nocionin monomer dhe polimer?2. Çka paraqesin pjesët kristalore dhe çka pjesët amorfe të fi jeve?3. Trego mbi cilësitë e fi jeve të tekstilit që ndikojnë mbi kualitetin e tij!4. Çfarë ndikimi ka hollësia (fi niteti) e fi jes së tekstilit?5. Me cilat njësi matëse tregohet fi niteti?6. Çka paraqet gjatësia e fi jes?7. Për cilin proces teknologjik ka rëndësi gjatësia e fi jes?8. Në cilat njësi matëse tregohet gjatësia e fi jes?9. Çka paraqet force absolute, specifi ke dhe relative?10. Defi no nocionin forca e fi jes!11. Me cilat njësi tregohet forca e këputjes dhe fi niteti?12. Sqaro nocionin sorpsion!13. Cila cilësi e fi jes së tekstilit ndikon në lëmshim?14. Cilat nga fi jet janë më rezistues ndaj temperaturës së lartë?15. Çfarë ndikimesh kanë agensët kimike ndaj fi jes?

18

2 – FIJET BIMORE

Fijet bimore nxirren prej pjesëve të ndryshme të bimës si prej : farës, trungut , gjethit dhe frytit .Ndarja e fi jeve bimore që bëhet sipas pjesës së bimës prej ku merret është treguar në skemën nr 3.

���$��(�����

���

"����

� �� ���� ������� �$��)

���$���$

�$��

���$�� ��(�������'$

�����@��

����

����

�������(?�����

� ���+�� $� ���$��)

����

�����$����

���� �&��)

���$�� �� �(����� ��

A��������&�����

����� - $��<��

������� �$��)

����$� ���$������

���$�� �� ���(����� ���$

��$��

����� $��)

Bimore (Celuloze)

Fije prej farës (fi je elementare)

Fije prej trungut (fi je teknike)

Fije prej gjetheve (fi je të forta)

Fije prej fryteve (fi je të forta)

Pambuk Kapok Akon

Len Konop

Juta Rami

Zhuka Hithra

ManilaLeni i Zelandës së Re

Sisal konopRafi ja

Kokos

Skema nr. 3. – Ndarja e fi jeve bimore

Komponenti strukturore themelore e të gjitha fi jeve bimore, pavarësisht se nga cila pjesë e bimës nxirret është celuloza, por poashtu në sasi më vogël ose më të madh përm-bajnë edhe ligninë, materiet e pektinit, dyllë, yndyra, materie minerale etj. Forma e fi jes bimore mundet të jetë cilindrike dhe trajtë të boshtit. Nëse kanë vetëm një qelizë të vetme elementare, siç është tek pambuku, emërtohen fi je elementare. Më së shumti fi jet bimore përbëhen prej më shumë qelizave elementare të ngjitura, siç është tek lini, konopi dhe juta emërtohen si fi je teknike. Fijet teknike më shpesh trajtohen me alkalit, acidet e dobëta, klorin ose duke e zhytur në ujin e rëndomtë ose mineralor, me ç’rast shpër-bëhen qelizat elementare, që kanë formën e perit, gjatësi të vogël, sipërfaqe të lëmuar, të quajtura kotoninë, kurse vetë procesi i përpunimit quhet kotonizimi. Për shkak të gjatësisë së shkurtë dhe sipërfaqes së lëmuar, fi jet e kotonizuara kanë forcë të vogël dhe aftësi të dobët për tjerrje, prandaj gjatë tjerrjes përzihen me 50% pambukun. Shumica e fi jeve bimore kanë shkëlqim të bukur. Kanë ngjyrë të bardhë të zbehtë, ngase përmbajnë edhe përbërje tjera me ngjyrë. Janë të qëndrueshëm ndaj ujit, acideve të holluara dhe alkalit, por në këto bymehen. Alkalet e përqendruara e bymejnë fi jet, kurse në acidet e përqendruara dhe të nxehta këto shpërbëhen. Në temperaturë më të lartë se 120°C digjen shpejtë, duke krijuar hirin e bardhë. Që të kuptohen mirë fi jet bimore dhe vetitë e tyre, duhet të dihet struktura dhe ndërtimi i celulozës që është më shumë e përhapura nga të gjithë fi jet bimore.

19

2.1. Përbërja kimike e fi jeve bimore

Përveç celulozës si materie bazike, në fi jet bimore gjenden edhe materiet tjerë, që bashkë me celulozën hynë në përbërjen e fi jeve bimore, të tillë janë pektini, lignini, materiet minerale, pigmentet, vajrat dhe dyllat, albuminat edhe uji.Nga analizat kimike është konstatuar se tek bimë të ndryshme, përqindja e të gjithë mater-ieve që përbëjnë fi jen bimore ndryshon. Kjo vërehet nga tabela nr. 4

Таbela nr . 4. – Përbërja kimike e fi jeve bimore

Lloji i fi jes Celuloza Pektini Lignini Dylli Të tjerët Pambuku 82.7 / / 0.6 11.0Lini 56.5 3.8 2.5 1.3 20.5Konopi 67.0 0.8 3.3 0.7 10.0Јuta 64.4 0.2 11.8 0.5 10.0Sisel 65.8 0.8 9.9 0.3 10.0

2.1.1. Struktura e celulozës

Celuloza është komponentë themelore ndërtuese e fi jeve bimore dhe të drurit. Nga analiza kimike është dëshmuar se përbëhet prej 44% karbonit, 6,2% hidrogjenit dhe 49,4% oksigjenit. Celuloza është polimer natyror (biopolimer) me formulën (C6 H10 O5 )n, ku “n” tr-egon numrin e njësive themelore (monomerëve) në makromolekulën e celulozës dhe quhet shkallë e polimerizimit. Nëse shkalla e polimerizimit shumëzohet me masën molekulare të monomerit në celulozën, fi tohet masa molekulare mesatare e makromolekulës së celulozës. varësisht nga shkalla e polimerizimit, dallohen tre lloje të celulozës (celuloza α, β dhe γ), që kanë cilësi të ndryshme . celulozat β dhe γ llogariten si hemiceluloza, shkalla e polimerizimit të tyre është më e ulët se 200. masa molekulare e celulozës te disa fi je bimore sillet ndërmjet disa mijë deri një milion. Njësitë themelore (glukoze) në celulozën janë të renditura në strukturë spiralore dhe çdonjëra prej tyre ndaj tjetrës qëndron në shkallë për 1800. Dy njësitë glikozike krijojnë celibiozën, e cila në makromolekulën përsëritet shumë herë.

Celibioza

Vetitë kimike të celulozës varen prej strukturës së saj. Nën veprimin e agjensëve kimike mbi celulozën, vjen deri te shkurtimi i makromolekulës së celulozës. Tre grupet hid-roksile që ka secila njësi glikozike në strukturën e saj, sillen si grupe alkoolike dhe këto janë

20

në realitet grupet funksionale të celulozës, që mundet të esterifi kohen, eterifi kohen ose të oksidohen, kështu që celuloza e ndryshon vetitë e saj. Celuloza është e qëndrueshme në acidet e holluara e të ftohta mineralore, kurse acidet e përqendruara të ftohta e dëmtojnë, kurse të nxehtat e shpërbëjnë, bëhet hidrolizë dhe si produkti përfundimtar përfi tohet glukoza:

(C6H10O5)n + n H 2O = n (C6H10O6)

Në industri, aftësia e celulozës që të hidrolizojë, shfrytëzohet për të eliminuar përcjellësit bimor nga leshi që njihet me emrin karbonizimi.

Celuloza bymehet në alkalit, dëmtohet në një sasi të papërfi llshme, por fi ton disa tjera me kualitet. Përkundrazi, pambuku nga veprimi i alkaleve fi ton cilësitë më të mira. Mjete oksiduese shkaktojnë ndryshime në celulozën, duke krijuar përzierje produktesh të oksidimit, të njohura si oksicelulozë. Mjetet për zbardhje (peroksidi i hidrogjenit, hipokloriti i natriumit) i zvogëlojnë vetitë fi ziko-mekanike të fi jes. Numri i madh i grupeve hidroksile në celulozë e bëjnë këtë hidrofi l. Grupet hidroksile me lidhje hidrogjenike janë të lidhura me oksigjenin, duke krijuar makromolekulë me lidhje të fortë dhe nuk e lejojnë që celuloza të tretet në ujë. Fija e celulozës përbëhet prej zonave kristalore dhe amorfe. Makro molekulat e ce-lulozës janë në formë të një shiriti (fi g. nr. 9 а) që janë paralelë midis tyre, afër njëra tjetrës të lidhura me forcat e Van Der Valsit (Van der Waals), në largësi prej 0,27 deri 0,6 nm, por, nëse janë në afërsi më të madhe se 0,27 nm, lidhshmëri është me urat hidrogjenike, që janë dukshëm më të forta se forcat e Van Der Valsit.

a) b)

Figura nr. 9. - а) makromolekula e celulozës në formë të shiriti; b) shoqëri i makromoleklave të celulozës në lamelë

21

a) b)

Ffi gura nr. 10. - а) shoqërimi i lamelave në micelë ; b) struktura e fi brilëve të micelës; А zonë amorfe, К – kristalore , М – zona ndërmjet micelike

Ndërmjet makromolekulave të celulozës krijohet një tërheqje dhe shtyrje, me ç’rast krijohet një paketim i dendur i tyre dhe ngurtësim më të lartë. Makromolekulat kështu të dendura të paketuar krijojnë lamela (fi g.nr. 9b). Lamelat midis tyre të lidhura krijojnë micela (fi g.nr. 10а) dhe kështu krijohet kristalet në celulozën. Ndërmjet zonave kristalore krijohen zona amorfe. Makro molekulat e celu-lozës pjesërisht janë më të gjata se kristalet, dalin prej tyre, kalojnë nëpër zonat amorfe dhe përsëri hyjnë në kristalitin e ardhshëm. Kjo mundëson që kristalitët ndërmjet tyre të lidhen me disa makro molekula të celulozës (fi g nr. 10 b). Mikrofi brilët e krijuara të celulozës grupohen në fi brila më të vrazhdët, por këto në tufë fi brilash që në qelizat elementare të fi jeve bimore shtresohen në shtresa koncentrike në boshtin e fi jes nën një kënd të caktuar. Prej shkallës së polimerizimit, përfshirja e zonave kristalore dhe amorfe në celuloz-ën, si dhe nga orientimi i makro molekulave, micelave dhe fi brilave, celuloza tregon cilësi të ndryshme. Nëse shumica e molekulave të celulozës kanë orientim paralel me boshtin e fi jes dhe nëse shkalla e polimerizimit është e lartë, zonat me kristale janë më të theksuara edhe forca e fi jes është më e madhe Celuloza me kristalet më të lartë, absorbon sasi më vogël të ujit, më pak bymehet, më vështirë ngjyroset dhe është më i qëndrueshëm ndaj agjensëve të ndryshëm ngase këto më vështirë depërtojnë në fi jen e celulozës. E kundërta e kësaj, me më pak kristalet, vjen deri te bymimi, ngase lëngu depërton nëpër zonat amorfe të fi brilës së celulozës, zmad-hohet diametri i fi jes, por zvogëlohet gjatësia, por nuk ndodhin ndryshime fi zio-teknike të fi jes.

2.1.2. Materiet përcjellëse të celulozës

Përcjellësit e celulozës në fi jet bimore janë hemiceluloza, pektini, lignini, albuminat, dylli, materiet mineralore, materiet e pigmentit etj. Hеmiceluloza sipas strukturës është i ngjashëm me celulozën. Në tretësirën 18% -të hidroksidit të natriumit në 20°C për një kohë prej 2 orësh, hemiceluloza tretet, por alfa celuloza mbetet e pa tretur. Beta -celuloza fundërron në acidet nga tretësira alkalike, kurse gama-celuloza mbetet në tretësirën.

22

Pektini është ngjitës bimor dhe i takon grupit të hidrateve të karbonit. Funksioni i tij është që të ngjitë fi jet e celulozës dhe njëkohësisht të plotësojë hapësirat midis kristaleve të fi jes. Sa më shumë që rritet bima aq më shumë zvogëlohet përqindja e pektinit. Pektina mundet të eliminohet nga veprimi i enzimave, nga veprimi për kohë më të gjatë të acideve në temperaturë të lartë ose nga mermerizimi. Në celulozën e drurit ka pak pektinë ngase pjesa më e madhe kalon në ligninë për shkak të vjetërsimit të drurit. Lignini ka rol mekanik, përkatësisht. e bën qelizën bimore më të shtangtë. Më së shumti ka në fi jet e degëve (juta deri 11%). Fijet e ngurta përmbajnë sasi më të madhe të ligninit, kurse te celuloza e fi jes së pambukut gati se nuk ka. Albuminat burojnë nga prania e materieve azotike te fi ja, hyjnë në përbërjen e pro-toplazmës dhe te fi jet e thatë gjenden në mbetjet e protoplazmës dhe ne fi jet elementare. Pjesërisht mundet të eliminohen duke e nxehë në ujë të distiluar (1 orë) ose duke nxehë një kohë më të gjatë në hidroksidin e natriumit. Dylli gjendet në mbështjellësin e lëvores, përkatësisht në shtresën sipërfaqësore të fi jes. Ka përbërje të ndërlikuar (alkoole të larta, acide yndyrore etj.) dhe varësisht nga për-bërja, mundet pjesërisht ose plotësisht të eliminohet prej fi jes. Materiet mineralore gjenden më së shumti në hirin e bimëve, këtu ka kripëra të natriumit, kaliumit, kalciumit, magneziumit etj. Pambuku me pjekuri biologjike më të lartë jep sasi më të vogël të materieve minerale. Materiet e pigmentit janë materie me ngjyrë që kontribuojnë mbi ngjyrën natyrore të fi jes së celulozës, kurse vetë fi tohen si produkt i shpërbërjes së materieve.

РYETJET

1. Trego mbi pjesët e bimës prej ku fi tohen fi jet. 2. Trego mbi fi jet nga farat, trungu, gjethet dhe frutat. 3. Ku gjenden fi jet elementare, kurse ku fi jet teknike? 4. Bëre dallimin midis fi jeve elementare dhe fi jeve teknike . 5. Çfarë sjellje kanë grupet hidroksile në makromolekulën e celulozës? 6. Cilat zona gjenden në strukturën e fi jes së celulozës? 7. Çka janë lamelat? 8. Çka janë kristalet? 9. Çka paraqein zonat amorfe të celulozës? 10. Në se grupohen mikrofi brilët e celulozës? 11. Nga se përbëhen tufat e fi brilëve? 12. Nga se varen vetitë e celulozës? 13. Në cilat raste forca e fi jes është më e madhe? 14. Si sillet celuloza me kristalet më të lartë, kurse si me kristalet më të vegjël? 15. Trego mbi përcjellësit e celulozës?

23

2.2. Fijet e farave - fi jet elementare

Fijet e farave janë ato fi je që nxirren nga farat e bimëve. Përfaqësues të grupit janë një numër i vogël, kurse më i rëndësishmi prej tyre është pambuku dhe me rëndësi më të vogël janë kapoku dhe akoni.

2.2.1. Llojet e bimëve të pambukut

Pambuku fi tohet prej fryteve të pjekura të bimës së pambukut që kultivohet në zonat tropikale dhe suptropikale. Prej shumë kohësh është kultivuar në Indi, Kinë dhe në Egjipt, kurse në shek 18-të kalon edhe në ShBA. Prodhuesit më të mëdhenj janë treguar në tabelën nr. 5.

Таbela nr . 5 – Prodhuesit më të mëdhenj të pambukut në viti .2009

32.0 miliona vandakë

23.5 miliona vandakë

12.4 miliona vandakë

9.8 miliona vandakë

5.5 miliona vandakë

4.4 miliona vandakë

1.8 miliona vandakë

1.7 miliona vandakë

1.1 miliona vandakë

1.0 miliona vandakë

Re. Kinës

India

ShBA

Pakistani

Brazili

Uzbekistani

Australia

Turqia

Turkmenistani

Siria

Sot dihen për mbi 550 lloje nga të cilat disa kultivohen si bimë njëvjeçare, kurse disa të tjerë si shkurre ose trungje shumëvjeçare. Bimët njëvjeçare japin fi jet më me kual-itet, prandaj më së shumti kultivohen. Pambuku kërkon shumë nxehtësi. Numër i madh insektesh e sulmojnë, duke asgjësuar një pjesë të madhe të rendimentit, prandaj edhe tra-jtohen me mjetet mbrojtëse të bimëve (20% e prodhimtarisë së pesticideve në botë përfun-dojnë në fushat të mbjella me pambukun). Në zhvillim e sipër është kultivimi i ashq. „pam-buku organik”. (për këtë më shumë kah mbarimi me temën). Kultivimi i pambukut kërkon kushte të veçanta klimatike. Llojet e pambukut më të rëndësishëm dhe më të shtrenjta janë:

• Gosipium hirsutum (Gossypium hirsutum).Kultivohet në Amerikën Veriore, Azi, Evropë dhe në Afrikë. Është bimë njëvjeçare që ka formën e piramidës. Jep fi je me gjatësi mesatare prej 24 deri 35 mm. Pambuku më i njohur është aplendi.• Gosipium barbadense (Gossuypium barbadense). Vjen prej Barbadosit, në Antilet e Vogla, por kultivohet edhe në Egjiptin, Brazilin edhe në disa vende tjerë. Fijet më kualite-tive janë prej pambukut sijalend dhe xhimel që kultivohen në Egjipt. Fijet kanë gjatësi

24

prej 34 deri 54 mm, ngjyrë të bardhë-të argjendit, të kuqërremtë ose të kaftë. Janë elas-tike dhe me afi nitet të mirë për ngjyrat. Përdoret për tjerrë pëlhurash me hollësi (fi nitet ) më të mirë.

Figura nr. 11. - G. Hirsutum Figura nr. 12. - G. Barbadense

• Gosipium herbaceum (Gossypium herbaceum). Buron nga India dhe njihet me em-rin pambuku indian.• Gosipium Arbareum (G. arboreum). Rritet si bimë njëvjeçare dhe shumëvjeçare. Vjen nga India, por kultivohet edhe në Brazil dhe Afrikën Qendrore. Në Kinë kultivohet lloji i quajtur „miliona dollarë”, lulëzon pandërprere dhe më tepër përdoret si dekorim.

Figura nr. 13. - G. Herbaceum Figura nr. 14. - G. Arabeum

2.2.1.1. Kultivimi, mbledhja dhe egrenimi

Periudha e vegjetacionit të pambukut varion prej З deri 7 muaj dhe varet prej pozitës gjeografi ke të tokës, kushteve klimatike dhe llojit të pambukut. Pambuku dobët zhvillohet në tokat acidike dhe kënetore. Toka shumë pjellore e ngadalëson rritjen. Mbjellët në muajin prill. Dy muaj pas mbjelljes paraqiten lulet e para që zgjasin vetëm një ditë. Lulëzimi, krijimi i mëshikëzës dhe frutave nuk bëhen njëkohësisht në të gjitha pjesët e trungut, por shkallë shkallë, prej degëve të poshtme dhe zgjat 45 ditë. Në vendin e lules krijohet mëshikëz në brendinë e cilës gjendet fara.

25

Në zhvillimin e fi jeve dallohen dy fazat :• faza e rritjes • dhe faza e pjekjes

Në fazën e parë, rritjen, bëhet zmadhimi i gjatësisë së fi jes. Prej 25. deri 30. ditë, fi ja e fi ton gjatësinë maksimale dhe atëherë të rriturit ndërpritet. Në këtë periudhë fi ja i ngjan një gypi të hollë e të gjatë, të mbushur me protoplazmën. Skaji i fi jes, i fi ksuar në farën ka diametrin më të madh se sa pjesa e mesme. Deri në mbarimin e fazës së parë fi ja nuk është e pjekur, ka forcë të vogël dhe nuk i ka spiralet. Fija e këtillë quhet fi ja e vdekur.

Në fazën e dytë, pjekjes, fi ja pushon të rritet dhe fi llon të piqet. Në procesin e pjekjes rritet përmbajtja e celulozës në fi jen, me këtë zmadhohet edhe forca. Kjo periudhë zgjat prej 20 deri 30 ditë. Në periudhën e të pjekurit, protoplazma zhduket dhe këtu krijohet zbrazëtirë- vakum. Fija merr formën e gypit të shtypur (fi gura nr. 15 dhe 16).

Figura nr. 15. – Еinçizimi elektronik i Figura nr. 16. – Iizimi elektronik i fi jes së pambukut fi jeve të pambukut

Të mbledhurit e pambukut brut mundt të bëhet me dorë ose me mak-inë . Mbledhja manuele, megjithëqë është më vështirë, është më mirë se me makinë, ngase makina i mbledhe edhe frutat e papjekura fi jet e të cilave pasi të thahen nuk janë spiralore. Fijet e tilla janë me kualitet të dobët, t. ashq. pambuk i vdekur. Po ashtu, pambuku i mbledhur me makinë përmban më shumë papastërti. Pasi të mblidhet bëhet tharja e pambukut, në diell, nën hije ose, apa-rate për tharje derisa, përmbajtja e lagështisë të jetë me e vogël se 12%.

Figura nr. 17. –Makina për mbledhjen e pambukut

26

Еgrenimi i pambukut dhe llojet e egrenuesve. Ndarja e fi jeve të pambukut prej farës quhet egrenim. Para egrenimit pambuku pastrohet prej pjesëve të bishtajës dhe gjetheve në makinat speciale dhe mandej dërgohen në egrenim. ekzistojnë dy lloje të egrenuesëve, këto janë:

• Eli Vitneut (Eli Whitney) dhe • Makartiut (Мс Carthy)

Figura nr. 18. – Makina e Eli Vitneut për egrenimin e pambukut Dhomëza (1), shiriti transportues (2), cilindri me dhëmbëza (3), pajisje për dozim (4), dhomëza (5), sharra të

dhëmbëzuara (6), rrjeta (7), brusha (8), cilindri i përforcuar (9), ventilatori (10), cilindri shtypës (11),tërheqësi (12).

Egreuesi i Eli Vitneut është me plaka të dhëmbëzuara në formë të sharrës dhe zba-tohet për ndarjen e pambukut të shkurtë që është i lidhur fortë me farën, kurse e Makartit është me cilindra dhe zbatohet për fi jet më të gjata më me fi nesë, dhe për farën të lidhura më dobët. Principi i punës së egrenuesit të Eli Vinterit (fi g . 18) është si vijon: Pambuku vendoset në dhomëzën 1 dhe me shiritin transportues 2 transportohet deri te cilindri me dhëmbëza 3 që e zënë pambukun dhe e çojnë në dhomëzën 5. Pajisja nga rendi i dozimit 4 e eliminon tepricën e pambukut të kapur. Pambuku vjen deri te shara e dhëmbëzuar 6 që janë të adaptuara ashtu që nuk prenë fi jen por e kapin dhe e dërgojnë nëpër vrimat. Fara nuk mundet të kalojë nëpër këto vrima-çelje, me çka mundësohet shkëputja e fi jes në 2-3 mm largësi prej farës. Fara bie nëpër rrjetën 7. Fijet nga sharra i zbret brusha 8 dhe i hedh në shtrojën e kanalit të hapur. Në skajin e kanalit gjendet një cilindër i perforuar 9 prej cilit me ventilatorin 10 tërhiqet ajri dhe fi jet ngjiten për cilindrin. Cilindri 11 bën dendësimin e fi jeve të ngjitura dhe prej tyre formon shirit të vrazhdë, që me zbritësin 12 shkëputet nga cilindri 11.

27

Principi i punës së egrenuesit të Makartit është treguar në fi gurën nr. 19.

Figura nr. 19. – Makina e Makartnit për egrenimin e pambukut. Shiriti transportues (1),

dhomëza (2), rregulluesi sasisë së pambukut (3), dhënësi (4), cilindri me lëkurë (5), thika e palëvizshme (6), thika e lëvizshme (7), dhomëza për farat (8), shkarkuesi (9).

Pambuku i pa përpunuar vehet në dhomzën 2, bie mbi shiritin transportues 1 që e transporton pambukun deri te cilindri 3 që e kahëzon pambukun kah shtuesi 4, kurse ky e shtyn pambukun te cilindri 5 i cili është i mbështjellë me lëkurë. Afër këtij cilindri gjenden edhe dy pllaka (thika ) një prej tyre i palëvizshëm 6, kurse tjetri i lëvizshëm 7. I palëvizsh-mi gjendet shumë afër cilindrit dhe e pamundëson kalimin e farave, kurse të kapura nga mbështjellësi i vrazhdë i cilindrit kalojnë. Gjatë kësaj farat shkunden, veçohen dhe bien në dhomëzën 8. Thika lëvizëse lëviz poshtë- lartë dhe kështu mundëson këputjen e farës nga fi jet. Me shkarkuesin 9 fi jet ndahen nga cilindri 5. Që egrenuesit të nxjerrin farat në sipër-faqen e cilave gjenden fi je të shkurta (me gjatësi 2-3 mm), të ashq.. lintersë cilat janë lëndë të parë të rëndësishëm për fi timin e fi jeve artifi ciale dhe produkteve tjerë. Lintersi shkëputet prej farës me makina speciale, me rrugë teknike ose me metodë speciale kimike. Prej farës së pambukut fi tohet vaji i pambukut. Pas, egrenimit, fi jet e pambukut pjesërisht pastrohen nga rëra dhe papastërtitë tjerë dhe në regëtinë paraqiten me emrin pambuku i papërpunuar

Figura nr . 20. – Fara e pambukut linters (majtas ), fara e pastër (djathtas ).

28

Nga procesi i egrenimit, llojit të pambukut dhe kualitetit të tij, mundet të fi tohet pambuku me fi jet e grupuara, në formë të nyjeve të gërshetuara, me papastërti në këto. Për këtë pambuk themi se ka „përgatitje të vrazhdë”. Nëse fi tohet pambuku me pamja jo të njëtrajtshëm dhe fi je që nuk janë të gërshetuara, emërtohen si pambuk me përgatitje të„butë”. Pambuku me përgatitje të vrazhdë ka toptha si nyje prej fi jeve të pambukut që e zvogëlojnë kualitetin. Këto nyjëza shumë vështirë eliminohen dhe trajtohen si gabime në tjerrjen ose pëlhurën. Në procesin e ngjyrimit, nyjëzat ngjyrosen jo njësoj. Nyjet veçanërisht manifestohen te pambuku më i gjatë dhe më i hollë, nëse përmban më shumë fi je të papjekura. Topthat manifestohen si gërshetime copëzash ose si masë fi jesh të gër-shetuara. Topthat krijohen kur egrenohet pambuku i gjelbër ose pambuku që nuk është tharë mjaftueshëm. Këto nuk e zvogëlojnë kualitetin e pambukut në atë shkallë siç e bëjnë nyjëzat.

2.2.1.2. Paketimi dhe standardet e kualitetit të pambukut

Pambuku i pastruar klasifi kohet, presohet dhe paketohet në vandakë, (rrethorë ose drejtkëndësh) të qepura me jutë ose pëlhurë të kokosit, të shtrënguara me rrathë prej çeliku ose litarë. Pesha dhe madhësia e vandakut zakonisht janë të standardizuara (akte me të cilat rregullohen vetitë dhe kualiteti i produktit dhe konsumuesit i garantohet kualiteti i duhur që në vende të ndryshme është i ndryshëm). Standardi i zakonshëm për vandakë është prej 150 deri 320 kg. Në ço vandakë shënohet burimi (vendi), prodhuesi, numri i prodhimit, shenjat për fi nësi, gjatësia e fi jes dhe pesha e vandakut. Kualitetin e pambukut e përcaktojnë vetitë e tij. çdo prodhues, përkatësisht çdo treg, bën një lloj ndarjesh sipas standardeve dhe rregullave të veta. Duke marrë parasysh kërkesën e madhe për pambukun, shitja zakonisht bëhet sipas standardeve të përcaktu-ara. Kështu, në tregun, pambuku ndahet sipas burimit në: amerikan, afrikan, indian, kinez, Rusisë, evropian. Në tregti përdoren shprehjet angleze për të shënuar kualitetin e pambukut (për shembull, inferior, ordinary, middling, fair, fi ne, extra fi ne). Pambuku i Amerikës Veriore i takon llojeve më të mira. Është shumë i pastër, pam-buk mirë i përgatitur. Këtu marrin pjesë: sijalend, Gjeorgjia, Teksasi, Florida, Luiziana, gjatësia mesatare e këtyre fi jeve është prej 32 deri 38 mm. Pambuku i Amerikës së mMesme është me fi jet më të shkurta se pambuku i Amerikës veriore dhe më të njohurit prej tyre janë nga: kuba, Domingo, jamakja, trinidadi. Pambuku u Amerikës Jugore llogaritet si pambuk i klasës së dytë, më të njohurit prej tyre janë: pernabuka, santosi dhe peru. Pambuku afrikan është shumë i çmuar për shkak të shkëlqimit të mëndafshtë dhe pastërtisë së lartë. Më të njohurit janë: mako ose xhumel, që ka fi je të gjatë të hollë që shkëlqejnë. Ky pambuk është i përshtatshëm për mercerizimin. Në pambukun afrikan me kualitet më të dobët është pambuku algjerian. Pambuku indian i llojeve të pambukut më të dobët. Llojet me të njohura janë: Manila, Singapori dhe madrasi. Pambuku kinez shfaqet me emrin leshi nankinja. Fijet janë me ngjyrë të verdhë dhe janë shumë të vrazhdë. Pambuku nga Rusia dallohet me pastërti të theksuar, gjatësi prej 15-60 mm, me ngjyrë të bardhë ose të verdhë.

29

Pambuku evropian sipas kualitetit dhe sasisë së prodhuar nuk ka ndonjë rëndësi në pazarin botëror. Kultivohet në Itali, Spanjë, Turqi, Greqi. Para një kohe jo aq shumë të largët, pambuku është kultivuar edhe në R. e Maqedonisë, në rrethin e Vallandovës, Radovishit, Strumicës, Gjevgjelisë dhe Shtipit. Ka qenë i vlerësuar me kualitet të mirë, ngjyrë të bukur të bardhë në të verdhë, shkëlqim naty-ror, fortësi të mirë, por me fi je të shkurta.

2.2.1.3 Struktura e fi jes së pambukut

Fija e pambukut të pjekur ka formën e një shiriti spiralor të lakuar me ndërtim shtre-sor. Forma e këtillë e fi jeve krijohet në fazën e pjekjes (fi g. nr. 21) që karakterizohet me zma-dhimin e përditshëm të murit të fi jes në llogari të biosintezës së celulozës.

Celuloza veçohet në shtresa me dendësi të ndryshëm, nga ana e brendshme e murit në formë të unazës. Diametri i jashtëm i fi jes mbetet i njëjtë, kurse diametri i kanalit zvogëlohet. Celuloza në mënyrë jo të njëtrajtshëm depozitohet në unazat duke krijuar var-gje spiralore fi jesh kah boshti i fi jes. Nëse fi ja është më e pjekur, trashësia e murit është më e madhe. Si masë e pjekurisë mund të merret raporti midis diametrit të brendshëm dhe të jas-htëm. Tharja e protoplazmës shkakton kaçurrelëzimin e fi jes rreth boshtit të vet. Ndërprerja e procesit të zhvillimit të fi jes pavarësisht nga shkaku, krijon fi je të vdekura (fi g. nr. 22). Fija e vogël, ose fi ja me kaçurrela jo të njëtrajtshme tregon se është e papjekur, me përqindje të vogël të celulozës dhe me kualitet të dobët. Fijet e papjekura janë të ngjashëm me fi jet e vdekura, të dobëta, vështirë ngjyrosen dhe përpunohen (fi g. nr. 23)

Figura nr. 21. – Prerje e tërthortë e fi jes së

e fi jeve të vdekura të pambukut, 1 – Kutikula , 2 – protoplazma.

Figura nr. 22. – Pamje mikroskopike e

pambukut gjatë rritjes. (1), prerje e tërthortë (2).

30

Figura nr. 23. – pamja mikroskopike Figura nr. 24. – Pamja mikroskopike e fi jeve të pambukut të papjekur për fi je të pjekura të pambukut për gjatësinë gjatësinë (1), prerpja e tërthortë (2). (1), prerje e tërthortë (2), kulmi i fi jes (3). Fijet e pjekura kanë mure të trasha dhe 4-11 lakime spiralore me gjatësinë mm, përkatësisht 100 - 300 në gjithë gjatësinë e fi jes, me kahun e ndryshimit prej të djathtës kah e majta dhe anasjelltas (fi g. nr. 24). Fijet kanë formën e shiritit që në mesin është më e gjerë. Kulmi i fi jes është e rrumbullakuar, kurse fundi i poshtëm është me tërheqje jo të drejtë, ngase fi ja në atë pjesë është këputë për shkak të egrenimit. Prerja e tërthortë e fi jes ka formën e veshkës ose të vezës. Këto fi je kanë vetitë më të mira (fi g nr. 25).

Figura nr . 25. – Prerje e fi jes së pjekur të pambukut: kutikula (1), muri primar (2), muri sekondar (3), muri terciar (4), lumeni (5).

Mbështjellësi i jashtëm i fi jes quhet kutikula. Përmban një sasi më të madhe yndyra dhe dyllë. Muri përbëhet prej murit primar dhe sekondar, të vendosura në harqe kon-centrike që dallohen sipas strukturës dhe vetive. Muri primar është shumë i hollë (0,5 - 1 mikrometra). Muri sekondar përmban tre shtresa koncentrike që në përbërjen e tyre kanë makromolekula me orientime të ndryshme dhe fi brile të celulozës. Kjo është pjesa më e rëndësishme e fi jes me përqindje më të madhe të celulozës -deri 95 %. Në brendinë e fi jes gjendet kanali (lumeni) që përmban mbetjet e protoplazmës.

2.2.1.4. Vetitë themelore të fi jeve të pambukut

Vetitë e fi jeve të pambukut që ndikojnë në procesin e përpunimit janë: shkalla e pjekurisë, gjatësia, fi niteti, forca e këputjes, të zgjaturit dhe elasticiteti. Kualiteti i fi jes së pam-

lumeni

31

bukut përcaktohet në mënyrë organoleptike, ashtu që merren provë prej më shumë vandakëve, sipas standardeve që i jep çdo vend. Kërkimet laboratorike japin vlerësimin objektiv për kualite-tin. Këtu përfshihen, shkalla e pjekurisë, forcën, fi nitetin. Shumica e vendeve prodhues të pambukut kanë standardet e tyre për klasifi kimin e pambukut. Shkalla e pjekurisë paraqet raport midis diametrit të jashtëm të fi jes së freskët ndaj gjerësisë së kanalit (fi g. nr. 26). Zmadhimi i trashësisë së mureve qëndron në propor-cion të drejtë me zmadhimin e koefi cientit të pjekurisë. Po ashtu ekziston varshmëri midis koefi cientit të pjekurisë dhe gjerësisë së kanalit (1) ndaj gjerësisë së murit të dyfi shtë (2). Koefi cienti i pjekurisë është më i lartë, nëse ky raport është më i vogël. Nëse fi ja është më e pjekur, më i madh është numri i gjys-më rretheve. Numri i gjysmë rretheve për një cm gjatësi është i ndryshueshëm te llojet e ndryshme të fi jeve. Lëviz midis 200 deri 100. e murit gjysmë rrethet ndërrohen nga e majta në të djathtë. Kjo dukuri njihet si konvulacion.

Sipas shkallës së pjekurisë ndahet në :i pjekur (më shumë se 82%), mesatarisht i pjekur (76-81%), i papjekur ( 70-75%) shumë i papjekur (më pak se 70%). Një prej metodave më të sakta për matjen e pjekurisë dëshmohet me analizën kimike, gjatë kohës së pjekjes. Me zmadhimin e shkallës së pjekurisë zmadho-het edhe përmbajtja e celulzës në fi jen:

• Te fi jet me pjekuri të plot (>84%) • Te fi jet e pjekura (77 - 84%) • Te fi jet krejtësisht të papjekura (<60%)

Përbërja kimike mesatare e fi jeve të pambukut të pjekur është :

• Celuloza (84%) • hemiceluloza dhe pektini (5%) • dylli dhe yndyra (0,6%) • albumine (1,4%) • materie mineralore (1,5%) • ujë (8,5%)

Dylli dhe materiet yndyrore gjenden në sipërfaqen e fi jes dhe luajnë rolin e mbro-jtësit natyror, kurse gjatë përpunimit kanë rolin dobiprurës në procesin e tjerrjes, ngase fi -jet më mirë rrëshqasin dhe tjerrën. Eliminimi i dyllit dhe materieve yndyrore bëhet pasi të mbarojë procesi i tjerrjes, kurse materiali i tjerrur bëhet më i fortë. Gjatësia e fi jes së pambukut është vetia më kryesore në procesin e tjerrjes, vlera zbatuese e saj dhe kualiteti i fi tuar i tjerrës. Gjatësitë e fi jeve nuk janë gjithmonë të njëjtë, prandaj edhe tregohen si vlerë mesatare e gjatësisë dhe kjo është një tregues i njëtrajtësisë së gjatësisë së të gjitha fi jeve në masën e pambukut.

Figura nr. 26. -Fija e pambukut: Gjerësia e kanalit (1), gjerësia të

dyfi shtë (2).

32

Sipas gjatësisë mesatare të pambukut për fi jet e pambukut, pambuku mund të ndahet në: ekstra të gjatë (më shumë se 34,9 mm), të gjatë (28,6 - 33,3 mm), gjatësi mesatare (26,2 -27,8 mm), mesatare (20,6 - 25,4 mm) dhe të shkurtë (më pak se 20,6 mm). Finiteti është në korrelacion me gjatësinë e fi jeve, që dmth se fi jet më të gjata janë edhe më fi në. Finiteti është i kushtëzuar nga lloji dhe vendi ku kultivohet pambuku. Finiteti i fi jeve të pambukut matet me aparatet që quhen mikronerë ose fi bronerë. Masë relative e fi nitetit të fi jeve të pambukut tregohet me indeksin MI (indeksi mikroner). Fijet e pambukut sipas MI ndahen në 5 klasë: pambuku me shumë fi nitet (MI<3), pambuku fi në (3<MI<3,9), pambuk me fi nitet mesatar (4<MI<4,9), pambuk me fi nitet më të vogël (5<MI<5,9), me fi je të vrazhdë (MI>6). Trashësia e fi jes varet prej shkallës së pjekurisë. Te fi jet me pjekuri normale diametri i fi jes është midis 15 deri 25 mm. Fortësia e fi jeve të pambukut tregohet si fortësinë e tufave fi jesh . Forca e tufave matet me aparat të veçantë, që quhet aparati i Pristliut. Forca e lexuar shndërrohet në indeks PI (Indeksi Pristli). Hulumtimi i fi jeve të pambukut sipas PI janë këto: pambuku i lakueshëm (PI<6,5), pambuku me lakueshmëri të mesëm (6,5<PI<6,9), pambuku mesatarisht i ngurtë (6,9<PI<7,4), pambuku i ngurtë (7,5<PI<8), pambuku shumë i ngurtë (8,1<PI<8,5), pam-buku ekstra i ngurtë (PI>8,6).

2.2.1.5. Vetitë tjerë të fi jeve të pambukut

Sipërfaqja e fi jes së pambukut ka strukturë të reliefi t për shkak të numrit të madh të vjaskave. Kjo mundëson që të fi tohet tjerrë me fi nitet të mirë dhe fortësi të madhe. Dendësia e pambukut sillet prej 1,50 deri 1,54 g/cm3 dhe në krahasim me fi jet kimike është me e madhe. Ngjyra e pambukut kryesisht është e bardhë, por mund të jetë edhe verdhë e zbe-htë. Më së shumti i turbullt, por mund të jet edhe me shkëlqim. Në ShBA kultivohen edhe llojet e pambukut me ngjyrë. Këputja dhe të zgjaturit e pambukut është prej 8deri 10%, kurse elasticiteti i zg-jatjes është shumë e vogël. Elasticiteti i vogël rezulton me lëmshimin e produkteve të pam-bukut. Vetitë termike. Në temperaturë të rëndomtë pambuku nuk i ndryshon vetitë e vetë. Në 120°C zvogëlohet forca e pambukut, mbi 160°C termikisht shpërbëhet, kurse mbi 200°C fi llon karbonizimi i pambukut .Këto veti termike mundësojnë që tekstili i pambukut të lahet në temperatura të larta. Sjellja elektrostatike. Mundësia që pambuku të elektrizohet me elektricitet statik është e vogël për shkak të yndyrave dhe dylleve në sipërfaqen e pambukut. Pasi të elimino-hen nga sipërfaqja, mundet të ndodhë elektrizimi statik. Sjellja ndaj ujit dhe alkaleve. Pambuku e thith ujin e ngrohtë, avullin e ujit dhe kimikisht nuk ndryshon. Ndodh vetëm bymim dhe krijimin e lidhjeve hidrogjenike midis makromolekulave të celulozës dhe ujit. Kjo dukuri mundëson fi snikërimin e fi jeve në gjend-je të fryrë. Avulli dhe uji i ngrohtë e bëjnë pambukun plastik dhe lehtësojnë formësimin, por ky efekt nuk është i përhershëm. Fijet e pambukut bymehen në alkalit dhe i ndryshojnë vetitë e tyre në kahun pozi-tiv, zmadhohet shkëlqimi, forca dhe aftësia për ngjyrim, gjatë kësaj harxhimi i ngjyrave zvogëlohet. Kjo veti e bymimit në alkalit është shfrytëzuar për fi snikërimin e fi jeve të pam-bukut përkatësisht tjerrës, pëlhurave dhe emërtohet mercerizim. Procesi emrin e ka marrë

33

prej Xhon Mercer (John Mercer) që i pari e ka zbuluar këtë dukuri në vitin 1844. Në tretësirën e përqendruar të hidroksidit të natriumit ose kaliumit dhe në temperaturë prej 180С për një kohë shumë të shkurtë fi jet e pambukut bymehen, me këtë gjatësia u zvogëlohet, preja e tërthortë bëhet rrethor dhe humbin lakimet spiralore. Nëse tjerra ose pëlhura trajtohet me alkalitë në gjendje të ngrohur që mandej neutralizohet me larje, pambuku nuk shkurtohet, kurse shkëlqimi zmadhohet. Nga mercerizimi ndryshon struktura e brendshme e fi jeve, të cilët bëhen të shkëlqyer, më të fortë, më shumë bymehen, ngjyrosen më intensivisht dhe më lehtë hidrolizojnë nga veprimi i acideve.

2.2.1.6. Klasifi kimi i pambukut sipas kualitetit

Në industrinë e përpunimit të pambukut bëhet klasifi kimi i pambukut sipas kual-itetit. Klasifi kimi bëhet në bazë të kërkimeve organoleptike dhe laboratorike. Kërkimet orga-noleptike kanë të bëjnë me krahasimet e fi jeve që janë marrë prej vandakëve të ndryshëm sipas standardeve të dhëna për atë vend. Njohuritë objektive japin kërkimet laboratorike edhe atë për fi nitetin, forcën, shkallën e pjekurisë, përveç këtyre edhe për pastërtinë e pam-bukut, ngjyrën, gjatësinë e karakterin. Çdo vend ka standardin e vet për klasifi kimin e pam-bukut. Sipas standardit universal, për shembull pambuku alend, kategorizohet në shtatë klasa. Disa lloje të pambukut dallohen sipas vetive të tyre dhe fi jes i japin kualitet të veçantë.

2.2.1.7. Përdorimi i pambukut

Pambuku i pastër ose përzierja me fi je tjera për doret për prodhimin e pëlhurave, thurjeve, perdeve, gazë, perit për rrobaqepës, veshjes etj. Falë vetive të mira të tij (rezistimi ndaj vjetërsimit, qëndrueshmërisë ndaj tretësirave të alkaleve, aftësisë së lartë sorptive, ka-lueshmërisë së ajrit, mirëmajtjes), pambuku praktikisht deri tash është i pa zëvendësueshëm për prodhimin e të gjitha llojeve të veshjes së brendshme, shtrojës , kamishave, bluzave, veshjes për punë etj. Pambuku po ashtu përdoret për prodhimin e gjërave për veshmbat-hjet në përdorim të përditshëm, sport dhe rekreim, mbulesa, si pëlhura të tekstilit (letra fi ltruese, shirita të transportit, tuba etj.).Në dekadat e fundit, për të përmirësuar disa veti ose arritjen e efekteve speciale, si dhe mirëmbajtjen e prodhimeve të pambukut (zvogëlimi i lëmshimit, përshpejtimi i procesit të tharjes), pambuku përzihet me shumë fi je tjera. Më shpesh fi jet e pambukut përzihen me fi jet e poliesterit (deri 33%). Në përqindje të njëjtë përzihet edhe me fi jet poliesterike. Për prodhimin e tjerrave nga produktet e frotirit përdoren përzierjet prej 15 deri 16% po-liamid ose poliester. Pambuku përzihet me fi jet viskoze, me linin, edhe atë më shpesh në raporte 50%: 50%. Po ashtu mundet të përzihet me mëndafshin natyror (mëndafshi buret). Pambuku ka edhe emërtime tregtare si amerikanë, shifonë, piketë, gradualë, batistë, saten, fl anel i pambukut, panama, porhet, damast, somoti i pambukut, plishi i pambukut etj.

34

ZGJËRO DITURINË TËNDE PËR PAMBUKUN

PAMBUKU EKOLOGJIK

Interesimi i lartë për pambukun ekologjik, vjen nga vendet Evropiane të zhvilluara, për më shumë shkaqe:

• Pambuku sot është lënda e parë bazike e tekstilit (në përmasa Botërore përdorimi i fi jeve të tekstilit merr pjesë me 49%.)• *Një pjesë të pambukut që e përdorin vendet e zhvilluara të Evropës vjen nga të ashtuquajturat „Vendet e treta” ku kontrollet e pambukut gjatë kultivimit janë të pamun-dur, që shkakton pasiguri plotësuese.• Në mënyrën konvencionale të kultivimit të pambukut përdoren pesticidet për të mbrojtur nga insektet dhe krymbat që ushqehen me gjethet , trungun dhe frytin (fi erin. Gjatë hapjes së fi erit, miza të ndryshme, miza të bardha e sulmojnë pambukun dhe ush-qehen me sheqerin nga bima. Para se të bëhet mbledhja e pambukut me makinë, për-doren difolijantë (mjete që shkaktojnë rënien e gjetheve dhe destruksionin e trungut), që mundëson pakësimin e papastërtive nga pambuku pas mbledhjes dhe lehtësim në përpunimin e mëtejmë të pambukut.• * Në përpunimin e fi jeve të pambukut me mjete kimike, përmirësohen cilësitë este-tike, por nga ana tjetër, të njëjtit- siç janë mjet për zbardhje me hipoklorit i natriumit (në disa vende më e ndaluar) rezulton me krijimin e produkteve të padëshiruara, helmuese që e ndotin ujërat dalëse.

Në lidhje me teknologjinë e re e kultivimit të pambukut, në tregun dalin lloje të pambukut me shenjën: Green Cotton (të propozuara nga fi rma daneze tt Novotex në vi-tin 1983 me qëllim që konsumatorëve të jepen informata, se pambuku është kultivuar në mënyrë natyrale, përpunuar pa shtesa të mjeteve kimike), Panda Cotton, Line Cotton, Organic Cotton (shenja mbrojtëse për pambukun organik i prodhuar në ShBA). Prioritet themelore në kultivimin e pambukut organik janë:

• Toka e pa ndotur. Tre vite para mbjelljes së pambukut ekologjik, toka të mos trajto-het me asnjë farë kimikale.• nuk përdoren pesticidet, ngase është rezistues ndaj insekteve.• * Pambuku ekologjik ka ngjyrë natyrore, me tre nuanca si: e kafte e zbetë, e gjel-bër dhe ngjyrë e bardhë, kështu që nuk ka nevojë për ngjyrimin shtesë, që dmth, nuk e rrezikon shëndetin e njeriut.• * Plantazhat me pambukun me ngjyrë natyrore doemos të qëndrojnë larg nga pal-ntazhat ku kultivohet pambuku konvencional që të mos vijë deri te pluhurimi midis tyre.• Makinat që përdoren për pambukun konvencional, doemos mirë të pastrohen para se të përdoren për pambukun me ngjyrë natyrore.Si mangësi e mënyrës ekologjike e kultivimit të pambukut mund të merren :• * Disa nga cilësitë si fortësia, gjatësia etj. janë më të dobëta në krahasim me pam-bukun konvencional.• * Rendimenti te pambuku me ngjyrë natyrore është prej 30%-50% më i vogël se rendimenti te pambuku i bardhë konvencional.

35

Pambuku ekologjik me ngjyrë natyrore

2.2.2. Fije tjera nga farat

Këto fi je nuk janë aq të rëndësishëm si pambuku, por megjithatë edh te këto përpu-nohen dhe kanë zbatim përkatës. Prej tyre më të rëndësishëm janë: kapoku dhe аkoni.

2.2.2.1. Каpoku

Kapoku është fi je që rritet në pjesën e brendshme të të mureve të frytit, (bishtajës) të disa nga bimët tropikale shumëvjeçare. Për përfi timin e fi jeve kultivohen dy lloje drurësh afrikan, kurse fi jet që nxirren nga frutat e tyre quhen kapok.

Figura nr. 27. – Fruti kapok Figura nr . 28. – Fijet nga kapoku

Kapoku kultivohet në Afrikën Perëndimore dhe Lindore, Indi, Јava, Sumatra, Меksiko dhe në Brazil. Druri si fryt ka fi era, të cilët kur janë të pjekura, kanë ngjyrë kafeje të zbehtë,

36

me gjatësi prej 10 deri 20 cm dhe trashësi prej 3,5 deri 5,5 cm. Fierat mblidhen, thahen dhe prej tyre fi jet ndahen me dorë ose duke qëlluar me një shkop të bambusit. Fara e kapokut është me ngjyrë të errët dhe përdoret për fi timin e vajit. Kapoku është fi je me ngjyrë të verdhë në të errët me gjatësi prej 10 deri 35 mm, me trashësi prej 20 deri 30 μm, lëmuar, plotësuar 75 - 80% me ajër. Prandaj është e dobët, e lehtë dhe për shkak të karakteristikave të tilla, nuk mundet të tjerrë vetë. Zakonisht përdoret për plotësimin e mobileve, lodrave etj. Përmbajtja e celulozës në kapokun varet prej nga vjen dhe është prej 70 deri 72%, por diçka më pak te kapoku afrikan dhe aziatik.

2.2.2.2. Аkoni

Akoni rritet në viset tropikale të Amerikës, Azisë dhe Afrikës. Fija gjendet e fi erin e frytit, vetëm në njërin anë të farës, në formë të shiritit, prandaj shpesh emërtohet edhe si mëndafshi bimor. Është fi je me ngjyrë si të verdhë me gjatësi prej 10 deri 50 mm, diametër 35 - 40 μm, i lëmuar, i dobët dhe i thyeshëm ngase 70 - 80% përmban ajër. Zbatohet njësoj si kapoku, për plotësimin e produkteve të ndryshme dhe për prodhimin e luleve artifi ciale, vata etj. Shumë bimë shtëpiake siç janë shelgu dhe plepi, në thekat e tyre kanë fi jeza të njo-hura si fi jet bimore ose mëndafshi bimor. Këto fi je nuk përpunohen.

Figura nr . 29. – Fruta i akonit (majtas ) dhe fi je të akonit (djathtas )

37

РYETJE DHE DETYRA

1. Trego për fi jet që përfi tohen nga farat?2. Defi no nocionet fi jet elementare dhe teknike!3. Cili komponim është dominues në strukturën e fi jeve nga farat?4. Sqaro strukturën e celulozës !5. Cilat janë komponentët përcjellëse të celulozës në fi jen?6. Cili është roli i pektinit dhe ligninit në fi jen?7. Cilat janë llojet më të njohura të bimës së pambukut?8. Cilat kushte klimatike duhen për kultivimin e pambukut?9. Pse mbledhja me dorë e pambukut jep fi jen më me kualitet? 10. Në cilat raste përdoret egrenuesi i Eli Vitneut, në cilat raste i Makartit?11. Për cilë fi je themi fi je e vdekur?12. Në cilat raste pambuku është i butë, pambuku i pregaditur është i ngurtë?13. Nga cilat kontinente dhe shtete vjen pambuku me kualitet më të lartë?14. Cilat janë karakteristikat themelore të fi jes së pambukut që janë edhe klasifi kimi tregtar i pambukut?15. Me cilat fi je sintetike më shpesh përzihet fi ja e pambukut?16. Bëre një proekt hulumtues, në të kaluarën në bashkësinë tënde lokale dhe më gjerë a është kultivuar pambuku?17. Për se përdoren fi jet e kapokut dhe akonit?

2.3. Fijet nga korja e brendshme e drurit - fi jet teknike

Pas fi jeve të pambukut këto fi ja kanë përdorim më të madh në industrinë e tekstilit. Ekzistojnë shumë bimë të këtij grupi nga cilat fi tohen fi jet, por, për industrinë janë të rëndë-sishëm vetëm fi jet e linit dhe ramia, që përdoren për veshjet, kurse јuta dhe knapi, përа produkte të tekstilit të vrazhdë. Fijet prej hithrave, kyperas, malvës etj kanë vetëm rëndësi lokale, por jo edhe rëndësi universale për industrinë e tekstilit. Këto fi je përbëhen prej një numri të madh qelizash elementare që midis tyre janë të lidhura me ngjitësin bimor –pektinën. Këto në realitet janë fi je teknike. Fijet gjenden në një pjesë të lëvores janë të vendosura poshtë për gjatësinë e trungut në formë tufëzash (fi g nr. 30). Dmth, Fijet teknike paraqesin një shtresë fi jesh të trungut dhe përbëhen prej tufë fi jesh. Vetitë e fi jeve teknike janë të kushtëzuara nga: dimensionet dhe vetitë e qelizave el-ementare, vetitë dhe lidhjet e tufës së fi jeve, forma e tufës, pozita e trungut, raporti i kom-ponentëve kimike dhe shkallës së drunimit. Dmth, fi jet teknike përbëhen prej fi jeve elemen-tare të shkurta që e krijojnë fi jen teknike, renditja e fi jeve për bimë të ndryshme është i ndry-shëm. Qelizat elementare në fi jen teknike janë të kahëzuara kah boshti dhe gati çdonjëri ka lumen, që sipas madhësisë dhe formës dallohen te disa lloje bimësh. Në prerjen e pjerrët të qelizave elementare dallohen: shtresa primare, sekondare, terciare dhe në mesin lumeni (fi g nr. 31)

38

Figura nr. 30 – Prerje për gjatësinë dhe Figura nr. 31 – Prerje e qelizës elementare pjerrtësinë e trungut: fi je në lëvoren të fi jes teknike: ndërmjet lamela (1) (1), lëvorja (2), pjesa drunore (3) brendësia shtresa primare (2) shtresa sekondare (3) (4) hapësira e e zbrazët (5). shtresa terciare (4) dhe lumeni në mes

Pektini që i ngjit fi jet teknike për shtresën e lëvores është më pak i qëndrueshëm se pektina që ngjit qelizat elementare dhe mundet të shpërbëhet kimikisht ose në aspektin biologjik nën veprimin e mikroorganizmave. Kështu, fi jet teknike ndahen nga pjesa drunore e trun-gut.

2.3.1. Lini

Ekzistojnë shumë lloje të ndryshme bimësh të linit, por më së shumti përdoren lloji (Linium usita). Lini është bima më e vjetër që njeriu ka kultivuar për përfi timin e fi jeve. Të dhënat më të vjetra datojnë nga shek. 40-ta dhe 50-ta p.e.re. Në atëkohë Egjiptianët kanë qenë mjeshtrit e përpunimit linit që kanë përdorë për të veshur. Pëlhurat kanë qenë shumë fi në dhe të tejdukshëm. Në Evropë, lini është kultivuar dhe përpunuar derisa ka qenë në fuqi ligji që ka ndaluar importin e pambukut. Me pezullimin e ligjit, prodhimtaria e linit zvogëlo-het, me këtë edhe përdorimi i tij. Prodhuesit më të mëdhenj të linit janë: ish BRSS, Franca, Belgjika, Norvegjia, Polonia, vendet e Amerikës Latine etj. Lini është bimë njëvjeçare në trungun e cilit gjenden tufa fi jesh. Lini rritet në kushte të ndryshme klimatike dhe në toka të ndryshme. Përndryshe, ekzistojnë rreth 100 lloje të linit, kultivohen vetëm dy lloje, nga të cilët njëri përdoret për fi timin e fi jeve, kurse tjetri për farën, dallimi midis këtyre dy llojeve është vetëm në mënyrën e kultivimit. Lini që kultivo-het për nxjerrjen e fi jeve, mbjellët dendur që bima të zhvillohet në lartësi por jo në gjerësi. Kështu krijohen trungje të holla të gjata, të pasura me fi je.

39

Figura nr. 32. – Lini para se të lulëzojë, lulja dhe fara

2.3.1.1. Përfi timi i fi jeve

Periudha e vegjetacionit të linit zgjat prej 2,5 deri 3 muaj. Një javë pasi të mbjel-lët dalin bimët e njoma të para, kurse në javën e 5-të ose të 6-të, bima fi llon të lulëzojë. Lulëzimin e ndjek rritja intensive e trungut, me se edhe zmadhohet sasia e fi jes. Pas 12 javësh nga mbjellja, trungu merr ngjyrë të verdhë që shkëlqen, që është shenjë se procesi i krijimit të fi jeve ka përfunduar. Lini i mbledhur në këtë stadium e ashq. pjekuria e hershme e verdhë, jep fi jen më me kualitet. Nga vonesa në të mbledhurit, rendimenti i farës zmadho-het, por kualiteti i fi jes është më i dobët. Mbledhja e trungjeve të linit bëhet me dorë ose me makinë. Trungjet shkulen, rrënja pritet dhe lehet në fushë që të thahen. Nga tharja e ngadaltë fi tohen fi je më të buta dhe më të ndritshme.

Figura nr. 33. – Të mbledhurit e linit me makinë

40

Nxjerrja e fi jeve nga trungu përbëhet prej disa fazash: Njomje, tharje, fërkimi, shkundje e tufës dhe rrjepje. Zhytje në ujë është procesi që ka për qëllim të këputë lidhjet midis lëvores dhe pjesës tjetër të trungut. Paralelisht me këtë dobësohet edhe lidhja në fi jen teknike. Nga shpërbërja e materies së pektinit në tufat e fi jeve fi tohen fi jet elementare. Të lagurit e linit mund të bëhet në shumë mënyra:

• Të lagurit me vesën bëhet në vetë fushën. Zgjat prej 2 deri 10 javë. Ngjyra e fi jeve është e murrmë deri të argjendit. Kjo metodë më së shumti zbatohet në ish BRSS dhe në Çeki.• Të lagurit me ujin e ftohtë në në prani të baktereve aerobe dhe aneorobe. Bëhet në gropa, lumenj, kanale etj. Procesi zgjat prej 2 deri 3,5 javë, varësisht prej temperaturës së ujit. Fijet janë me tone më të ndritshme, të verdha dhe të murrme. Kjo mënyrë zbatohet në Itali dhe në vendet tjera të Evropës Jugore.• Të lagurit me ujë të ngrohtë në prani të baktereve aneorobe. Procesi kryhet në basenet betonike të mbuluara. Temperatura e ujit është midis 28 deri në 34°C. Kohëzgjatja është ndërmjet 70 deri 80 orë. Ngjyra e fi jes është e verdhë në të murrme deri në të gjelbër në të argjendit.• Të lagurit aerob bëhet në bazene. Me dërgimin e oksigjenit rregullohet shpejtësia e të lagurit, kurse temperatura është deri 34°C. Zgjat afër 35 orë. Fijet janë me ngjyrë të verdhë në të murrme, ngjyrë argjendi dhe ngjyrë e gjelbër. Ky proces ka përparësi në kra-hasim me aneoroben, ngase kohëzgjatja është më e shkurtë dhe jep fi je të njëtrajtshëm dhe më të mirë. .• Të lagurit kimik bëhet me petroleum, acid sulfurik të holluar ose me hidroksi-din e natriumit. Procesi zhvillohet në basene duke shtuar kimikale që tretin pektinin. Kohëzgjatja është prej 4 deri 6 orë dhe më i shkurti nga të gjithë mënyrat e të lagurit. Ngjyra e fi jes rregullohet duke shtuar mjete për zbardhje. Ky proces nuk jep fi je kualita-tive, kështu që nuk ka ndonjë zbatim të gjerë.

Të lagurit duhet të mundësojë të veçohen fi jet nga trungu pa u dëmtuar prandaj dhe duhet të ndërpritet në kohën e duhur. Shpërbërja e fi jeve shumëqelizore në elementa-re, quhet kotonizim (vjen nga fj ala angleze cotton). Gjatësia e fi jeve që fi tohen nga kotoniz-imi i linit i përgjigjet kualitetit të mesëm ose të dobët të pambukut, prandaj edhe mundet të përzihen me pambukun. Kotonizimi i linit sugjerohet vetëm për rastet kur trungjet janë dëmtuar, përndryshe do të fi tohen fi jet me kualitet të dobët Kotonizii nuk ka rëndësi indus-triale ngase fi jet elementare dëmtohen, me këtë zvogëlohet forca. Tharja bëhet pas lagies, kurse më pas fi jet veçohen nga pjesa drunore. Ky proces emërtohet si procesi i fërkimit. Fërkimi është veprim mekanik, që ka për qëllim që të thërrmojë pjesën drunor të trungut (pozderin),që të munden fi jet më lehtë të veçohen. Kryhet me dorë ose me makinë. Për fërkimin manual përdoren fërkuesit manual me forma të ndryshme mbi cilët thërrmimi i pozderit bëhet me goditje mekanike me goditësin (thikë të drurit) mbi trungjet, që vihen me njërën anë mbi shtrojën me dhëmbëza ose shtyhen nëpër pjesën e çelur të dërrasës. Përpunimi manual i fi jeve është treguar në fi g, nr. 34, 35, 36.

41

Ajo që i ngjan krokodilit quhet „shkopëz” (fi g nr .34). Nga veprimi i tij veçohen pjesët e ngurta të trungut prej fi jeve të buta. Mandej fi jet kalojnë nëpër fërkuesin (fi g nr. 35) që të veçohen të gjithë pjesët e imëta të trungut. Mandej kalojnë nëpër rrjetën (gjilpëra të gjata metalike) dhe fi tohen fi je të gjata (fi g nr. 36), kurse në rrjetën mbeten fi jet e shkurta, që mundet të përdoren për instalimet e gypave të ujësjellësit ose prej tyre të fi tohen fi jet më të vrazhda.

Figura nr. 34. –Shkopëza fi gura nr. 35. – Fërkuesi

Figura nr. 36. – Fije të gjata dhe të shkurta

42

Shumë efi kase janë fërkuesit e turbinave (fi g. nr. 37), ku mundet të fërkohen edhe trungujt e njomë. Fërkimi është alternativ, më parë fërkohet njëra anë, mandej ana tjetër.

Figura nr. 37. – Fërkuesi turbinë

Shkundja e pozderit bëhet pas fërkimit që mund të jetë manuale ose me makinë. Makinat me krahë rrotullohen në kahe të kundërta dhe kështu trungjet e thyera dhe fi jet te-knike nënshtrohen goditjeve alternative nga të dy anët (fi g. nr. 38). pas fërkimit, fi jet teknike të fi tuara nuk janë të pastra. Procesi i shkundjes ndiqet nga krehja dhe tjerrja.

Figura nr . 38. – Shkundësi mekanik me krahët

Gërvishtja (krehja) bëhet me qëllim që të hiqen sasitë e mbetura të pozderit, fi jet e shkurta, por njëkohësisht fi jet e gjata të vendosen në pozitë paralele dhe të përgatiten për përpunimin e mëtejmë, procesin e tjerrjes (fi g nr. 39).

43

Figura nr. 39. – Grabuja: karroca (1), kapësi (2),hapësirë e gjatë me gërhanë (3), brusha

rrotullues (4), cilindrat me dhëmbëza (5), mbledhësi (6), pejzë lini (7), pozderi (8).

Tufat e fi jeve kapen me kapësin 2 dhe lëshohen me gjysmën e parë të kalojnë midis dhëmbëzave të shiritit të gjatë me gërhanë. Dhëmbëzat ose gërhanat 3 të këtij shiriti lëvizin prej lartë kah -poshtë, duke hyrë në tufën dhe duke lëvizur i mbledhin fi jet e shkurta dhe mbeturinat e polderit. Pozderi me rënie të lirë bije në mbledhësin e pozderit 8. Brushat që rrotullohen 4 i kapin fi jet e shkurta dhe i dorëzojnë cilindrave të dhëmbëzuara 5. Nga këto cilindra, fi jet tërhiqen me ndihmën e kapësit 6 dhe mblidhen në enën 7. Kur fi jet e linit do të tërhiqen me gërhanë më të vrazhdët, dërgohen në pjesët tjera që kanë gërhana më me fi nesë dhe më të dendura. Kjo fazë mundet të përsëritet disa herë dhe çdo herë të shkojë në gërhanë më me fi nesë. Me këtë fi tohet tufë të tjerrur fi jesh të gjata paralele, të quajtur pas-

ma dhe me rendiment prej afër 70%, kurse pjesa tjetër janë pejzët të mbledhura në enën 7. Fijet e gjata përdoren për përpunimin e tejrrës së krehur. Fijet e shkurta të ngatërruara që fi tohen, që quhen pejzat, (linit, kanpit) mundet të shfrytëzohen në instalimet e ujësjellësit si tjerrë më e vrazhdë.

2.3.1.2. Struktura e fi jeve të linit

Struktura e fi jes së linit dallohet nga ajo e pambukut, nga ajo se fi jet e linit janë shumëqelizor, të përbëra prej më shumë fi jeve elementare. Fijet elementare në fi jet teknike janë me formë cilindrike, muret janë të trasha, kurse në mes shihet kanali lumeni (fi gnr. 40)

44

Figura nr. 40. –Incizimi elektronik i prerjes së tërthortë të linit. Ep(epiderm); C (korteksi); BF (fi jet më të mira); P (fl oemi –qeliza bimore e tejdukshme për transportin e materieve organike të tretura); X (pjesa e drurit që gjendet në kambion vaskulare dhe shërben për

transportin e ujit ); Pi (brendësia).

Fijet e linit në majat, ngushtohen dhe maja është shumë e mprehtë. Fija e linit nuk ka kutikulë, dhe në krahasim me fi jen e pambukut ka më pak celulozë. Përmbajtja e ligninit është deri 5%. Fijet kanë vija të pjerrëta që krijohen nga veprimi në përpunimin shumë fazor të fi jes. Prerja e tërthortë është pesëkëndësh ose gjashtëkëndësh me tre brinjë të mprehta. (fi g nr. 41)

2.3.1.3. vetitë e fi jeve të linit

Gjatësia e fi jes elementare të linit është midis 4 deri 66 mm, kurse gjatësia mesatare është prej 25 deri në 30 mm. Gjatësia e fi jes shumëqeli-zore është midis 500 deri 550 mm. Gjatësia e fi jeve shumëqelizore dhe njëtrajtë-sia e shtapelit janë vetitë e rëndësishme që ndikojnë në mënyrën e tjerrjes. Finiteti varet nga lloji dhe pjekuria e linit, trashësia e trungut dhe pozita e fi jes në trungun. Finiteti i fi jeve elementare është prej 10 deri në 40 μm, mesatarisht prej 20 deri 25 μm, përkatësisht 6,6 -1 dtex, kurse fi niteti i fi jeve shumëqelizore është midis 34 deri 11 dtex. Fortësia e fi jes së linit ështtë midis 40 deri 80 cN/tex, dhe llogaritet si një ndër fi jet më të forta . Fortësia e fi jes në gjendje të lagët është prej 2 deri 6% më e lartë sesa në gjendje kur është i thatë.

Figura nr. 41. – Pamja mikroskopike e fi jes së linit:

1 – për gjatësinë, 2 – prerje e tërthortë , 3 –fundi i fi jes

45

Prej pëlhurave të linit bëhen veshjet e sipërme, tende ngase janë të forta si kur janë të thatë, ashtu edhe në gjendje të lagur. Të zgjaturit dhe elasticiteti. Të zgjaturit e fi jeve të linit në gjendje të thatë është prej 1,6 deri 1,8% kurse në gjendje të lagur nën 1%. Të zgjaturit elastik është më pak se 1%. Për shkak të elasticitetit të vogël, pëlhurat prej linit lëmshohen shumë. Më të den-durit janë të ashpra, kurse duke përzier me fi jet sintetike, ashpërsia zvogëlohet. Ngjyra. Varësisht nga mënyra e të lagurit, ngjyra e linit ndryshon prej të verdhës (nëse është lagur me ujë të ftohtë), në ngjyrë të argjendit (të lagur në vesë), deri në të gjel-bër dhe të kaftë të -zbehtë. Ngjyra e kafta e zbehtë e fi jes së linit tregon për ndonjë dëmtim. Ngjyrimi i ndryshueshëm i fi jeve të linit krijon vështirësi në procesin e ngjyrimit. Struktura e sipërfaqes, shkëlqimi dhe të prekurit. Fijet e linit kanë sipërfaqen e lëmuar, dendësi të lartë, kurse përqindja e dyllit kësaj fi jes i jep shkëlqimin. Nëse fi ja është lagur në vesën dhe ujë të ftohtë, atëherë përmban sasi më të madhe të dyllit dhe ka shkël-qimin më të mirë. Shkëlqimi dhe të prekurit janë shumë të rëndësishëm në përcaktimin e kualitetit të linit. Me zbardhjen nënkuptohet shkëlqimi. Linii që është lagur shumë shkël-qimin e ka më të vogël. Sipërfaqja e lëmuar të fi jes mundëson që pëlhurat prej linit më pak të përlyhen. Jo njëtrajtshmëria e fi jeve bëhet për shkak të ndarjes së fi jeve shumëqelizore gjatë fërkimit ose gërryerjes. Dendësia e linit është prej 1,48 deri 1,50 g/cm3, që është dendësi e lartë prandaj pëlhurat e linit kanë rënie natyrore. Përçueshmëria e nxehtësisë së fi jeve të linit është më e lartë se fi jeve tjerë prandaj edhe veshjet e bëra prej tyre krijojnë ndjenjë të ftohtësisë. Kjo është pasojë sipërfaqes së lëmuat dhe sasisë së vogël të ajrit në fi jen. Lagështia e linit brut në kushte normale është 12%, kurse të bardhit 14%.Për shkak sorpsionit të mirë të lagështisë, teshat prej linit janë të këndshme, ngase e thithin djersën. Prandaj lini është i përshtatshëm prej tij të bëhen veshjet verore, çarçafët, copat për fshesë, shamitë dhe veshjet për klimën tropikale. Tretshmëria në kimikale. Acidet mineralore të përqendruara e shpërbëjnë fi jen e linit dhe ky proces zhvillohet ngadalë. Në krahasim me pambukun, lini është më i ndejshëm ndaj acideve. Rezistenca mikrobiologjike. Lini është më pak i rezistueshëm ndaj veprimit të mikroorganizmave në krahasim me pambukun. Prandaj, tendet që prodhohen prej linit për-punohen me mjetet kundër veprimit të mikroorganizmave.

2.3.1.4. Përdorimi i fi jeve të linit

Produktet e tekstilit që bëhen prej fi jeve të linit, dallohen me shkëlqimin natyror, në të prekur duken të plotë dhe kanë fortësi të lartë. Aftësia për të thithë lagështinë përçuesh-mëria e mirë e nxehtësisë, e bëjnë fi jen e linit të përdorshëm, dhe në tregun mund të hasen me këto emra: pëlhura Belgjike, pëlhurë irlandeze, damasti veror, batist i linit, fanel i linit dhe pëlhura prej linit që quhet cvilih.

46

2.3.2. Konopi

Sipas rëndësisë, konopi vjen menjëherë pas linit. Kjo është fi je prej trungut të kono-pit e familjes së hithrave (Cannabis sativa). Njësoj si lini, prej knapit përveç fi jeve, fi tohen edhe pozderi, kurse prej farës së tij vaji. Konopi është bimë njëvjeçare dhe mundet të arrijë lartësinë prej 1 der 3 m. Ky është bimë dy gjinor me lulet mashkullore dhe femërore. Lulet gjenden në të njëjtin trung. Lulet mashkullore kanë trung më të hollë dhe japin fi je më të butë dhe fi në, në dallim prej atyre femëror që japin fi jet më të trashë dhe më të fortë. Sipas përdorimit, fi jet e konopit ndahen në fi jet për prodhimin e kamishave (lloji më i mirë ) dhe litarë (me kualitetin e dobët). Më së shumti kultivohen në ish BRSS, Itali, kurse në të kaluarën është kultivuar edhe ish RSF Jugosllavinë.

Figura nr. 42. – Fushë konopi

Konopi kultivohet në kushte klimatike shumë të ndryshueshme, por më së miri rriten në zonat e nxehta me lagështi. Lagështia më së shumti duhet në kohën e lulëzimit. Konopi kryesisht ndahet në dy grupe: i Evropës dhe i Azisë lindore. Që të fi tohet fi je e kualitative e konopit, duhet farë e mirë dhe shëndetshme në pikëpamje të pastërtisë dhe mbirjes.

2.3.2.1. Fitimi i fi jeve të kanpit

Procesi i nxjerrjes së fi jeve të kanpit është i njëjtë si tek lini. Trungu shkulet, prehet, klasifi kohet dhe thahet. Pasi të thahen, vjen të lagurit që zgjat më shumë kohë se sa te lini dhe përsëri thahet. Pas kësaj bëhet fërkimi, shkundja e pozderit dhe grabulimi. Grabulimi i konopit është njësoj si grabulimi i linit. Këto janë fi je shumë të gjata prej 1 deri 3 m, prandaj dhe shkurtohen me qëllim të përpunimit më të lehtë.

47

Figura nr. 43. – Makina për korrjen e konopit (majtas) dhe konpoi i prerë (djathtas)

Figura nr. 44. –Fije të konopit .

Pas këtyre proceseve fi tohet fi je teknike e konopit që përmban deri 10% ligninë dhe pektinë, prandaj fi jet janë të vrazhdë dhe të ngurtë në prekje. Për këtë shkak, fi jet teknike të konopit vihen të zbuten.

Në zbutjen manuale veprohet ashtu që mbi fi jet goditet me mjete speciale të dhëmbë-zuara, kurse zbutja me makinë bëhet me maki-na speciale për zbutje me cilindra konusore (fi g. nr. 45). Fijet e konopit vendosen në fundin e ko-ritës dhe mbi to rrotullohen cilindrat konusore që kohë pas kohe ndalen, që të rrotullohen fi jet të cilët nxehen dhe nëse nuk kujdeset, mundet të arrijnë deri te konopi me cilindrat konusore dhe të vetëdigjet.

Figura nr. 45. – Zbutje e fi jeve të kanpit me cilindra konusore

48

Fijet klasifi kohen sipas:• * gjatësisë dhe trashësisë në 4 klasë. Klasi i parë ka gjatësi prej 1,5 m dhe trashësi më pak se 7 mm, kurse i katërti ka gjatësinë deri 1m dhe trashësinë deri 9 mm. • sipas shkallës së përpunimit ndahen në:

o kanpi brut (fshatar ) – i pa sortuar dhe i papërpunuar o konopi i fërkuar - fi jet e gjata të përpunuara me makinë me mbeturinat nga pejza o konopi – i makinës i i krehur ku ka edhe pejza o gërhanë o konopi e krehur me dorë - për përdorim lokal- për litarë.

2.3.2.2. Struktura e fi jes së kanpit Fijet e kan0pit përbëhen prej qelizave elementare, me gjatësi prej 15 deri 30 mm që midis tyre lidhen me pektinin. Prerja e tërthortë e tyre është rrethore, me lumenin në mesin, kurse kulmet janë të rrumbullakëta ose të degëzuara (fi g. nr. 46). Për gjatësinë e fi jes ka vija për së gjati dhe tërthorta. Në pjesët ku gjenden vijat e tërthorta, fi jet janë më të trashë.

Figura nr. 46. – Pamje mikroskopike e fi jes së kanpit : 1 – sipas gjatësisë, 2 – prerje e tërthortë, 3 – fundi i fi jes

2.3.2.3. Vetitë dhe kualiteti i fi jeve të konopit

Gjatësia e fi jes teknike është deri 3 m, kurse atyre elementare lëviz prej 5 deri 55 mm, por mesatarisht prej 15 deri 25 mm. Finiteti i fi jeve elementare të konopit është afër 5 dtex, trashësia prej 16 deri 50 μm,kurse vlera mesatare e trashësisë së fi jes është 22 μm. Finiteti i fi jes teknike është prej 10 deri 17 dtex. Fijet e konopit janë më të vrazhda se ata të linit. Fijet teknike më vështirë ndahen në ato elementare, prandaj edhe më vështirë tjerrën në tjerrëza me fi nitet. Fortësia e fi jes së konopit është shumë më e madhe në krahasim me fi jet tjera që fi tohen prej trungut, me përjashtim të ramiasë. Konopi përpunohet në tjrrëza shumë të forta e të vrazhda dhe në litarë.

Figura nr. 47. - 100% fi ja e degomazuar e konopit.

49

Të zgjaturit dhe elasticiteti i fi jeve të konopit është shumë më e vogël se te lini Ngjyra mundet të jetë e verdhë e zbehtë, portokallit, një nijansë midis të gjelbër dhe e kaftë e zbehtë. Kanpi i njomur me vesën ka ngjyrën më të errët. Duke e njomur me ujin e ftohtë arrihet ngjyrë më e bardhë e fi jes. Struktura e sipërfaqes dhe shkëlqimi. Njëtrajtshmëria e fi jeve të konopit është më e vogël se e linit ngase fi jet janë në të vrazhdët dhe më vështirë veçohen nga fi jet elementare. Pëlhurat e fi tura nga fi jet e këtilla janë më të vrazhda se ato prej linit. Dendësia e konopit është njësoj si i linit. Lagështia. Lagështia normale e konopit është 12%. Fijet thithin lagështi edhe deri 30% . Tretshmëria në kimikalet. Fijet e konopit janë më të ndjeshëm se të linit ndaj veprimit të acideve e, kurse ndaj alkaleve sillen njësoj si ato të linit. Nga kotonizimi i fi jeve, arrihet shpërbërja e fi jeve teknike në fi jet elementare që janë më të vrazhda se ata të linit. Qëndrueshmëria mikrobiologjike. Konopi ka më shumë ligninë dhe prandaj është i ndjeshëm ndaj mikroor-ganizmave edhe atë më shumë se të linit. 2.3.2.4. Përdorimi i fi jeve të kanpit

Fijet e konopit janë shumë të vrazhdë dhe nuk kanë përdorim të gjerë në industrinë e tekstilit. Më së shumtë përdoren për prodhimin e pëlhurave për paketim, bazat e qilimave, për perin e këpucëtarëve, pëlhura për lidhjen e librave, litarë, lloje të ndryshme penjve, në ndërtimtarinë etj .Për shkak të shkallës së lartë higrosopike, fi jet e konopit përdoren për mbështjelljen gypave të ujësjellësi të ujit etj. Fijet e kotonizuara të konopit janë më të vrazhda se fi jet e kotonizuara të linit.

Figura nr. 50. – Përdorimi i fi jeve të konopit

Figura nr. 48. Fije të gjata të konopit

Figura nr .49. Fije të gjata të konopit

50

2.3.3. Јuta

Për jutën është ditur qysh në kohërat e hershme, por në Evropë fi llon të kultivohet në shek e 19. Sot, prodhuesit më të mëdhenj të jutës janë India, dhe Pakistani, kështu që afër 85% e prodhimtarisë vjen prej atje. Po ashtu, kultivohet edhe në Kinë, Brazili, Iran, Amerikën Veriore, Tajlandë, Nepal etj. Fijet e jutës fi tohen vetëm nga dy lloje bimësh, korhorusit (Corchorus) dhe tiliacea (Tiliaceal) që dallohen nga mënyra e kultivimit dhe kushteve klimatike në cilat kultivohet. Njëra prej tyre quhet „juta e hidhët, “me gjethet që kanë shije të hidhët, kurse tjetra „juta e ëmbël” me gjethet që kanë shije të ëmbël. Bima rritet në lartësi prej 1,5 deri 5 m, kurse diametri i trungut është prej 12 deri 20 mm.

Periudha e vegjetacionit zgjat prej 105 deri 120 ditë. Pas korrjes së trungjeve, këto thahen në diellin. Shkëputja e fi jeve nga trungu bëhet duke lagur, njësoj si te lini dhe konopi, por zgjat më shumë kohë ngase trungu është shumë më i trashë dhe lëvorja është shumë më e zhvilluar. Fijet veçohen nga trungu me dorë, lahen, thahen dhe paketohen në vandakë prej 120 kg.

Figura nr. 52. – Prerja e pjesëve të Figura nr. 53.-Fije të bardha poshtme të fi jeve të jutës dhe ngjyrë kafe të jutës

Figura nr. 51. – Bima juta

51

2.3.3.1. Struktura dhe vetitë e fi jeve të jutës

Fijet e jutës nuk kanë vija horizontale por vetëm për gjatësinë. Në brendinë gjendet kanali, që për gjatësinë e fi jes ka trashësi të ndryshëm. Për shkak të trashësisë jo të barabartë të mureve, fi ja është e dobët dhe këputet më le-htë në ato vende ku muret janë më të holla (fi g. nr. 54).- Gjatësia. Fijet elementare të jutës janë shumë të shkurta, prej 1 deri 5 mm, kurse gjatësia mesatare 2 mm. Gjatësia e fi jeve teknike është prej 1,5 deri 3 m, edhe më shumë. Fijet teknike të jutës përdoren për prodhimin e tjerrës. Finiteti. Trashësia e fi jeve elementare është prej 10 deri 25 μm, kurse fi niteti 20 dtex. Sasia më e madhe e ligninit në fi jet e jutës pamundë-son krijimin e tjerrës me fi nitet, megjithëqë afi niteti përafër-sisht është i njëjtë si tek lini. Fortësia ndryshon me gjatësinë e fi jes. Pjesa afër rë-nies së trungut, është me më shumë masë të drurit, prandaj edh fi jet janë më të dobëta. Të zgjaturit dhe elasticiteti, janë të ngjashëm si te lini dhe konopi. Për shkak të vrazhdësisë, elasticiteti është më i vogël se tek fi jet tjera të këtij grupi. Të zgjaturit lëviz midis 0,8 deri 1,3%. Nuk përdoret për prodhimin e veshjeve. Ngjyra e llojeve më të mira të jutës, është e bardhë -e hirtë deri në të kuqtë e hirtë dhe e verdhë në të kuqe, kurse llojet e dobëta ngjyrë të gjelbër ose kafe e zbehtë. Nën ndikimin e dritës dhe lagështisë, fi jet fi tojnë ngjyrë të kafesë. Shkëlqimi dhe njëtrajtshmëria janë përafërsisht të njëjtë si edhe te lini. Njëtrajtshmëria është më e vogël se te fi ja e linit. Sipas shkëlqimit, përcaktohet kualiteti i fi jes. Në të lagurit bëhet në mënyrë jo të drejtë ose veprimi i acideve e zvogëlojnë shkëlqimin. Dendësia është 1,44 g/cm2. Lagështia. Fijet e jutës thithin edhe deri 34% lagështinë, si rezultat i pranisë së sht-esave tjerë më pak ngjiten fi jet. Lagështia normale është 13,75%. Qëndrueshmëria ndaj dritës. Drita e diellit, nxehtësia dhe lagështia e zvogëlojnë fortësinë dhe e ndryshojnë ngjyrën e fi jes e cila bëhet më e errët. Juta duhet me kujdes të deponohet dhe të ruhet. Tretshmëria në kimikalet. Në tretësirat e holluara të hidroksidit të natriumit, juta bëhet më e butë, kurse në ato të përqendruara, në të prekur duket sikurse leshi. Qëndrueshmëria mikrobiologjike. Fijet janë shumë të qëndrueshëm ndaj veprimit të mikroorganizmave, prandaj edhe përdoret për përpunimin e qilimave, mbulesave për shtrojën dhe për lëkurën artifi ciale.

Figura nr. 54. Pamja mikroskoipike e fi jes së jutës: 1 –gjatësia, 2 – prerje e fi jes

teknike, 3 –fi ja teknika për së gjati

Lumeni

52

2.3.3.2. Përdorimi i jutës

Për shkak të fortësisë së lartë dhe të qëndrueshmërisë, më së shumti përdoret për litarët, pëlhura teknike për paketimin, tenda, shirita të transportit dhe penjtë. Përparësia në përpunimin e thasëve prej jutës, për paketimin e sheqerit, miellit dhe të produkteve tjerë, qëndron në atë se fi jezat e imëta nuk bien si ato te fi jet e linit dhe të konopit. Po ashtu mundet të përdoren për prodhimin e linoleumit, veshjen e mobileve dhe tjera teknike. Prej llojeve më të mira të jutës prodhohen pëlhura dekorative.

2.3.4. Ramia

Ramia është bimë shumëvjeçare që i takon familjes së hithrave. Fijet nga ramia nxir-ren nga lëvorja e trungut të njomë. Para shumë kohe është kultivuar në Kinë, me emrin bari i bardhë ose bari kinez, por edhe sot Kina është prodhuesi më i madh i ramiasë. Kultivohet edhe në Algjeri, Japoni dhe në Egjipt. Ekzistojnë llojet të ashq ramia e gjelbër ose ramia Indisë e cila më së shumti kultivohet në Indi.

Figura nr. 55. - Ramia

2.3.4.1. Nxjerrja e fi jeve nga ramia

Për kultivimin e ramias duhet tokë pjellore, klimë e nxehtë dhe shumë lagështi. Fijet më të mira nxirren nga thuprat që arrijnë gjatësinë prej 2 m, priten kah mbarimi i lulëzimit. Në kushtet e klimës tropikale mund të mblidhen 3 deri 6 herë, kurse në klimën mesatare, deri 3 korrje. Fija ndahet prej trungut me dorë ose me makinë. Në tretësirat alkaline të do-bëta veçohen fi jet elementare. Me përpunim manual të trungut, fi tohen fi jet më me kualitet që arrijnë çmim të lartë në tregun botëror.

2.3.4.2. Struktura dhe vetitë e fi jeve të ramias

Struktura e fi jes së ramias për gjatësinë, është njësoj si edhe te fi jet tjera të këtij grupi, me vijat poshtë për gjatësinë po ashtu edhe vijat e prerjes së tyre (fi g. 56). Gjatësia e fi jes brut është po aq sa edhe gjatësia e degës së prerë. Duke e prerë zvogëlohet në 500 mm, kurse gjatësia e fi jeve elementare, zakonisht është prej 120 deri 160 mm, trashësia prej 40 deri në 80 μm dhe fi niteti prej 5 deri 13 dtex.

53

Figura nr. 56. – Pamja mikroskopike e fi jes së ramias: 1 – për gjatësinë , 2 –prerje e tërthortë

Ngjyra e ramias ndryshon prej të verdhës deri të ngjyrë të kafesë. Duke e zbardhë, ramia krijon ngjyrë shumë të bardhë dhe një shkëlqim. Pastërtia e ramias varet nga procesi i përpunimit me kimikalitë (degomimi) dhe përmban një përqindje të lartë të celulozës (si te pambuku). Qëndrueshmëria e fi jeve ndaj dritës, mjeteve oksiduese dhe ndikimeve atmosferike është e mirë. Sipas vetive tjera është e ngjashme me fi jet linit. Fortësia e këtyre fi jeve në gjendje të thatë është 74 cN/tex, kurse afër 15-20% është më e lartë në gjendje të lagët. Fijet lehtas zbardhen edhe ngjyhen.

2.3.4.3. Përdorimi i fi jeve të ramias

Fijet brut, për shkak të ngurtësisë, vrazhdësisë dhe trashësisë, përdoren në pro-dhimin e litarëve. Fijet e fi snikëruara përdoren për prodhimin e llojeve më të mira të litarëve, shiritave të transmisionit, tubave me gomë të zjarrfi kësve për ujin etj. Fijet e ramias së fi s-nikëruar në përzierje me pambukun, leshin ose linin, zbatohen për prodhimin e penjve, pël-hurave të trikotazhit, pëlhurave dekorative etj. Plehrat nga ramia që krijohen në procesin e tjerrjes, përmbajnë përqindje të lartë të celulozës dhe përdoren për prodhimin e letrës për monedhat.

PYETJET

1. Trego cilat janë fi jet e lëvores? 2. Defi no kuptimin fi je teknike! 3. Cilat janë metodat e rëndomta për nxjerrjen e fi jeve nga trungu? 4. Cila nga fi jet fi tohet vetëm me metoda mekanike pa e njomur paraprakisht? 5. Cili është dallimi midis lagies natyrore dhe artifi ciale e trungjeve bimore? 6. Cila nga fi jet përmban përqindje më të lartë të celulozës në te? 7. Çfarë vetish kanë fi jet prej linit, konopit, jutës dhe ramias? 8. Për se përdoren fi jet e linit, konopit, jutas dhe ramias? 9. Pse fi jet e ramias arrijnë çmim të lartë në tregun botëror?

54

2.4. Fijet prej gjetheve dhe frutave

Fijet nga gjethet dhe frutat të disa nga bimët tropikale quhen fi je të ngurta ngase të prekura janë shumë të ngurta dhe të vrazhdë . Në fi jet nga gjethet që bien përdorim më të gjërë kanë: lini i Zelandës së Re, ma-

nila, rafi a, ananasi, agava etj. Fija e vetme që fi tohet nga fryti është fi ja e kokosit.

2.4.1. Lini i Zelandës së Re

Për herë të parë është zbuluar në Zelandën e Re prej ku e merr edhe merin Lini i Zelandës së Re (Pformium tenex) ka disa lloje. Fijet më të forta, jep lloji Tiore (Tihore), kurse fi jet më me fi nesë, i jep lloji ratora (Ratora). Kultivohen në Indi, Australi, Nepal dhe vende tjera. Bima jep gjethe me gjatësi 2,5 m, dhe kur janë të gjelbra kanë shumë fi je.

Figura nr. 57. – Lini nga Zelanda e Re

Përfi timi. Më herët, fi jet janë përfi tuar duke e lagur në ujë dhe përpunim të mëtejmë. Në Australi gjethet vlojnë bashkë me lëngun e sapunit afër 5 orë. Në procesin e lagies duhet pasur kudes që mos të teprohet, ngase fi jet dëmtohen. Nëse përpunohet dhe ndarjen me kujdes, mundet të fi tohen fi je që janë me kualitetin të ngjashëm me fi jet më të mira të linit. Qendrat më kryesore të shitjes së fi jeve të Zelandës së Re në Evropë janë Londra dhe Hamburgu.

55

2.4.1.1. Struktura, vetitë dhe përdorimi i fi jeve të linit nga Zelanda e Re

Fijet teknike përbëhen prej qelizave elementare të gjatë deri 15 mm, trashësi prej 8 deri 18 μm, kurse trashësia mesatare 13 μm. Prerja e tërthortë t e qelizave elementare është rrethor ose shumëkëndësh me kulme të topitura. Kulmi i qelizave el-ementare është konusor, që shihet nga (fi g. nr. 58). Fijet teknike të linit nga Zelanda e Re janë më ngjyrë të bard-hë në të verdhë deri në të kafesë. Mundet të kenë gjatësi prej 1 m, me trashësi prej 42 deri 120 μm. Fijet që fi tohen nga bimët që janë rritë afër kënetave dhe tokës gurore, dallohen. Të parët janë të gjatë, kurse të dytët të shkurtë dhe pa elasticitet. Nuk janë rrezistentë ndaj ndikimit të ujit. Zbardhen mirë dhe po ashtu ngjyrose. Lehtas digjen dhe lirojnë një hi me ngjyrë të zezë të përhimët. Këto fi je janë me çmim më të ulët se fi jet ma-nila, u ngjajnë së linit nga Zelanda e Re: 1 –për atyre dhe shpesh përzihen me to , me qëllim të uljes së çmimit gjatësinë, 2 –prerje nga mesitë produkteve të gatshme. Më së shumti përdoren për litarët, kurse fi jet më fi në përdoren për pëlhura. Hedhurinat që ngelin pas përpunimit të fi jeve përdoren si lëndë e parë për prodhimin e letrës.

2.4.2. Маnila

Vjen nga Filipinet, por në sasira të vogla prodhohet edhe në Amerikën qendrore dhe Indonezi. Fijet përfi tohen nga bimët shumëvjeçare abake, që i takon familjes së bananeve – palmave. Emrin e ka marrë nga emri i limanit në Manila. Përveç në Filipinet, kultivohet edhe në Sumatra, Java, Amerikën e Mesme .

Figura nr. 59. – Маnila

Figura nr. 58. – pamja mikroskopike e fi jes së linit

56

Përfi timi. Fijet përfi tohen nga ato pjesë të gjetheve që duken sikurse ndërtojnë trungun, deri 4 m lartësi dhe trashësi prej 180 mm. Gjethet e lira po ashtu japin fi jet, por shumë më të dobëta. Bima prehet kur ka 1,5 - 3 vite, edhe atë në kohën para ose në kohën e lulëzimit, ngase atëherë fi tohen fi jet më kualitative. Nga aspekti ekonomik, më shpesh pritet që fryti të piqet, mandej pritet. Fijet mundet të lagen, por në kohërat më të reja, lehet 2 - 3 ditë të qëndrojnë, mandej fi jet në mënyrë direkte veçohen, me dorë ose me makinë. Së pari, për gjithë gjatësinë priten shirita të gjata me gjerësi prej 50 deri 80 mm. Shiritat vendosen në trahë dhe nën shtypjen e thikës së dhëmbëzuar ose të drejtë, fi jet veçohen në formë të bishtave. Kur punohet me thikë të dhëmbëzuar dhe me presion më të lartë, fi tohen më shumë fi je, por me kualitet më të dobët. Nëse punohet me thikë të rrafshët, fi jet janë më të pastra, të butë, më me kualitet, por fi tohet sasi më e vogël. Ekzistojnë 3 kual-itete për fi jet manila:

• bandala -të fi tuara nga pjesa e jashtme e trungut • lupis - të fi tuara nga pjesa e mesme e trungut • tupos - të fi tuara nga pjesët e brendshme të trungut që është më i kualitetshëm.

Klasifi kimi i fi jeve manila bëhet sipas ngjyrës. Pasi janë fi tuar fi jet, ata shpërlahen thahen, mandej bëhet përpunimi i tyre me thika të dhëmbëzuar a mprehura me qëllim që të krehën përkatësisht të fi tohen të ndara materiet fi jezore me fi nitet.

2.4.2.1. Struktura, vetitë dhe përdorimi i fi jeve manila

Prerja për mesin e fi jes mund të jetë rre-thor ose në formë të shumëkëndëshit me kulme të topitura (fi g. nr. 60). Fijet teknike kanë lartësi 2 - 4 m, trashësi prej 200 deri 1000 mm. Qelizat elementare janë të gjata prej 3 deri 12 mm, dhe trashësi prej 16 deri 32 μm. Fijet janë me trashësi përafërsisht të njëtrajtshëm dhe kanë shkëlqim të bukur si të mëndafshit. Ngjyra mund të jetë e bardhë e theksuar, e verdhë e zbehtë dhe e kafesë. Fijet kanë fortësi të mirë dhe janë hi-groskopike. Komponenta kryesore e përbërjes së tyre është celuloza që digjet shpejtë dhe mbetet me ngjyrë të përhimët. Përdorimi. Në tregun dalin fi je me kualitete të ndryshme, kështu që fi jet e bard-ha, të buta dhe relativisht të shkurta emërtohen si prima dhe ekstra prima, Përdoren për prodhimin e kapelave, shalleve dhe prodhimeve luksoze. Fijet me ngjyrë të verdhë klasifi kohen dhe prej tyre prodhohen litarë, kurse hedhurinat përdoren për prodhimin e letrës.

Figura nr. 60. – pamja mikroskopike e fi jes manila: 1 –Skajet e fi jes,

2 –prerje e tërthortë

57

2.4.3. Rafi a

Rafi a fi tohet prej bimës me emër të njëjtë Rafi a palma (Raphia) prej të cilave ekzis-tojnë disa lloje dhe rriten në viset tropikale të Afrikës, por më së shumti kultivohet në Madagaskar.

Figura nr . 61. – Palma rafi a

Përfi timi. Gjethi pritet kah fundi dhe i zhvishet lëvorja. Fijet e prera në kulmet janë të holla, kurse fundi kanë diametër deri 2,5 cm.

Figura nr. 62. –Eliminimi i shtresës së brendshëm fi jezor

Gjatësia e fi jeve teknike është 1,85 m. Këto lehtas veçohen sipas gjatësisë dhe mun-det të fi tohen fi je të gjata dhe të holla ].

58

Figura nr. 63. –Rrotullimi dhe të zgjaturit e fi jes para tharjes përfundimtare

Përdorimi. Fijet paketohen në vandakë ku ka më shumë pasma. Një vandakë mun-det të përmbajë më shumë se 40 deri 120 pasmë (kanurë). Në tregtinë hasen në formë të kanurëve (fi g.nr. 64), që janë të lidhura vetëm në njërën anë, kurse në anën tjetër kanë fi je të lira ose në formë të tjerrës. Rafi a përdoret si mjet lidhës në vreshtari, pemëtari dhe perimtari. Po ashtu përdoret për prodhimin e kapelave verore, këpucëve etj.

2.4.4. Fije prej agava

Аgava ose sisel fi jet nxirren nga gjethet e bimës agava që rritet në viset tropikale, por më së shumti kultivohen në Meksiko, Afrikën Perëndimore, Florida, Ishujt e Bahamit, Indonezi dhe në Filipinet. Një lloj nga këto fi je kultivohen edhe në Dalmaci (fi g. nr. 65). Prerja e gjetheve bëhet për 2 deri 4 herë brenda vitit. Gjethet mblidhen në atë moment kur gjethi ka këndin më të madh se 45° ndaj vertikales. Me makinën që quhet „raspador” prej gjetheve të njoma veçohen fi jet që janë me ngjyrë të gjelbër . Fijet e njohura që nxirren prej gjetheve të agavës janë: sisel, kantal dhe heniken.

Përfi timi. Procesi i përfi timit të fi jeve nga gjethet dallohet nga ajo se fi jet sisel, përpunohen mekanikisht, mandej shpërla-hen, thahen dhe krehën me makinë për të pasur shkëlqim më të mirë. Fijet kantal fi tohen duke lagur gjethet derisa nuk shpër-bëhen, kurse fi jet veçohen me dorë.

Figura nr. 64. Rafi a kanur

59

Figura nr. 65. – Bima agava

Për fi timin e fi jeve heniken, gjethet lagen në ujë, veçohen me dorë, mandej për dy ditë qëndrojnë në tretësirën e sapunit. Mandej shpërlahen, thahen në diellin, marrin ngjyrë në verdhë, zbardhen dhe mblidhen në vandakë.

2.4.4.1. Struktura, vetitë dhe përdorimi i fi jeve prej agava

Gjatësia e që të tre llojeve të fi jeve teknike është ndërmjet 1 deri 1,8 m tek siseli, deri 2,5 m tek kantali. Fijet elementare kanë gjatësi prej 2 deri 5 mm te siseli dhe prej 1,5 deri 2,6 mm te kentali. Trashësia e fi jeve elementare është ndërmjet 14 deri 25 μm. Struktura e diametri të prerje së tërthortë tregon shumëkëndësh jo të rregullta me lumen të vogël ,kurse qeliza rrethore (fi g .nr. 66).Fijet sisal janë të ngurta, kanë shkëlqim të bukur, me ngjyrë bezh ose verdhë e zbehtë. Janë antistatikë, qëndrueshëm dhe klasifi kohen sipas gjatësisë. Fijet kantal janë më kualitative, me ngjyrë të bardhë të bukur, të butë dhe elastikë. Përdorimi. Fijet përdoren për shkak të fortësisë, rrjeta për luhatëset, dhe për lloje speciale të pëlhurave. Fijet më të vrazhda përdoren për prodhimin e litarëve për të lidhur në vreshtari.

Figura nr. 66. – Pamja mikroskopike e fi jes sisal: 1 – për gjatësinë, 2 – prerje e tërthortë

60

2.4.5. Аnanas

Fijet e ananasit nxirën nga gjethet e bimës ananas (ananas sativus), që kryesisht kultivohet për frytin. Kultivohet më së shumti në Amerikën Jugore, Kinë, Indi dhe në Filipine. Nëse bima kultivohet për për të fi tuar edhe fi jet edhe frytin, logaritet se fi jet janë me kualite-tin më të dobët, janë të shkurta, të drejta dh jo elastike. Fije më kualitative përfi tohen nëse bimët kultivohen në tokat me më shumë lagështi, me më pak kohë nën ndikimin e dritës së diellit, përkatësisht në hije kështu edhe ngadalësohet rritja e frytit por edhe sythat elimino-hen. Në këtë mënyrë formohen gjethe të gjata dhe të gjëra kurse fi jet e fi tuara janë të holla dhe të gjata. (fi g. nr. 67).

Figura nr . 67. – Bima ananas

Përfi timi. Fijet fi tohen duke prerë, me thikë ose qelq, në ç’rast lirohet pjesa si mishi, kurse fi jet mandej shpërlahen me ujë, thahen, zbardhen në diellin dhe krehen (fi g. nr. 68)

Figura nr . 68. – Fitimi i fi jeve nga ananasi

61

Përdorimi. Varësisht prej fi nitetit të fi jes, fi jet e vrazhda përdoren për prodhimin e litarëve dhe tjerëzave, kurse ata me fi nitet më të mirë, për endje pëlhurash që i ngjajnë mëndafshit dhe quhen ananas batist (fi g. nr. 69).

Figura nr. 69. – Fije e ananasit endja

2.4.6. Fijet e kokosit

Fija e kokosit fi tohet prej palmës së kokosit, kokos nuciferal (Cocos nuciferal), përkatësisht prej fryteve të palmës, arat e kokosit. Kultivohet në Cejlon, pjesët jugore të Indisë, Indonezi, Marokë, Madagaskar etj . Të gjithë llojet e palmës së kokosit nuk japin fi je, përveç 2-3 llojeve. Përfi timi. Për të fi tuar fi jet më me kualitet dhe më të butë, duhet që frytet e kokosit të mblidhen në momentin e të pjekurit ose para se të piqen. Përndryshe, fi jet do të jenë të ngurta. Arat e kokosit, për disa ditë nënshtrohen procesit të lagjes, në ç’rast fi ja zbutet, mandej veçohet me ndihmën e makinës. Fijet që lagen në ujin e lumit kanë ngjyrë më të ndritshëm, kurse në ujin e detit më të errët .Pas lagies, fi jet goditen me thupra druri, kurse pjesa që nuk është fi jezor veçohet. Vetitë e fi jeve të kokosit. Ngjyra e fi jeve të kokosit është si në të kuqe, me shkëlqim të dobët. Fijet teknike janë me gjatësi prej 150 -300 mm, kurse trashësi prej 50 deri 300 μm. Qelizat el-ementare, janë me gjatësi prej 0,5 deri 0,95 mm dhe trashësi prej 12 deri 20 μm. Prerje e fi jes është rrethore ose elipsoide. Fijet trashësinë më të madhe e kanë kah mesi, kurse kah skajet më të hollë. Fija e kokosit ka lumen të gjerë e të zbrazët, që e bën të jenë të lehta dhe të notojnë mbi ujin. Në prekje, fi jet janë të ngurtë. Fortësia e fi jeve është e mirë, kurse të zgjatu-rit dhe elasticiteti janë të dobëta. Kanë rezistencë të lartë ndaj fërkimit, ngjyrosen lehtas, digjen me fl akë

Figura nr. 70. – palma e kokosit e kafesë

Figura nr. 71. –Sortimi i fi jeve të kokosit

62

që shkëlqen, kurse hiri mbetet të digjet një kohë, ka ngjyrë të errët. Janë të qëndrueshëm ndaj veprimit të lagështisë dhe ujit. Nga veprimi i acideve, fi jet shpërbëhen si edhe fi jet tjera të celulozës. Përdorimi. Më së shumti përdoret për brusha, litarë, rrjeta, thasë, pëlhura për veshjen e shtrojave, pastruese të këmbëve, tapetë etj. Mundet të përdoren edhe në indus-trinë e prodhimit të letrës.

РYETJET

1. Trego për fi jet që u takojnë fi jeve të ngurta. 2. Pse fi jet e këtij grupi quhen fi jet e ngurta? 3. Cilat fi je të fi tuara prej gjetheve më së shumti përdoren për prodhimin e teshave? 4. Cilat nga fi jet përdoren për qëllime teknike? 5. Për cilin qëllim fi jet manila përzihen me fi jet e linit të Zelandës së Re? 6. Për se më së shumti përdoren këto fi je?

63

3 – FIJET E GJALLESAVE

Në fi jet me prejardhje nga gjallesat u takojnë: fi jet e keratinit, kolagjenit dhe fi brinike. Prej fi jeve keratinike më i rëndësishëm është leshi, prej atyre kolagjenike, lëkura, kurse fi -brionike, mëndafshi natyror i fi tuar nga krimbat e zbutura të mëndafshit (bombix mori). Keratini është albumina themelor nga i cili janë ndërtuar leshi dhe qimet e gjallesave tjerë. Nga kjo vjen që, këto fi je quhen fi jet keratinike, kurse fi jet e mëndafshit, fi brionike sipas albuminat fi brion. Qimet e gjallesave pasi janë të ndërtuara prej albuminave (proteinave) emërtohen edhe si fi jet proteinike. Në fi jet e gjallesave përkatësisht fi jet proteinike u tako-jnë: leshi, qimet e gjallesave tjerë dhe mëndafshi, janë treguar në skemën nr 4.

����

�?�

��

�

�������$�(��������$�

-��%� ���$��

��������&�����

����$�B���$

� �)

�

��$�

�����

-���*��-���

� ������ ����??�

Të kafshëve (proteinike)

Leshi Fije tjera Mëndafsh

DeleShtëpiake

DivaDisa lloje të

merimangave

Deve Dhia Lama AlpakaLepuri

Skema nr. 4.- Ndarja e fi jeve të gjallesave

3.1. VETITË E PËRGJITHSHME TË FIJEVE PROTEINIKE

Të gjitha vetitë që kanë fi jet proteinike (keratinike dhe fi brionike) para së gjithash vijnë nga përbërja kimike dhe struktura e fi jeve proteinike

3.1.1. Përbërja kimike dhe struktura e fi jeve proteinike

Fijet që vijnë nga gjallesat, kryesisht përbëhen prej albuminave (proteineve). Të gjithë albuminat janë të ndërtuara prej aminoacideve, nga cilat 18-20 marrin pjesë në ndërtimin e fi jes. Këto janë komponime organike që përmbajnë një ose më shumë grupe karboksilike (-COOH), dhe një ose më shumë grupe amino (-NH2). Më i thjeshti dhe në % më i përfaqësuari nga aminoacidet, që merr pjesë në fi jet proteinike është glicini:

H2N - CH2 - COOH Grupi amino grupi karboksilik

64

Aminoacidet që marrin pjesë në përbërjen e fi jeve proteinike dhe sasia e tyre në leshin dhe mëndafshin janë treguar në tabelën nr. 6.

Таbela nr. 6- Sasia e aminoacideve (në g) të veçuara në 100g Albumina

Аminoacidi Кеratina fi brioni Sericini në leshin në

mëndafshin në mëndafshin

Glicinë 6,5 43,8 1,1Аlaninë 4,4 33.5 40,1Valinë 5,5 3,2 1,2Leucinë 8,1 0,9 3,4Izoleucinë 4,5 1,1 --Serinë 9,5 16,2 33,9Treoninë 6,6 1,6 8,9Cistinë 12,1 -- --Мetioninë 0,7 -- --Аcidi asparagik 7,3 2,8 9,0Acidi glutaminik 16,0 2,2 2,5Аlagininë 10,4 1,0 3,7Lizinë 3,3 0,7 1,9Fenilalaninë 4,0 3,4 2,7Тirozinë 6,1 12,8 3,8Histidinë 0,7 0,4 1,0Prolinë 8,1 0,7 2,2Тriptofani 2,1 0,6 1,0

Grupet karboksilike dhe amino janë reagues dhe nga polikondenzimi natyror krijo-jnë molekula lineare ose të rrjetëzuara. Në molekulat e albuminave për shumë herë përsëritet R,që paraqet mbetjen e ami-noacidit. Këto mbetje midis tyre lidhen në lidhjet peptide (-CONH-) dhe prandaj molekulat e albuminave emërtohen edhe si vargje peptide.

Skajet e vargjeve molekulare përmbajnë grupe amino dhe karboksilike. Molekulat kanë konfi guracionin zik -zake. Madhësia e mbetjeve anësore kontribuon që molekulat prej konfi guracionit zik-zak të kalojnë në formën spiralore, të ashq. formën -α, stabiliteti i cilit arrihet nga lidhjet hidrogjenike ndërmjet molekulare (fi g. nr. 72).Duke e zgjatur leshin dhe fi jet tjera keratinike, struktura spiralore shndërrohet në formën e shtrirë (fi g. nr. 73).

65

α – struktura spiralore

Figura nr. 72. – Struktura spiralore Figura nr. 73. – Lidhjet hidrogjenike ndër të proteinit molekulare në pjesën spiralore të molekulës

Pasi të pushojë veprimi i të zgjaturit, molekula këthehet ose në formën e më parmë (spiralore) ose është e shtrydhur të ahsq. Formën -. β -. Kjo dukuri njihet me emrin alfa-beta transformim dhe shënohet me α - β (fi g. nr. 74)

Figura nr. 74. –pasqyrim ideal i transformimit të fi jeve proteinike

Prania e mbetjeve anësore në fi jen e keratinës kontribuojnë që alfa dhe beta keratini të kenë forma të ndryshme:

Figura nr . 75. - α-β transformimi i fi jes keratinike

-keratina

β-keratina

zinxhirë anësor

zinxhirë kryesor

zinxhirë kryesor

66

Leshi dhe mëndafshi dallohen sipas përbërjes së aminoacideve, prej këtu dalin edhe vetitë të ndryshme. Te leshi dominon forma spiralore, kurse te mëndafshi forma e shtrirë. Prandaj, largësia ndër molekulare te mëndafshi është shumë më e vogël se te leshi.

Leshi

mëndafshi

Figura nr. 76. –largësia ndërmjet molekulave të leshit dhe mëndafshit

Aminoacidet nga të cilat përbëhen fi jet keratinike, dukshëm dallohen sipas për-bërjes kimike të mbetjeve anësore që krijojnë lidhje si rrjeti, edhe atë si lidhje: disulfi de (cistinike), lidhje hidrogjenike dhe lidhje si kripërat.

Lidhja e kripërave

Lidhja e acideve

Lidhja cistine

Figura nr. 77. – Lidhjet ndër molekulare te leshi

Fortësia dhe elasticiteti i leshit dhe të fi jeve tjera proteinike, varen nga gjatësia e molekulës, numri dhe lloji i lidhjeve ndër molekulare dhe rivendosje. Logaritet se te mole-kula e leshit ka 600 mbetje aminoacidesh. Shumica e grupeve amino dhe karboksilike si dhe grupet hidroksile shkaktojnë krijimin e një numri të madh urash hidrogjenike, midis amino (NH 2 -) dhe grupeve karbon-ile (-CO), të dy molekulave fqinje. Lidhjet hidrogjenike po ashtu mundet të krijohen edhe ndërmjet grupeve hidroksile dhe karboksile me grupet tjera të pranishme. Urat disulfi de midis molekulave të leshit krijohen në pjesët ku gjendet cistini. Mungesa e cistinit në mëndafshin, dhe prania e një numri të madh aminoacidesh të thjeshtë, siç është glicini, alanini, serini, valini dhe terizini, kushtëzojnë që te mëndafshi të dominojnë urat hidrogjenike. Urat e kripës krijohen midis dy molekulave polipeptidike, nëse në afërsi të ngushtë do të gjenden grupe të lira amino ose karboksilike.

67

3.1.2. Amfoteriteti i leshit dhe mëndafshit

Karakteri bipolar i molekulave polipeptide është veçanërisht i theksuar në praninë e ujit. Ky vazhdon derisa ekzistojnë kushtet për jonizimin e molekulave të albuminike. Për keratinin është karakteristike prania e më shumë grupeve acidike. Që keratini të sillet në gjendje neutrale, duhet të pamundësohet jonizimi i grupeve karboksilike. Vlera e pH –it kur albuminat përmbajnë numër të njëjtë të grupeve me jonizim negativ dhe grupe-ve pozitive emërtohet si pikë izoelektrike (për leshin është në pH = 4,9; për mëndafshin pH = 5,0). Në pikën izoelektrike albuminat shfaqin reaktivitetin minimal.

3.1.3. Ndikimi i acideve dhe e alkalive

Në tretësit e acideve, albuminat elektrizohen pozitivisht. Acidi sulfurik i holluar i fto-htë e dëmton pak leshin, në dallim nga acidi i përqendruar dhe i nxehtëë, që krejtësisht e shpërbën. Marrë në përgjithësi, leshi është i qëndrueshëm ndaj të gjitha acideve mineralike të ftohta, por acidi nitrik shkakton oksidimin e leshit që vërehet nga ndryshimi i ngjyrës (kalon në ngjyrë portokalli –ngjyrë kafeje të ndritur). Acidet e holluara përdoren për të veçuar e fi jeve të celulozës nga përzierja me leshin, kurse acidi sulfurik për ndarjen e përcjellësve bimor nga leshi brut (procesi i karbonizimit të leshit). Albuminat janë shumë të ndejshëm ndaj alkaleve. Alakalitë e këputin lidhjen disu-fi de dhe peptidike në makro molekulën e albuminës. Nga cistina edhe në ambientin al-kalin të dobët lirohet sulfuri dhe krijohet aminoacidi, lantoninë. Me këtë transformim cis-tin-lantonin zmadhohet qëndrueshmëria e fi jeve keratinike. Nga humbja e 50% të sulfurit nga leshi zmadhohet qëndrueshmëria e fi jeve në alkalitë, mjeteve oksido reduktuese dhe ndaj shkurtimit. Në procesin e përpunimit të fi jeve të leshit në produkte të tekstilit (tjer-rja e lëndëve të para të leshit brut, tjerrëza dhe produkte tjera), si dhe në mirëmbajtjen e veshjeve prej tekstilit dhe të prodhimeve tjera prej leshit, në masë të madhe përdoren mjete të ndryshme për larje që përmbajnë lloje të ndryshme përqendrimesh të alkaleve. Përbërja kimike e leshit dhe të fi jeve tjera proteinike, mundëson ngjyrimin me lloje të ndryshme ngjyrash (acidike, metalokomplekse, kromike etj.).

3.1.4. Veprimi i mjeteve oksiduese dhe reduktuese

Veprimi i mjeteve oksiduese mbi leshin vërehet gjatë zbardhjes së leshit. Dukuria e njëjtë vërehet edhe te leshi i vetë kafshës, si rezultat i ndikimit të dritës së diellit dhe të lagështisë. Leshi zverdhet, zvogëlohet fortësia e leshit dhe aftësia për ngjyrosje. Mjetet reduktuese zbatohen në përpunimin e produkteve prej leshit dhe në ambientin alkalin mundet të shkaktojnë shpërbërjen e lidhjes disulfi de, por edhe zbërthim i lidhjeve peptide dhe të kripës. Prandaj, fi jet e leshit përpunohen me acdin tioglikolik, bisulfi tin dhe reagen-sëve tjerë që veprojnë vetëm mbi lidhjet disulfi de të cilët pjesërisht treten dhe arrihet efekti i përhershëm te produktet me falta (plise).

68

3.1.5.Ndikimi i ujit dhe avullit të ujit

Leshi, si edhe fi jet e celulozës, e thithin ujin dhe avullin e ujit. Prej të gjitha fi jeve të përmendura, leshi dhe fi jet tjera keratinike tregojnë shkallë më të theksuar të vetive sorp-tive ndaj ujit. Gjatë lagies me ujin, fi ja e leshit intensivisht bymehet. Diametri i fi jes zmadhohet për 18 deri 20%, kurse gjatësia për 1,5 deri 2%. Gjatë kësaj ndryshojnë edhe vetitë fi ziko-mekanike të fi jes. Kështu që bëhet e zgjatur, me ç’rast zvogëlohet fortësia, lagështia shkakton diso-cimin e lidhjeve kripore të leshit dhe e zvogëlon tërheqjen ndër molekulare. Uji i nxehtë dhe avulli i ujit shkaktojnë një destruksion të vogël në fi jet, duke vepruar mbi lidhjet peptide dhe disulfi de. Në temperaturën mbi 200°C, nëse veprohet me avullin e ujit nën presion, mund të ndodh shpërbërja e plotë e fi jeve të leshit.

PYETJET

1. Cilat nga fi jet quhen fi jet e gjallesave?2. Cilat fi je quhen fi jet keratinike dhe cilat fi brionike?3. Nga se është e ndërtuar lëkura?4. Pse qimet e kafshëve quhen proteinike?5. Nga se varen vetitë e fi jeve proteinike?6. Nga se janë të ndërtuara albuminat?7. Cili është dallimi midis transformimit alfa dhe beta i fi jeve proteinike?8. Cili është roli i grupeve karboksilike dhe amino grupeve në makro molekulën e

kolagjenit?9. Çka paraqet pika izoelektrike?10. Si veprojnë acidet mineralore të ftohta në leshin?11. Si veprojnë alkalet me fi jet e leshit?12. Në cilat procese të përpunimit të leshit përdoren mjetet oksiduese dhe reduk-

tuese?13 Si është vetia sorbuese e fi jeve keratinike së krahasim me fi jet tjerë?

69

3.2. Leshi

Deri në shek 18, eksportuesi më i madhe i leshit ka qenë Spanja prej ku vjen delja merino. Në shek. 13 barten në Australi, që edhe sot është prodhuesi më i madh i leshit në botë, që shihet prej grafi kut nr. 2.

Australia

Kina

Zelanda e Re

Argjentin

aIra

niRusia

Afrika Ju

gore

Grafi oni nr. 2. – Prodhuesit më të mëdhenj të leshit në vitin 2008 .

Në shekullin 15 , mbreti Eduardi IV, ka importuar dhentë nga Spanja për kryqëz-imin me llojin e dhenve vendase. Kështu janë krijuar raca e dhenve angleze (sju folk, saudaun, lajçester etj). Në shekullin e 18, Lui XVI ka importuar një numër më të madh dhensh nga Spanja me qëllim të krijimit të entit për kafshët në Bambuje. Kështu janë krijuar llojet franceze të dhenve me lesh fi në (mrino ) dhe llojet e kryqëzuar (kros bred).

Qëllimi kryesor i mbajtjes së dhenve është plotësimi i nevojave të popullatës me leshin, mishin, qumështin dhe lëkurën Për secilën racë është me rëndësi efekti ekonomik të cilin e jep produkti kryesor. Kështu për shembull, te raca që rruhet për shkak të leshit, 80% e të ardhurave sigurohen prej leshit, kurse 20% prej mishit. Te raca për mishin, situata është ndryshe, kurse tek raca e dhenve -trefi she (edhe për mishin, qumështin dhe leshin), përafërsisht 1/3 e fi timeve vjen prej leshit, 1/3 prej qumështit dhe 1/3 prej mishit.

3.2.1. Llojet e dhenve dhe e leshit

Dhentë që janë dedikuar për prodhimin e leshit, kanë prejardhje nga zbutja e dhenve të egra (mufl onë ose dhentë argali). Klasifi kimet e para janë bazuar në zonat ku janë ruajtur (malësitë ultësirat). Më vonë delet janë klasifi kuar sipas karakteristikave të leshit të tyre:

Figura nr. 78. – Delet merino

Prod

hues

it m

ë të

mëd

henj

të le

shit

70

• Leshi merino (leshi me fi nitet) – janë leshi me fi nitet, me fi nitet të njëtrajtshëm (17 - 23 μm), në prekje të buta, kaçurela dhe me elasticitet të larë. • Leshi sheviot relativisht të vrazhdë, të fortë, të gjatë, me shkëlqim, kaçurelësi e dobët dhe fi je leshi relativisht të ngurtë. Diametri mesatar është afër 30 μm, kurse gjatësia prej 120 deri 350 mm.• Leshi i kryqëzuar ose krosbred (fi nëdhe gjysmë e vrazhdë) – i fi tuar nga lloji i deleve të krijuara nga kryqëzimi i merino dhe sheviot dhe llojeve tjera të deleve lokale. Diametri mesatar është 25 μ. Kryqëzimi bëhet me qëllim që të zmadhohet rendimenti i leshit, mis-hit dhe produkteve tjera. • kalimtar ose kambek është krijuar nga kryqëzimi i sërishëm i deleve të dala nga kryqëzimi me delet merino, me qëllim që të përmirësohet fi niteti i leshit të deleve të racës së kryqëzuar, duke ruajtur karakteristikat tjera prodhuese të deles krosbred.

Llojet e deleve vendore. Ruajtja e dhenve ka qenë degë e zhvilluar në viset tona. Është bazuar në llojet e dhenve lokale, me prodhimtarinë e trefi shtë. Njëra prej llojeve më të rëndësishme është pramenka (,xhufka). Leshi është gjysmë i vrazhdë, me bishta të gjata prej kanë marrë edhe emrin. Kualiteti i leshit të këtij lloji varet nga vend pozita e ruajtjes (viseve malore, më të fto-hta ose viset fushore, më të ngrohta). Ky lloj i leshit konsiderohet si lesh i vrazhdë. Trashësia e fi jes është midis 30 deri 70 μm. Përdoret i përzier me përqindje të vogël të leshit me më shumë fi nitet. Ka disa lloje të këtyre deleve: të sjenicës, të pirotit, të malit Sharr (deri 44 μm trashësi), krivivirit (deri 52,8 μ) dhe të Ovçe Poles (afër 32 μ).Delja e malit Sharr jep lesh me trashësi mesatare. Në këto vise ruhen edhe lloje të deles cigaja а, (Srem, Banat, Baçka Sllovenia), të ardhura nga Rumania në shekullin 13. Në zhvillimin e blegtorisë së dhenve në vendin tonë është synuar fi snikërimi i llojeve vendore të deleve, janë bërë kryqëzime me racat e importuara, para së gjithash, me cigaja, Bambuje dhe me racën vitamburike, varësisht prej asaj se a duhet të prodhohet më shumë leshi ose mishi dhe qumështi. Kualiteti i leshit. Ekzistojnë shumë lloje të leshit, që me vetitë e tyre dhe kualitetin dallohen. Kualiteti i les-hit, para së gjithash, varet nga ndikimi i shumë faktorëve, siç janë: gjendja shëndetësore, mënyra e kultivimit dhe ushqimit të kafshëve, qëndrimi nën ndikimin e rrezeve të diellit, erës, shiut, lagështisë, temperaturës, moshës, llojit, gjinisë dhe faktorëve klimatike. Kualiteti i fi jeve nga delja e njëjtë Prerja për së nuk është konstant, si sipas viteve, ashtu edhe sipas pjesëve të ndryshme të deles. Sipas strukturës fi jet e leshit mund të jenë:

• puh – fi jet. Këto janë më me kualitet, me trashësi të vogël prej 12 deri 40 μm, me fortësinë specifi ke prej 20 deri 25 cN/tex. Fijet janë kaçurrela, nuk kanë brendës-inë, Fijezat janë më të imëta dhe afër njëra tjetrës. Ky lloj i leshit fi tohet nga delja merino (fi g.nr. 79 а)

Figura nr. 79. – gjati dhe tërthorët të fi jes: а- puh; b -ka-

limtar; c-mizë (grenzë); d- të vdekur

71

• fi jet kalimtare janë më të vrazhdë dhe nuk janë elastike si fi jet -puh, lëvoret e fi jezave janë më të mëdha dhe jo elastike, në disa vende shfaqet brendësia. Kaçurelësia është në shkallë më të ulët, kurse forca specifi ke është 20 - 28 cN/tex (fi g..nr. 79 b)• mizë –fi jet, janë fi je të vrazhdë me mbrendësi të trashë. Trashësia e fi jeve është prej 40 deri 200 μm dhe forca specifi ke 15-18 cN/tex. Fijet janë të gjata, me formë gati krejtë-sisht të drejtë dhe jo elastike (fi g nr. 79 c).• Fijet e vdekura janë krejtësisht të shkurta dhe të trashë. Këto nuk janë elastike dhe kanë brendësinë e theksuar. Forca specifi ke është nën 10 cN/tex. Nuk shkëlqejnë dhe afi niteti i tyre ndaj ngjyrave është e dobët (fi g. nr. 79 d).

3.2.2. Përfi timi i leshit

Leshi sipas mënyrës së përfi timit mund të ndahet në: • leshi i qethur, • lesh tabaku (lëkurë punuesi) dhe • leshi regjenerat.

3.2.2.1. Leshi i qethur

Në fi llim, leshi është nxjerrë duke e shku-lur nga delet, në kohën e paraparë për ndërrimin e tyre. Më vonë, nxjerrja e leshit është bërë duke qethur edhe atë qethje me dorë, me gërshëra (fi g nr. 80), kurse në fi llimin e shekullit 19, ka fi lluar të përdoret edhe makina elektrike për qethjen, me se edhe zvogëlohet kohëzgjatja e qethjes (fi g. nr 81). Në kohën e sotme ekzistojnë makina të automati-zuara për qethje, ku njëkohësisht qethen më shumë dele. Para se të qethen, ata pastrohen, kështu edhe zvogëlohen papastërtitë nën 25%. Pas larjes, më së shumti pas tre ditësh delet qethen. Menjëherë pas qethjes bëhet ri trajtimi i leshit kur mënjanohen skajet e ndotura të leshit. Mandej leshi klasifi kohet nga ekspertët, duke përcaktuar fi nitetin, gjatësinë, ngjyrën dhe karakteristikat tjera. Në fund, leshi i klasifi kuar vendoset në thasë mandej në vandakë me peshë prej afër 136 kg. Të qethurit zakonisht bëhet një herë në vjet, edhe atë në pranverë, kurse më rallë dy herë në vjet, në pran-verë dhe në vjeshtë. Në vendet më të nxehta, siç është Afrika jugore, qethja bëhet tre herë brenda vitit ose tre herë brenda dy viteve. Në qethjen e dytë përfi tohen 20% më shumë lesh, por që është më e shkurtë. Te deshtë, qethja bëhet pas dy vitesh ose edhe më vonë.

Figura nr . 81. – Qethja elektrike e deles

�"��� (%%. 80. – ��'��?�

'�� ����!��

=� �� Figura nr. 80. Qethja manuale e deles

72

Leshi që mblidhet nga qethja ndahet sipas llojit të kafshës në leshin e: dashit, deles, qengjit dhe leshin e edhit. Leshi i edhit është leshi që fi tohet nga qethja e parë e edhit që është me i ri se 6 muajsh. Këto janë me maja të mprehta , shumë të holla dhe me forcë të dobët. Sasia e fi jes së pastër të leshit që fi tohet pas larjes dhe tharjes për 100 kg lesh brut, paraqet randman randman (rendiment). Ky tregohet me përqindje. Në njehsimin e tij shto-het edhe lagështia të cilën leshi duhet të përmbajë në kushte normale (17%). Rendimenti i leshit varet prej llojit, gjinia, ushqimi, mosha dhe kushteve tjera . Rendimenti i leshit zmad-hohet deri në vitin e 6-të, kurse pas vitit të 7-të ky zvogëlohet, jo vetëm në sasinë por edhe në kualitetin. Rendiment më të lartë ose randman arrihet nga ruajtja e dhenve të kultivuara në Australi ose Zelandën e Re. Leshi i fi tuar nga qethja e deleve quhet leshi i qethur ose leshi brut. Ky është krye-sori dhe burimi më i madh për fi timin e leshit dhe përpunimit të tij në produkte të tekstilit ose për nevojat e amvisërisë. Për këtë qëllim, leshi i mirë është leshi që fi tohet prej deleve të shëndosha, mirëmbajtura dhe në mënyrë të drejtë janë ushqyer. Në këtë rast, leshi është me shkëlqim, i gjatë dhe me trashësi përafërsisht të njëjtë në gjithë gjatësinë e fi jes. Leshi që është fi tuar prej deleve të sëmura, të dobëta dhe të paushqyera është pa shkëlqim me trashësi jo të barabartë as për gjatësinë. Leshi nuk është me kualitet të njëjtë në të gjitha pjesët e trupit, përkatësisht lëkurës. Kështu, leshi klasifi kohet dhe prej tij shkurtohen majat që janë me kualitetin më të do-bët. Pjesa bazike ose bërthama e leshit që është me kualitet të njëtrajtshëm është 75-80% e masës së tij, quhet leshi i

qethur (fl eece wool). Në lidhje me trashësinë, gjatësinë, butësinë, pastërtinë dhe fortësinë, leshi më me kualitet është leshi prej shpinës së deles (1). Nga të dy anët e shpatullave (2), leshi është me njëtrajtshmëri të mire dhe gjatësi të fi jeve. Leshi prej qafës, shpinës (3), është i gjatë, më i vrazhdët dhe jo i njëtrajtshëm. Leshi nga balli, stomaku dhe të kofshëve të pasme (4) dhe (5) është shumë e yndyrshme dhe përlyer. Leshi me kualitet më të dobët është rreth bishtit (6), (fi g. nr. 82). . 3.2.2.1.1 Leshi i dredhur

Ky është më i rëndësishmi dhe bur-imi më i mirë i përfi timit të leshit brut. Prej tij bëhen tjerrëza dhe pëlhura, përkatësisht materialet e përpunimit në industrinë e tekstilit. Ky lloj i leshit fi tohet prej deleve të mirëmbajtura, të ushqyera në mënyrë të drejtë dhe delet me shëndet të mirë. Leshi i tillë shkëlqen, është i gjatë dhe përafërsisht me trashësi të njëjtë për gjithë gjatësinë e fi jeve (fi g..nr. 83). Fijet e leshit që nga leshi i deles së paushqyer janë pa shkëlqim dhe me trashësi jo të njëtrajtshëm (fi g. nr. 84). Për shkak të ushqimit të dobët ose sëmundjes, leshi ngushto-

Fig. nr. 82 kualiteti i leshit të deles

Figura nr. 83. – pamja mikroskopike e leshit të shëndetshëm me forma të

ndryshme

73

het, por pas shërimit dhe ushqimit të mirë, kthehet në gjendjen normale. Kjo pabarazi në trashësinë dukshëm ndikon mbi kualitetin. Të njerëzve Kualiteti i leshit varet prej asaj se leshi është marrë prej llojeve jo fi snike ose prej llojeve fi snike. Leshi në trupin e deles është më pak ose më shumë kaçurelor. Si pasojë e kaçurrelsisë dhe ngatërrimit të fi jeve fqinje, pas qethjes, leshi krijon një tërësi që quhet runo. Vetitë e leshit që të mos shpërbëhet në pasma të veçanta, siç është te delet jo fi snike, por e ruan tërësinë e vet edhe pas qethjes,ka rëndësi të madhe për klasifi kimin e përpunimit të mëtejmë. Finiteti, gjatësia, butësia dhe ngjyra e fi jes e defi -nojnë vlerën përdoruese të tyre, por klasifi kimi dhe sorti-mi i leshit po ashtu ka rëndësi të madhe në përcaktimin e aftësisë së tyre për tjerrje. Graduimi i parë i leshit bëhet atëherë kur pregaditet për të shitur. Çmimi i leshit brut varet nga vlerësimi i blerësit që bazohet në fi nitetin dhe gjatësinë e tij (fi g. nr. 85). Klasifi kimi sipas tregtarëve që më shumti zbatohet, që e defi nojnë llojin, gjendjen, trashësinë dhe gjatësinë e fi jes janë:anglez (i brat-fordit), francez, gjerman dhe amerikan (a.s.t.m.). Në botë, më së shumti zbatohet klasifi ki-mi anglez që bazohet në trashësinë e fi jes. Nga mënyra tradicionale e shënimit janë ruajtur num-rat (p.sh 80 s, 70 s...) që tregojnë mbi kualitetin ose fi nitetin e leshit, vetëm se nuk janë në mënyrë di-rekte të lidhur me sistemin e v eprimit të krehjes për tjerrje, por paraqesin një shkallë vullnetare ku numri më i lartë tregon për leshin më kualitativ. Finiteti i leshit të deles merino është midis 60 deri 100-s, krosbred (më i vrazhdi) 36 - 60 s, kurse leshi i vrazhdë që përdoret për qilimat, më pak se 44 s. Klasifi kimi gjerman tregohet me shkronja që po ashtu varen nga trashësia e fi jeve të leshit. Më të hollat(prej 17 deri 18 μm) shënohen me katër A (AAAA), kurse më të trashat (mbi 38 μm) me dy E (ЕЕ). Ndërmjet këtyre dy vlerave të skajshme janë vendosur kualitetet 3А, 2А, A, AB, B, C, 2C, D, 2D, E. Sot në Gjermani zbatohet një klasifi kim i ri i bazuar në njohuritë shkencore, që lëvizë ndërmjet F1 deri F12. Ky klasifi kim po ashtu bazohet në diametrin e fi jes, por e përcaktuar me metoda speciale.

Figura nr. 84. – Pamja mikroskopike e fi jeve të leshit me defekte

Figura nr. 85. –Dallimi në kualitetin midis deles merino dhe krosbred

74

Klasifi kimi francez i leshit bazohet në ndarjen merino dhe krosbred. Leshi merino shënohet me kualitetin: 130, 120, 110, 105 dhe 100, ku ata me fi nitet më të lartë shënohen me 130, kurse më të vrazhdët me 100. Leshi krosbred klasifi kohen në 6 grupe kualifi kuese, prej H1 deri H6, që bazohet në diametrin e fi jes. Në shtetet nga ish BRSS zbatohet klasifi kimi që leshin e ndan të njëtrajtshme dhe jo të njëtrajtshme, kurse çdonjëri prej tyre në katër grupe varësisht prej diametrit mesatar, koefi cientit të ndryshimit të trashësisë dhe gjatësisë mesatare e fi jes. Leshi në treg vjen me gjithë papastërtitë natyrore ku marrin pjesë: lagështia, yndyrat, dyllërat, kripërat e natriumit dhe kaliumit, rëra, pluhuri, shtesat organike bimore. Prodhuesit e leshit janë të obliguar të bëjnë ndarjen e leshit sipas llojit, klasës, ngjyrës dhe gjendjes. Shfrytëzuesit e blejnë leshin sipas turneve, vandakëve të presuara.

3.2.2.1.2. Klasifi kimi në kapacitetet përpunuese

Në kapacitetet përpunuese bëhet klasifi kimi i vërtetë, që nga preciziteti i metodës varet përpunimi i mëtejmë. Sipas rregullave, leshi me gjatësi mbi 55 mm përdoret për metodën e krehjes dhe të gjysmë krehjes për tjerje, kurse më të shkurtat në metodën e dërstilimit. Klasifi kimi i leshit është i nevojshëm për shkak se leshi i çdo pjese të trupit nuk ka kualitet të njëjtë, por, ndryshon prej një vendi në tjetrin (fi g..nr. 86), kështu që leshi më kuali-tativ fi tohet nga pjesa e shënuar me (1) kurse me kualitetin më të dobët në pjesën e shënuar me (4). Nëse klasifi kimi nuk bëhet, por leshi i qethur menjëherë përpunohet, fi tohet leshi me kualitet të mesëm nga i cili nuk mund të bëhen produkte të bukura për shkak të jo njëtrajtshmërisë së vetive të fi jeve. Prandaj duhet leshi i qethur të klasifi kohet. Klasifi kimi bëhet kryesisht sipas gjatësisë, trashësisë dhe vetive tjera varësisht për arsyen për se do të përdoret. Nëse leshi është dedikuar për përpunim në tjerrë të dërstiluar, vihet në klasën e 3-4 të klasifi kimi sipas kualitetit (fi g. nr. 87), kurse për të krehur në 6-7.

Figura nr. 86. – zonat sipas

kualitetit të leshit te deljaFigura nr. 87. – Zonat sipas

kualitetit të leshit të dedikuar për tjerrë të dërstiluar.

75

Kualitetet për tjerrë të krehur janë:

• kualiteti i pare : leshi nga shpina , anët dhe qafa • kualiteti i dytë: leshi nga pjesa e sipërm e shpinës • Kualiteti i tretë: leshi nga pjesa e sipërme e kaçurreles dhe pjesa e poshtme e qafës. Gjatë klasifi kimit të leshit, te delet vendore merino dhe gjysmë merino, dallohen dy kualitete: • kualiteti i pare: leshi nga pjesa e parë e trupit

Kualiteti i dytë: leshi nga kryet, pjesa e poshtme e këmbëve, rreth bishtit dhe sto-makut.

Leshi brut është më i papastër. Përmban pa pastërti të ndryshme, dyllin e leshit, pjesë bimore prandaj edhe duhet të lahet. Para se të kalohet në procesin më të rëndësishëm të përgatitjes së fi jes së leshit - larjes, doemos që leshi brut të krehët me ç’rast bien disa nga pjesët bimore dhe mineralore. Pas këtij veprimi, leshi ende përmban yndyra të leshit, përkatësisht përzierje të yndyrave dhe djersës, si pjeë të bimëve dhe mineraleve si shtesë. Për këtë qëllim leshi lahet, në ujin e ngrohtë ose të ftohtë ose në tretësit organik. Larja me tretësit organik është më i leverdishëm në krahasim me shpenzimin e ujit, tërheqja e lanolinit është 2-3 më i lirë se larja me ujë, por leshi është në një shkallë më të ulët me zbardhjen, avullimet janë helmuese (përdoren heksani, acetoni, triklor etani), po ashtu ka rrezik edhe prej zjarrit. Që të ruhen vetitë e vlefshme teknologjike të fi jeve, yndyrat nuk eliminohen plotësisht, por lloje të ndry-shme të leshit këshillohet mbetje e një sasie të yndyrave. Djersa tretet dhe sapunohet në tretësirën për larje. Pas kësaj, leshi lahet dhe thahet. Mbeturinat bimore që fort janë ngjitur në leshin dhe krijojnë vështirësi në përpun-imin e tij të mëtejshëm, mundet të mënjanohen me rrugë mekanike, fi zike-mekanike dhe kimike. Me metodën kimike (karbonizimin) bëhet me tretësirën 4-5% të acidit sulfurik ose klorhidrik, mandej thahet në temperaturën prej 100°C. Shtesat e mineraleve duhet të mën-janohen plotësisht pas larjes. Rendimenti (randmani) ndryshon te leshi, varet edhe prej llojit të deles dhe prej vendit ku kultivohet. Nëse delja jeton në vendin ku ka më shumë të reshura atmosferike, randmani do të jetë më i lartë, pasi pjesa më e madhe e papastërtive mënjanohet prej shiut. Përkundër kësaj, nëse delja jeton në viset ku ka më shumë pa pastërtia, leshi do të jetë me radman më të ulët, përkatësisht më shumë papastërti. Randmani lëviz prej 30 deri 60%, por edhe më shumë. Ende në kohën e rritjes së trupit të deles, fi jet e leshit gjenden nën ndikimet e jas-htme dhe të brendshme që ndikojnë mbi përbërjen kimike, strukturën, vetitë, pamjen, ngjyrën dhe të prekurit e leshit. Prej të gjitha këtyre vetive varet përpunimi i tij, ngjyrosja, ripunimi vetitë përdoruese. Nga ana tjetër, gjatë përpunimit të fi jes së leshit, përpunimi dhe ripunimi i tij me alkalit, acidet, mjetet oksiduese, nëse procesi nuk është zhvilluar në mënyrë të drejtë, mund të bëhet dëmtimi, që duket edhe në produktet e gatshme, tjerrëza, pëlhura, produktet e konfeksionit. Në vitet e kaluara në zhvillim e sipër është kultivimi dhe përpun-imi i leshit, doemos me rrugë natyrore dhe leshi i tillë ka disa shenja mbrojtëse të veçanta për kualitetin, që quhet leshi-eko (diçka më shumë për këtë në CD).

76

Leshi që fi tohet nga qethjet nuk i plotëson nevojat botërore për leshin. Prandaj shfaqet nevoja për leshin e ricikluar.

3.2.2.2. Leshi i tabakëve (lëkurë punuesve)

Lesh tabaku që përfi tohet nga delet që priten, që ekskluzivisht priten që të fi tohen lëkura e gatshme të deleve, kurse leshi është produkti sekondar, kualiteti i cilit varet prej mënyrës së nxjerrjes nga lëkura. Nxjerrja e leshit bëhet me qethje, përdorimi i kimikaleve (alkalizim) dhe me me-todën biologjike (djersitje). Nëse leshi nxirret me qethje ose djersitje, nuk humb nga kual-iteti i tij, por nuk ndodh kështu kur përdoren kimikalet. Qethja bëhet njësoj si tek leshi runë. Nxjerrja e leshit duke përdor mjete kimike ka të bëjë me lagien e lëkurës në qumështin gëlqeror ose lëkura nga ana e brendshme lyhet me përzierjen e qumështit gëlqeror dhe sulfi tin e natriumit. Rrënjët e fi jeve shkatërrohen, kështu leshi nxirret duke shkulur. Metoda biologjike zbatohet ashtu që lëkura lehet nën veprimin e mikroorganiz-mave në kushte të veçanta, kështu që çlirohet rrënja e fi jes dhe mandej lehtas shkulet.

3.2.2.3. Leshi regjeneruar

Leshi i regjeneruar përfi tohet me krehjen e pëlhurave të vjetra, copave, hedhuri-nave dhe varësisht nga burimi i të gjitha materieve të përmendura më parë, dallohen këto lloje të leshit:

• Shodi- leshi përfi tohet nga krehja e pëlhurave dhe thurjeve, teshave, copave të vjet-ra nga tjerrëza e krehur prej leshit • mungo leshi përfi tohet nga krehja e pëlhurave të vjetra prej leshit që kanë qenë tjerrë në kohën e prodhimit dhe prandaj vështirë të çjerrën, kurse fi jet janë më të dëmtu-ara se ato nga të mëparshmet • ekstrakt (аlpak) leshi përfi tohet nga çjerrja e pëlhurave të përziera, përkatësisht pëlhura që janë prodhuar nga përzierja e leshit dhe pambukut, kur fi jet e pambukut mënjanohen nga karbonizimi me HCl ose me H2SO4 të holluar

3.2.3. Struktura dhe vetitë e përgjithshme të fi jes së leshit

Fijet e leshit dhe fi jet tjera, si dhe shumica e fi jeve natyrore, përveç pambukut, janë materie fi jezore shumëqelizore. Qelizat e tyre kanë forma të ndryshme, madhësi, përbërje kimike dhe janë të grupuara prej periferisë kah brendia në 2-3 shtresa themelore.Fija e leshit përbëhet nga kutikula (shtresë si pejëza), lëvore ose korteks dhe brendësia (fi g nr. 88 dhe 89). Brendësi kanë vetëm fi je të vrazhdë.

77

Figura nr. 88. – Inçizimi elektronik i fi jes së leshit (majtas), Struktura morfologjike e fi jes në prerje (djathtas): 1 dhe 2 – kutikula, 3 – korteksi, 4 – brendësia (thelbi)

Kutikula shtresë cipëzash, i ndërtuar prej qelizave që plotë-sisht e mbulojnë fi jen e leshit. Numri i kutikulave është midis 40 deri 120 në një milimetër gjatësi. Forma dhe ven ndodhja e tyre mund të ndryshojë. Te leshi më fi në, kutikulat kanë formë konusoide dhe e rre-thojnë plotësisht fi jen. Te leshi më i vrazhdë, kutikulat janë të renditura si tjegullat mbi pullazin ose si mbulesa e peshkut. Kutikulat e përbëjnë mbështjellësin e mbrojtjes natyrore që mbron fi jen nga ndikimet fi zike, mekanike dhe kimike. Kjo shtresë i jep fi jes së leshit veti të veçantë- dërstilimi. Po ashtu ndikon në shkëlqimin e dhe të prekurit ngase ku-tikulat janë të renditura shumë dendur në një shtresë. Trashësia e kësaj shtrese është prej 0,5 deri 2 μm, kurse në masën e përgjithshme të fi jeve merr pjesë me 2-3%. Shtresa me kutikulat përbëhet nga 3 nën-shtresa: epikutikula, egzokutikula dhe endokutikula Кorteksi gjendet nën shtresën kutikula dhe e përbën masën kryesore të fi jes. Përbëhet prej qelizave të gjata cilindrike me gjatësi prej 100 deri 200 μm, kurse trashësi prej 2,5 μm. Në qelizat cilindrike ka më shumë lloje fi brilesh të veçanta, si dhe tufëza fi brilesh të kahëzuara në kahun e boshtit të fi jes. Kahëzimi i tillë i elementeve të strukturës ndikon në shkallën e fortësisë së fi jes së leshit, kur forca vepron në kahun e boshtit të fi jes. Korteksi për-bëhet prej dy gjysmë cilindrave, ku njëri paraqet оrtokorteksin, kurse tjeri parakorteksin (fi g.nr 90). Mendohet se kaçurelësia e deles merino është më e theksuar për shkak të ekzistimit të orto dhe para korteksit. Kaçurelësia është rezul-tat i dallimit në përbërjen kimike të orto dhe para korteksit. Në pjesën e jashtme të kaçurreles gjith-monë është ortokorteksi, kurse në anën e brend-shme gjendet para korteksi. Para korteksi ka më shumë sulfur, qelizat janë shtizore të dendura, kurse te ortokorteksi janë me formë dhe madhësi jo të rregullta .

Figura nr. 89.

Modeli i fi jes së leshit

Figura nr. 90.– Shpërndarja bilaterale e ortokorteksit (1) dhe

i parakorteksit (2)

78

Brendësia (thelbi) përbëhet prej qelizave të vdekura të korteksit ndërmjet ë cilave gjendet ajri dhe materiet e pigmentit, trashësia e brendësisë mund të jetë e ndryshme, por më e madhe është te qelizat e vdekura të fi jeve të leshit (fi g. nr. 91). Prerja e tërthortë e fi jeve të leshit mund të jet rrethorë eliptike (fi jeve fi në ) ose me formë jo të rregullt (fi jet e vrazhdët). Struktura primare e leshit është e për-bërë prej vargut themelor peptid me vargjet anësore të mundshme. Këto paraqesin mbi 50% nga gjithë përbërja proteinike, duke kri-juar ura midis makro molekulave. Prej strukturës primare të makro molekulës lineare, konfi gu-racionit të saj (strukturës sekondare) dhe vep-rimit reciprok ndërmjet vargjeve anësore (struk-tura terciale), varen vetitë fi ziko-mekanike dhe kimike teknologjike të fi jeve të leshit. Rëndësi të veçantë ka struktura terciare e cila përcakton veprimin inter dhe intra molekular dhe e fi kson strukturën spiralore tipike për albuminat. Te asnjë nga fi jet natyrore nuk ka kaq laramani në ndërveprimet midis vargjeve anësore siç është tek leshi. Makro molekula e leshit përbëhet prej 20 aminoacideve të ndryshme nga të cilat gjysma janë me grupe anësore polare, të aftë për të krijuar lidhjet anësore. Me rëntgenografi janë dëshmuar dy modifi kime hapësinore për keratinin e leshit, α – keratini spiralor, i ndërtuar prej vargjeve polipeprtide dhe bashkësi të lidhjeve anësore, me se gjatësia e makro molekulës është zvogëluar. β – keratini është formë më e zgjatur ku vargu polipeptid është i njëjtë si te mëndafshi natyror. Gjatësia e fi jeve të leshit. Te fi jet e leshit dallohen gjatësia tufës ose gjatësia naty-rore dhe gjatësia e vërtetë. Gjatësia e tufës ëshë gjatësia e fi jes në gjendjen kaçurrele, kurse gjatësia e vërtetë e fi jes së drejtuar është 1,5 herë më e gjatë se gjatësia e fi jes së leshit. Gjatësia e vërtetë e fi jes së leshit lëviz: te leshi merino (100 mm), te leshi kalimtar (deri 200 mm), te leshi i vrazhdë (leshi për tepih, deri 500mm). Leshi njëtrajtësisht i valëzuar dhe leshi shumë kaçurrelor dhe fi në kryesisht përdoret për veprime të krehjes dhe tjerrjes. Krijon tjerrëz me vëllim të madh, është i butë dhe elastik dhe në pamje gjysmë i turbullt. Leshi fi në me më pak kaçurrelësi përpunohet në tjerrë, pas veprimit të krehjes dhe tjerjes. Jep lesh të lëmuar, që shkëlqen, fi në dhe diçka më i ngurtë në prekje të pëlhurës. Finiteti i leshit varion shumë. Duke ditur se prerja tërthore e leshit është rrethor ose eliptik, fi niteti i tij tregohet me μm dhe është prej 13 deri 17 μm. Sipas fi nitetit, leshi ndahet në: leshi fi në (13 - 24 μm), leshi gjysmë fi në (24,5 - 28,5 μm), leshi gjysmë i vrazhdë (28,6 - 36,5 μm), leshi i vrazhdë (më shumë se 36,6 μm) dhe leshi shumë i vrazhdë (më shumë se 45 μm).

Figura nr. 91. – pamja mikroskopike e fi jeve të leshit me forma të

ndryshme të brendisë (thelbit)

79

Finiteti i leshit është masë që ka rëndësi në procesin e tjer-rjes, që varet prej qëllimit dhe fi nitetit të tjerrës së fi tuar dhe mundësisë të përdoret. Fijet e leshit me fi nitet janë shum valor, gjysmë fi nët, kanë pamje valore normale, kurse të vrazhdët kanë në masë të vogël ose fare nuk kanë pamje valore. Sipas fi nitetit, leshi mund të klasifi kohet në shumë mënyra që janë: pamja valore (kaçurrela) dhe njëtrajtshme. Кaçurelësia është shenjë e kualitetit të leshit dhe kjo veti ka shumë rëndësi për tjerrje dhe pamjen e tjerrës ose të pëlhurës. Fija e leshit për gjatësinë e vet ka një numër më të madh ose më të vogël të kaçurrelave. Numri dhe forma e kaçurrelave të leshit dallohet sipas llojit të leshit (fi g. nr. 92). Shkalla e kaçurrelsisë tregohet me numrin e kaçurrelave për njësinë e gjatësisë (1 cm) dhe lartësinë kaçurrelit. Leshi me kualitet të mirë është ai që ka më shumë kaçurrela në njësinë e gjatësisë, njëtrajtësisht të shpërndara për gjithë gjatësinë e fi jes dhe lëvizin në një rrafsh (fi g. nr. 93). Shkalla e kaçurrelësisë mund të tregohet si raport midis gjatësisë së drejtuar të fi jes dhe gjatësisë natyrore të fi jes. Falë pranisë së kaçurrelave, në tjerrën dhe pëlhurat krijohen hapësira të plotësuara me ajrin (ajri është përçues i dobët i nxehtësisë), pëlhura e leshit është një izolator i mirë i nxehtësisë.

a b

Figura nr. 93. – Shtrirja e kaçurelave në një rrafsh (а), dhe në dy rrafshe (b)

Kaçurrelat po ashtu luajnë rol për shkallën e dërstilimit të leshit dhe krijimit pël-hurës me dërstilim kompakt. Leshi me kaçurrela është i përshtatshëm për tjerrën manuale, kurse leshi me më pak kaçurrela është më i përshtatshëm për tjerrë prej leshit të krehur. Kaçurelësia në procesin teknologjik të fi timin të tjerrës së krehur pengon gjatë të krehurit, prandaj në gjendje të lagur bëhet shkurtimi i kaçurrelave në makina speciale. Forca e leshit kur është i thatë është prej 10 deri 20 cN/tex, kurse te leshi i lagur është për 10 - 20% me e vogël. Shkak për këtë është bymimi i leshit dhe dobësimi i lidhjeve anësore të leshit. Të zgjaturit deri në këputje është më e lartë tek fi jet me fi nitet të lartë, kurse fi jet e vrazhda, veçanërisht ata që kanë brendësinë, zgjaten shumë më pak.

Figura nr. 92. – Format e kaçurrelave:

1 – të zgjatura 2 –të ulëta

3 – normalë 4 – të larta

5 – shumë kaçurrela

80

Elasticiteti te fi jet e leshit është shumë i theksuar. Por, nga përpunimi i thatë dhe i nxehtë, leshi e humb këtë cilësi dhe bëhet plastike. Nëse të zgjaturit bëhet me nxehje të thatë, fi ja do të ruaj formën e zgjatur. Nëse pas zgjaturit në ambient të avullit të ujit,fi ja mbetet e lagët dhe lirohet nga tensioni, do të shfaq tendencë që të kthehet në formën e mëparshme, përkatësisht në dimensionet e mëparshme. Cilësia për dërstilim (falcim) e leshit në krahasim me të gjithë fi jet tjera është në shkallë të lartë. Kjo trajtohet si mangësi, por nga ana tjetër shfrytëzohet për përpunimin e fi lceve dhe produkteve tjera të dërstiluara. Nëse leshi qëndron në ambientin ujor, nën ndikimet mekanike, goditjet, fërkimet dhe shtypjet, krijohet një gërshetim dhe ngatërrim i fi jeve, kështu që fi tohet një masë ku fi jet janë aq fortë të lidhura, që në orvatje që të tërhiqen fi jet këputen. Në falcimin ndikojnë: kaçurelësia, gjatësia, trashësia, struktura sipërfaqësore, struk-tura e brendshme dhe elasticiteti i fi jes së leshit. Është interesant se fi jet më fi në me kaçurelësi më të madhe dhe cipëza të theksuara falcohen më lehtë dhe më mirë se sa fi jet e leshit kaçurelësi të dobët, gjatësi të vogël, trashë-si të madhe ose me strukturë cipëzore të dobët. Uji po ashtu ndikon në procesin e falcimit. Në procesin e zbardhjes zvogëlohet mundësia për dërstilim, kurse pas trajtimit me klorin në gjendje të lagur, uji ia humb mundësinë për falcim. Cilësia e leshit për falcim lloga-ritet si cilësi pozitive gjatë përpunimit të disa produkteve nga të cilat kërkohet dendësi (ve-luri), kurse cilësi negative llogaritet për produktet e trikotazhit. Nxehtësia, lagështia dhe presioni shkaktojnë ndryshime tek leshi. Në këto raste zvogëlohen lidhje cistinike dhe hidrogjenike, ndryshon largësia midis tyre dhe krijohen kushtet për për krijimin e lidhjeve të reja. Prandaj, vjen deri te zvogëlimi i gjatësisë së fi jes, dobësimit të tij dhe te dukuria e dërstilimit, falcimit. Në ambientin alkalin (pH 10), zmadho-het aftësia për dërstilim (falcim), ngase këputen lidhjet disulfi de dhe ngase fi jet bymehen më shumë. Aftësia e leshit që të dërstilohet është dobësia e tij,veçanërisht kur prej tij prod-hohen gjëra që shpesh lahen. Për të zvogëluar efektin e falcimit, leshi trajtohet me mjete oksiduese ose maskimin e fi jezave në fi jet e leshit duke shtuar polimere, me se zvogëlo-het vrazhdësia në sipërfaqen e leshit. Shtimi i polimerëve ose tretësirave ujore, ose pa ujjë, suspenzione, emulsione, quhet „super wash”. Kohëve të fundit, që të shmanget krijimi troç i fi jeve të leshit, dhe për shkak të mundësisë së larjes me makinë zbatohet mënyra e për-punimit të leshit me plazma. Plazma është gaz elektroneutral që përbëhet prej thërrimeve të elektrizuara dhe neutrale (diçka më shumë për këtë në CD) Vetia e leshit për falcim shfrytëzohet për prodhimin e produkteve siç janë batanitë, uniformat ushtarake etj . Të zgjaturit dhe elasticiteti. Leshi ka cilësi të zgjatet mirë, po ashtu edhe elasticitet. Në gjendje të thatë, të zgjaturit e fi jes së leshit është prej 28 deri 40%. Nga kjo vlerë, 40% i takon të zgjaturit elastik. Kjo është pasojë e formës spiralore e molekulës së leshit dhe ekz-istimit të lidhjeve të forta të keratinit. Në gjendje të lagur, të zgjaturit arrin edhe deri 60%, ngase uji i dobëson lidhjet anësore të fi jes së leshit. Për shkak të elasticitetit të mirë, prodhimet prej leshi më pak lëmshoren. Por, nëse produktet e leshit nënshtrohen presionit, në temperaturë prej 100°C, atëherë mund të formësohen sipas dëshirës dhe krijohen prodhime të plisuara.

81

Elektriciteti statik. Nëse përqindja e lagështisë në repartet prodhuese është e ulët, mund të vijë deri te elektrizimi i pëlhurave dhe të produkteve tjera prej leshit. Që të pen-gohet elektrizimi i leshit që krijon probleme në procesin e tjerrjes, në hapësirat e tjerrjes përqindja e lagështisë duhet të jetë më së paku 75%. Lagështia. Leshi mundet të ketë deri në 40% lagështi në raport me masën e vet, por edhe në këtë rast mos të ndjehet lagështia. Thithja e lagështisë nga fi ja e leshit, është në shkallë më të lartë në krahasim me fi jet tjera të tekstilit. Prodhimet prej leshit, veçanërisht ato për veshje, djersën e thithin mirë, duke liruar nxehtësinë, kurse duke dalë prej hapësirës së ngrohtë e thatë në hapësirën e ftohtë dhe me lagështi, trupi shpejtë adaptohet dallimi të temperaturës duke mos pasur ndjesinë e të ftohtit. Drita e diellit ndikon negativisht mbi leshin, ngase shpërbëhet keratina. Përveç kësaj, fi jet e leshit e ndryshojnë ngjyrën, e humbin forcën, bëhen të vrazhdë dhe humbin afi nitetin ndaj ngjyrave. Ndikimi i kimikaleve. Alkaleve e shpërbëjnë leshin. Në këtë rast ndodh këputja e lidhjeve peptide dhe treten fi jet. Në tretësirat e alkaleve të përqendruara dhe të nxehta, leshi tretet shumë shpejt. Gjatë larjes së leshit dhe të produkteve prej leshit në alkalet e nxehta, ky shumë shpejt dëmtohet. Acidet e holluara nuk e dëmtojnë leshin. Acidet e përqendruara të forta shkaktojnë bymimin dhe shpërbërjen e leshit. Karakteri amfoterik i leshit, e lehtëson procesin e ngjyro-sjes, prandaj edhe përdoren ngjyra acidike dhe bazike. Ndikimi i mjeteve oksiduese dhe reduktuese. Këto mjete përdoren për ngjyrosjen e leshit, kurse në përqendrime të caktuara dhe në kushte të dhëna nuk kanë veprim shumë të dëmshëm. Veprimi i mikroorganizmave dhe insekteve. Leshi nuk është i qëndrueshëm ndaj veprimit të baktereve dhe moleve, prandaj duhet të trajtohet me preparate të mbrojtjes, përkatësisht të pakësohet agresiviteti i dëmtuesve të përmendura. Molet e sulmojnë atë lloj të leshit që përmban sasi më të madhe të sulfurit. Shkëlqimi ndryshon varësisht prej llojit të leshit, prej sipërfaqes së fi jes, si dhe nga refl ektimi i dritës. Disa nga fi jet e leshit kanë shkëlqimin si të mëndafshit. Leshi merino nuk e refl ekton dritën në mënyrë aq perfektë prandaj nuk kanë shkëlqim të dukshëm Ngjyra. Shumica e fi jeve të leshit kanë ngjyrë të bardhë, por mundet të jenë edhe me ngjyrë të kafesë së errët ose lesh të zezë. Përdorimi i leshit. Leshi është një prej fi jeve që më së shumti përdoret, me gjithë çmimin e tij të lartë. Teshat prej leshit janë të shëndetshëm dhe përdoren një kohë të gjatë. Vetia e tij si mjet izolues i nxehtësisë mundëson që prej leshit të prodhohen teshat me kualitet dhe vlerësim shumë të lartë (kapota, sako, rrobe për alpinistët, mbulesa, batanije). Kaçurelësia e leshit është vetia më kryesore trendi botëror për prodhimin e mbulesave prej fi jeve të leshit, megjithëqë bindje e përgjithshme është se leshi është i dedikuar vetëm për veshjet. Leshi mundet të përzihet edhe me fi jet tjera, me qëllim që të zvogëlohet çmimi i produktit të gatshëm. Prodhimet që bëhen vetëm prej leshit, në suazat botërore shënohet me shenjë të veçantë për kualitetin. (fi g . 95)

82

а b

Figura nr. . 94. – Shenjat ndërkombëtare për kualitetin e prodhimeve të prodhiuara prej leshit, a) pastër prej leshit b) përzierja prej leshit dhe fi jeve tjerë

ZGJËROE DITURINË

LESHI ORGANIK LESHI -ЕКО

Leshi organik ose tjerrë është leshi që merret prej dhenve, që nuk janë trajtuar me kimi-kalet, pesticidët dhe kultivohen në kushte të mira në fermat. Asociacioni organik i tregtisë (OTA) jep detaje për leshin organik. Menaxhimi me tokën, bagëtinë, udhëheqjen, proceset yndyrore dhe ngjyerja, janë faktorët kryesore që e përcaktojnë tjerrën e leshit ose prodhimet e tij të jenë të evidentuar si organike. Vërtetim për delet organike nuk merret vetëm me kontrollin rutinor kimik. Delet or-ganike kultivohen që të jenë rezistues ndaj parazitëve dhe ushqehen hapur për gjithë vitin në kullosa dhe bimë të veçanta për të krijuar sistem imunologjik të shëndetshëm. Delet organike, doemos të ushqehen vetëm në format e certifi kuara organike, dhe të konsumojnë produkte që kanë vërtetim për ushqim organik. Zbatimi i inxhinjeringut gjenetik, ushqimi gjenetikisht i ndryshuar është i ndaluar. Leshi organike – leshi nuk trajtohen me mjete kimike gjatë gjithë procesit të prodhimit te fema deri te produkti i fundit, tjerëza. Yndyrat nga leshi mënjanohen (pastrohen) me rea-gensët speciale të lejuara bio shpërbërës, të certifi kuara dhe të lejuara për përdorim. Në çdo kohë, gjatë zhvillimit të prodhimtarisë kushtohet kujdes, leshi organik mos të përzihet me leshrat tjerë, që të pengohet kontaminimi. Çdo fazë e prodhimtarisë është objekt i revizionit nga ana e prodhuesve dhe konsumuesve të Këshillit. Pasi të kalojë revizionin lejohet ven-dosja e logos. Leshi organik në tregti vjen me një numër të madh ngjyrash prej bezh deri te e ngjyra kafe e erët ose të ngjyer me ngjyra organike natyrore. Ky është lehtas i arritshëm si Meino super i butë, ose Bio Natur.

83

�%���$�

�����

Lesh organik

РYETJE DHE DETYRA

1. Trego për disa lloje të leshit?2. Trego për llojet e fi jeve sipas formës dhe ndërtimit.3. Sa lloje të leshit ekzistojnë sipas mënyrës së përfi timit?4. Defi no kuptimin leshi i qethur.5. Cili nga leshrat quhen leshi run?6. Çfarë paraqet run?7. Prej cilës pjesë të deles fi tohen fi jet më me kualitetshëm?8. Në se bazohet klasifi kimi i leshrave në kapacitetet e përpunimit?9. Ç,paraqet randmani?10. Si fi tohet leshi i tabakëve?11. Si fi tohet leshi regjenerat?12. Prej sa shtresave përbëhet fi ja e leshit?13. Çka paraqet dërstilim?14. Cila shtresë e fi jes së leshit mundëson përfi timin e produkteve të dërstiluara?15. Cila nga cilësitë e leshit ndikon për izolimin e mirë të nxehtësisë?16. Si sillet leshi ndaj veprimit të acideve, alkaleve dhe ujit?17. Bëre një proekt të hulumtimit, për llojet deleve që kultivohen në rrethin më të gjerë të jetesës tande , dhe informohu me çfarë kualiteti është leshi, rendimentin e tij, mënyrën e përpunimit dhe përdorimit.

84

3.3. Fijet nga kafshët tjerë

Përveç leshit të deleve si fi je më të rëndësishme të bagëtive, në industrinë e tekstilit përdoren edhe fi jet tjerë të kafshëve siç janë:

• Familja e dhive: angora (moheri), i Kashmirit (Kashmir) dhe të dhisë së rëndomtë shtëpiake (i dhisë kostret)• Familja e deveve: dromederi afrikan, deve e baktrisë (dygyngaftë) dhe lama ose kamelida (lama, alpaka , vikunja , gvanako - lama dhe lapaka që kanë prejardje prej saj ).

Më i rëndësishëm prej tyre është moheri, qimet e devesë dy gungore dhe qimet e kafshëve jug - amerikane të familjes se deveve Përveç këtyre kafshëve që japin fi je, në grup llogaritet edhe lepuri angoras.

3.3.1. Fijet e dhisë

Dhitë angoras, kashmiras dhe tibetas kultivohen për shkak të qimeve të tyre që janë shumë të butë dhe me fi nitet. Fijet e dhive konsiderohen ndër leshrat speciale në të ashtu-quajtura. fi jet fi në siç janë: moheri, leshi kashmiras dhe tibetas.

3.3.1.1. Moheri Moher janë fi jet e dhive angoras që në në të kaluarën, në civilizimin perëndimor aziatik, është ruajtur si kafshë shtëpiake. Më së shumti ka qenë e përhapur në provincën turke Angora , prej ku e ka marrë emrin. Në shekullin 13 është bartur në Evropë, kurse 100 vjet më vonë në Afrikën jugore dhe në Amerikën Veriore. Falë kushteve klimatike të përshtatshme, prodhimtaria e tyre e ka tejka-luar prodhimtarinë e shtetit amë. Kohëve më të reja ka fi lluar të ruhet vë Australi dhe në ish BRSS, që bashkë me ShBA, Afrikën Jugore dhe Turqinë e përbëjnë grupin e prodhuesve më të mëdhenj të moherit në botë Dhitë e angorës zakonisht qethen dy herë brenda vitit, japin rendiment prej 1,5 deri 2,3 kg. Moheri si edhe leshi në fi llim është i papastër, papastërtitë natyrore minerale shtesa bimore. Papastërtitë dhe shtojcat bimore mundet të arrijnë deri 1/3 e masës së fi jeve të qethura. Fijet e pastruara dhe të larë janë të bardhë si mëndafshi. Sipas ngjyrës mund të jetë në të verdhë, të erët dhe të zezë.

Figura nr. 95. – Dhia angorase

85

Gjatësia dhe fi niteti i moherit varet nga mosha e dhisë. Fijet më të kualitetshme fi tohen nga edhet (kid moher). Gjatësia e fi jes së edheve angorase është prej 100-150 mm, kurse gjatësia e fi jeve të edhave njëvjeçar është 230-300 mm. Finiteti i „kid moherit” është afër 24 μm. Deri në moshën 4 vjeçare, fi jet bëhen gjithnjë e më të vrazhdë dhe atë prej 21 deri 40 μm deri në 7 vjeçar prej 45 deri 60 μιm, por edhe më shumë. Struktura e sipërfaqes së moherit është e njëjtë si edhe struktura sipërfaqësore e leshit fi në. Si edhe te leshi fi në, edhe te moherët me fi nitet janë qelizat si cipa që rrethojnë plotësisht fi jen, kurse masën e fi jes e përmban korteksi i krijuar nga qelizat cipëzash, vetëm fi jet më të vrazhda të moherit kanë brendësi të ndryshëm (fi g nr. 96). Vetitë dhe përdorimi i moherit. Sipas karakteristikave fi zike-mekanike dhe sjelljes ndaj kimikalive ,nxehtësisë, mikroorganizmave, insekteve, moheri i ngjan shumë leshit me fi nitet. Në tregun botëror, moheri vjen kryesisht në gjendje të larë, shumë rrallë në gjendje brut ose i klasifi kuar, i zbardhur ose në formë shiritash të krehura. Prej moherit turk mundet të bëhen fi je leshi me fi nitet 16 tex, kurse moheri amerikan është diç më i vrazh-dë -afër 25 tex. Prej tjerrës moher fi në të butë e të krehur prodhohen pëlhura të bukura për kostume që shkëlqejnë, veshje të brendshme, astarë për gjysmë të leshtë (moher lister), plish të mëndafshtë (plishi moher), pëlhura për mantila dhe kapota, lëkurë e tjerur dhe tepihë. Për shkak të kualitetit të jashtëzakonshëm dhe çmimit relativisht të lartë, prodhohen lloj i veçantë i fi jeve sintetike, që e imi-tojnë fi jet moher dhe prej tyre prodhohen produkte më të lira, por këto nuk e kanë kualitetin dhe vetitë e mo-herit. Fijet e moherit mundet të përzihen me leshin, për prodhimin pëlhura të moherit me kualitet të mesëm dhe produkteve tjerë.

3.3.1.2. Leshi kashmir

Leshi e ka marrë emrin e provincës Kashmir (Himalai), ku kultivohet dhia e Kashmirit që është shumë Dhia kashmirase ka brinjat karakteristike, janë të shkurtë, qysh në shekullin e 16 leshi i tyre është përdor në tjertoret industriale për pro-dhimin e shallit. Dhia e Kashmirit nuk qethet, por qimet që përbëhen prej fi jeve fi në, krehën me dorë. Përjashtim janë një lloj i dhive kashmirase në Iran që qethen, kurse në Afganistan, qimet nga dhia e therur i nxjerrin duke i shkulur. Sasia e fi jeve që dalin prej një dhisë është prej 40 deri 500 g.

Figura nr. 96. –Pamja mikroskopike e fi jes së moherit:

1 – sipas gjatësisë 2 – prerja e tërthortë

Figura nr. 97. Dhia kashmirase e përhapur (fi g nr. 97).

86

Te leshi brut i dhisë kashmirase dallojmë pjesën e brendshme dhe pjesën e jasht-me .Pjesa e brendshme përbëhet prej fi jeve fi në e të shkurta, kurse fi je më të gjata dhe të vrazhda që e mbrojnë lëkurën nga të ftohtit. Në pranverë fi jet janë të bardha, por mundet të jenë edhe të murrme dhe murrmë-e zezë. Përveç fi jeve fi në – puh fi je këto japin edhe fi je të vrazhdë me trashësi prej 60 deri 90 μm dhe gjatësi prej 1400 mm. mangësia e këtyre fi jeve është se kanë elastic-itet të vogël dhe ndjeshmëri të lartë ndaj alkaleve. Vetitë dhe përdorimi. Sipas vetive të tyre fi zike dhe kimike janë të ngjashëm me leshin (10% më pak fi në se fi jet e leshit më fi në, kurse në krahasim me moherin, afër 40%). Për shkak të fi nitetit të lartë, këto fi je kanë vetitë më të mirë të sorbsionit se leshi. Puh- fi jet janë rrethorë pamje valore të vrazhdë, të bardhë, në të verdhë, të mur-rmë, por më së shumti ngjyrë të murrmë- të zezë (fi g. nr . 98). Prodhimtaria botërore e leshit kashmiras, për shkak të shpenzimeve të larta të prodhimtarisë, prandaj është edhe i shtrenjtë . Kashmiri fi në zbatohet për pro-dhimin e materialeve të shtrenjta për kostume femrash, shalle (fi g nr. 99), çorapë, fustane, kostume sportive për meshkuj, pallto dhe kapota. Gjërat që prodhohen prej les-hit Kashmir në të shumtën e rasteve janë 100% fi je kashmiri. Fijet e dhisë persiane në shpesh shiten si Kashmir persian. Më e vrazhdë është se dhia e Kashmirit dhe ka ngjyrë më të zezë.

Figura nr. 99. – Shalli prej leshit kashmiras

Figura. 98. – Pamja mikroskopike e fi jes dhe leshit

kashmiras: 1 – fi jet –puh, 2 – fi jet e vrazhda, 3 – prerja e tërthortë

87

3.3.1.3. Fijet kostret

Fijet nga dhitë vendase evropiane quhen kostret. Pamja mikroskopike, struktu-ra, prerja e tërthortë, si pamja e cipëzave janë të ngjashëm me fi jet gremzorë të dhive të Kashmirit. Fijet janë të shkurta, të brishta, të vrazhda e të drejta, vështirë tjerrën dhe për-doren për prodhimin e tjerrëzave të vrazhda. Prej dhive vendase përfi tohen fi jet me ngjyrë të bardhë, në të verdhë, ose ngjyrë kafeje, trashësia mund të jetë prej 100 μm, kurse gjatësia edhe deri 20 cm. Nëse dhitë jetojnë lirshëm, gjatë dimrit kanë fi je fi në-puh, më e trashësi prej 15 μm, që vështirë dallohen prej leshit. Këto fi je hiqen nga lëkura duke krehur dhe për-doren të përziera me leshin.

3.3.2. Fijet prej devesë

Përfi tohen si nga deveja me një gungë ashtu edhe prej devesë dy gungoftë të cilat janë përdorur si kafshë shtëpiake prej më shumë se 4000 vitesh. Deveja dy gungoftë vjen nga stepat e Mongolisë dhe sot gjenden në Kinë, Iran, Irak dhe Afganistan (fi g nr . 100). Zakonisht, kafshët nuk qethen ngase ata për çdo vjet e ndërrojnë qimen, në ç’rast përfi tohen deri 5 kg fi je. Më me kualitet janë fi -jet kafshëve të rinj që janë mjaft fi në, të buta dhe me ngjyrë të bardhë. Fijet e devesë dallohen prej leshit të dhenve sipas strukturës specifi ke të shtresës cipëzore që dendur e përfshin korteksin. Dhe e mbron nga ndikimet e jashtme. Këto fi je kanë forcë të lartë, zgjatshmëri dhe më pak mund të dërstilohen Deveja me një gungë gjendet në Afrikën Veriore, Lindjen e Afërt dhe fi jet dukshëm më të vrazhda të përshtatshëm për prodhimin e qilimave (fi g nr. 101). Qimet e devesë nuk janë aq të hollë si leshi i Kashmirit, por megjithatë i takon fi jeve me fi -nitet. Fijet fi në (puh) të devesë përmban kaçurrela të imëta, është shumë elastike, ka shkëlqim dhe i ngjan fi jeve të leshit. Trashësia e fi jes është midis 14 deri 28 μm, kurse gjatësia deri 1000 mm (fi g nr. 102). Fijet e devesë mundet të përzihen me leshin me fi nitet dhe që ka ngjyrën e rërës, që të barazohet me ngjyrën natyrore qimeve të devesë. Përzierja e tillë përdoret për prodhimin e tjerëve për kapota, shall, mbulesa, batanije dhe prodhimeve tjerë. Fijet e vrazhda të devesë përdoren për prodhimin e ma-terialeve për fi ltra, rripave, materialeve për këpuca, qilimave dhe prodhimeve të ngjashme. Për shkak të vetisë izoluese të nxehtësisë dhe pamjes së hijshme, veshjet prej fi jeve të devesë janë shumë të vlefshme dhe të shtrenjta.

Figura nr . 100. – Deveja dygungëshe

Figura nr. 101. – Deveja me një gungë

88

Figura nr. 102. – Pamja mikroskopike e fi jes së devesë: 1 – puh-fi je, 2 – fi je e vrazhdë, 3 – prerje e tërthortë

3.3.2.1. Leshra të ngjashëm me fi jet e devesë

Leshra të këtij lloji janë të kafshëve që i takojnë familjes së deveve edhe lloje në cilat merr pjesë lama Glama (Lama glama) dhe Аlpaka (Lama pacos) të cilat i kanë kultivuar qysh edhe Inkat e vjetër i kanë ruajtur si kafshë shtëpiake. Po ashtu, në këtë grup marrin pjesë lama Guanako (Lama guanicoe) dhe Vikunja (vicugna), të cilët jetojnë në viset tropikale të Amerikës Jugore. Vendet kryesore ku jetojnë lama dhe alpaka janë Bolivia dhe Peru, kurse guanako dhe vukinja jetojnë në viset malore të Andeve, në Bolivi, Peru dhe në Ekuadorin Jugor.

3.3.2.1.1. Fijet nga lama

Te fi jet nga lama dallohen dy lloje të fi jeve me kualitet: fi në, me diametër prej 10 deri 35 μm dhe fi je të vrazhdë me diametër 30-60 μm dhe gjatësi 130-250 mm, që janë me valë të dobët dhe e përbëjnë anën e jashtëm të qimeve. Lama qethet një herë në dy vite, kurse pesha e fi jeve të qethura është 1,8-3,5 kg. Ngjyra e lames mundet të ndryshojë si psh: e bardhë, e murrmë, e kuqërremtë ose e zezë.

Figura. 103. – Lama Glama Figura nr 104 – Lama Guanako

89

3.3.2.1.2. Fijet nga alpaka

Аlpeka (Lama pacos) kultivohet sipër leshin ashtu edhe për mishin, por jeton edhe si kafshë e egër në Andet, në turmë prej 300 krerë. Masa qi-meve të qethua nga kafsha njëvjeçare është 2-3 kg, kurse qethura nga një dyvjeçar është prej 4 deri 6 kg. Аlpeka ka rëndësi më të madhe se lama emër-tohet si deveja e Amerikës Jugore. Qimet e qethura nga alpaka përbëhet kryesisht prej leshit me fi nitet me diametrin mesatar prej 15 deri 20 μm, kurse me gjatësi prej 100 deri 200 mm. Fijet janë të butë, kanë shkëlqim të mëndafshit, me ngjyrë të verdhë të zbe-htë, të bardhë ose ngjyrë të murrmë. Fijet e alpekas, sipas fi nitetit janë të ngjashëm me moherin, por me më pak shkëlqim prej tij dhe mbi sipërfaqen e fi jeve me më shumë fi nitet nuk janë aq qartas të ngritura cipëzat mbrojtëse .

Figura nr. 106. – Аlapaka leshi Figura nr. 107. – Аlpaka tjerë

3.3.2.1.3. Fijet nga vikunja

Vikunjat (vicugna) janë kafshë shumë të vegjël dhe të shpejtë nga familja e lama. Kanë lartësi afër 50 cm, kurse masa e trupit është deri 30 kg. Jetojnë si të egra në kopetë, në viset e Andëve, në Kil, Peru, Meksiko. Në të kaluarën janë gjuajtur për shkak të mishit dhe leshit me kualitet. Orvatjet për të zbutur vikunjat kanë mbetur të pasuksesshëm deri tani. Nga trupi i vikunjës së gjuajtur nxiret leshi, me peshën prej 200 deri 250 g, kurse disa nga kafshët meshkuj edhe deri 550 g. Diametri mesatar e fi jes është prej 13 deri 14 μm, dhe gjatësi prej 40 deri 600 mm. Për shkak të fi nitetit të jashtëzakonshëm, shkëlqimin, butësinë, përqindjes së vogël të fi jeve të imta, vlerësohet lartë dhe shtrenjtë. Gëzofi i vikunjës është i rrallë dhe shumë i shtrenjtë .

Figura nr 105. – Аlpaka

90

Figura nr .108 – Vikunja kafshë e egër

3.3.3. Qimet e lepurit

Qimet e lepurit përfi tohen prej lepurit të egër (lepus timidus) dhe prej lepurit të butë (lepus cancukus). Të dy llojet kanë fi je me fi nitet. Fijet gremzorë gjenden në pjesën e jas-htme të gëzofi t, kurse fi jet e holla në pjesën e brendshme dhe i shpërbëjnë për të mbrojtur prej lagështisë dhe ftohtit. Qimet e lepurit të egër kanë ngjyrë të verdhë- të errët deri në të murrmë, kurse lepujt shtëpiake janë të bardhë, të murrmë, të kuqërremtë ose të zezë. Lepuri i egër edhe i butë nuk qethen, por qimet e tyre nxirën me ndërrimin e tyre. Lepuri i Ankorës jep një lloj të veçantë fi jesh të lepurit, shpesh herë të quajtur leshi an-goras, përdorimi i cilit në Evropë është shumë e përhapur. Lepuri angoras është një racë e lepu-jve aziatike që në ditët e sotme janë të përhapura pothuajse në të gjitha vendet e botës. Lepuri angoras qethet çdo tre muaj, jep fi je si mëndafshi, të gjatë, të butë, shkëlqejnë që llogariten si fi jet me fi nitet më të lartë se të gjithë të tjerët. Qimet e jashtme të vrazhda mënjanohen nga fi jet fi në duke i fryrë. Struktura dhe vetitë e fi jeve të lepurit. Fijet me fi nitet mund të kenë dimensionin deri 20 mm gjatësi, kurse gjatësia mesatare lëviz prej 20 deri 70 mm. Fijet gremzorë arrijnë gjatësinë edhe deri 75 mm.

Figura nr . 109. – Lepuri i angoras

91

Gjatësia e fi jeve të lepurit të butë është prej 30 deri 40 mm, kurse e lepurit të Angorës prej 25 deri 75 mm. Finiteti i fi jes së lepurit është afër 20 μm, kurse e fi jes angorase afër 12-14 μm. Fijet kanë formë rrethore , eliptike dhe elipsoide (fi g. nr. 110). Cipëzat e fi jeve gremzore kanë tehet të zhvilluara që shpesh pjerrësish përhapen në gjithë gjatësinë e fi jes. Të dy llojet e fi jeve kanë brendës-inë e gjerë ku gjenden xhepa të mbushura me ajrin. Për shkak të sasisë së lartë të ajrit në hapë-sirat ndërqelizore dhe në brendinë e fi jes, fi jet e lepurit janë një ndër fi jet natyrore më të lehta, me aftësinë për izolim termik të theksuar. Në pik-pëpamje të ndikimit kimik , fi jet e lepurit sillen një-soj si fi jet e leshit dhe fi jet e kafshëve tjerë . Thithin më pak ujë sesa leshit , uji i nxehtë i zbutë dhe i plastifi kon , kurse ata alkaline fi jes nga leshi i angorës: e tretin. Përdorimi. Fijet e lepurit dhe gëzofi , janë shumë të kërkuara veçanërisht fi jet e lepu-rit angoras që është shumë i shtrenjtë. Prej tyre bëhen kapela, kurse nga përpunimi me me-toda të veçanta, rritet aftësia e tyre për dërstilim. Prej fi jeve të angorës bëhet peri luksoz nga cilët thuren xhemperët luksoze të angorës shalle dhe prodhime tjera. Për shkak të çmimit të lartë, këto fi je shumë shpesh përzihen e fi jet tjera siç është leshi, fi jet e dhisë ose nga lama. Mundet të përzihen edhe me fi jet kimike. Për veshjet e brendshme antireumatike bëhen përzierje prej fi jeve të angorës 70%, kurse për veshjet tjera të brendshme shëruese, përqind-ja ndryshon deri 50%. Fijet gremzore përdoren për thurjet. Pjesëmarrja e fi jeve gremzore në materialet tekstile është deri 2%.

РYETJET

1. Fijet e cilave kafshë tjerë u takojnë në keratinike?2. Pse fi jet moher arrijnë çmim shumë të lartë në tregun?3. Cilat prej fi jeve dallohen me elektricitet statik të lartë?4. Për çfarë qëllimi bëhen përzierje të këtyre fi jeve me fi jet e leshit?5. Cila kafshë jep lesh më të dendur dhe pse?6. Pse më shpesh përdoren fi jet e këtij grupi?

Figura. nr. 110. – Pamja mikroskopike e 1 – fi jet-puh, 2 –fi jet e vrazhda, 3 prerja e

tërthortë.

92

3.4. Lëkura natyrore dhe gëzofi - fi jet kolagenike dhe keratinike

Lëkura është materiali i parë që njeriu e ka përdor për të bërë gjërat për veshje, prandaj përpunimi lëkurës trajtohet si një prej diturive teknologjike më të vjetra. Në varret e egjiptianëve 2000 vjet p.e. re janë gjetur gjërat e para të veshmbathjes të bëra prej lëkurës së regjur mirë, kurse dokumenti i parë i shkruar për regjjen e lëkurës janë prej 1250 vjet p.e. re nga Vaviloni. Supozohet se lëkura në fi llim është regjur me yndyra, kurse më vonë kanë fi lluar të përdorin mjete regjës bimore. Përdorimi i stipëzës si mjet për regjie ka fi lluar në mesjetë, kurse regjja kromike është zbatuar në shekullin e 19. Deri në mbarim të shekullit 18, lëkura është regjur në punëtoritë e vogla të zanat-eve. Pas revolucionit francez, është zmadhuar kërkesa për lëkurën për prodhimin e veshm-bathjeve të ushtrisë dhe për pajisjet tjera. Kështu, punëtoritë e zanateve zëvendësohen me reparte industriale të mëdha, kurse shkenca mundohet të gjejë metodat ekonomike për përpunimin e lëkurës. Njëkohësisht edhe industria e makinerisë përparon dhe sot mund të themi se industria e lëkurës arrin rezultate të mëdha duke zbatuar makinat automatike, që e zëvendësojnë punën e dorës. Me termin lëkurë kuptohet mbështjellës i hollë që e mbulon trupin e të gjithë kur-rizorëve. Lëkura e gjitarëve është e mbuluar me qimet që e mbrojnë gjallesën nga të ftohtit dhe ndikimeve të jashtme. Nga aspekti i tregut dallojmë: lëkura brut, lëkurë e regjur (gjysmë produkt) dhe lëkura e gatshme (për prodhimin e këpucëve, prodhimeve të konfeksionit, galanteria etj). Si lëndë e parë në industrinë e lëkurës përdoret lëkura brut, mjetet për regjje dhe mjetet ndihmëse që përdoren për riprodhimin . Zgjedhja e tyre dhe kualiteti , përveç vep-rimit teknologjik , dukshëm ndikojnë edhe në kualitetin e lëkurës së gatshme.

3.4.1. Lëkura brut

Lëkurat brut janë të papërpunuara të freskëta, lëkura të thara ose të konzervura të kafshëve të ndryshëm. Për përpunimin industrial kryesisht përdoren lëkurat e gjitarëve, por mundet edhe të kafshëve tjerë, si për shembull: lëkura e zvarranikëve (gjarpërinjve, krokodilëve, hardhucave) dhe të peshqve. Pavarësisht nga prejardhja, lëkurat nga këndi his-tologjik dhe kimik kanë strukturë të njëjtë.

3.4.1.1. Ndërtimi histologjik i lëkurës brut

Duke bërë vështrimin mikroskopik në prerjen e tërthortë të lëkurës, mundet të vëre-hen tre shtresa, këto janë:

1. epidemi (sipërfaqësore)2. indi i lëkurës (derma, kutis)3. indi nën lëkuror (supkutis, mesina).

93

Enët e gjakut

venat Epiderma

s h t r e s a papilare

shtresa retikulare

shtresa e lëkurës (Darma)

arterie

shtresa nën lëkurore

veta

veta

Figura nr . 111. – Ndërtimi histologjik i lëkurës brut

Epiderma (sipërfaqësore) është pjesa e rëndësishme e lëkurës ngase bashkë me qimet e mbrojnë organizmin nga lëndimet. Nga e gjithë trashësia e lëkurës, epiderma merr pjesë me 3%. Në pjesët ku rriten qimet, epiderma depërton deri te indi i lëkurës. Qimet në te kanë rritje të pjerrët dhe askund nuk e ndërpresin. Epiderma përbëhet prej dy nënshtresave. Shtresa e epërme, shtresa sipërfaqësore përbëhet prej qelizave të vdekura që nga fërkimet vazhdimisht bien nga sipërfaqja e lëkurës. Shtresa e poshtme përbëhet prej qelizave të gjalla që vazhdimisht vdesin, kurse në vendin e tyre dalin të reja . Në industrinë e lëkurës , epiderma është pavlerë dhe gjatë përpunimit mënjanohet nga lëkura. Indi i lëkurës (derma) përbëhet kryesisht prej albuminave fi brile (fi jezore) paralel-isht të renditura, kolagjenit. Përveç fi jeve kolagjenike, në shtresën e lëkurës, me përqindje të vogël gjenden edhe fi jet elastike dhe retikulare. Fijet elastike, krijojnë strukturë të rrjetës ndërmjet fi jeve të kolagjenit, kurse fi jet retikulare, e mbështjellin fi jet e kolagjenit dhe qeli-zat yndyrore dhe kështu krijojnë fytyrën e lëkurës. Fijet e kolagjenit e përbëjnë mbi 80% të masës së materies së thatë të indit të lëkurës dhe kjo është materia që në procesin e regjjes shndërrohet në lëkurë të regjur. Fijet e kolagjenit përbëhen prej një numri të madh fi jezash bazike, të holla e të gjata, të quajtura fi brilë. Fijet e kolagjenit midis tyre janë të lidhura në të gjitha drejtimet e lëkurës, nuk kanë skaje të lira dhe kështu ngurtësinë e lëkurës. Shtresa e lëkurës qartas është e ndar prej epidermës, kurse shtresa nën lëkurore nuk ka kufi të saktë. Shtresa lëkurore përbëhet prej dy nënshtresave:

• papilare dhe • retikulare

94

Shtresa papilare (shtresa e sipërme) përbëhet prej fi jeve të lëkurës, të holla me më shumë fi nitet , të vendosura paralelisht ndaj sipërfaqes së lëkurës. Afër sipërfaqes gjenden më të hollat, të dendura, të ngurta, por jo edhe që zgjaten, prandaj edhe më lehtë plasin. Në shtresën papilare gjenden edhe: rrënjët e fi jeve, gjëndrat yndyrore dhe të djersitjes, muskujt fi jezorë, enët e gjakut e të limfës, që gjatë përpunimit eliminohen, prandaj kjo shtresë është e rrallë dhe si sungjeri. Në lëkurën e regjur shtresa papilare e pasqyron strukturën e sipër-faqes së lëkurës. Në sipërfaqen e shtresës së lëkurës gjenden vrima që vijnë nga rrënjët e fi jeve dhe nëse kanë pasur rrënjët shumë thellë në shtresën e lëkurës (si tek lëkura e derrit), më shumë ose më pak mbeten dhe vërehen edhe tek sipërfaqja e lëkurës së përpunuar e të gatshëm. Shtresa retikulare (e poshtme) zë 75-85% nga indet e lëkurës. Kjo përbëhet prej fi jeve kolagjenit që janë më të trashë dhe dhe më të gjatë, dendur të gërshetuara dhe të lidhura me indet tjera. Fijet janë të përhapura në të gjitha drejtimet dhe vetëm afër shtresës nën lëkurës janë kryesisht paralel me sipërfaqen e lëkurës. Ngurtësia e lëkurës, vetitë mekanike, elasticiteti dhe pamja e shtrembët e lëkurës së regjur, vjen nga fi jet e vendosura vertikalisht në raport me sipërfaqen e lëkurës. Sipërfaqja e lëkurës është pjesa më e rëndësishme e lëkurës brut që shkon në për-punimin e mëtejmë. Indi nën lëkuror. Ndërmjet indit të lëkurës dhe indit të nënlëkurës nuk ka kufi të rreptë. Shtresa nën lëkurore përbëhet prej fi jeve me gërshetim të rrallë në indin lidhës, të lidhura me indin yndyror dhe indin muskulor që e lidhin lëkurën me trupin e kafshës. Gjatë rrjepjes së lëkurës së kafshës, kjo shtresë veçohet, kurse pjesa tjetër që mbetet në lëkurën quhet mesina, e cila eliminohet para procesit të regjjes dhe përdoret për përfi timin e ngjitësit për lëkurat, miell i kafshëve dhe xhelatinë që përdoret në industrinë ushqimore.

3.4.1.2. Përbërja kimike dhe struktura e lëkurës brut

Lëkura brut përbëhet prej albuminave, ujit, yndyrave, materieve mineralore dhe në sasia të vogla pigmenteve dhe komponimeve tjera organike. Më së shumti ka ujë, por edhe varësisht nga mosha e kafshës, lëviz midis 50% dhe 70%. Nëse nuk merret parasysh uji te lëkura, atëherë më shumë ka albumina, afër 98,5%, yndyra 1% dhe materie mineralore 0,5%. Albumina, globulina dhe mucini gjenden në shtresën e lëkurës, në sasia shumë të vogla. Këto treten në ujë dhe në alkalet, kështu që lehtas eliminohen gjatë përgatitjes së lëkurës për të regjur. Keratin a është albumin më e qëndrueshme që e ndërton epidermën dhe fi jen dhe mënjanohet me përpunim mekanik. Përbërësi kryesor i lëkurës është kolagjeni. Aminoacidi kryesor i kolagjenit është gli-cini CH2(NH2)COOH, që bashkë me acidet tjera monoamino – monokarboksile përbëjnë 40% të masës së kolagjenit. Vargu kryesor molekular i kolagjenit dhe të mbetjeve aminoacidesh në te, janë të lidhura me lidhje peptide në gjithë gjatësinë e vargut kryesor. Prania e prolinit dhe e oksiprolinit rezulton me formimin e lidhjes -CO-N- në vargun, nga e cila varen vetitë e kolagjenit. Lidhjet hidrogjenike kanë rëndësi të madhe në strukturën e kolagjenit. Këto mundet të krijohen nga prania e grupeve -CO- dhe -NH- të dy vargjeve fqinje (lidhje ndër moleku-lare e përqendruar) dhe midis grupeve të tilla të një vargu të njëjtë (lidhja intra molekulare për gjatësinë). Për shkak të kësaj mënyre të lidhjes anësore, makromolekulat grupohen në fi brilët dhe fi jet.

95

Fijet e kolagjenit kanë strukturë të ndërlikuar rritëse siç është treguar në fi g nr. 112. Në (1) janë dhënë vargjet themelore polipeptide të krijuara prej aminoacideve. Të tre vargjet polipeptide spiralore ngatërrohen njëra rreth tjerës duke krijuar tropokalogenin (3). Fijet krijohen nga renditja e molekulave të tropokalogenit njërën pranë tjetrës dhe njërën mbi tjetrën, ashtu që çdo molekulë është zhvendosur kah molekula fqinje për çerekun e gjatë-sisë, duke u lidhë me lidhje kovalente, në strukturën e rrjetëzuar (4)dhe fi brilit (5)

Struktura na kalogen vlakna - Struktura e kallogjen fi jeve

1: verige 2: prokalogjen 3: tropokologjen

4: snope në fi brine

5: fi bril

Figura. 112. – Struktura rritëse e kolagjenit

Krijimi i lidhjeve anësore dhe ren-ditja e drejtë e molekulave bazohet edhe në mundësinë e krijimit të zonave kristalore në fi brilët, që nga ana tjetër kontribuon forcës mekanike të lëkurës. Veti karakteristike e kolagjenit është aftësia që bymehet në ujin e ftohtë, alkalet, acidet dhe shkurtimit të fi jeve nëse nxehen. Me ndihmën e mikroskopit ele-ktronik (fi g. nr. 113) është dëshmuar se në shtresën e lëkurës ka tufë fi jesh , fi je (tufë fi -brilësh paralelisht të renditura), fi brilë dhe fi je fi lamente (fi je shumë të holla), që mund të vërehen vetëm nëse fi brilët dëmtohen nga kimikaliet ose enzimat.

Figura nr. 113. – Incizimi elektronik i fi jes së kolagjenit

96

Numri i fi brilëve nga cilat janë krijuar fi jet varet prej llojit të lëkurës kmponimi në të cilin gjenden. Për gjithë gjatësinë e nuk ka numër të njëjtë fi brilësh, ngase disa fi je të hollë shoqërohen në tufa ,me fi jet tjerë. Shpërbërja dhe bashkimi i fi jeve përsëritet në tërë shtresën e lëkurës, ashtu që disa fi brilë mundet të i takojnë njërës, dhe fi jes tjetër. Fijet janë aq të gërshetuara sa nuk mundet të krehën. Lidhshmëria ndërmjet fi brilëve në fi jen zhvil-lohet me një substancë ndërfi brilor, materie albuminoze, i tretshëm në alkalet që me për-punim, pjesërisht mënjanohet. Cilësia e kolagjenit që të bymejë ka rëndësi të madhe për procesin e regjjes ngase në këtë mënyrë fi jet pjesërisht lirohen dhe më lehtë i pranojnë materiet e regjjes. Kështu, urat kripore dhe hidrogjenike midis makro molekulave pjesërisht këputen dhe largohen, kështu që grupet e jonizuara nga vargjet anësore bëhen të arritshëm për të reaguar me grupet aktive të të molekulave nga materia për regjje.

3.4.2. Ndarja dhe llojet e lëkurës brut

Që të mundet të përpunohen në industrinë e lëkurës, lëkurat brut duhet të plotëso-jnë disa kushte:

• indi i lëkurës në pjesën më të madhe duhet të përbëhet prej fi jeve të kallogjenit• lëkura të ketë trashësinë dhe sipërfaqen e duhur • kafshët nga të cilat është nxjerr lëkura të jenë me numër më të madh.

Lëkurat që janë me numër më të madh janë të gjitarëve (lëkurat e bagëtisë). Këto midis tyre dallohen varësisht nga lloji, llojit, gjinisë, moshës, prejardhjes dhe mënyrës së kultivimit të kafshës etj.Sipas destinimit, lëkurat e gjitarëve ndahen në:

• lëndët e pare për përpunimin e lëkurës • lëndët e pare prej gëzofi , • lëkura nga lëkurëtrashët.

Lëndët e parë të lëkurëpunuesit janë lëkurat nga cilat në procesin e përpunimit mënjanohen fi jet dhe mesina. Shtresa e lëkurës është me dendësi të lartë të fi jeve dhe jep lëkurë të ngurtë, elastike dhe të zgjatura. Lëndët e para për gëzofët karakterizohen me fi jet e bukura e të dendura, me shtresën paralele, por me shtresën retikulare më pak të zhvilluar. Lëkurat e kafshëve me lëkurë të trashë (elefanti, hipotamusi etj.) kanë fi jet shumë të vrazhda dhe shtresën retikulare të trashë, kështu që edhe lëkura e përpunuar është e vrazhdë, ngurtë dhe përdoret vetëm për qëllime të veçanta.

97

Figura nr. 114. – Lëkura prej lëkur trashit (rinoqerit)

Përveç këtyre mundet të përpunohen edhe lëkurat e zogjve, peshqve, zvarranikëve, gjarpërinjve, krokodilëve dhe këto në tregun botëror janë shumë të çmuara ngase janë në sasira të vogla. Në R. e Maqedonisë, para vitit 1990-të ishin kapacitete të mëdha përpunuese të lëkurës së bagëtive, lëkura të dhenve dhe gëzofë, në Kumanovë, Shkup, Manastir dhe Delçevë. Kualiteti i lëkurës brut varet prej llojit, sortës, gjinisë, moshës dhe prejardhjes së bagëtisë, si dhe numri, madhësia dhe vendi i dëmtimit të lëkurës. Lëkura e bagëtisë së re është më e mirë se e të moshuarve, kurse lëkura e femrave më e mirë se e meshkujve. Ndarja e zakonshme e lëndëve të parë është:

• të mëdha (bagëtisë ,viçit, kalit)• të imëta (dhenve, qengjave, dhive)• derrit • lëkura e zvarranikëve

3.4.2.1. Lëkura të mëdha

Në lëkura të mëdha u takojnë lëkurat e kafshëve të mëdha, bagëtia dhe kuajt. Për industrinë e lëkurëpunues këto janë më të rëndësishmit, ngase këtyre u takon 3/4 % e pro-dhimtarisë së përgjithshme botërore të lëkurës së gatshme. Kualiteti i lëkurave të mëdha me prejardhje evropiane, është shumë i mirë, ngase shumica e kafshëve ruhen në ahure kështu më pak dëmtohen mekanikisht.

3.4.2.1.1. Lëkura e bagëtisë Në lëkurat e bagëtisë u takojnë lëkurat e kafshëve të mëdha (lopët, qetë, buajt ) dhe lëkurat e viçit. Lëkura më e mirë fi tohet nga gjedhët dhe qetë e rijë, kurse lëkura e lopëve më të moshuara është shumë e hollë në pjesën e stomakut, për shkak të pjelljes. Lëkura e qeve më të moshuara po ashtu vlejnë më pak, ngase kanë dëmtime mekanike në qafën nga zgjedha, kurse skajet janë të trashë, të mbledhura dhe me ngurtësi të vogël. Pjesa më e mirë

98

e lëkurës është pjesa e shpinës cilës i takon 45% nga e gjithë pesha e lëkurës. Kualitet mesa-tar ka lëkura e pjesës së qafës, 27%, kurse kualitet më të dobët kanë skajet e lëkurës kah këmbët dhe pjesa ndër stomakun, 28% e peshës së lëkurës (fi g nr .115). Lëkurat e bagëtisë kanë epidermën e hollë. Trashësia e shtresës papilare në raport me atë rektikulare është shumë e vogël dhe qartas e ndarë prej sajë. Fijet kolagjenike në shtresën papilarike janë për disa herë më të hollë se shtresa retikulare dhe janë horizontal në rap-ort me sipërfaqen e lëkurës. Pjesën më të madhe të për-punimit të lëkurës e bën shtresa retikulare, të cilën e për-bëjnë fi jet e kolagjenit të cilat janë të gërshetuara den-dur në të gjitha anët, duke krijuar indin e njëtrajtshëm e të ngurtë. Lëkurat e bagëtisë kanë sipërfaqe të madhe dhe peshë, kure trashësia mundet të jetë deri 8 mm. Sipas peshës dhe përdorimit, pavarësisht nga sorta, gjinia dhe mosha, lëkurat e bagëtisë ndahen në:

• Krupon për ripë (pesha më e lartë se 35 kg e kripur e matur)• Lëkura për shollë (pesha prej 25 deri 35 kg e kripur e matur)• Yndyrë lope (pesha prej 15 deri 25 kg e kripur e matur)• Boks (pesha më e vogël se 14 kg e kripur e matur).

Lëkurat më të mira vijnë nga Argjentina dhe Urugvaji, me emrin frigorifi kos. Lëkurat janë marrë nga kafshët e shëndetshëm, në thertoret e mëdha industriale të pa-jisura me frigoriferë Në procesin rrjepjes së lëkurës, nuk vjen deri te dëmtimi, janë të konservuara mirë, po edhe sipërfaqja e lëkurës nuk dëmtohet nga insektet, nga tel-at me gjemba etj. Lëkura të mëdha me kualitet vijnë nga ShBA, Australia, Zelanda e Re, kurse lëkurat nga Kina, India, Amerika e Mesme dhe Afrika janë me kualitet më të dobët, me shenja nga dëmtimet mekanike, rrjepja e lëkurës joprofesionale ose me udhëheqje të dobët me procesin e konservimit.

3.4.2.1.2 Lëkurat e viçit

Më shumë çmohet lëkura e viçit që ende thithën, se sa e viçit që më ka kaluar në ushqimin bimor. Lëkura e viçit femër është me kualitet më të mirë se viçit mashkull dhe këto ndahen në tre grupe: deri 4,5 kg, prej 4,5 deri 7,5 kg, mbi 7,5 kg.

Figura nr. 115. – Pjesët kualitative të lëkurës së

bagëtisë.

Figura nr. 116. – Lëkura e bagëtisë

Figura nr. 117. – Lëkura e viçit

koka

qafa

krupon

fushat

fushat

99

3.4.2.1.3. Lëkura e kalit

Kualiteti i lëkurës së kuajve, si tek ne, po ashtu edhe në shtet tjera evropiane, krye-sisht janë me kualitet më të dobët se lëkurat e bagëtisë. Shtresa papilare është më i zhvilluar, kurse shtresa retikulare është më e hollë në krahasim me lëkurën e bagëtisë, por prandaj lëkurat e kuajve që vijnë prej kuajve gjysmë të egra nga shtetet e Amerikës Jugore janë shumë të mirë dhe të çmuara në tregun botëror.

3.4.2.2. Lëkura të imëta

Lëkurat e imëta janë më të dobëta dhe më pak të qëndrueshëm se lëkurat e mëd-ha, prandaj edhe përdorimi i tyre është më i kufi zuar. Karakteristike është se kafshët me qimet më të dendura dhe më të forta kanë, zakonisht, lëkurë më të dobët dhe anasjelltas. Lëkurat e imëta zakonisht konservohen duke i tharë, por rrallë herë edhe me kripëzim,.

3.4.2.2.1. Lëkurat e deles dhe të qengjit

Lëkura e deles karakterizohet me ngurtësi dhe qëndrueshmëri të vogël, veçanërisht lëkurat e deleve me runë fi në që kanë leshin cilësor. Kualiteti i lëkurës deri diku përmirësohet nëse dhentë qethen disa ditë para se të theren. Lëkurat e deleve dhe të qengjave të përpunu-ara janë të zgjatshim, të rrallë, të hollë dhe e thithin ujin. Përdoren për prodhimin e çantave, prodhime të konfek-sionit, astarë, rrallë herë edhe për këpuca. Për prodhimin e dorëzave përdoret lëkura e qengjit, por jo më të vjetër se 6 javësh. Pjesa më madhe shkon në përpunimin e gëzofi t .

3.4.2.2.2. Lëkura e dhisë dhe e edhit

Këto janë më të dendur dhe më të fortë se lëkura e dhenve . Trashësinë e kanë përafërsisht të njëjtë në gjithë sipërfaqen me epidermë të hollë. Shtresa e lëkurës është më i ngurtë ngase fi jet kolagenike janë më të trashë, më të vrazhdë dhe më dendur të gërshetuara se sa te lëkura e deles. Lëkura e edhit ka ndërtim më të butë dhe fi je kolagenike më të holla. Prej lëkurës së dhisë prodhohen pjesët e sipërme të këpucëve dhe galanteria prej lëkurës. Lëkurat e edhave më së shumti përdoren për prodhimin e dorëzave, veshmbathjet e lehta verore dhe për astarë.

3.4.2.3. Lëkura e derrit

Lëkurat e derrave ngecin në kualitet me lëkurat e dhenve për shkak të indit yndyror nën lëkuror që vështirë mënjanohet. Shtresa lëkurore vështirë mundet të ndahet në shtresën

Figura nr. 118. – Lëkura e deles

Figura nr. 119. – Lëkura e Dhisë

100

papilare dhe shtresën retikulare. Lëkura është e mbuluar me qime të rralla, të trasha dhe të shtangëta që janë thel-lë të ngulitura në lëkurën, ashtu që edhe pas përpunimit vërehen gjurmët e qimeve. Shtresa e sipërme dhe posht-me e indit të lëkurës kanë fi jet e dendura të gërshetuara, me shtrimin horizontal në raport me sipërfaqen e lëkurës, kurse shtresa e mesme e indit të lëkurës është me fi jet më të trasha, të vendosura në pozitë të pjerrët ndaj sipërfaqes së lëkurës. Shtresa e lëkurës dhe nënlëkurës përmbajnë shtresa të qelizave yndyrore dhe yndyra që para se të për-punohen, doemos të mënjanohen. Lëkurat e derrit mund të përdoren si zëvendësim për ndonjë lloj të lëkurës, kështu që më shpesh përdoret për astarë, dorëza, produkte të kon-feksionit, kurse në disa raste edhe për lëkurën e sipërm të këpucëve .

3.4.2.4. Lëkurat e kafshëve tjerë dhe të zvaranikëve

Lëkura e kaprollit lëkura ose brend lëkura fi to-het me një veprim specifi k të regjjes (regjia e yndyr-shme), me ç’rast përdoret truri i kafshëve ose materiale tjera të yndyrshme për ndryshimin e lëkurës. Lëkura e fi tuar është elastike dhe i përngjan lëkurës –velur. Lëkura e kaprollit çmohet në shumë shoqëritë, duke përfshirë edhe banorët e vjetër Amerikanë. Lëkurat e kaprollit moderne më nuk fi tohen prej kaprojve të egër, por kul-tivohen në fermë për kafshët, të dedikuara posaçërisht për përpunimin e lëkurave të tyre. Diku, kaprojtë e egër ende gjuhen për shkak të mishit, por edhe të përpunimit të lëkurës (qytetet siç janë Gloversville dhe Johnstown në pjesën e sipërm të shtetit të Nju Jorkut. Lëkura e ka-prollit përdoret për sako prej lëkure dhe mantela, pajisje sportive profesionale për mundje të stilit të lirë, siç janë kendo dhe bogu, si dhe për dorëza me kualitet të lartë, çanta të dorës dhe portmonetë. këto janë me çmim të lartë për shkak se janë relativisht të rrallë dhe qën-drueshmërisë së dëshmuar. Lëkura e kengurit përdoret për prodhimin e gjërave që duhet të jenë të fortë, elastike dhe kryesisht përdoren për prodhime me kualitet të lartë. Lëkura e kengurit favorizohet nga ana e disa motoçiklistëve për përdorim në moto-sportin për shkak të peshës së sajë, janë të lehta dhe më të rezistueshëm ndaj fërkimit në krahasim më lëkurën e kaut, kështu që sigurohet mbro-jte më mirë në rast të rrëzimit. Lëkura e kangurit për-doret po ashtu edhe për këpucët shumë elastike të fut-bollistëve dhe për këpuca të buta për fëmijët .

Figura nr. 120. Lëkura e derrit

Figura nr. 121. – Lëkura e kaprollit

Figura nr . 122. – Lëkura e strucit

101

Struci . Prej vitit 1970-të në botën ka marrë hov krijimi i fermave për ruajtjen e stru-cit, nga të cilat përveç mishit , shfrytëzohen edhe pjesët tjerë në industritë e ndryshëm . Prej atëherë fi llon edhe përpunimi i lëkurës së strucave . Përdoret për prodhimin e poto-foleve , këpucave , shtesa në veshjet , ripa etj. . lëkura e strucit logaritet si një ndër më të mirët , për shkak të teksturës interesante , përdorin shumë shtëpia të mëdha të modës siç janë Hermesi, Prada, Guci, dhe Luj Viton. Lëkura e strucit karakterizohet me pamjen e „lëkurë rosa”, për shkak të folikulave të mëdha, nga cilat janë nxjerrë puplat. Lëkurat e zvarranikëve dhe gjarprit janë të rralla, por për shkak të specifi kës së tyre, pamjes karakteristike dhe teksturës, këto janë lëndë e parë e rëndësishme për indus-trinë e lëkurës dhe në tregun botëror vlerësohen lartë . Te ky lloj i lëkurave, shtresa e jashtme është shumë e zhvilluar, në formë të cipave ose pllakave që bien disa herë brenda vitit, me rritjen e zvarranikut (krokodilit), zhvishet krejtësisht (si te gjarpri), ose bjer vetëm një pjesë e epidermit (si tek hardhucat). Për shkak të atraktivitetit, këto lëkura përpunohen bashkë me nënlëkurën. Shtresa e lëkurës është ndërtuar prej fi jeve të holla dhe të ralla të kolagjenit që janë paralele me sipërfaqen e lëkurës. Shtresa papilare është e hollë. Shtresa e lëkurës përm-ban pigmente me ngjyrë më së shumti të zezë, të verdhë ose ngjyrë të gjelbër. Kufi ri midis shtresës së lëkurës dhe të nënlëkurës është i brishtë. Lëkurat e zvarranikëve përdoren eksk-luzivisht për veshmbathjet luksoze femërore, çanta rripa. Lëkurat e disa llojeve të peshqve po ashtu përpunohen, por jo në përmasa të mëdha industriale .

3.4.3 Llojet e lëkurave të gatshme

Parimisht, lëkurat e gatshme shiten në pesë forma:• Komlete - lëkura e granuluar (drithi -i plotë) është lëkura kur në te nuk është bërë asnjë lloj i koreksionit në fytyrën. Fytyra mbetet me pamjen e vet natyrore me vrimat më të mira të fi jezore, fortësinë dhe qëndrueshmërinë. Mobiliet më të mira të lëkurës dhe veshmbathjet janë bërë prej lëkurës me granularitet të plotë. Vetëm lëndët e parë më të mirë përdoren për lëkurën plotësisht të granuluar. Drithi- i plotë lëkurat zakonisht janë të arritshëm pas dy përpunimeve përfundimtare: anilinë dhe gjysmë anilinë.• „Lëkura më e granuluar” është një termë që gabimisht përdoret. Ky jep një përsh-typje të gabueshme se është kualitet i „përsosur”. Lëkura më e granuluar është kualiteti i dytë më i lartë. Sipërfaqja e saj është e ripërpunuar. Si rrjedhim i kësaj, ka pamje më të ftohtë dhe plastik të faqes së lëkurës . Por , kjo ka dy përparësi në raport me lëkurën me granulim të plotë : është më e lirë dhe ka qëndrueshmëri më të lartë ndaj njollave .• Lëkura e përmirësuar -e granuluar është çdo lëkurë që e ka fytyrën artifi cial në sipërfaqen e saj. Lëkura e përmirësuar është me kualitetin inferior dhe nuk i plotëson standardet e larta për përdorimin e lëkurave bimore ose të anilinit. Mangësitë korrigjo-hen dhe në mënyrë artifi ciale imitohet pamje e lëkurës drithi-i plotë. Shumica e lëkurave të përmirësuara -lëkura të granuluara përdorin pigmente që ndihmojnë për të fshehur korreksionet ose mangësitë . Mundet të blihen me dy përmirësime plotësuese gjysmë anilinike dhe të pigmentuar.• Lëkura –split është fi tuar duke këputur horizontalisht lëkurën-drithë, në ç rast fi tohen lëkura me fytyrë dhe lëkura që në të dy anët është fi jezore (shpalt lëkura). Nëse trashësia e lëkurës mundëson, atëherë mundet për disa herë të këputet. Shpalt-lëkura e ka fytyrën ar-tifi ciale mbi të cilën mundet të shtypet përkatësisht të imitohet sipërfaqja e lëkurës-drithë.

102

• Lëkura –velur. Ekzistojnë disa lloje të lëkurave –velur. Një lloj i lëkurave –velur fi t-ohet duke hequr plotësisht fytyrën e lëkurës (kështu veprohet shpesh herë kur fytyra është e dëmtuar). Lloji i dytë i lëkurës –velur bëhet kur njëra anë e lëkurës –drithë përpu-nohet, brehet, merr pamje si plishi që më tutje në prodhimin e produkteve të gatshme përdoret si fytyrë. Latigo është markë tregtare të këtij lloji të velurit. Lloji i tretë i lëkurës –velur mundet të fi tohet nëse njëra anë e lëkurës shpalt brehet me letrën smerajlimi që ka thërrime të imëta, merr pamje të plishit dhe quhet nubik.

Përveç ndarjes tregtare , ndarja e zakonshme e lëkurave të gatshme bëhet sipas përdorimit të tyre në :

• lëkura për këpucë,• lëkurë teknike dhe • saraçë-galanterisë.

Lëkura për këpucët ndahet në: lëkura për shollë ose lëkura e poshtme dhe lëkura e sipërme për anën e fytyrës së këpucëve. Lëkura e poshtme ose sholla, bëhet prej lëkurave që janë më të rëndë se 25 kg (të qeve, demave , lopëve etj.), më rrallë prej lëkurës së kuajve ose të buajve. Lëkurat për shollë ndahen në: shollë e ngurtë (këpucë e gozhduar), shollë e butë (këpucë e qepur ), shollë e shpaguar (lëkura me kualitet të dobët) dhe shollë kronike (nga pjesa më e dobët e lëkurës për këpucë për dhomë –papuçet, për teren dhe për disa lloje të këpucëve verore).

3.4.3.1. lëkura e sipërme

Lëkura e sipërme që përdoret për anën e fytyrës së këpucëve përdoren lëkura gje-dhit, lopës, lëkurat e kuajve të vegjël, lëkurat e zvarranikëve dhe tjerë. Këto duhet të jenë të butë, të padepërtueshëm dhe nuk duhet të plasin kur lakohen. Më së shumti përpunohen me regjjen kromike. Lëkura e viçit është lëkura më e kërkuar për fytyrën e këpucëve dhe prodhimeve të galanterisë. Këtu marrin pjesë: boksi i viçit, boksi sanitar dhe boksi velur (i brejtur nga ana e mishit ). Lëkura –boks është lëkurë e viçit, mëshqerrës dhe bagëtisë, me regjje kromike, yndyrëzuar dhe e apretuar. Lëkurat e kuajve prodhohen si boks i kalit dhe shevro e kalit. Këto janë me kualitet më të dobët se boksi i bagëtisë dhe boksi i viçit. Lëkura e dhisë prodhohen prej lëkurave të edhit dhe të dhisë përdoren për pjesën e sipërm të këpucëve. Janë të butë dhe të lehtë. Lëkurat e dhisë dhe të edhit që përpunohen me regjje kromike quhen shevro. Lëkurat e dhenve dhe të qengjave janë të ngjashëm me ato të dhisë dhe quhen shevret, por janë me kualitet më të dobët. Lëkura e derrit përdoren për prodhime të galanterisë dhe si astarë për këpucët. Lëkura –blank përpunohet nga lëkura e bagëtisë, me trashësi të njëjtë. Shitet sipas peshës, përdoret për pajisje të kuajve, koferët, çantat, rripat etj. Lëkura –vashet përdoret si lëkurë për mobiliet dhe për astarë. Në lëkurat teknike marrin pjesë : lëkurat për rripat e reparteve dhe lëkurat që për-doren për librat, për bizhuterinë etj .

103

Lëkura ortopedike përpunohen prej lëkurës së viçit, deles dhe të dhisë. Lëkura duhet të jetë e butë, plastike dhe i qëndrueshëm në larje. Lëkura për pastrim emërtohet semish. Duhet të jetë e butë, e qëndrueshme ndaj ujit, por të përdoret për pastrim në industrinë automobilistike. Lëkura- pergament përdoret për dajre, nuk regjet, por vetëm është e tharë. Përpunohet prej lëkurës së viçit, derrit, dhisë, deles dhe lëkurës së gomarit.Në llojet tjera të lëkura marrin pjesë : lëkurat për dorëzat që prodhohen prej lëkurave të qengjave dhe të edhave , për dorëzat e femrave , kurse për dorëzat e meshkujve përdoren lëkurat e deleve, dhiave , viçave dhe të derrave. Në tregtinë mundet të hasen me emra si lëkura- napa ,lëkura-sher, moka dhe dongola .

3.4.3.2. Lëkura për veshjet dhe astarë

Lëkura që përdoret në industrinë tekstile për konfeksion, doemos të jetë e butë, e plotë dhe e padepërtueshme. Për prodhimin e tillë përdoren lëkurat e deleve dhe të dhisë. Lëkura për astarët bëhen prej lëkurës së edhit, qengjit, dhisë dhe lëkurës së deles. paketohen në vandakë me nga 12 copa. Konfeksioni i lëkurës ndahet në dy grupe:

• Konfeksioni klasik (i rëndë ) dhe • konfeksioni i modës (i lehtë )

Konfeksioni klasik bën prodhimet nga lëkua e deles , me trashësi prej 0,8 deri 1,2 mm, e quajtur lëkura –napa Konfeksioni i modës përdor lëkurat me trashësi prej 0,6-0,8 mm lëkura të deleve përkatësisht lëkura të qengjave. Lëkurat e gatshme që përdoren në konfeksion janë :

• velur i dhisë nga e cila prodhohen prodhimet luksoze • Velur i derrit ose i bagëtisë , nga e cila prodhohen produkte të konfeksionit më të lirë • Velur i deles , përdoret për prodhimet luksoze (palltot , fustane , jakna ).

Në konfeksionin klasik marrin pjesë kapotat e shkurta dhe të gjata për meshkuj, kurse në konfeksionin e modës marrin pjesë sako për meshkuj dhe femra, jaknat për meshkuj dhe femra dhe pantallonat për meshkuj dhe femra. Sipas disa standardeve i gjithë konfeksioni i lëkurës duhet të ketë astarin prej mëndafshit.

3.4.4. Gëzofi

Te shumica e kafshëve, më shumë ose më pak lëkura është e mbuluar me qimet. Qimet bashkë me lëkurën, e përbëjnë gëzofi n tek kafshët. Nëse lëkura ka fi jet të dendura, që shkëlqejnë, të bukura, që kanë ngjyrë, të buta, kaçurrelor ose valorë, në rrënjën fi jet të ngurta, përpunohet bashkë me këto dhe emërtohet si lëndë e parë e gëzofi t. Lëkura e gji-tarëve që jetojnë lirshëm në natyrë, edhe të disa kafshëve shtëpiake, janë burimet më të pasura të lëndëve të para të gëzofi t. Gëzofi ka rol të rëndësishëm dhe sipas burimit ndahet në dy grupe themelore:

• gëzofi natyror dhe • gëzofi artifi cial

104

Gëzofi natyral fi tohet prej lëkurës që fi jet i ka të dendura, që shkëlqejnë, të butë, kaçurrelorë, në rrënjën fi je të ngurta, kurse përpunohen bashkë me lëkurën. Gëzofi artifi cial fi tohet prej fi jeve të ndryshme të tekstilit edhe atë kryesisht prej fi jeve sintetike dhe emërtohet si imitim i gëzofi t dhe është lëndë që mësohet në vitin e dytë.

3.4.4.1. Gëzofi natyral

Gëzofët natyrale , veçanërisht nga kafshët e egra, vlerësohen shumë në tregun botëror ku arrijnë edhe çmime shumë të larta.

• Prej gëzofëve me të rëndësishme si lëndë e parë vijnë prej kafshëve të egra: ujku, macet e egra, rrëqebullit, vjedulla, bukla, lepuri, vidra etj.

Figura nr. 123. – Gëzofi prej dhelprës së kuqe (majtas )

dhe prej dhelprës si argjendi (djathtas)

• Gëzofët më të rëndësishëm prej lëkurës së kafshëve shtëpiake janë: viçit, maz-it, deleve, dhisë , një lloji të veçantë të deles së quajtur karakulla (vjen nga Karakulli, Turkistani Jugor, prej ku mendohet se e ka prejardhjen. Zakonisht emërtohet si „perzi-janer “ ose „astragan “. Ka ngjyrë të zezë, të murrmë, ose ngjyrë të kafesë. Ka një numër të madh gëzofësh që janë fi tuar nga kryqëzimi i këtij lloji të deles me llojet tjera), qentë, macet etj.

Gëzofët shpesh ndahen edhe në këtë mënyrë:

• Gëzofi i fi snikëruar (vizon, samur, çinçila, moshus, karakulla, leopardi, jaguari etj.)

Figura nr. 124. – Lëkura çinçila (majtas) dhe gëzofi vizon (djathtas).

105

Gëzofët e rëndomtë (prej kafshëve shtëpiake dhe të disa kafshëve të egra).

Figura nr. 125. – Gëzofi i dhisë (majtas ) dhe i deles (djathtas).

Mbi kualitetin dhe vetitë e gëzofi t ndikojnë shumë faktorë: lloji, sorta, mosha e kaf-shës, stina brenda vitit, klima, kushtet e kultivimit etj. Disa nga gëzofët e kafshëve më të moshuara ( të lepujve të butë ose të egra) janë më të mirë se, gëzofët e më të reve (qengjit dhe karakullës) ose më të moshuarit (të viçit dhe të mazit). Vetitë e gëzofi t brut dimrit janë më të mirë ngase pjesa fi jezore e lëkurës është plotë-sisht i zhvilluar, fi jet janë të ngulitura fortë në shtresën e lëkurës dhe nuk bien. Në dallim prej gëzofi t, në shtresën fi jezore lëkura është relativisht e hollë, e ngurtë dhe e përshtatshme për përpunim, përkundrazi, në periudhën verore fi jet janë të rrallë, pa shkëlqim, dhe dobët të ngujuara në lëkurën. Klima ka ndikim të madh mbi gëzofi n dhe ky është më i theksuar te kafshët që jeto-jnë lirshëm në natyrë. Zakonisht, kafshët t llojit të njëjtë që jetojnë në viset malore, kanë gëzof më të mirë se ato që jetojnë në viset e rrafshinës. Kafshët e viseve veriore dhe më të ftohta, japin gëzofi n më me kualitet (dhelpra polare) se kafshët e llojit të njëjtë që jetojnë në viset me të ngrohta (dhelpra e rëndomtë).Te gëzofi i lepurit dalmatin, që më tepër është në diell, fi jet janë më të bardha dhe më të shkurta se lepuri i pyllit e që jeton në pyllin. Mënyra e jetesës së kafshës mundet të ndryshojë kualitetin e gëzofi t, kështu lepuri shtëpiak, nëse është ushqyer mirë, jep gëzof më të mirë se lepuri i egë .

3.4.4.2. Gëzofi nga kafshët shtëpijake

Lëkura e gjitarëve shtëpiake më shumë përdoret në industrinë e lëkurës se sa në industrinë e gëzofi t. Shkak për këtë është se bagëtia kanë qime të shkurta dhe të ashpra, kurse lëkura e tyre sipas cilësisë, trashësisë dhe strukturës më shumë i përshtatet për lëndë të parë në industrinë lëkurë punuese sesa lëndë e parë për industrinë e gëzofi t. Përjashtim bëjnë gëzofi i kafshëve të vogla (viçi, mazi, qengji, edhi ) dhe lëkura e lepujve, qenve dhe të maceve. Gëzofi i kafshëve të vegjël kanë shkëlqim, me ngjyrë të mirë, kaçurrelor ose valor, të butë, por shpejtë i humbin këto cilësi. Te disa gëzofë qengjash të fi tuara prej sortave fi snike, cilësitë nuk humben (qengji karakula). Disa prej dhenve me lesh fi në janë lëndë e parë e mirë për industrinë e gëzofi t.

106

Për gëzofi n e lepurit (që kultivohet në mënyrë spe-ciale për gëzofi n) më së miri është që therja e tyre të bëhet në periudhën dimërore ngase qimet janë të rritura plotë-sisht dhe më së paku bien. Lëkura e qenve dhe të maceve janë lëndë e parë për gëzofi n, por vetëm në kushtet dimërore. Mbi kualitetin e gëzofi t të kafshëve shtëpiake nuk ndikojnë mirë të ushqyerit jo të përshtatshëm, therja, si dhe konservimi joprofesional. Sëmundjet e ndryshme që e shkaktojnë dëmtimin e fi jeve të lëkurës dhe lëndimet, e zvogëlojnë kualitetin e lëndës së parë të gëzofi t .

3.4.4.3. Gëzofi i kafshëve të egra

Gëzofi i kafshëve të egra është lënda e parë e vërtetë e gëzofi t. Kualiteti i gëzofi t nuk varet vetëm prej llojit të kafshës, por edhe prej kushteve dhe kohës së gjuetisë. Gëzof më të mirë kanë kafshët e rritura. Gëzofi i kafshëve të moshës së re janë më të dobëta, me sipërfaqe të vogël dhe fi jet janë më të butë. Në dimër, gëzofi është më i kualitetshëm, me qimet e gjata dhe të trasha, që fortë lidhen për lëkurën. Te kafshët e egra që jetojnë në ujë, siç është (kundusi) ose mini i bizonit, ose nën tokë (urithi), vetitë e gëzofi t janë mjaft të mira edhe gjatë sezoneve të ngrohta të vitit.

3.4.4.4. Konfeksioni i gëzofi t

Me termin konfeksion i gëzofi t kuptohet ai konfeksion që nga ana e jashtme doe-mos e ka gëzofi n, kurse në anën e brendshme astarin e ka prej mëndafshit. Gëzofët e deleve dhe të qengjave janë lëndë parë që më së shumti përdoren në konfeksionin e gëzofi t.

• Moskoviteri është gëzof i qengjit që me veprimin special përpunohet dhe i ngjan astrakanit. Sipas kësaj mënyre veprohet ashtu që gëzofi qethet, mandej artifi cialisht kaçurelësohet. Përdoret për prodhimin e bundave, јaknave kapelave prej gëzofi ;• оpozedi është gëzof qengji i pa qethur me fi jet e drejta. ngjyhet, dhe prej tyre prod-hohen bunda, jakna , kapela etj.• nutrijet është i qengjit, por shpesh edhe e deles, që prodhohet prej sortave vendore ose deles merino nga importi. Në tregti njihet si:

o nutrijet – special, për prodhimin e bundave për meshkuj dhe femra o nutrijet – astari, për prodhimin e astarëve për prodhimet e konfeksionit klasik

• gëzofi i velurizuar përfi tohet prej sortave të veçanta të qengjave të moshës prej 3 deri 6 muajsh. Ana Nga mishi i gëzofi t ngjyhet, kurse gëzofi zbardhet. Në përpunimin e prodhimeve të konfeksionit, ana e mishit paraqet fytyrën e produktit, kurse e gëzofi t, anën tjetër. Zbatohet për prodhimin e konfeksionit sportiv

Foto nr. 126. Reks lepuri i kultivuar

107

Gëzofi i kafshëve të egra (dhelpra, kaprolli, lepuri) përdoret pa përjashtim në punë-toritë e zanateve, kurse industria e konfeksionit nuk e përdor.

3.4.4.5. Depozitimi , ruajtja dhe paketimi e lëkurave të

Gatshme, gëzofëve dhe prodhimeve të konfeksionit

Hapësira për depozim për lëkurat e gatshme duhet të jet e thatë, e pastër dhe me dritë, pa praninë e dëmtuesve. Lëkura e ngjyer duhet të mbrohet nga drita direkte e diellit. Kruponët dhe lëkurat e fi tuara prej qafës, që përdoren si shollë prej lëkurës, nuk paketohet por shiten sipas peshës në kilogram. Skajet e lëkurës paketohen në vandakë prej 10 copash, lidhen me litarin dhe deponohen në rafte. Lëkura e destinuar për prodhime të galanterisë, paketohen me fytyrën e lëkurës të kthyer kah jashtë në vandakë prej 10 gjysma të lëkurës ose 5 lëkura të tëra. Të gjithë modelet mundet të shiten sipas sipërfaqes, përveç lëkurës për shollë. Lëkurat e vogla paketohen në vandakë me nga 12 copa që mbështjellën në letrën. Të gjithë lëkurat, doemos të kenë vulën e prodhuesit, shenjën e klasës, sipërfaqen në ( м2) dhe shenjën kontrolluese. Prodhimet e konfeksionit të lëkurës paketohen mëvetë-sisht në qeset e polietilenit, kurse gëzofët vendosen në kutitë dhe spërkaten me mjete për mbrojtjen e gëzofi t. Gjatë transportit të lëkurave të gatshme deri te kapacitetet industriale, lejohet hum-bje prej 2-3%. Mjeti transportues doemos të jetë i tipit të mbyllur.

РYETJE DHE DETYRA

1. defi no nocionin lëkura brut .2. prej sa shtresave përbëhet lëkura e kafshëve?3. Cila shtresë e lëkurës përpunohet në industrinë e lëkurës?4. Cila është komponentë themelore e shtresës së lëkurës?5. Si zakonisht bëhet ndarja lëndëve të para të lëkurës?6. Cila cilësi e kolagjenit është e rëndësishme për për procesin e regjjes së lëkurës?7. Cilat lloje të lëkurës i takojnë të mëdhave , kurse cilat në lëkura të vogla?8. Pse lëkurat e zvarranikëve llogariten si lëkurat luksoze?9. Defi no nocionin lëkura të sipërme?10. Çka paraqet gëzofi ?11. Cilat nga lëkurat janë më të çmuara dhe pse?12. Bëre një projekt hulumtues për pjesëmarrjen e lëkurës natyrore në industrinë e këpucëve.13. Gjejë punëtori të përpunimit të gëzofi t në rrethin tënd të afërt dhe intervisto punëtorin që përpunon prodhimet prej gëzofi t dhe informohu se kur më shumë është përdor gëzofi natyror, në kaluarën apo tani.

108

3.5. Mëndafshi natyror

Fijet e mëndafshit i takojnë grupit të fi jeve të gjallesave, vetëm se fi tohet prej insek-tit. Me transformimin e insektit krijohet krimbi , që i tajon fi jet për fi timin e mëndafshit. Mëndafshi natyror për nga rëndësia është i dyti për tekstilin me prejardhje nga gjalle-sat. Për industrinë janë të rëndësishme vetëm fi jet që fi tohen duke shthurur mëshikëzën e mëndafshit të zbutur të familjes (bombix mori). Këto fi je janë të njohura me emrin mëndafshi natyror. Llogaritet se zbutja e mëndafshit të egër ka fi lluar në Kinë para, para 6000 vjetësh . Kultivimi i mëndafshit ka qenë privilegj vetëm i klasës së aristokratëve dhe këtë e kanë bërë vetëm femrat. Për një kohë të gjatë kultivimi dhe shthurja e mëndafshit ka qenë fshehtë-sia kineze. Në periudhën midis shekullit 13-14, nga Turqia bartet edhe në trojet tona dhe është kultivuar në pjesët e rrjedhës së lumit Vardar, disa të dhëna statistikore dëshmojnë se në periudhën afër vitit 1930-të, prodhimtaria e mëndafshit ka qenë 1278 tone, kurse një pjesë e konsiderueshme e kësaj sasie është prodhuar në Maqedoni. Mëndafsh kultivuesit nga Maqedonia kryesisht kanë prodhuar lëvoret e mëshikëzës, kurse më tej kanë ekzistuar reparte për shthurjen e mëndafshit nga lëmshi i dalë prej mëshikëzës në Pançevë, Novi Sad dhe Knjazhevac (R. Serbisë). Mëndafshi nga këto reparte është eksportuar në Itali, Zvicër dhe në Francë. Pas LNÇ, janë bërë orvatje për ringjalljen e kultivimit të mëndafshit, kështu janë prodhuar sasia të vogla, por për përdorimin lokal. Ndoshta kjo e dhënë, se në Maqedoni ka qenë zhvilluar kultivimi i mëndafshit, por edhe hapësira të mëdha me manën që rritet në këto treva, do të nxisë që përsëri të ringjallet kultivimi i mëndafshit në Maqedoni. Prodhuesit më të mëdhenj të mëshikëzave të mëndafshit në botë janë treguar në tabelën nr . 6.

��(�"��������

B

�.�

���

&+

E��

���

���

���

�.-

���

@��

(%. 6 - �� $�!��?� —

B����

�. ����

����

+�$�����

�&��

��

�����

�����

-.� ������

������

������

���%����� — 2005 %��

"���

����&���������

�&�������(1

290,003

77,000

17,000

11,000

6,000

5,000

3,000

1,500

1,000

600

���� ��

1000kg)

Tabela nr. 6 – prodhuesit më të mëdhenj të mëshikëzave të mëndafshit në vitin 2005

Vendi Prodhimtaria në (1000kg)

Uzbekistani

India

Kina

Brazili

Irani

Тajlanda

Vietnami

Koreja

Rumunia

Japonia

109

3.5.1. Zhvillimi i krymbit dhe tjerrja e fi jëzimi

Në zhvillimin e krimbit të mëndafshit dallojmë 4 stadiume: vezët, krimb, lëvozhgë dhe fl utura. Femra e fl uturës bën prej 30 deri 500 vezë dhe pas 10-15 ditë në hapësirat e ngrohta dhe me lagështi, ose pasi kalon dimri, prej vezëve dalin krimbat me gjatësi afër 3 mm. Në zhvillimin e tyre, që zgjat prej 30 deri 35 ditë, krimbi ndërrohet 4 herë (në CD –në është treguar gjithë cikli).

Femrat bëjnë vezë pjesë e vogël e errët del prej vezës

shumimi i moleve të reja

VEZA

gasenica kalon në katër stadiume të transformimit

transformimi i kukullave në molë i cili del nga

MOLË

KUKULL

GASENICËCIKËL JETËSOR

I BUBËS SË MËNDAFSHËT

formimi i kozarecit

zhdredhja e pjesës së mëndafshit nga kozhureci

transformimi i pjesës në kukull

Foto nr. 127. Cikli jetësor i krimbit së mëndafshit

Gjatë ndryshimit të lëvozhgës, krimbi është në qetësi, por kur ky proces përfundon, ai përsëri ngjallet, lëviz dhe ushqehet me gjethet e manit që rritet vetëm në vendet e nx-ehta. Në mbarimin e zhvillimit të tij krimbi arrin gjatësinë 60-70 mm. Gjatë kohës së rritjes dhe ushqimit, sasia e saricinit dhe fi brionit në gjëndrën e krimbit vazhdimisht zmadhohet. Kur gjëndrat do të mbushen, vrimat e vogla që gjenden nën gojën e krimbit, fi llojnë të tajo-jnë fi jet fi brionike. Në kontakt me ajrin, ngurtësohen dhe ndërmjet tyre lidhen me ngjitësin saricinik. Krimbi i shfrytëzon pikat e para të lëngut për ngulitjen në shtrojën, dhe atëherë fi llon thurja e tij. Nga lëvizja e drejtë e kokës në formë tetëshit, krimbi i palon fi jezat duke krijuar mëshikëzën. Krijimi i mëshikëzës zgjat 4-5 ditë . Në këtë periudhë, krimbi i mëndafs-hit mundet të tjerrë prej 2500 deri 3500 m pejza të mëndafshit. Pas kësaj , krimbi kalon në stadiumin të kukllës. Nëse rreth mëshikëzave pas sortimit do të depononin për një kohë më të gjatë , atëherë varësisht prej kushteve klimatike pas 18-20 ditë, do të vazhdonte cikli natyror i zhvillimit të kukullës. Kukulla në mëshikëzën ngjallet, tajon lëng alkalik që e zbut lëvoren e mëshikëzës, transformohet në fl utur e cila pasi del prej mëshikëzës mbarset dhe përsëri bën vezë. Flutura është e plogët, nuk ushqehet, dhe jeton vetëm 2-3 ditë. Që të pengohet dëmtimi i mëshikëzës, një pjesë prej tyre lehen për shumim të mëtejmë , kurse pjesa tjetër ngulfatet.

110

Ngulfatja e mëshikëzës mundet të bëhet në disa mënyra: me ndihmën e ajrit të nx-ehur, avullit të ujit dhe me avullin e ujit të tejnxehur. Ngufatja me ajrin e nxehtë e zvogëlon fortësinë e mëndafshit. Nëse mëshikëzat ngulfaten me avullimin e ujit, këto mundet të mbeten të lagtë dhe mund të myken. Kjo pengohet duke i tharë ato. Veprimi me avullin e ujit të tejnxehur është mënyra më e mirë e ngufatjes së mëshikëzave, ngase edhe pas ngufatjes, mëshikëzat mbeten të thatë. Çthurja e lëmshit të mëndafshit nga mëshikëza bëhet ashtu që mëshikëzat zhyten në ujë të nxehtë me alkalitet të dobët, në ç’rast sericini zbutet. Alkaliteti i ujit bëhet duke shtuar amoniak, sapunin , sodë ose boraksin. Temperatura e ujit duhet të jetë afër 60°C. Kur mëshikëzat do të lagen mirë, mënjanohet shtresa e jashtme që nuk ç’thuret. Fillimi i fi jes gjendet me orë ose me makinë, ashtu që mbi mëshikëzat goditet me brushën për ç’thurje. Disa nga fi jet janë të dobëta dhe të holla prandaj më shumë fi je të këtilla lidhen në një. Sericini i nxehur dhe i zbutur ngjitet, kështu fi tohet mëndafshi brut ose grezh. Në fi jet më të holla janë bashkuar 3-4 fi je vetanake, me fi nitet mesatar prej 5 deri 8, kurse në të trashat prej 8 deri 20 fi je. Në mëshikëzën ka afër 3000 m fi je të mëndafshit, por mundet të shthuren 800 - 1000 m fi je e pandërprerë. Pjesa e mbetur e mëshikëzës është hedhurinë që përbëhet prej fi jeve më të shkurta, që përpunohen në tjerrëza, prej cilës bëhen pëlhura me emrin shal

(fl oret) dhe buret .

Figura nr . 128. – Ç’thurja industriale e mëshikëzave

Degomimi. Mëndafshi brut i shthurur, përpunohet në pëlhura dhe prodhime tjera. Mëndafshi mundet të lirohet prej sericinit, nëse të ngritur në thupra trajtohet me tretjen e sapunit të ngrohur në temperaturë prej 60-80 0 С në një interval kohor prej 60-90 minutash. Mandej mëndafshi shpërlahet me tretësirë prej 0,5 g/L sodë në ujin e ngrohtë, më në fund shpërlahet mirë me ujë të pastër e të ftohtë. Procesi emërtohet degomim, kurse mëndafshi i fi tuar, mëndafsh i degomuar ose mëndafshi i pastër (fi g. nr. 129). Masa e mëndafshit të

111

degomuar dukshëm zvogëlohet pas mënjanimit të sericinit, me këtë zvogëlohet edhe forca kurse fi tohet mëndafsh me ngjyrë të bardhë të bukur, i butë, i hollë dhe me shkëlqim të këndshëm. Humbja e masës kompensohet nëse pëlhura e mëndafshit përpunohet me kripëra metalesh të ndryshëm. Ky proces emërtohet randim me te mëndafshi i kthehen cilësitë e mëparshme, por jo plotësisht. Nëse mëndafshi është i dedikuar për astarë, rëndohet deri 30%, kurse për qëllime tjera mundet deri në 50%. I vëzhguar me mikroskop, fi ja e mëndafshit ,i liruar prej sericinit, kur vështrohet nën mikroskop , ka pamjen e ndërtimit fi brilor që mundet mekanikisht ose kimikisht të shpërbëhet. Aftësia e fi jeve të mëndafshit që të shpërbëhen në mënyrë fi brile, varet prej llojit , sortës dhe krimbit të mëndafshit dhe mënyrës së ushqimit . Mëndashi brut i ç’thurur si i tillë rrallë herë përdoret në industrinë e tekstilit. Më shumë paraprakisht nënshtro-het një veprimi të dobët ose të theksuar „tjerrimit “,përkatë-sisht mulinimit.

3.5.2. Struktura dhe vetitë e mëndafshit

Mëndafshi brut përbëhet përbëhet 75% prej fi brionit dhe 22% sericinit, kurse pjesa tjetër janë yndyrat, dyllërat dhe mineralet. Peri i mëndafshit brut përbëhet prej 2 fi jeve fi brionike, që midis tyre janë të lidhura me sericinin. Në fi gurën që vijon është treguar struktura e mëndafshit brut. Në prerjen e tërthortë vërehen tre shtresa: brendësia, korteksi dhe lëvorja (fi g.nr. 130) Brendësia paraqet pjesën qendrore të fi jes, dhe përbëhet prej tufë fi brilësh me orientim të dobët. Në korteksin, fi -brilët janë të orientuara më mirë, kurse në lëvoren, shkalla e orientimit të tyre është më e lartë. Shtresa e sericinit është më e ngurtë dhe e mbron mëshikëzën nga dëmtimet. Peri i mëndafshit është shumë me fi -nitet, kurse trashësinë e ka prej 9 deri 11 μm. Ky fi nitet mundëson përfi timin e pëlhurave me fi nitet. Relefi i mëndafshit brut nuk është i rrafshët, Kurse është i degomuar, është i lëmuar, ngase nuk ka sericinë që gjendet në sipërfaqen e fi jes (fi g. nr. 131). Mëndafshi brut është pa shkëlqim, ngase përmban ngjitësin , kurse mëndafshi i degomuar ka shkëlqim të bukur të mëndafshit. Mëndafshi i takon grupit të fi jeve të forta , forca e tijë është prej 25 deri 50 cN/tex. Në gjendje të lagur for-ca zvogëlohet për 10-25%, pasi lidhjet anësore këputen.

Figura nr. 129. Degomimi i mëndafshit:1 –shkumë e sapunit; 2-mëndafshi;

3-prurje e avullit; 4- tretësira e sapunit

Figura nr. 130. – Prerje e tërthortë e fi jes së mëndafshit

Figura nr. 131. –Vështrim mikroskopik i:

1 –mëndafshit të pa degomuar 2 – mëndafshit të degomuar

3 – prerja e tërthortë e mëndafs-hit të degomuar

112

Pëlhurat prej mëndafshi në një masë të vogël lëmshohen ,por shpejtë drejtohen . Lagështia normale e mëndafshit është 11%, kurse aftësia për thithjen e lagështisë është afër 30%. Nëse një kohë të gjatë në te veprohet me ujin e nxehtë e të rëndë , pëlhurat e mëndafshit e humbin shkëlqimin dhe forcën . Mëndafshi dallohet me cilësinë e lartë për bymim dhe prerja e fi jes zmadhohet për 30-40%. Mëndafshi është i qëndrueshëm ndaj acideve të holluara, acidet e përqendruara inorganike e tretin, ndaj alkalive të holluara është më i qëndrueshëm se sa leshi. Në alkalitë e përqendruara dhe në temperaturë të lartë shpejtë shpërbëhet. Mëndafshi ka karakterin acidik dhe afi nitet kah ngjyrat bazike. Përdoren ngjyrat e njëjta si edhe tek leshi. Gjatë djegëses krijojnë fl akë dhe lirojnë një erë si leshi i djegur. Nuk duhet hekurosur në temperaturë të lartë. Pasi mëndafshi nuk ka ura disulfi de, tinjët nuk e sulmojnë.

3.5.3. Përdorimi

Mëndafshi kryesisht përdoret për prodhimin e veshjeve sol-emne, fustaneve, kostumeve, kollareve, prodhimin e çorapeve luksoze për femrat, veshjet e brendshme , çarçafët etj. Mëndafshi është inspirim për shumë njerëz të artit që janë përcaktuar që krijimet e tyre të realizo-jnë në mëndafshin. Nuk ka kreatorë të modës, në përmasa botërore që nuk e përdor mëndafshin për koleksionet e tij të modës. Prej mëndafshit natyror mundet të prodhohet peni për qepje, peni kirurgjik etj.. Mëndafshi përdoret për prodhimin e pëlhurave shumë të shtrenjta të llojit: damast, brokat dhe somot, që zbatohen për pro-dhimin e veshjeve dhe për veshjen e mobileve dhe për mbulesa.Me qëllim që konsumuesit të mbrohen nga imitimet e mëndafshit naty-ror, ekziston shoqatë ndërkombëtare për mëndafshin me selinë në Lion dhe shenjë mbrojtëse ndërkombëtare për mëndafshin që është treguar në fi gurën nr. 132.

Figura nr. 132.

- Shenjë për mëndafshin e pastër natyror

113

Figura nr . 134. – Prodhimet prej mëndafshit . Mëndafshi tai (majtas), mëndafshi suvet (djathtas )

Mëndafshi me kualitet më të dobët përdoret në përpunimin e pozamanterive (shiri-tave, paspulla etj.). Prej mëndafshit mund të bëhen parashuta, qeset e barutit, peri kirurgjik etj. marrë në përgjithësi,mëndafshi përdoret aty ka ka nevojë për qëndrueshmëri të lartë ndaj ndikimeve të jashtme, në rend të parë ajrit, dritës së diellit dhe kalbjes.

3.5.4. Fije të mëndafshit nga krimbat e egra të mëndafshit dhe

merimangat

Mëshikëzat e mëndafshit mund të fi tohen edhe nga llojet tjera të krimbave të mëndafshit që jetojnë në mjediset e hapura. Më të rëndësishëm janë krimbi i egër i mëndafshit nga India, që njihet me emrin mëndafshi tusa, i Japonisë ose jamaj dhe shumë lloje amerikane të krimbave të egra. Disa lloje të guacave po ashtu krijojnë fi je të mëndafshit. Ky quhet mëndafshi detar. Në këtë grup mund të llogariten edhe disa lloje merimangash dhe lloje buburrecash që japin mëndafshin e burrecit (për krimbat e egra të mëndafshit shih më shumë në CD –në).

РYETJE

1. Cilat janë dallimet kryesore në strukturën ndërmjet leshit dhe mëndafshit?2. Trego mbi fazat e ciklusit jetësor të krimbit të mëndafshit.3. Përkufi zo nocionin mëndafshi brut.4. Pse duhet të degomohet fi ja e mëndafshit ?5. Informohu për atë se në të kaluarën në rrethin tënd më të gjerë a është kultivuar krimbi i mëndafshit?6. Pse mëndafshi është më i fortë se leshi ?

114

LITERATURA

1. Andricic. B. Prirodni polimerni materijali, Split, 20092. Љапчева. К, Текстилни влакна, Скопје, 20063. Бакаловска. М, Љапчева К, Текстилни влакна, Скопје, 19794. Јовановиќ. Р, Структура и својства влакана, Београд, 19815. Јовановиќ. Р, Јевтиќ Г, Текстилна влакна, Лесковац, 19806. Тешиќ. М, Текстилна влакна, Београд, 19997. Jovanovic. R, Skundric. P, Tekstilna vlakna, Novi Sad, 19918. Stricevic. N, Tehnologija s poznavanjem robe, Zagreb, 1987 8. Ristic. I, Poznavanje robe, Beograd, 198210. Бакаловска. М, Жижиќ. М, Љапчева. К, Текстилни суровини, Скопје, 199211. Обрадовиќ. В, Технологија материјала, Београд, 199512. Grguruc. H, Vukovic. T, Bajza. Z, Tehnologija koze i krzna, Zagreb, 1985