0227-7208(: چاپي)شاپا

0800-8447(: الكترونيكي)شاپا

وزارت علومكميسيون بررسي نشريات 23/8/7243مورخ 374912/2راساس نامه شماره ب، فنون ادبي نشريه

.شود بصورت فصلنامه منتشر مي 7241و از بهار است پژوهشي -علمي اعتبارداراي يقات و فناوري،تحق

1815بهار -(14پياپي) -اولة شمار -متشهسال

فنون ادبي

(پژوهشي -فصلنامة علمي) 0227-7208(: چاپي)شاپا

0800-8447(: الكترونيكي)شاپا

ن ترويج زبان و ادب فارسي ايرانو فناوري دانشگاه اصفهان، با همكاري انجم پژوهشمعاونت : صاحب امتياز

(استاد)دكتر اسحاق طغياني : سردبير

:هيأت تحريريه

ارمنستان -دانشگاه ايروان، استاد و رييس مركز شرق شناسي گارنيك آساتورياندكتر

استاد دانشگاه شهيد باهنر كرمان دكتر احمد اميري خراساني

استاد دانشگاه كردستان دكتر سيد احمد پارسا

استاد پژوهشگاه علوم انساني دكتر تقي پورنامداريان

هندوستان -دانشگاه دهلي، استاد و رييس گروه زبان و ادبيات فارسي چندر شيكهردكتر

استاد دانشگاه شهيد باهنر كرمان دكتر يحيي طالبيان

قزاقستان -دانشگاه آلماتي، استاد و مدير بخش ايران شناسي صفر عبداهللدكتر

استاد دانشگاه خوارزمي دكترعباس ماهيار

استاد دانشگاه شهيد باهنر كرمان دكتر محمود مدبري

استاد دانشگاه اروميه دكتر فاطمه مدرسي

استاد دانشگاه اصفهان دكتر سيد علي اصغر ميرباقري فرد

پاكستان -استاد و رييس بخش فارسي دانشكده شرق شناسي، دانشگاه پنجاب محمد ناصردكتر

استاد دانشگاه اصفهان دكتر سيد مهدي نوريان

استاد دانشگاه فردوسي مشهد دكتر تقي وحيديان كاميار

سيده زيبا بهروزدكتر : ويراستار انگليسي سيده زيبا بهروز دكتر (:ادبي)ويراستار علمي

هاندانشگاه اصفمعاونت پژوهش و فناوري: ناشر زهرا بهشتي نژاد: نشريه اجرايي كارشناس

:در پايگاه هاي اطالعاتي زير نمايه مي شود نشريهاين

www.isc.gov.irپايگاه استنادي علوم جهان اسالم

www.sid.irپايگاه اطالعات علمي جهاد دانشگاهي

www.magiran.comبانك اطالعات نشريات كشور

www.uijs.ui.ac.ir/liar نشريهسايت تخصصي

www.doaj.orgفهرست مجالت پژوهشي : دوآج

ulrichweb.serialssolutions.comراهنماي بين المللي نشريات ادواري : اولريخ

www.ensani.irپژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي

http://journals.indexcopernicus.com( فهرست مجالت برتر)يكوس ايندكس كوپرن

www.ebscohost.comميزبان پايگاههاي اطالعاتي :ابسكو

http: journaldatabase.orgپايگاه مجالت دانشگاهي

-فنون ادبي نشريهدفتر -اداره انتشارات -و فناوري حوزه معاونت پژوهش -دانشگاه اصفهان -بخيابان هزار جري -اصفهان: نينشا

liar@res.ui.ac.ir: پست الكترونيكي 88180188: دورنگار 88180185: تلفن 71848-88441كدپستي

راهنماي تدوين مقاله و شرايط پذيرش آن

پژوهشي فنون ادبي دانشگاه اصفهان -علمينشريه

هياي پژوهشيي اسيالمي، تيازه -فصلنامة علمي پژوهشي فنون ادبي به منظور رشد و گسترش ادب فارسي و فرهنگ ايرانيي

بنابراين مقاالت ارسالي بايد داراي . مندان قرار گيرد زبان و ادبيات فارسي را منتشر مي كند تا در دسترس عالقه صاحب نظران

.شرايط زير باشد

شرايط علمي -الف

.هاي نويسنده يا نويسندگان باشد تحليلي و نتيجه كاوش (Original Research)مقاله بايد داراي اصالت و نوآوري -7

.بايد روش تحقيق علمي رعايت شود و از منابع معتبر و اصيل نيز استفاده گردددر نگارش مقاله -3

شود و در صورت داشيتن شيرايط الزم، بيراي مقاله پس از دريافت، نخست در هيأت تحريريه بررسي و ارزيابي مي: توضيح

شود و در أت تحريريه مطرح ميپس از وصول ديدگاههاي داوران نتايج و امتيازات كسب شده در هي. داوران ارسال مي گردد

.گيرد صورت كسب امتيازات كافي و پذيرش آن، در نوبت چاپ قرار مي

شرايط نگارش -ب

.مقاله بايد از جهت نگارش ساختاري محكم و استوار داشته باشد و اصول فصاحت و بالغت در آن رعايت شود -7

.عنوان مقاله بايد كوتاه و گويا باشد -3

ذكر شماره تلفن مسؤول )نوشته شود (Email)يا نويسندگان همراه با درجه علمي، نشاني محل كار و نشاني نام نويسنده -2

(.مكاتبات در برگ پيوست نيز الزم است

.باشد( كلمه 333تا 713)چكيده فارسي حد اكثر پانزده سطر -9

.كليد واژه فارسي حداكثر شش كلمه باشد -1

.وشن و دقيق باشد چنانكه خواننده را براي ورود به مبحث اصلي آماده سازدمقاله بايد داراي مقدمه ر -6

.بيان پيشينة تحقيق از شرايط مقاله است -1

.در متن اصلي مقاله بايد موضوع به طور روشن تحليل شود -8

.گيري دقيق باشد مقاله بايد داراي نتيجه -4

.باشد( مهكل333تا 713)چكيدة انگليسي حداكثر پانزده سطر -73

.كليد واژة انگليسي حداكثر شش كلمه باشد -77

.نام نويسنده، درجه علمي و محل كار به انگليسي نوشته شود -73

(.319:7213زرين كوب،: )مثال؛ ارجاعات متن بايد داخل پرانتز به ترتيب نام نويسنده، سال و صفحه نوشته شود -72

:ر باشدمنابع و مآخذ پاياني بايد به ترتيب زي -79

كتاب: الف

.، نام كتاب، نوبت چاپ، نام مترجم يا مصحح، محل نشر، نام ناشر(درون پرانتز)، نام، سال انتشار (شهرت)نام خانوادگي

نشريه: ب

از )نام نشريه، شمارة دوره، صفحات مقاله ( درون گيومه)، عنوان مقاله (درون پرانتز)، نام، سال انتشار (شهرت)نام خانوادگي

(.ص تا ص

مجموعه مقاالت: ج

.، عنوان، نام مجموعه مقاالت، محل نشر، نام ناشر(آخرين تاريخ)نام خانوادگي، نام،

.سطر تنظيم شود 32و هر صفحه در صفحه باشد 33مقاله بايد حداكثر -71

از طريق ثبت نام در سامانه نشريات دانشگاه اصفهان، به دفتر 72فونت Blotusبا قلم word xpمقاله بايد تحت برنامه -76

.ارسال شود نشريه

اليه نوشيته اسامي خاص و اصطالحات التين و تركيبات خارجي، بالفاصله پس از فارسي آن، درون پرانتيز، در ميتن مق -71

.شود

.مقاالت مستخرج از پايان نامه بايد تاييد استاد راهنما را همراه داشته باشد -78

.يا همايشي ارائه شده باشدنشريه مقاله نبايد در هيچ -74

اين شمارههمكاران علمي دانشگاه اصفهان استاد حسين آقاحسيني دكتر

اصفهانه استاديار دانشگا علي اكبر احمدي دارانيدكتر

شهيد چمران اهوازدانشگاه استاد نصراهلل اماميدكتر

دانشگاه عالمه طباطباييدانشيار دكتر محمود بشيري

چمران اهوازيار دانشگاه شهيد استاد نوچهر تشكريدكتر م

مازندراندانشيار دانشگاه حسين حسن پوردكتر

درانيار دانشگاه مازناستاد دكتر سياوش حق جو

شهركرد اسالمي واحد دانشگاه آزاد دانشيار دكتر محمد حكيم آذر

تربيت مدرسدانشيار دانشگاه ذوالفقاريدكتر حسن

دانشيار دانشگاه اراك دكتر محسن ذوالفقاري

دانشيار دانشگاه قم دكتر احمد رضايي

دانشيار دانشگاه فردوسي مشهد دكتر سيد مهدي زرقاني

استاديار دانشگاه اصفهان د شفيعيوندكتر سعي

استاد دانشگاه اصفهان دكتر اسحاق طغياني

استاديار دانشگاه آزاد اسالمي واحد شوشتر دكتر فريدون طهماسبي

شهيد باهنر كرماندانشگاه استاديار دكتر مجاهد غالمي

قميار دانشگاه استاد اقدس فاتحيدكتر

كاشانيار دانشگاه استاد عليرضا فوالديدكتر

استاديار دانشگاه بين المللي امام خميني دكتر سيد اسماعيل قافله باشي

قمدانشيار دانشگاه يحيي كاردگردكتر

شيرازدانشيار دانشگاه دكتر غالمرضا كافي

دانشگاه اصفهان دانشيار دكتر محسن محمدي فشاركي

شهيد باهنر كرمان دانشگاه استاد دكتر محمود مدبري

دانشيار دانشگاه آزاد اسالمي واحد كاشان دكتر عبدالرضا مدرس زاده

ستاد دانشگاه اروميها فاطمه مدرسيتر دك

پيام نور اصفهاندانشيار دانشگاه دكتر حسين مسجدي

دانشيار دانشگاه يزد دكتر محمدرضا نجاريان

فهاناستاديار دانشگاه اص دكتر زهره نجفي

گيالندانشگاه دانشيار عليرضا نيكويي دكتر

فهرست مطالب

7-79.......................................................................شكني در شعر شيخ سعدالدين احمد انصاري نوآوري و قالب حبيب اهلل كاشفي -محمد حسين كرمي -نجف جوكار

71-36.........................................................................................................«ابهام متن»با و پيوند آن« تأكيد مجاز»

محمد خاقاني – امير صالح معصومي

31-93...................................................هاي آن در زبان عربي در دستور زبان فارسي و معادل «اگر»حرف شرط منصوره زركوب -الرسول سيدمحمدرضا ابن -آبادي سميه كاظمي نجف

92-19.........................................................................................كهن ترين شهرآشوب صنفيو انواع شهرآشوب

مصطفي شمس الديني -محمد بهنام فر -بتول مهدوي

11-69.............................................................................................................................سبك شناسي تاريخ بلعمي طيبه صابري -سيد كاظم موسوي -علي محمدي آسيابادي

61-18...............................................................اي سبكي تداوم تصوير در محور عمودي قصايد خاقاني، مختصه

سيدمحسن حسيني وردنجاني -سيدجواد مرتضايي

14-733...................شناسيشناسي، آواشناسي و واجهاي حروفي در بديع فارسي از ديدگاه زبانارزيابي آرايه مرتضي حيدري

737-778............شناسي هاليديپور با تكيه بر نظرية زباندر اشعار قيصر امينبررسي شگردهاي ايجاد انسجام

مرضيه حقيقي -رضا ستاري

774-723.......................................................................................................غناي قافيه در خسرو و شيرين نظامي ناهيد نصر آزاداني -سرداغيمحمدحسين

722-798.............................................هاي طاهره صفارزاده محور از منظر آثار و ديدگاهفرماليسم و شعر انديشه

بهنام رستمي جونقاني -غالمحسين شريفي ولداني

794-713.....................شاعر گمنامتاريخچه قصايد مصنوع فارسي و معرفي دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو عليرضا شعبانلو

712-788.................................................................................................لمصدور زيدري نسويانفثة‌شناسي سبك

سولماز مظفري -فريدون طهماسبي

784-339..............................................................................................................افظصور حسن تعليل در شعر ح پروين گلي زاده -قدرت قاسمي زاده

331-376........................پيكر نظامي تحليل وضعيت آغازين در منظومه خسرو و شيرين، ليلي و مجنون و هفت

طيبه جعفري

شکني در شعر شيخ سعدالدين احمد انصاری نوآوری و قالب

و حبيب اهلل كاشفي، محمد حسين كرمينجف جوكار

چکيده

محور پژوهش، فارسي، به گونۀ تركيب دو يا چند قالب در يک شعر، كاويده شده و كهنهاي شعر در اين مقاله، بيشتر قالب

از ميان شاعران . است اي شيخ سعدالدين انصاري كابلي، در حوزۀ ادب فارسي پرداخته شده ه شکني ها و قالب ساختارشکني

زده است؛ فارسي دست هنكالسيک ادب فارسي، شيخ سعدالدين، بيشتر به نوآوري و ساختارشکني در حوزۀ شعر ك

شيخ سعدالدين يکي از . ندك هاي مختلف جلوه مي سابقه است و در بخش هاي او در قالب شعر فارسي بي هنجارشکني

شکسته است و با اضافه كردن درهم گوناگونت افارسي را از جه كهنهاي شعر دستي است كه كاخ بلند قالب شاعران چيره

فارسي، هن هاي شعر ك فارسي سابقه ندارد؛ و ما با توجه به پيشينۀ قالب كهنايجاد كرده كه در شعر يهاي عناصر تازه، قالب

مستزاد، مستزاد بند، مسمط ترجيع دوبيتي، تركيب بند، مثنوي ترجيع مثنوي :ايم؛ از قبيل ها وضع كرده اي براي آن ازههاي ت نام

شود، صرفا در زمينۀ بدين ترتيب، هرچه در اين پژوهش گفته مي. هاي ديگر ترجيع و قالب متوازن ترجيع، مستزاد تركيب

. هاي زباني است، نه امکانات نحوي و صرفي و ديگر ويژگي شيخ سعدالدينساختارشکني و نوآوري در قالب شعر

كه دربارۀ زندگي شيخ سعدالدين هيچ پژوهش علمي در افغانستان و ايران انجام نشده است، در اين همچنين، از آن رو

و در شعر كالسيک فارسي هاي ا ها و نوآوري مقاله، ابتدا اجماال به زندگي، شخصيت و آثار او، سپس به ساختارشکني

.پرداخته شده است

بند ترجيع تركيب و تركيب سعدالدين، مستزاد نوآوري، ساختارشکني، شيخ: ها واژه کليد

مقدمه .1

بـه ق است كـه نسـبش . هـ 21 -21از عرفاي قرن شيخ سعدالدين احمد انصاري، فرزند موالنا عبدالغفار فرزند موالنا عبدالکريم،

بن امـام ( رض)العابدين به امام زيناز سوي ديگر نسب او را (. 21: 2131هروي، ؛ 1: تا انصاري، بي) رسد نصاري ميمعاذبن جبل ا

ديده به جهان در ده يحياي كابل، ق. هـ 2211در سال او (.ب: 2131؛ انصاري، 21 -21: 2131هروي،)اند نيز رسانده( ع)حسين

،( مسؤول مکاتبات)، ايران شيرازشيراز، دانشگاه استاد گروه زبان و ادبيات فارسي n.jowkar@yahoo.comn

،ايران شيراز،شيراز، دانشگاه استاد گروه زبان و ادبيات فارسي mhk@rose.shirazu.ac.ir ايران شيراز، شيراز كارشناسي ارشد زبان و ادبيات فارسي، دانشگاهجوي دانش ، kashefiyahya@yahoo.com

21/3/2111:تاريخ پذيرش 12/1/2111: تاريخ وصولCopyright © 2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشي -علمي)فنون ادبي

21-2ص، 2111بهار( 21پياپي) 2، شمارههشتمسال

2111بهار( 21پياپي)، 2هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 1

.(2: 2131انصاري، ) جا چهره در خاک كشيد ق در همان. هـ 2111و در سال گشوده

نزد پدر به فراگيري علوم فقه و كـالم پرداخـت، هنـوز چنـدي نگذشـته بـود كـه وجـد و جذبـه ني شيخ سعدالدين، در نوجوا

مناسـک كـه او بعد از ايـن (. 31: 2131انصاري، ... )اهلل شد و با سپري شدن نه سال، راهي بيت( 11: 2131هروي، )دامنگيرش شد

قادريـه را از شـيخ محمـد و( 221: همان)و اجازۀ ارشاد، در طريقۀ نقشبنديه -به جا آورد 2231 -2221 هاي حج را در بين سال

او در تصوف و عرفـان بـه (. سه: 2111انصاري، )به وطن برگشت و تا آخر عمر به ارشاد خلق پرداخت -مدني كسب كرد سمان

(.121: 2131هروي، )اي را در اين مکتب اساس گذاشته است زهرسيده و طريق تا واالييمرتبۀ

در زيادي مريدان او (. 231:همان)گفته است « سي هزار»در حدود ق. هـ 2111 هروي، تعداد مريدان شيخ سعدالدين را تا سال

به هـيچ وجـه درسـت اين بارهدر افغانستان با وي بيعت كرده بودند؛ ولي سخن هروي -مناطق مختلف -شکي نيست؛ زيرا مردم

.نيست

چـون آثـار شـاعراني دانسـت و را نيکو ميو علوم متداول زمان خويش شيخ سعدالدين، علوم اسالمي، زبان عربي، علوم بالغي

ند بـود و م ها به مولوي و حافظ بيشتر عالقه در بين آن را پيش چشم داشت؛ عطار، مولوي، حافظ، ابن عربي و ساير بزرگان عرفان

.است جاي، سخنان ايشان را نقل و نقد كرده در جاي

ها و مقـاالت او بـه زبـان فارسـي بيشتر كتاب ديوان، دو مثنوي؛ ، از جمله هفت و مقاله نوشته وشش كتاب شيخ سعدالدين، سي

و اشعار سالۀ خواص را به زبان عربي نوشتهالمتين و ر چون درود تاتار شريف، حبل يهاي رسالهو معدن وحدتاست، ولي كتاب

. به زبان عربي نيز سروده است تازه

هاي جديد با نگاه تازه به قالب فارسي هنهاي شيخ سعدالدين در شعر ك شکني ها و قالب به هرحال در اين پژوهش، به نوآوري

نو شکل و اهل تحقيق در بررسي شعر »: گويند ، ميپرفسور بلوک و آقاي حسين اف. شود شعر كالسيک فارسي پرداخته مي

، 1پور، ج آرين)« ...اند اند، بنابر اين به نتايج غير حقيقي و نا مطلوبي رسيده را اشتباه كرده و اين دو را يکي پنداشته مضمون آن

فارسي هنشعر ك قالبر شود سخن از ساختارشکني و نوآوري شيخ سعدالدين د بنابراين در اين پژوهش، هر چه گفته مي(. 131

.شود مضمون، تركيبات و صور خيال شعر فارسي را شامل نمي بنابراين -است

الشعراي بهار، عارف قزويني، ابوالقاسم الهوتي و عشقي را پيشگامان نيمايوشيج دهخدا، ملکپرفسور بلوک و آقاي حسين اف،

در شعر كالسيک فارسي نگاه شود، آقاي بلوک و آقاي حسين اف، به ميان اگر از زاويۀ حقيقت به نوآوري(. 131: همان)دانند مي

اند، شيخ هايي كرده گذشته از شاعران نام برده شده كه هر يک به نوبۀ خويش در شعر كالسيک فارسي نوآوري. اند هدف تير رانده

هـاي از او نمونـه . اسـت زده ي دسـت به ساختارشکني و قالب شکني در شعر كالسـيک فارسـ ق. هـ 2231اقل در حدسعدالدين

شعر شـاعران معاصـر حـوزۀ ادب فارسـي ها، از نگاه قالب، مانند هاي شعر كالسيک فارسي ارائه كرده كه حتي بعضي از آن قالب

«اران آفـرين هـز از حـق دين، گويم همين تا يوم/ المبين السـموات مـأل الـعالمــين، حـمد رب»ست، از جمله شعري كه با مطلع ا

-اسـت هاي شعر كالسيک فارسي بوده زمينه خوبي براي شکستن قالب اين قالب. شروع شده است( 111 -113 :2111انصاري، )

.اندكي هم وجود نداشته باشد هر چند جدايي مرزهاي سياسي باعث آن شده كه در حوزۀ شعر فارسي ايران، حتي از آن آگاهي

پيشينۀ پژوهش. 2

عيـوقي در ادب پارسـي بـه ميـان آمـده، او در « گلشـاه »و « ورقـه »شعر فارسي، نخست در قرن پنجم هجري در منظومۀ ابداع در

. منظومۀ بلند عاشقانه و حماسي خود، چند بار غزليات را در بحر متقارب، يعني در وزن اصلي مثنوي ضـمن داسـتان آورده اسـت

جويي و ابتکار دانست كه در توان آن را نوعي تنوع وي جاي گرفته است كه ميدر منظومۀ ورقه، بدين ترتيب ده غزل در ميان مثن»

جهت انتقال از مفهومي ديگر با قالب مناسب صورت گرفته است و نوعي نوآوري در قالب شعر و گريز از يکنـواختي حـاكم بـر

1/ شکني در شعر شيخ سعدالدين احمد انصاري نوآوري و قالب

نيز قصيده و غزل را در ضـمن ( هـ ق 212متولد )امير خسرو دهلوي (. 111: 2131رستگار فسايي، )« كند قالب مثنوي را ارائه مي

بيست و يک غزل و يک قصـيده را در ميـان مثنـوي السعدين كند كه با وزن مثنوي يکسان نيست، در منظومۀ قران مثنوي ارائه مي

ل يادآورياست، نيز قاب سپهر كه مشتمل بر نه فصل است و هر فصل داراي وزن مستقلي نه نوآوري او در مثنوي. جاي داده است

يـاد -نامه نيز در عشاق -هاي ديگري از جمله عبيد زاكاني دكتر رستگار فسايي از چهره(. 112 -111: 2131رستگارفسايي، )است

. اند كند كه در قالب مثنوي نوآوري كرده مي

سي به ويـژه در قافيـه و رديـف هاي در شعر كالسيک فار ساالر ساختارشکني در شعر فارسي، نوآوري الدين، قافله مولوي جالل

اين نوآوري و تفنن او، گاهي به حدي رسيده كه غزل (. 121شمارۀ : 2133به بعد؛ ستايش، 21: 2131خليلي جهانتيغ،)كرده است

تـا چنـد تـو پـس روي بـه »و « ...نام ما اي يوسف خوش»تيغ دربارۀ اشعار جها از جمله، خليلي. رج كرده استرا از قالب خود خا

هاي شماره و نسرين ستايش نيز در بارۀ شعر(. 11: 2131خليلي جهانتيغ، )سخن گفته است ( 211/؛ غ1/ غ:2133مولوي، )« آ شپي

البتـه بهتـر اسـت ايـن »ها مانند مثنوي است، داراي قافيه ميـاني هسـتند؛ گذشته از اينکه قافيۀ آن: گويد مي 1232و 1113، 1111

نـوعي »كه تا حال به نام ( 231: 2133مولوي، )مولوي شعر ديگري دارد (. 11: 2133ستايش، )« هيمها را مثنوي مسجع نام ن نمونه

مثنـوي »ما آن را به نام (. 31: 2131خليلي جهانتيغ، )و غزل در متون ادبي بررسي شده است ( 31: 2133شفيعي كدكني، )« مثنوي

(.131: 2111كاشفي، )ايم خوانده« مردف

هـاي در بـارۀ تفـنن (. 113: 2131رستگارفسـايي، )دانـد ترين مسمط را از شهيد بلخي مي فسايي، ضمن اينکه قديمدكتر رستگار

مولـوي (. 111 -113: همـان )توان برشـمرد و وحشي بافقي را مي(. 111:همان)گويد، از جمله رشيد وطواط شاعران نيز سخن مي

يـاد «بنـد ترجيـع مسـمط »جويي كرده است كه مـا آن را بـه نـام نيز تنوع( 211: 2112مولوي، )ديوان شمس 211در شعر شماره

(.111: 2111كاشفي، )ايم كرده

در قـرن نهـم هجـري شـاعري بـه نـام »: نويسـد دكتر مقصودي، و به پيروي او دكتر رستگارفسايي، در بارۀ دوبيتي پيوسته مـي

شـود، اي درست مي ي آنها به هم مربوط است و از مجموع چند رباعي، قطعههاي متوالي كه معان الدين عباس با آوردن رباعي معين

؛ 111: 2131رستگارفسـايي، )« انـد، برداشـت ها و دوبيتي كـه از لحـام معنـوي بـه هـم پيوسـته گام را در سرايش رباعي نخستين

: نويسـد نسرين ستايش، مـي . روده استرا س« دوبيتي پيوسته»ولي مولوي قبل از شاعران نامبرده شده، (. 231، 1مقصودي، شمارۀ

شـعر ]گيرنـد، البتـه ، هر چهار مصراع در يک قافيه قرار مي1212در غزل شماره . در جاي ديگر، قافيه را مثل دوبيتي آورده است»

ايـن . كنـد ها صدق نمـي ششم مستثني هستند و اين قاعده بر آن[ دوبيتي]چهار مصراع اول و [ دوبيتي است كه 21شده داراي ياد

نسـبت بـه بنـابراين، مولـوي (. 11/ 121ش، : 2133سـتايش، )« توان دوبيتي غزل يا نوعي تسـميط در نظـر گرفـت ها را مي نمونه

.شود در اين راه پيشگام شمرده مي ديگران،

بـه (. 111 -113: 2131سـلمان سـاوجي، )وزن عروضي را به كاربرده است « 11»بند مصنوع سلمان ساوجي نيز در يک تركيب

شود كه ساختارشکني و نوآوري در قالب شعر فارسي دامن گسترده است؛ و هرچه مسير ابتـدايي را هر حال، حدود هزار سال مي

. رسد پيمايد، اين درخت سبز و بزرگ و تنومند شده و به ثمر مي مي های شيخ سعدالدين در مثنوی نوآوری. 3

بند است كه بنـد اول آن « پانزده»است؛ اين مثنوي داراي سابقه بداع كرده كه در ادبيات فارسي بيشيخ سعدالدين نوعي مثنوي را ا

بيت دارد؛ ديگر بندهاي اين مثنوي يکسان اسـت، يعنـي « يازده»و بند دوازدهم آن بيت« پنجاه و چهار»بيت و بند دومش « هشت»

مثنـوي جـدا و هـر بنـد، بـا دو بيـت . متفاوت استهاي فاصل ديگر بيت بيت فاصل بند اول و دوم با. بيت دارد« دوازده»هر بند

. ناميم مي« ترجيع مثنوي»اين نوع مثنوي را . شود؛ عالوه برآن، هر بند به گونۀ هنري با هم پيوند يافته است مي

2111بهار( 21پياپي)، 2هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 1

القافيـۀ مکـرر جـدا مختلـف توزني است كه از بندهاي معتدد تشکيل شده و هر بند بـا دو بيـ ، شعر يکبند ترجيع مثنوی. 1. 3

:بند ترجيع بند مثنوي اينک يک. شوند مي

ــان ــويم عي ــر گ ــت، گ ــر،ي اس ــن س ــر اي زي

ــان ــم ابلهــ ــم و فهــ ــد در علــ ــي رســ كــ

ــت ــنقش از وي اســ ــانم، مــ ــر جــ دفتــ

گـــــوهر كـــــانم، مرشـــــش از وي اســـــت

او ز مـــن معـــروف، مـــن از وي پديــــد

او شــــــده پيــــــدا و مــــــن زو ناپديــــــد

ــ ــم؛ يـ ــن ازويـ ــده مـ ــن شـ ــه او از مـ ا كـ

ــده ــن ش ــان از ت ــه ج ــا ك ــد؛ ي ــان ش ــن ز ج ت

ــان ــرده نهـ ــان كـ ــدت نشـ ــرت و وحـ كثـ

!حـال، اي دوسـتان كار اسـت، ايـن چـه چه اين

خلــق اگــر گــويم، خــدا بدهــد جــواب

گـــر خـــدا جـــويم، شـــود خلقـــش حجـــاب

انــــدر ايــــن حيــــرت پريشــــان آمــــدم

گرچـــــه كـــــه پيـــــدا و پنهـــــان آمـــــدم

ــنم، ــر بيـ ــق اگـ ــين خلـ ــد مبـ ــدا گويـ خـ

ــين ــان و در مکـ ــن در مکـ ــز مـ ــت جـ نيسـ

يــــابم نشــــان خلــــق و خــــالق را نمــــي

ــن ــان در اي ــان ج ــو ج ــن در مح ــو، م ــا مح ه

غيـــر خـــواهش نيســـت موجـــودي پديـــد

ايـــن چنـــين ســـر،ي كســـي از جـــان شـــنيد

ـــوق اســت ذات عاشــق ـــشق ذات معشـ عـ

بـــه صــــدق گـــوش دار ايـــن نکتــه را بـــاري

گــر گــويم، خــدا بدهــد جــواب خلــق ا

گـــر خـــدا جـــويم، شـــود خلقـــش حجـــاب

عــدد اندر بـر اســ مــر يکي را، بس

او کــا ر اســ بگـــدرد، يــ از کــه هـــر

بسيـار را بـر يکــي خـتم کــــردم

...ديــدار را ذات ديــــده ديــدم آن (111 -112: 2131انصاري، )

االيمان تجربه كرده بود، شـکل و سـاختار آن را در ديـوان شـور عشـق را كه نخست در عين« ترجيعي مثنوي»شيخ سعدالدين،

هاي فاصـل را يکسـان تکـرار نمـوده و همچنـين ند آن را مساوي و تعداد بيتدگرگون كرده است؛ يعني تعداد ابيات هر ب اندكي

. تعداد بندهاي فاصل را بلند و كوتاه كرده است

:شوند؛ نمونه را جدا مي مکر،ر بيت فاصل« سه»بندهاي آن با بيت دارد و« يازده»بند است كه هر بند آن « ده»مثنوي زير داراي

ــت ــه حقيق ــين ب ــر ب ــين و اث ــت ع ــک اس ي

ــت ــک اس ــرد اندرش ــم، خ ــفت گ ــم و ص ز اس

نيســــت خالفــــي بــــه اصــــول اصــــول

باشــــدت ايمــــان بــــه نبــــي و رســــول

ــده لـــيکن نبـــي ــرع اگـــر صـــد شـ شـ

ــن يکـــي ــه را ديـ ــت همـ ــه حقيقـ ــد بـ شـ

ــل ــع رســ ــر جمــ ــک منکــ ــر يــ منکــ

ــده ــب ل آمــــ ـــ ــن سـ ــت راه رو ايــــ اســــ

فرقـــت شـــان ز اســـم و صـــفت در ميـــان

شـــــان رســــم يکــــي آمـــــده در اصــــل

1/ شکني در شعر شيخ سعدالدين احمد انصاري نوآوري و قالب

ذات يکــــي، شــــيوه و اخــــالق صــــد

جلـــوه كنـــد هـــر نفـــس از نيـــک و بـــد

رحمــت حــق از پــي نيــک و بــد اســت

ــت ــد اس ــي موج ــود ز يک ــفت خ ــن دو ص اي

ــود ــي در وجـ ــد ز يکـ ــر آمـ ــر و شـ خيـ

هـــر دو نظـــر كـــن كـــه يـــک اخـــالق بـــود

ــت ــم گشــت جف ــه ه ــو ب ــل و ارادت چ فع

ــت ــرف گف ــد ح ــو ش ــل چ ــان وص ــه زب دل ب

ــل ــه مث ــر ب ــر گ ــه حش ــا ب ــنم ت ــرف ك ح

فهــم بـــه كـــار اســـت در ايـــن لـــف و نشـــر

ــوه ــوو بــــود جلــ زار هســــتي م لــ

صــــورت و معنــــي همــــه زو آشــــکار

کــس هســ او نيســـ بــه جــ هســتي

پــس و پــيش و و چــ زيــر و زبــر، راســ

عــالم تـمام آمـده صـفات ظـل

...لسالما و صـف اسـ پـرتو ذات

(121: 2111انصاري، )

1ترجيع دوبيتي مثنوی .2. 3

؛ چون دوبيتي مذكور در جدا كردن شوند بيت نيز دارد و بندها با دوبيتي جدا مي« نه»بند است كه هر بند آن « نه»مثنوي زير داراي

. ناميم مي« ترجيع دوبيتي مثنوي»گونه مثنوي را شود، اين بندها مکرر تکرار مي

:شود؛ چون است كه داراي چند بند است و هر بند با دوبيتي جدا مي شعر متحدالوزني :ترجيع دوبيتي مثنوی. 1. 2. 3

بــــــزم حقــــــايق بنمـــــــا ! ســــــاقيا

ــن دقــــــ ــرده از حســــ ــاپــــ ايق بگشــــ

ــرت ــو حيـــ ــده محـــ ــده بـــ زده را ديـــ

روح و دم در جگــــــــر مــــــــرده بنــــــــه

شـــــــمس انـــــــدر دل ذرات انـــــــداز

ــداز ــرآت انــــ ــۀ مــــ ــم در حلقــــ چشــــ

بحــــــر، در قطــــــر اگــــــر گنجــــــاني

مـــــوج از آن قطـــــره زنـــــد ســـــبحاني

ــن ــا دارد لمـــــــ ــک تمنـــــــ الملـــــــ

آن كــــــه در ســــــر ز تــــــو ســــــودا دارد

ــي ــو در مــــ ــو روي تــــ ــدپرتــــ تابــــ

ــت ــيدۀ م يـــــ ــد ناچشـــــ ــي يابـــــ كـــــ

ــت بــــــارد ــر، بــــــاران حقيقــــ ابــــ

ــارد ــريعت كــــ ــاي شــــ ــر، د رهــــ بحــــ

دانـــــم گـــــري مـــــي ز تـــــو غـــــواص

گــــــوهر خشــــــک و تــــــري در كــــــانم

نـــــاف مـــــن دايـــــۀ توحيـــــد بريـــــد

ــيد ــد كشــــ ــينۀ تفريــــ ــيرم از ســــ شــــ

ـــن، ـــن، تننـــــات ـــن تننـات ـــن ت تـ

ــ ـــ مهـه ـــو ن ـــرايم له ه ـــ ن س ـــه س ب

قم اگـر مـرده چشـدزيـن مي شـو

...در لحـد چــاک زنـد جـيب کـفن

2111بهار( 21پياپي)، 2هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 2

(123-123همان،)

مضـمون بنابراين دهد؛ يگانگي و وحدت تشکيل ميهاي شيخ سعدالدين را تركيب چارچوب اساسي مضمون و محتواي مثنوي

.ها وحدت است تمام ابيات فاصل آن

مسمط. 4

فاصل در شود و مصرع شعر متحدالوزني است كه قافيۀ هر بند مختلف باشد، بندها نظر به انتخاب شاعر كوتاه و بلند سروده مي

. آيد؛ و غالبا بندها معاني گوناگون دارند ه مختلف ميو با ابيات ديگر از نگاه قافي وزن و قافيه با هم يکسان

اند، اما هر رشته مشتمل است بر شش مصراع، كه پنج مصراع اولش هم قافيه...»: نويسد استاد همايي دربارۀ ساختار مسمط مي

آنچه از باب مثال گفتيم، . ه استقافي ها هم قافيه نيست؛ بلکه با مصراع ساير رشته اول آن لخت هم مصراع آخرش با پنج مصراع

هاي هر لخت كمتر يا بيشتر از است عدد مصراع ؛ اما ممکن ...گويند است كه آن را مسمط مسدس نيز مي مسمط شش مصراعي

خوانند، اما بيشتر از هفت مصراع چندان معموم نيست مي... ها مثال آن را مسمط مثلث و شش مصراع باشد، پس به شماره مصراع

متر از سه مصراع اصال نباشد و نيز ممکن است كه در لخت اول استثناء همۀ چند مصراع را مقفا ساخت و اختالف قوافي را و ك

(.231: 2131همايي، )« از لخت دوم شروع كرده باشد، نظير بعضي از مسمطات قاآني

ترجيع مست اد مسمط. 1. 4

است و در اين شيوه هنـري را بـه كـار بـرده اسـت كـه شـاعران معاصـر نيـز همـان شيخ سعدالدين، در مسمط نيز نوآوري كرده

هاي معتدد را مسمط جريانبه هر حال (.211: 2111بهار، )بريم الشعراء بهار را نام مي اند، از جمله ملک ساختارشکني را انجام داده

: 2131رستگار فسـايي، )تـوجه بـوده است وطيت نيز قـابلهايي از آن موجود است، اين جريان در دورۀ مشـر و نمونه سپري كرده

111 .)

بند دارد، « نه»است كه ياد كرد؛ و آن شعر يک وزني « ترجيع مستزاد مسمط»توان آن به نام شيخ سعدالدين، مسمطي دارد كه مي

مصرع مکـر،ر، ني بر هر بند است و رديف آن با نيماست، قافيۀ مصرع فاصل مبت القافيه هر بند با هم مقفا و با بندهاي ديگر مختلف

است؛ يعني در يک مصرع بيت فاصل چهار بار مستفعلن تکرار شـده، ولـي مصرع، نصف وزن بيت فاصل قافيه است؛ وزن نيم هم

اصـل بنـدها، مصـرع در واقع فو. مصرع به صورت مستزاد تکرار شده است شود؛ و آن نيم مصرع، دو بار مستفعلن تکرار مي در نيم

. مصرع مستزاد مکرر هستند مردف و نيم

مصـرع كه داراي بندهاي مختلف باشد؛ بند اول آن، با مصرع فاصـل و نـيم شعر متحدالوزني است: ترجيع مست اد مسمط. 1. 1. 4

در -مصرع با هم اصل و مستزاد نيمهاي فواصل بندهاي بعد، مبتني بر بند مربوط به خود باشد و رديف بيت ف قافيه باشد و قافيه هم

:دو بند، نمونه را. تکرار شوند -تمام شعر

ـــمد رب ـــأل ح ـــين، م ـــموات الـعالمـ ــينال الس مب

آ ـرين هـزاران از حـق دين، گويم همين تا يوم

االمـين روحبـر خـدمتت بر جانت اي سلطان دين،

للعـالمين از آسمان شـد بـر زمـين، يـا ر

ــينخيرال اليــــــــــــ اجمعــــــــــ

ـــقاي اوج ـــرتي عن ـــوج كث ـــوج م وحــدتي، سـرف

فطرتـي منيـر شــهرتي، بــدر ذات و صـفات را

3/ شکني در شعر شيخ سعدالدين احمد انصاري نوآوري و قالب

شـــربتي هــا بال همـاي فــکرتي، در كــام جــان

للعــالمين هــا رويتــي، يــا ر در چشــم د

ــين خيرال اليــــــــــــ اجمعــــــــــ

(111 -113 :2111انصاري، )

: 2131 نيما،)« خانوادۀ سرباز»منظومۀ . شايد، شعر باال نخستين نمونه در شعر فارسي باشد كه وزن عروضي در آن شکسته است

بنـد تركيـب »يـا « مسمط»، كيانوش آن را (211: 2132حسني، )ياد كرده « دمستزا مخمس تركيب»را كه حسني به نام -(211 -211

از نگـاه قالـب -(111: 2111كاشـفي، )ايم خوانده« مستزاد مسمط مثنوي»و ما آن را ( 133: 2131كيانوش، )است خوانده« جديد

. نيز به همين شکل سرده شده است

(هفتايي) ترجيع مست اد مسمط. 2. 4

هـاي فواصـل جـدا بنـد پـنج مصـرع دارد و بـا مصـرع دين، شعر زير را در يک وزن و هشت بند سروده است كه هرشيخ سعدال

هـاي فواصـل داراي دو هاي فواصل مبتني بر آن است؛ مصرع شوند؛ بند نخست داراي قافيۀ واحد بوده كه قافيه و رديف مصرع مي

آيـد و مصـرع دوم بـه ا قافيه و رديف واحد در ميان تمام بندها مـي ويژگي است؛ يعني مصراع اول كه همان مصرع مسمط است ب

توان آن را حسـن بيـت كار، نوآوري در بيت فاصل كرده كه مي گوينده با اين. آيد بعد از آن به شکل ترجيع تکرار مي گونۀ مستزاد

. فاصل ناميد

قافيـه و القافيه باشد، هر بنـد بـا دو مصـرع هـم د مختلفاست كه داراي چند بن شعر متحدالوزني :ترجيع مست اد مسمط. 1. 2. 4

:رديف جدا شوند و يک مصرع آن تکرار بيايد؛ نمونه را

الر،حيـل فصل بـهاران، زيـن گلســتان شـد خـزان

بزم مستان، كنج غم شد؛ مـرغ خوشـخوان الر،حيـل

كـوس پـيري در فـغان شــد، اي جوانـان الرحيـل

كز خار وخـس چيننـد دامـان الرحيـل وقـت شـد

كار كـس هرگـز نشد، زين دهـر ســامان الرحيـل

ــواب ــد جـ ــدا بدهـ ــويم، خـ ــر گـ ــق اگـ خلـ

كار كـس هرگـز نشد، زين دهـر ســامان الرحيـل

کاروان جان روان گشته اس ياران الرحيل

الفراو ای دوسـتداران، ای ع يران الرحيل

كـاروان كـوچــيد عـزرائيل مـير كــــاروان

چوب بركف، جـان خلقان را براند چون شــبان

از زمــين بــيرون بــرد بــر مــرغزار آســمان

2111بهار( 21پياپي)، 2هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 3

هادي وقت است جان ها را به سوي جـان جـان

سـوي اوج ال مــکان پـرفـشاند مـرغ جـانم

خلــــق اگــــر گــــويم، خــــدا بدهــــد جــــواب

كار كـس هرگـز نشـد، زيـن دهـر ســامان الرحيـل

غم م ورای د که دارد جان به جانان الرحيل

2يلالفراو ای دوسـتداران، ای عـ يران الرح

(111 -111: 2111انصاري، )

چنـان است كه بند نخسـت از نگـاه ترتيـب قافيـه و رديـف و هـم « مسمط مستزادترجيع»( ش2112: ت)الهوري در ديوان اقبال

:ت، به مانند شعر شيخ سعدالدين است، نمونه راهاي فواصل آن، جز اندكي تفاو مصرع

ــرگس ــده چــو ن ــ اي غنچــۀ خوابي ــران خي گ

ـــاشانۀ ــت ك ـــا رف ــه م ــاراج ب ــ ت ــان خي جه

ــ ـــن از بان ـــرغ چم ــۀ مــ ــ از نال اذان خي

ــش ــۀ آتـ ــي هنگامـ ــ از گرمـ ــان خيـ نفسـ

از خواب گران، خواب گران، خواب گران خي

ــ ــران خيـــــ ــواب گـــــ ...از خـــــ (211: 2131اقبال الهوري، )

بند، از نگاه ساختار و چارچوب دوگونه است؛ نوعي كه با مسمط جز در مصراع يا بيت فاصل تفاوت ندارد؛ بند يا ترجيع تركيب

نند قصـيده يـا غـزل اسـت نيسـت؛ بلــکه هــر بنـد آن مــا نوع ديگري كه از نظـر سـاختار و بيت فاصل بـا مســمط يکســان

بند و مسمط اين است كه بندهاي تركيـب يـا ترين تفاوت ميان تركيب يا ترجيع از سوي ديگر، مهم(. 111 -2131رستگارفسايي، )

! هاي مسـتقل باشـد شود و بندهاي مسمط با مصرع؛ بايستي توجه داشت كه بيت فاصل داراي مصرع ترجيع با بيت فاصل جدا مي

.بند مورد بررسي قرار داد بند يا ترجيع توان آن را تحت عنوان تركيب اصل مستقل نبود مياگر ابيات فو

مست اد. 5

اي از شعري است كه در آخر هر مصـراعي يـا بيتـي و يـا ابيـاتي از اشـعار، و در اصطالح ادبي گونه« شده زياده»در لغت به معني

وزن آن ها اغلب خارج از وزن اصلي شـعر و گـاهي هـم تر سازد؛ گوشواره ل را كاملكلماتي چند يا بيتي بياورند كه معني ابيات قب

.شوند تکرار مي

ي كوتـاه از ا مستزاد آن است كه در آخر هر مصراع رباعي يا غزل و قطعه و امثال آن؛ جمله»: نويسد الدين همايي مي استاد جالل

بيشـتر (. 111: 2131همـايي، )« اع مربوط، اما از وزن اصلي شعر خارج و زايد باشدنوع نثر مسجع بيفزايند كه در معني با آن مصر

هايي داريم كه با وزن اصلي شـعر يکـي خارج و زايد از وزن اصلي شعر به كار رفته است، ولي گوشواره( مستزاد)= 1ها گوشواره

دكتـر و. 1ديرگاه در ادبيات ما وجود داشـته اسـت ها از گونه گوشواره هاي ديگر است؛ اين است و نقش معنايي آن چون گوشواره

يـاد « متـوازن مسـتزاد »ها را به نـام اند، آن اشعاري كه داراي چنين ويژگي. 1آورد ها را مي هاي از اين گوشواره رستگارفسايي نمونه

. كنيم، كه به طور كلي دو نوع است مي

ترکيب متوازن مست اد. 1. 5

1/ شکني در شعر شيخ سعدالدين احمد انصاري نوآوري و قالب

بيـت هـر از بعـد كـه اسـت آن سـوم نـوع » :نويسد الدين رامي مي شرف. آيد ي شعر، در پايان بيت ميگاهي گوشواره، در وزن اصل

:كند مي ذكر نمونه عنوان به را زير شعر او (212 :2131 رامي،) «بيارند بحر همان به مصرعي

ـــرگز ــا دل هـ ــو از مـ ــه تـ ــامي بـ ــيد كـ نرسـ

ــلت ــو وص ــيد چ ــز رس ــه ج ــامي ب نرســيد ج

ــا د درد ــه مـ ـــ بـ ـــازت او دسـ داد بــــرگز ــي هـ ــه نفسـ ــيش بـ ــا پـ ــتي مـ ننشسـ

ــا ـــت در تـ ـــانه از پيـ ـــالمي خـ ـــيد غـ نرسـ

داد آوازت خواجـــه کـــه بيـــا و برخيــ (212 :همان)

شـده ياد شعر بنابراين است، شده تکرار گوناگون ها گوشواره و است يکسان شعر اصلي وزن با ذكرشده شعر گوشوارۀ وزن اينکه از

يـک يا مصرع هر از بعد باشد؛ وزن يک داراي كه است شعري تركيب، متوازن مستزاد :گوييم مي و ناميم مي «تركيب متوازن مستزاد» را

.كند تر كامل را ها آن معناي نحوي به كه شود ذكر گوناگون هاي گوشواره بيت چند يا بيت

ترجيع متوازن مست اد .2 .5

كه او در اكثر قالب تفنن و نوآوري كرده اسـت؛ در كند، قسمي هاي شعر از پنجرۀ ديگري نگاه مي شيخ سعدالدين انصاري، به قالب

او مصـرعي مکـر،ري . نمونۀ مستزاد در شعر فارسي بـدانيم ترين توان آن را كوتاه مستزاد نيز شيوۀ بديعي را ايجاد كرده است كه مي

.كنيم ياد مي« ترجيع متوازن مستزاد»افزايد كه ما اين گونه شعر را به نام شعر مي( وجزخالف )= اق طبعد از هر مصرع

. آن تکـرار شـود ست كه بعد از هر مصرع اول، مصرع ديگري با همان وزن و قافيه در پي شعري ا :متوازن ترجيع مست اد. 1. 2. 5

هـاي مکـر،ر در ترجيع، شعري است كه مصـرع متوازن مستزاد: از آن داشته باشيم، خواهيم گفت اگر بخواهيم كه يک تعريف كلي

در مستزادهاي بلنـدتر از يـک -تر كند اي معناي آن را كامل بند، اگرچه يک بيت باشد، تکرار شود و به گونه مصرع يا هر پايان هر

:است بند و مانند آن ضروري بيت، ذكر تركيب

ـــم ـــر ت ـــر خـــلق اماز شـ ـــناه ده اســت، پ

اال بــــــاه ،تالحــــــو وال قــــــو

بيگـه و گـاه پيـوسته تـو ذكـر خــويش كـن

اال بــــــاه ،تالحــــــو وال قــــــو

ســياه نـامــه گوي گــر از كــنه شــدي مي

اال بــــــاه ،تالحــــــو وال قــــــو

چــاه نگون گشت، بگـفت انـدر چو يوسف،

اال بــــــاه ،تالحــــــو وال قــــــو

ـــاه ــيدش و از چ ـــاندش كش ــر رس ـــاه ب ج

اال بــــــاه ،تالحــــــو وال قــــــو

ـــهي ز ـــفت گ ـــر گ ـــدۀ راه صــدق، گـ مـان

اال بــــــاه ،تالحــــــو وال قــــــو

ـــاد ـــش ز فــري ـــد رس ـــيب آي ـــا غ ـــاهن گ

اال بــــــاه ،تالحــــــو وال قــــــو

ـاهشـ بـه تــو گوي اگـر در غضـب آيــد مي

اال بــــــاه ،تالحــــــو وال قــــــو

(اختصار به 121: 2111انصاري، )

2111بهار( 21پياپي)، 2هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 21

پيدا كـرده مثـال آن در سـه اند و آن لطفي ديگر و بعضي از متأخران دو فقره مستزاد زياد كرده»: نويسد مي رستگار فساييدكتر

:؛ نمونه را(123: 2131رستگارفسايي، )« بيت به نظر آمدهـــدا را ــال گ ـــد ح ــر كن ــه تقري ــت ك آن كيس

ــاهي، ــرت ش ــاهي در حض ـــ ت و ج ــا ع ب

صبــــا را بـــاد خبــــر بلبــــل چــــه از نغمـــۀ

ــي، ــه و آه ــاهي از نال ـــام و پگ ـــر ش ...ه

(122: 2131الدين، محمدجمال) هاي خود را، در قالب شيخ سعدالدين، مرثيه« ترجيع متوازن مستزاد»، با اندكي تفاوت از (ق. هـ 2212: ت)ميرزا رحيم يغمايي

ضـربي هـاي آهنـ بـراي ها آن از قسمتي كه يغما، مراثي» :نويسد پور مي اي گوناگون سروده است؛ آرينه به شيوه «ترجيع مستزاد»

صورتي به بينيم، مي مشروطيت عهد جرايد در كه فکاهي شعرهاي زيادي مقدار و ق. هـ 2111 سال از بعد انقالبي اشعار ...شد ساخته

(.223 /2 :2133 پور، آرين) «است شده سروده پديدآورده، يغما كه

ترجيع يا ترکيب مست اد. 3. 5

نمونۀ مانند اين شعر در ديوان شاعران -پردازيم مي« ترجيع بند تركيب مستزاد»و « بند تركيب مستزاد»در اين بخش، به معرفي

:سرا وجود ندارد فارسي

بند ترکيب مست اد .1. 3. 5

و رديف ابيات فواصل شود و قافيه رد و مصراعي مستزاد مبتني بر بند تکرار مياي واحد دا شعر متحدالوزني است كه هر بند قافيه

:نمونه را بند است و هر بند آن داراي چهار بيت است،« يازده»شعر زير داراي . آيند هم مي براساس بند اول در پي

انــد بــر لــوح جــان مــن خــط اخضــر نوشــته

انـــد نقـــش رهـــور از بـــر مظهـــر نوشـــته

( ) انــــد اكبــــر نوشــــته ســــم اهلل در اول ا

ــته ــر نوشـ ــتم پيمبـ ــال خـ ــد ز آن پـــس كمـ انـ

انــد ايــن ســر نوشــت از ازلــم در نوشــته

ــته ــدرت داور نوشـ ــم قـ ــه حکـ ــا بـ ــد حقـ انـ

ــته انــــد بــــاالي نــــو رواق مــــدور نوشــ

انـــد نوشـــته خـــط زر ز ســــقف الجـــورد بـــر

نـد ا روشن ز ماه و مهـر و ز اختـر نوشـته

اند ي اسم اعظم اس و مکرر نوشته

...اند نوشته مطـهر آ محـب يعني که

بيــان كــنم خــــاتون مدحــــت از بـــعد او ز

كـنم فغـان هـردم گــل بلبــل صفت بـه عشــق

كـنم شـــکرفشان چـــه شـــهر طوطيـان بر

كــنم قــمريـــان از نســــخ گويــــم قـــيوم

كـنم جـــان بـه آل پيــمبر پيـــوستـه مــدح

كـنم چـه سـان ايشـان مدحــت حيران مـن، كـه

كـنم چــنان دارم كـه خـويش باري به وسـع

ـــتان در ـــه او آس ـــود چ ــر ش ـــکان گ ــنم م ك

ـ نامش نمي کـنم وک زبـان س د که بـه نـ

اند نامش همين که مـادر شـبر نوشته

...اند با مش با گـالب و به عنبر نوشته

(221 – 223: 2111انصاري، )

22/ شکني در شعر شيخ سعدالدين احمد انصاري نوآوري و قالب

بند ترجيع رکيبت مست اد .2. 3. 5

شوند؛ يعني اگر در يک تركيب شعري، بند تکرار مي بند و زماني چون ترجيع گونه شعر ابيات فواصل گاه به شکل تركيب در اين

. شود بيت فاصل هفت بار ذكر شود، چهار بار يک بيت فاصل و سه بار ديگرآن تکرار مي

اي مربوط به بند، و مصرع مستزاد كه قافيۀ كه بندهاي متعدد در يک وزن، و فاقيهآن است :بند ترجيع ترکيب مست اد. 1. 2. 3. 5

شعري : بند ترجيع تركيب آن مبتني بر بند باشد، و دو بيت فاصل يکي بعد از ديگر براي جدا كردن بندها تکرار شوند، يا مستزاد

شعر زير داراي هفت . هر يک، يک بند گذشته تکرار شوندوزني است كه داراي چند بند باشد و بندها با دو گونه بيت فاصل، تک

:بند است و هر بند سه بيت را پرورده است، نمونه را

زنـم الرحمن مـي اهلل هـر نفـس مـن دم ز بسم

زنـم گمـان بـر فـرق شـيطان مـي سر بي تيغ شش

زنـم ز اهـل عـرفانم، د م از توحـيد سبحان مي

زنــم جـــان مـي قالــب فــرسوده را بــر چشــمۀ

زنـم مـي عــمان مــوج ليــکن ام امــا و قطره

زنـم چند حرف از احمد و اصحاب و يـاران مـي

بر دو چشم منکران هر لحظه پيکان مي زنـم

زنم مي جـان عمر بـر سـکۀ و نقش بوبکر

6...زنم ميطبل عثمان و علي بر چهار ارکـان

پديـد آمـده طـفيل مصطفي از دو عـالم هـر

شـک كــه او باشـد كليـد ل مـوجودات را بـي قف

شنـــيد حضـرت اعــلي از للـعالمين رحـمة

وارسـيد بهـــر خــدمت االمينــش دم روحبـه دم

را نديد فزايـش چشـم نامحــرم جـمال جـان

مـرشد جـمع ممالک اوســت اصـحابش مــريد

رگوش جـان بايد شـنيد ای دارم نکو ب نکته

زنم مي جـان عمر بـر سـکۀ و نقش بوبکر

...زنم عش عثمان و علي بر دين و ايمان مي

(111: 2111انصاري، )

ت كه گوينده مطلع مصرع و مصرع دوم ابيات، غزل يا قالب ديگر را در يک وزن بسرايد و باقي آن اس: مست اد مطلع. 3. 3. 5

: هاي نخست غزل را در وزن ديگر، نمونه را مصرع

ـــر ـــر د تــ ـــالم ســـ ــر کــ الم

انـــــوار هـــــر ظــــالم المــــرا

ــۀ ــون در حق ــت و چ ــۀ حقيق ازل نقط

ــرا ــام المــ ــير کــ پيچيــــده ســ

در ضـمير اسـرار اهـل حال نهـان كـرده

ــ ــام المــ ــرم عــ ــيده ســ راپوشــ روشن ضمير معـرفت اسـرار كاف نـون

ـــام ـــته تمـــ ــرا دريا ـــ المـــ

تـــا در وجــود از كشـور بسـيط عـدم

ــام ــر مقـ ــه هـ ــدا بـ ــرا پيـ المـ

زد رقـــم كلک ازل به دفتـــر اجســاد

المـــــرااز حــــــاصل کـــــالم

حــروف مقطعــات انــد المعـاني عيــن

ــرا ـــالم المـ ــر کــ ـــر هـ از بحـ

2111بهار( 21پياپي)، 2هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 21

ع عشــق كــه از هفــت بطــن راســرار شــ

جســـــــــــــــــــــــــــــــــت

ــتي از ـــدام هســـ ــرا مـــ المـــ

(211: 2111انصاري، )

:افيه را در سر ندارد، نمونه راشيخ سعدالدين كابلي، در همين قالب شعر ديگري سروده است كه مطلع مصرع كاله ق

ســــــرم المـ وحـي دني اســـ

دعاســ حـــرم المــ م ـــ

كو جبرئيـل سـدره گـزين سـر، شود خبـر

ـــ المـــ ـــردق لقـاسـ از پـ

تلميذ كبـرياست محمد بــه درس قــرب

صداسـ المـ حرم و بـي بي

هســتي حــق اسـت وحي درون مشاهدۀ

ـــ ـــرآت ح ــ م ــ الم نماس

از بـس كـه قـافيه تن اســت در شــهود

ن واســـ المــ تفســير آن

طــه طهــارت اســـت نمــاز شــهود را

...اسـ المـ مصـطفي معراج

(111: 2111انصاري، )

تضمين مربع و م مس و مسدس .8

بـر برند؛ در اصطالح ادبي عالوه اصطالح مربع و مخمس و مسدس و مانند آن را در بارۀ تضمين به كار مي: گويد استاد همايي مي

هـاي مشـترک ها ندارد؛ پس مثل تمام لفـظ شود و هيچ پيوند مستقيم با آن بند، بر اصطالحات ديگري نيز گفته مي مسمط و تركيب

وزن غزلي را از سعدي يا حافظ تضمين كرده، با ضميمه كردن ابياتي كه هم»: نويسد او مي(. 121: 2131همايي، )نياز به قرينه دارد

ايـن . مصراعي درآورنـد مصراعي و شش هاي اول اشعار آن غزل باشد، آن به صورت مسمط چهارمصراعي يا پنج قافيه مصراع و هم

همـايي كـاربرد تضـمين را در (. 121-122: همان)« ي از شعراي متأخر استا بوده و مخصوص عدهتضمين در قديم معمول ن نوع

اند؛ اما او تاريخ مشخصي يا تخميني بـراي ايـن شاعران متأخر ابداع كرده اين شيوه را افزايد كه تمام شعر شيوۀ جديد دانسته و مي

بـه هرحـال، شـيخ سـعدالدين (. 123 -121: همـان )آورد اتف اصفهاني مـي الشعراء بهار و ه اي از ملک كند و نمونه قالب ذكر نمي

هاي اين قالب اسـت؛ احتمال قوي او از نخستين سراينده ق سروده كه به. هـ 2231 -2231هاي تضمين را در قالب مسمط در سال

:هاي فاصل را بدون تضمين خود سروده است، نمونه را ناگفته نگذريم كه شيخ بعضي از بيت

ضمين مخمس شيخ سعدالدين بر غزل حافظ ت

ـــيده ــد دم ــه جـــان را در كالب ــس ك از آن نف

ـــيده ـــغز دل خل ـــقت در م ـــير عش ـــکان ت پي

ــايي از دو چشــمم خونابــه وش چکيــده بين

ــده » ـــراغ دي ـــن چ ـــت روش ـــروغ روي اي از ف

ــده ـــهان ندي ــم ج ــتت چش ــم مس ــد چش «مانن

شــــرافت بتنســـ در آفــــرينش اي جــــان

ــت ــد در مطاف ــم گردن ــمس و انج ــالک و ش اف

از رـــرافت رانـــم در مـــدحتت قـــلم را مــي

چــون تــو نــازنيني ســـرتا بــه پــا لطـــافت هـــم»

«ايــــزد نيــــافريده نــــداده نشــــان گيتـــي

اي شـــيخ ده يحيــي بگـــذار شـــور و غـــوغا

در مغـــز دل نگــــهدار ســــوداي ايــن تمنــا

زاد فــردا بــهر بــر از غـش بـه گــور مـي دا

ـــشا ـــق اف ـــرار عش ـــزن دل اس ـــردي ز مخ ك

21/ شکني در شعر شيخ سعدالدين احمد انصاري نوآوري و قالب

هــا شــنيده گـــوش هــا نديـــده نــي كـــش چشـــم

(111-113: 2111انصاري، )

نتيجه

انـد، البتـه ايـن كـرده و نـوآوري هـاي شـعر كالسـيک فارسـي ساختارشـکني هاست كه شاعران حوزۀ ابيات فارسي در قالب قرن

پيمايـد رن بوده و به هر اندازه كه شعر فارسي مسير خود را مي هاي گوناگون است كه در ابتدا بسيار كم ها داراي رن تيزانديشي

. شود تر مي رن به همان اندازه پر

در ميان شاعران كالسيک فارسي، شيخ سعدالدين يکي از راهروان تيزگامي است كه در وادي ساختارشکني و نـوآوري در اكثـر

او از يک سـو در مکتـب مولـوي و عرفـاي ديگـر . ها نسبت به همسفران و اشخاص جلوش گامي پيش نهاده است فراز و نشيب

دهـد كـه اي پرورش مـي دانشگاه عرفان، خود كج و م ج است كه عارف را به گونههاي مدتي درس خوانده و از سوي ديگر درس

ايـن (. 231: 2111انصـاري، )باشـد اي مي و گاهي هم هر نفس او را نفس تازه(. 112: 2133مولوي، )تراشد گاه هر لحظه بت مي

. سعدالدين شده استعناصر بيشتر سبب نوآوري و تفنن شيخ

دانيم هاي شعركالسيک فارسي بوده، ولي نمي دالدين انصاري شروع كرده بود؛ آغاز خوبي براي شکستن قالبكاري را كه سع

و ( 22: 2131كدكني، )كند كه چون مولوي در عين توجه به قافيه، از آن امتناع مي كار دست كشيد شايد، اين كه او چرا از اين

هاي يا شايد نمونه. كه اين صورت معني است( 111: 2111انصاري، )يد گويد كلمات كج م ج و صورت شعرم را نگاه مکن مي

كه به عالم عرفان وجود داشته باشد؛ و يا به سبب غلبات عشق و شوقي -كه تاحال در دست ما نيست -ديگر در شش ديوان او

. داشت، اين راه را ادامه نداده است

ها ش پي نو

و مقصودي به نقل (. 123: 2133خانلري، )داند مي ل و دوم و چهارم رباعي و دوبيتي الزم دكتر خانلري، قافيه را در مصراع او -2

آيد ربـاعي اسـت و گرنـه دوبيتـي اال باهةالحو و ال قوقطعات دوبيتي اگر بر وزن »: گويد كوب مي از استاد عبدالحسين زرين

اگـر در گذشـته »: نويسـد يي دربارۀ وزن دوبيتي دارد، او ميبه هرحال، دكتر مقصودي نکتۀ زيبا(. 231مقصودي، شمارۀ چهارده، )

ها محدود به هزج مسدس مقصور يا محذوف به اصطالح ادبا به وزن فهلويات بود، ديگر اكنون چنين شرطي در ميان وزن دوبيتي

د هـر وزنـي را كـه تواننـ هاي خويش و تناسب مفهوم و مضمون شـعر مـي نيست و سرايندگان بنا به دلخواه خود و آهن دروني

مثنـوي دوبيتـي »بند را بنابراين، اسم اين نوع ترجيع(. 321مقصودي، شمارۀ چهارده، )« هاي خود برگزينند پسندند براي دوبيتي مي

.شود گذاشتيم؛ يعني امروز وزن از شرايط دوبيتي يا رباعي پنداشته نمي« ترجيع

و (. 13 -11 :2111شفيعي كدكني، )را به همين گونه آورده است و بارانها از ميان روشنايي شعر شفيعي كدكني، بيت فاصل -1

پـور، عمـران . نک)به صورت رديف ذكر شده است رهسپاران شده بيت فاصل است و به جاي قافيه آن واژۀ دربارۀ اينکه بيت ياد

2131 :212.)

: پس گوشواره مطلع دوم باشد، مانند. مقطع آرنداصطالح شعرا مطلع كه بعد . نام زيوري كه آن را در گوش كنند: گوشواره-1

بيتي نيست گوشوارهدر اين غزل چو به از

(.2111: به نقل از دهخدا) من از نيابت طغرا گهر نثار كنم

(.همان)زيادكرده شده؛ افزون شده؛ زيادشده : مستزاد

تابد، عالوه برآن معنـاي شدۀ مستزاد را برمي دشده يا افزونآيد، همان معناي زيا برمي گوشوارهچنانکه از معناي اصطالحي كلمۀ

آيد، بـه كه در آخر مصرع يا بيت مي... توان اين اصطالح را براي عبارت و قفره و كند؛ پس مي را نيز افاده مي( وجمخالف ز) اقط

2111بهار( 21پياپي)، 2هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 21

خوانـده اسـت « هـاي عروضـي پايـه » ه نـام مؤتمن اين پاره را ب. استفاده كرد مست ادتوان آن را به جاي اصطالح و نيز مي. كاربرد

. تر باشد شسته و روفتهگوشواره ؛ شايد اصطالح (223، 2111مؤتمن، )

.(212 :2131 رامي،) :ک.ردراين باره، -1

(.به بعد 123: 2131رستگارفسايي، ) :ک.ردر اين باره، -1

(.231: 2131همايي، )اند نبعضي از مسمطات قاآني، بند اول آنها در وزن و در قافيه يکسا در -2

منابع .زوار: تهران ،از نيما تا صبا و از نيما تا روزگار ما(. 2133)پور، يحيي آرين .2

.شركت كانون كتاب: تهران. نيشابوري تصحيح اديب ،الدين ديوان محمدجمال(. 2131)الدين اصفهاني، محمدجمال .1

. كتابفروشي ميوند: كابل .ابراهيم زاده هللا اهتمام جيب به ،عشق شور ديوان (.2131)احمد انصاري، سعدالدين .1

.به كوشش فيض احمد دكوي و مير كريم چهاراهي ملک اصغر: كابل ،االيمان عين(. 2121)ـــــــــ .1

.نگاه: تهران ،به اهتمام عزيز مهدي و تامون صالحي الشعراء بهار، ديوان اشعار ملک (.2111)بهار، محمدتقي .1

.كتاب زمان: تهران ،موسيقي شعر نيما(. 2132)، حميد حسني .2

.سخن: تهران ،سيب باغ جان(. 2131)خليلي جهانتيغ، مريم .3

.دانشگاه تهران: تهران ،تصحيح محمدكارم امام الحدايق، حقايق(. 2131)بن محمد الدين حسن رامي، شرف .3

.نويد: شيراز ،انواع شعر فارسي(. 2131)رستگارفسايي، منصور .1

.سخن: تهران ،كليات سلمان ساوجي(. 2131)لمان ساوجي، سلمان بن محمد س .21

.121شمارۀ .كيهان فرهنگي ،نوآوري در قافيه و روي در غزل موالنا(. 2133)ستايش، نسرين .22

.سخن: تهران ،موسيقي شعر(. 2131)شفيعي كدكني، محمدرضا .21

.خنس: تهران ،هزارۀ دوم آهوي كوهي(. 2132)ـــــــــــــــ .21

. هاي ادبي نامۀ پژوهش فصل ،محمدرضا شفيعي كدكني»سرشک . موسيقي قافيه در شعر م(. 2131)پور، محمدرضا عمران .21

.2شمارۀ

هاي عرفاني شيخ سعدالدين احمد انصاري و بيان ادبي او با تکيه بر بررسي تحليلي انديشه»(. 2111)اهلل كاشفي، حبيب .21

.ازدانشگاه شير: شيراز ،«ديوان شورعشق

.نشر قطره: تهران ،نيما يوشيج و شعر كالسيک فارسي(. 2131)كيانوش، محمود .22

.نشر پيمان: تهران ،، به اهتمام پروين قايميكليات اقبال الهوري(. 2131)الهوري، اقبال .23

.كتابخانه طهوري: تهران ،فارسي تحول شعر(. 2111)العابدين موتمن، زين .23

.شمارۀ چهارم ،دانشگاه فردوسي. هاي پيوسته دوبيتي(. تا بي)مقصودي، نورالدين .21

.نشر اروند: تهران ،به اهتمام رينولد نيکلسون مثنوي معنوي،(. 2131)محمد الدين محمدبن مولوي، جالل .11

.سخن: تهران ،كدكني شفيعي مقدمه و تفسير محمدرضا .غزليات شمس تبريزي(. 2133)ـــــــــــ .12

.انتشارات دانشگاه: تهران ،الزمان فروزانفر تصحيح بديع تبريزي،ديوان شمس (. 2112)ـــــــــــ .11

.توس: تهران ،(شعر و هنر)هفتاد سخن (. 2133)ناتل خانلري، پرويز .11

.زرين: تهران ،مجموعه اشعار نيما يوشيج(. 2131)نيما يوشيخ، علي اسفندياري .11

.اهم: تهران ،فنون بالغت و صناعات ادبي(. 2131)الدين همايي، جالل .11

«ابهام متن»و پيوند آن با «تأکيد مجاز»

ي اصفهانيمحمد خاقان وامير صالح معصومي

چکيده

يکي از شرايط به کارگرفتن مجاز همراه ساختن آن با . شناسي عربي است هاي زباني در زبان از مشهورترين پديده« مجاز»

. اي است که به صورت مجازي به کار رفته است قي از واژهوظيفة قرينه جلوگيري از برداشت معني حقي. است« قرينه»

معني هاي مهم در زبان عربي است که بر خالف قرينه غالبا براي جلوگيري از احتمال برداشت نيز يکي ديگر از ابزار« تأکيد»

با اين حال، برخي . ار بگيرداي مجازي بتواند مورد تأکيد قر رسد که واژه اين، منطقي به نظر نميشود؛ بنابر مجازي استفاده مي

در اين مقاله برآنيم تا با روشي . اند هايي نيز براي آن ذکر کرده و نمونه را جايز شمرده« تأکيد مجاز»ن شناسان مسلما از زبان

بر اساس . گيري فهم مخاطب توضيح دهيم تأثير آن را بر شکل رستي ديدگاه ايشان را بررسي کردهـ تحليلي، د وصفي

.در سنت زباني عربي باشد پذيرفتهاي تواند پديده اش مي منطقيهش، تأکيد مجاز بر خالف ظاهر غيري اين پژوها داده

بالغت، مجاز، حقيقت، تأکيد مجاز، ابهام: ها واژه کليد

مقدمه -1

و دستوريان مسلمان را به اين پديده از ديرباز توجه بالغيان . واژگان در يک زبان است ترين ابزارهاي توسعة يکي از مهم« مجاز»

هاي ديگري چون منطق و اصول فقه هم مورد خود جلب کرده و با اهميت فراواني که در فرايند فهم و تفسير متن دارد، در دانش

.مطالعه قرار گرفته است

ربي غالبا به عنوان شناسي ع در سنت زبان« تأکيد». است« تأکيد مجاز»لة شود، مسئ يکي از مسائلي که دربارة مجاز مطرح مي

ود و اينکه بخواهيم اين ابزار زباني را در کنار مجاز و ر ابزاري براي از بين بردن احتمال مجاز، و تثبيت معني حقيقي به کار مي

.رسد به نظر مي براي تقويت معني مجازي استفاده کنيم، عجيب

گيري فهم درست از آن تأثير فراوان شود و در شکل ر يک متن د تواند موجب پديد آمدن ابهام تأکيد مجاز عاملي است که مي

اصفهان، ايرانکتري زبان و ادبيات عربي، دانشگاه اصفهانددانشجوي ، amirsalehmasoomi@yahoo.com

(ول مکاتباتؤمس) ، اصفهان، ايراناصفهان، دانشگاه استاد گروه زبان و ادبيات عربي m.khaqani@fgn.ui.ac.ir

11/6/1313:تاريخ پذيرش 13/2/1313:تاريخ وصولCopyright © 2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشي -علمي)فنون ادبي

26-11ص، 1311بهار( 11پياپي) 1، شمارههشتمسال

1311بهار( 11پياپي)، 1، شمارههشتمسال ،فنون ادبي / 16

. کنند را انکار مي« تأکيد مجاز»دانسته و پديدة اي از تأکيد را ناشايست بگذارد؛ از اين رو، برخي از دانشمندان مسلمان چنين استفاده

هايي نيز براي آن ند که نمونهدان ن را جايز ميتنها آ نه (312 - 333ق )بن جني که برخي ديگر چون ابوالفتح عثماناما شگفت آن

. شمارند ميبر

ضروري به نظر « تأکيد مجاز»ة مسئلگذارد، پرداختن به با توجه به اين اختالف و تأثيري که در تفسير متون از خود به جاي مي

ايشان در اين باب بپردازيم و به رايآشناسان مسلمان، به توضيح سخنان زبان يم تا با بررسي ا در اين مقاله برآن. رسد مي

:هاي زير پاسخ گوييم پرسش

شود؟ موافقان و مخالفان اين پديده چه داليلي در اثبات يا رد آن ارائه شناسان چگونه ارزيابي مي تأکيد مجاز از ديدگاه زبان -1

اند؟ کرده

؟کردتوان تأکيد مجاز را با منطق زبان عربي سازگار چگونه مي -2

تأکيد مجاز با ابهام آفريني زباني و ادبي چيست؟ بطةرا -3

حاضر نخستين تالش در راستاي گردآوري تا آنجا که نويسندگان آگاهي دارند، تحقيقي در اين باره صورت نگرفته است و مقالة

آنگاه . گوييم سخن مي« تأکيد»و سپس از « مجاز»بنا بر عادت اصوليان، ابتدا از . آيد هاي آنها به شمار مي پيشينيان و تفسير ديدگاه يآرا

.بررسي خواهيم کرد« فهم متن»و « ابهام»ة مسئلآن را با رابطة ،در پايان پرداخته، « تأکيد مجاز»ة مسئلبه

مجاز و دامنة کاربرد آن در زبان -2

توان به تعريف ابوالفتح از ميان آنها ميهاي کالم، اصول فقه و بالغت شده است که در کتاب« مجاز»هاي متعددي از اصطالح تعريف

حقيقت لفظي است که به هنگام استعمال، در معني قراردادي و : اشاره کرد الخصائصنويسندة کتاب ( ق هـ312 – 333)جني بن عثمان

، «يروز يک مداد خريدمد»در جملة « مداد»به طور مثال، لفظ ؛(112/ 2: 1312ابن جني، )اصلي خود به کار رود، و مجاز، عکس آن است

؛ مجاز است« قدر محکم نوشت که مدادش شکست آن»حقيقت است چرا که در معني اصلي خود به کار رفته، اما همين کلمه در عبارت

. استفاده شده است« نوک مداد»اصلي، يعني چرا که در معني غير

آنچه جاي توجه دارد ديدگاه . شود شناسان ديده نمي ره اختالفي ميان زبانشمار بسياري از واژگان يک زبان، کاربرد مجازي دارند و در اين با

هاي مجازي از استعمال واژگان يک زبان، و نه تنها شمار زيادي از آنها، مجازند و شمار کاربرد بيشترکند که وي ادعا مي. خاص ابن جني است

ان بيشتر اين زب»: گويد وي در جاي ديگري مي(. 111/ 2: همان) «ت نه حقيقتبدان که بيشتر زبان با تأمل در آن، مجاز اس»: حقيقت بيشتر است

(.211/ 3: همان) «رود حقيقت به کار مي ندرت چيزي از آن بر اساس بر پاية مجاز جريان دارد و به

« عمرو نشست»و « زيد برخاست»: چون ست،ها و آن مانند همة فعل: داند رفته در يک زبان را مجاز مي کار هاي به براي نمونه، او همة فعل

داند؛ مي« جنس»وي سبب مجاز بودن افعال را داللت آنها بر معني (. 111/ 2: همان)« زمستان عقب نشست»و « تابستان آمد»و « بشر رفت»و

هاي و مصاديق قيام در زماناد کند و از آنجا که معني جنس، معنايي عام است و شامل همة افر داللت مي« قيام»بر جنس « قام»مثال فعل

زيرا اين کار به معني منحصر ساختن ؛توان يک فعل را به فاعلي خاص نسبت داد گردد، نمي گانه و همچنين قيام صادر از هر کس مي سه

شد، بايد بتوان معني حقيقي آن با« قام زيد»در عبارت « قام»به بيان ديگر، اگر مقصود از فعل . تمام افراد يک جنس به يک فاعل خاص است

زيرا است؛ ها مجاز رخ داده بايد گفت که در کاربرد همة فعل ،دانست و اين امري ناممکن است؛ از اين رو« قيام»را فاعل همة افراد « زيد»

. (111/ 2: همان)اعتبار معني حقيقي آنها ممکن نيست

ويژه در رو شده است، بايد گفت سخن وي به هايي هم روبه مخالفت با هرچند ديدگاه ابن جني دربارة شمار واژگان مجازي يک زبان

هاي ادبي حاصل از آن که ادبيات خاستگاه مجاز و استعاره است و کاربرد مجاز و گونه؛ چراتواند کاربرد بسيار داشته باشد متون ادبي مي

اي بر توان گفت ادبي بودن متن، خود قرينه البته مي. نندک به قدري فراوان است که شاعران گاه بدون ذکر قرينة لفظي از آن استفاده مي

11/ "ابهام متن"و پيوند آن با "تأکيد مجاز"

. کاربرد مجازي واژه است

. پردازيم سي پديدة تأکيد، اقسام آن و اغراض کاربرد از آن در زبان عربي ميرپس از اين توضيح مختصر، به بر

تأکيد در زبان عربي -3

از آنجا که شناخت . شود فضاي متن، معاني مختلفي از آنها برداشت مي هاي مختلفي دارد که بسته به تأکيد در زبان عربي گونه

: گوييم شرايط لفظي و معنايي تأکيد در بررسي موضوع مقاله نقش مهمي دارد، به اختصار در سه بخش از آن سخن مي

معاني و اغراض تأکيد . 1 -3

هاي نوشته شده در حوزة علم بالغت اي در کتاب ر پردامنهبه طو -شود تعبير مي« اغراض تأکيد»که گاه از آن به -معاني تأکيد

است؛ البته چنانکه خود « احوال مسند اليه»جايگاه سنتي اين بحث در ميان بالغيان بابي به نام . مورد بحث قرار گرفته است

خطيب :ک.ر)ر گوينده باشد هاي ديگر کالم نيز مد نظ تواند در بخش اند، اين اغراض اختصاصي به مسند اليه نداشته و مي گفته

(.121: تا.قزويني، بي

دفع -2تقرير، -1: کند براي تأکيد مسند اليه به چهار غرض اشاره مي مفتاحال تلخيصدر کتاب ( 131 - 666)خطيب قزويني

:مپردازي هاي چهارگانه مي در ادامه، به توضيح اين غرض(. 11: همان)عدم شمول -1سهو، -3توهم مجاز گويي،

دهد که وي چندان که گاه گوينده برآن است تا به اصطالح، حرف خود را براي مخاطب جا بيندازد زيرا احتمال مي: تقرير( الف

کند تا او براي اين کار از تأکيد استفاده مي. بايد به سخنش توجه نکرده، يا بخشي از آن را نشنيده، يا درست متوجه آن نشده است

(.221: 1121تفتازاني، )« زيد، زيد آمد»: گويد نچه او در نظر دارد، پنداشته نشود، مثال ميبدين وسيله چيزي جز آ

تأکيد »به چنين تکراري در دستور زبان عربي . آيد با تکرار لفظ به دست مي -شود هاي بالغيان فهميده مي چنانکه از مثال -اين معني

.گويند که توضيح آن خواهد آمد مي« لفظي

کند، حال آنکه او چنين مي دهد مخاطب از سخنش مفهومي مجازي برداشت آيد که گوينده احتمال گاه پيش مي :توهم مجازدفع ( ب

آيد، يعني مضمون کالم وي چنان است که ممکن است اين حالت معموال به خاطر درونماية سخن گوينده پديد مي. قصدي نداشته است

: براي نمونه اگر کسي بگويد ؛زي در سر داشته و قصد گفتن سخني مطابق با حقيقت نداشته استکند متکلم معنايي مجا مخاطب توهم

زيرا معموال پادشاهان خود از اين ؛غضب سلطان چنين کرده نه خود سلطانپندارد که شايد مير طب با خود ميمخا« سلطان گردن راهزني را زد»

ر اين هنگام، متکلم براي زدودن احتمال ارادة معني مجازي و از ميان برداشتن توهم مخاطب، از د. دهند کنند و تنها فرمان آن را مي کارها نمي

(.221: 1121تفتازاني، : ک.ر)« گردن آن راهزن را زد خودسلطان »: گويد برد و مي عنصر تأکيد بهره مي

يعني زدودن احتمال -استفاده از تأکيد نيز با اين قصد آيد و همچنين بيشتر موارد اين کار مهمترين غرض استفاده از تأکيد به شمار مي

با اشاره به اين کارکرد تأکيد، فراواني آن را برآيندي از گستردگي دامنة مجاز و پيامد چيرگي الخصائصابن جني در . گيرد صورت مي -مجاز

(.111 / 2: 1312ابن جني، )داند سامد باالي مجاز مياي از ب او اختصاص يافتن بابي جداگانه براي تأکيد را نشانه. داند آن بر حقيقت مي

آنکه خطر برداشت مجازي آنها را تهديد کند، توانستند بدون استفاده از عنصر تأکيد و بي ها مي ها و عبارت از ديد وي، چنانچه واژه

(. 113/ 2: همان)شد معني حقيقي خودشان را برسانند، ديگر نيازي به اين پديدة زباني احساس نمي

اند، تأکيد چندان قدرتمند نيست که بتواند احتمال معني مجازي را به طور کلي از البته، چنانکه برخي از دستوريان اشاره کرده

شود اين است دليلي که براي اين ادعا ارائه مي. تواند آن را از احتمالي قريب به احتمالي بعيد تبديل کند ميان بردارد بلکه تنها مي

؛ (33: 11حجر، ) کلهم أجمعون ةمآلئکال فسجد: در آية« أجمعون»آيد، مانند کلمة ه در عربي گاه چند لفظ تأکيد در پي هم ميک

توانست احتمال مجاز را به کلي از مي( کلهم)حال، چنانچه تأکيد نخست (. فوالدوند) يکسره سجده کردند يپس فرشتگان همگ

(.111/ 1 :1121؛ زرکشي، 131/ 1 :1111صبان، :ک.ر)نبود ( اجمعون)ر نيازي به تأکيد دوم بين ببرد ديگ

1311بهار( 11پياپي)، 1، شمارههشتمسال ،فنون ادبي / 11

اي را به جاي کلمة ديگر، يا مفهومي را به جاي دقتي کلمه شايد مخاطب بپندارد که گوينده به اشتباه يا از سر بي: دفع توهم سهو( ج

زيد، »: گويد مثال مي. کند م از تأکيد براي دور کردن اين اتهام از خود استفاده ميدر چنين موقعيتي، متکل. مفهوم ديگر به کار برده است

را از روي سهو بر زبان رانده « زيد»بوده و گوينده نام « عمرو»اين تأکيد براي آن است که گمان نرود شخصي که آمده . «زيد به نزدم آمد

(.221 :1121تفتازاني، :ک.ر)است

دهد که ولي احتمال مي ،ارادة عموم کند ،لفظي عام با به کار بردنگاه متکلم بر آن است تا در سخن خويش :دفع توهم عدم شمول( د

: دشنونده در فهم کالم وي به خطا رود و به نادرست بپندارد که مراد او تنها بعضي از افراد عام بوده نه همة آنها؛ مانند اينکه کسي بگوي

دهد مخاطب از سخن وي چنين برداشت کند که اما احتمال ،اين باشد که تمامي آنها از بين رفتندو مقصودش « لشکريان کشته شدند»

رفتن زيرا از بين ؛اند و گوينده فقط براي مبالغه چنين سخن گفته است اند و برخي از ايشان زنده مانده تنها تعداد زيادي از آنها کشته شده

کند و اين هنگام، گوينده براي زدودن اين پندار نادرست مخاطب از تأکيد استفاده مي در. معمول استهمة افراد يک سپاه کمي غير

(.1123:211سکاکي، :ک.ر)« تک تکشان کشته شدند/ شان لشکريان همه»: گويد مي

هاي تأکيد گونه. 2 -3

، حروف جر زائد، نون تأکيد، «قد»، «إن»واتي چون کند؛ از افزودن اد گيري عنصر تأکيد استفاده ميکار هاي گوناگوني در به عربي از روش زبان

در اين ميان، نحويان به دو گونه از . هاي مختلف حصر و قصر و ضمير فصل به بافت نخستين جمله گرفته، تا استفاده از قسم و اسلوب

. تأکيد در باب مفعول مطلق -2تأکيد در باب توابع، -1: دهند تأکيد اهميت بيشتري مي

د در باب توابعتأکي( الف

: شود تقسيم مي« تأکيد معنوي»و « تأکيد لفظي»تأکيد در اين باب خود به دو نوع

: در آية« هيهات»، يا مانند کلمة «زيدجاء زيد »در جملة « زيد»آيد، مانند کلمة تأکيد لفظي با تکرار يک واژه به دست مي

لما توعدون هيهاتهيهات ( ،36: 23مؤمنون .)کال»و « جميع»، «کل»، «عين»، «نفس»هايي چون تأکيد معنوي با استفاده از واژه »

جاء »در جملة « نفسه»؛ ، يا (33: 11حجر، ) أجمعون کلهم ةمآلئکال فسجد: در آية« کلهم»گيرد، مانند عبارت انجام مي« کلتا»يا

(.3/112: تا.سيوطي، بي :ک.ر)« کالهماجاءنى الرجالن »در جملة «کالهما»، يا لفظ «نفسهزيد

تأکيد در باب مفعول مطلق( ب

رفته در کار مطلق، مصدر منصوبي از جنس فعل بهمفعول . است« مفعول مطلق»هاي تأکيد در زبان عربي استفاده از يکي ديگر از روش

« ضرب»که صدور فعل « زدم او را زدني: ضرباضربته »در عبارت « ضربا»لمة کند؛ مانند ک عبارت است و وقوع يا صدور آن را تأکيد مي

(. 1/211 :1116استرآبادي، :ک.ر)کند از فاعل را تأکيد مي

که نوعي تکرار لفظ مؤکد ؛ چرابايد آن را نوعي تأکيد لفظي به شمار آورد ،آيد به شمار نمي« توابع»اين نوع تأکيد هرچند از

.، براي مفعول مطلق هم کاربرد دارداست هايي که براي تأکيد لفظي در نظر گرفته شده ن رو، تمامي کاربرداز اي. است

تأکيد در اغراض چهارگانه هاي کاربرد گونه. 3 -3

به عبارت ديگر، براي . ددار« تأکيد معنوي»و « تأکيد لفظي»هر يک از اغراض يادشده در قسمت پيش رابطة خاصي با دو گونة

توان در سه بخش شيوة استفاده از تأکيد را مي. کنيم، توجه داشته باشيم ست يافتن به هر کدام بايد به نوع تأکيدي که استفاده ميد

:خالصه کرد

في البته در اين باره اختال(. 311/ 2: 1116استرآبادي، )آيد تنها با استفاده از تأکيد لفظي به دست مي« دفع توهم سهو»و « تقرير» :الف

(.226 :1121؛ تفتازاني، 311/ 2 :1116استرآبادي، :ک.ر) شود که توضيح آن ارتباطي با مقالة حاضر ندارد هم ديده مي

زيرا تأکيد لفظي ؛(311/ 2 :1116استرآبادي، )آيد به دست مي« کال»و « کل»تنها با تأکيد معنوي و الفاظ آن چون « دفع توهم شمول»: ب

11/ "ابهام متن"و پيوند آن با "تأکيد مجاز"

تواند تغييري در مدلول آن بدهد؛ يعني اگر لفظ نخست در معني مجازي به کار رفته باشد، تأکيد ؤکد نيست و نميچيزي جز تکرار لفظ م

بخشي از « سربازان»باز احتمال دارد که مقصود از « سربازان، سربازان آمدند»: کند؛ بنا بر اين، اگر بگوييم لفظي نيز همان معني را تکرار مي

.توان چنين احتمالي داد ديگر نمي« آمدند شان همهسربازان »: وييمآنها باشد، اما وقتي بگ

شود در آنجا که احتمال مجاز در نسبت فعل به فاعل باشد، گاه با تأکيد لفظي و گاه با تأکيد معنوي حاصل مي« دفع توهم مجاز» :ج

نه خود او، که يکي « سلطان»حتمال داشته باشد مقصود از و ا« زن را زد سلطان گردن راه»: ؛ مانند اينکه بگوييم(2/311 :1116استرآبادي، )

.«زن را زد گردن راه خودشسلطان »يا « زن را زد سلطان، سلطان گردن راه»: توان گفت براي زدودن اين احتمال مي. از غالمانش باشد

رود، نه براي زدودن توهم ار به کتواند براي تقرير معني و دفع توهم سهو شده، مفعول مطلق تنها ميبا توجه به مطالب ياد

دفع توهم مجاز در نسبت »و « دفع توهم سهو»، «تقرير»که اشاره شد، تأکيد لفظي تنها براي شمول و توهم مجاز؛ زيرا چنان عدم

اين . داردکند و کاري به نسبت ميان آن با فاعل ن آيد و مفعول مطلق تنها خود مادة فعل را تأکيد مي به کار مي« بين فعل و فاعل

.نتيجه در بخش آينده به کار خواهد آمد

مجاز و تأکيد -4

ع احتمال تجوز و رفع احتمال هاي پيشين گذشت، دانستيم که يکي از اغراض مهم استفاده از تأکيد در زبان، رف از آنچه در بخش

اي که دهد، به گونه زبان را تشکيل مي رفته در يککار اي از واژگان به همچنين دانستيم که مجاز بخش گسترده. شمول است عدم

. ويژه در ادبيات که خاستگاه کاربردهاي استعاري و مجازي است شود، به حقيقت از مجاز دشوار مي گاه شناخت

اي با معني مجازي را تأکيد کرد؟ آيا اين کار با توان بر خالف اغراض تأکيد، واژه آيا مي: شود اکنون چند پرسش مطرح مي

زند؟ به نمايد؟ آيا چنين تأکيدي به ابهام متن دامن نمي ز استعمال تأکيد که زدودن احتمال مجازگويي است، متناقض نميهدف ا

هاي کاربرد لفظ در بهتر است ابتدا دربارة گونه ،اما براي پاسخ به دو سؤال نخست ،پرسش سوم در بخش آينده پاسخ خواهيم داد

. ة تأکيد مجاز بپردازيممسئلآن به بررسي متن توضيح مختصري بدهيم و پس از

هاي کاربرد واژه در متن گونه. 1 -4

کلماتي هستند که احتمال برداشت معني حقيقي و گونة نخست: روند، از سه گونه خارج نيستند واژگاني که در يک متن به کار مي

نيز واژگاني هستند که تنها گونة سوم. شود ز آنها برداشت ميواژگاني هستند که تنها معني حقيقي ا گونة دوم. مجازي از آنها وجود دارد

:کنيم گوناگوني دارند که جداگانه به آنها اشاره مي آرايدستوريان دربارة هر يک از موارد يادشده . شود معني مجازي از آنها برداشت مي

ه متکلم از کاربرد يک لفظ، معني مجازي چنانچ :واژگاني که احتمال برداشت معني حقيقي و مجازي از آنها وجود دارد( الف

اما ،در برابر، اگر مقصود وي حقيقت باشد. آن را اراده کند اما آن لفظ محتمل معني حقيقي نيز باشد، بايد از قرينه استفاده کند

يد، شناساندن معني زيرا غرض بنيادي تأک ؛احتمال برداشت مجازي وجود داشته باشد، به طور حتم بايد از عنصر تأکيد استفاده کند

. شود شناسان مسلمان ديده نمي در اين باره هيچ گونه اختالفي ميان زبان. حقيقي و زدودن احتمال مجاز است

اي است که مجاز از يک لفظ نيازمند قرينه همان گونه که ارادة :توان از آنها برداشت معني حقيقي کرد واژگاني که تنها مي( ب

شود که با در نظر اي يافت مي آيد که در يک عبارت قرينه شود، گاه پيش مي بر معني حقيقي ناممکن مي با توجه به آن، حمل لفظ

توان آن را بر معني حقيقي حمل اي که تنها مي به گونه ؛گردد گرفتن آن، احتمال هرگونه برداشت مجازي از يک لفظ ناممکن مي

. کرد

محتمل مجاز نيست و « آن دو مرد با يکديگر به ستيزه پرداختند: رجالنال ختصما»در عبارت « الرجالن»براي نمونه، کلمة

در عربي نيازمند « ستيزه کرد: اختصم»زيرا فعل ؛توان احتمال داد که مقصود از اين کلمة مثتي، تنها يک مرد بوده، نه دو مرد نمي

1311بهار( 11پياپي)، 1، شمارههشتمسال ،فنون ادبي / 23

آن مرد تنهايي به ستيزه : رجل وحدهال اختصم»: بگوييمدو طرف است و معني ندارد آن را با فاعلي يک سويه به کار برده مثال

« الرجالن»اي است که با وجود آن، احتمال برداشت مجازي از کلمة در اين عبارت قرينه« اختصم»بنابراين، فعل . «پرداخت

شمول در آن احتمال عدمکه « به ستيز پرداختندآن مردان با يکديگر : قومال اختصم»در جملة « القوم »بر خالف کلمة . رود نمي

. اند نه همة آنها رود بدين گونه که گمان کنيم تنها برخي از ايشان با يکديگر نزاع کرده مي

در عبارت « الرجالن»اي مانند اکنون، از آنجا که غرض از تأکيد زدودن احتمال برداشت مجازي از يک لفظ است، چنانچه واژه

هر آن دو مرد : کالهمارجالن ال اختصم»: توان آن را تأکيد کرد و مثال گفت اشته باشد، آيا ميياد شده، گنجايش معني مجازي را ند

فايده است؟ معني و بي ، يا چنين کاري بي«با يکديگر به ستيزه پرداختند دوشان

جمهور : کند شاره ميبه دو فتواي مختلف از دستوريان در اين باره ا االرتشافدر کتاب خود (111 - 611)ابوحيان اندلسي

و ابوعلي فارسي (231 - 111)موافق چنين تأکيدي هستند و در مقابل، نحوياني چون فراء (216 - 213)نحويان از جمله مبرد

(.1111/ 1 :1111ابوحيان، )نيز هر دو قول نقل شده است (113 -333)از اخفش . مخالف آن (311 - 211)

همگي بر ممنوعيت کاربرد چنين تأکيدي اتفاق نظر دارند و آن را مخالف شرط استفاده از تأکيد معنوي رسد نحويان متأخر به نظر مي

ن ساخت؛ بايست دال بر چند جزء يا فرد باشد تا بتوان احتمال مجاز و عدم شمول را متوجه آ که از نظر آنها کلمة مؤکد مي؛ چرادانند مي

در مثال پيشين دال بر افراد متعدد باشد ولي نتوان « الرجالن»افراد متعدد داللت نکند، و اگر مانند بر« زيد»اي مانند اين، چنانچه کلمهبنابر

افزون بر اين دليل منطقي، . فايده است که وجود آنها در جمله بي؛ چراشود برخي از آنها را اراده کرد، کاربرد واژگان تأکيد هم ممنوع مي

:ک.ر)چنين عباراتي از عرب شنيده نشده و استعمال آن مخالف سماع است : تأکيد وجود دارد يک دليل نقلي نيز بر ممنوعيت کاربرد

(.311/ 2 :1116استرآبادي،

پذيري اين گونه از واژگان موضوع اصلي سخن ما در اين تأکيد :توان از آنها معني مجازي برداشت کرد واژگاني که تنها مي( ج

رود که احتمال مجازگويي آيد که تأکيد تنها بايد در جايي به کار يش گفتيم، چنين به دست مياز آنچه دربارة دو گونة پ. بخش است

گاه که به بيان ديگر، آن. فايده خواهد بود در ميان باشد و چنانچه به هر دليل اين احتمال منتفي شود، استفاده از تأکيد نيز حشو و بي

. رود، استفاده از تأکيد هم بيهوده خواهد بود در آن نمي مقصود گوينده کامال آشکار است و احتمال مجاز

که اگر ؛چرااي بر کاربرد گستردة مجاز در اين زبان است جني کاربرد تأکيد در زبان عربي، خود نشانه يشتر نيز اشاره شد که از ديد ابنپ

. ديگر نيازي به استفاده از اين عنصر زباني نبودتوانستند بدون اين عنصر در معني حقيقي خودشان به کار گرفته شوند، الفاظ مي

امکان يا امتناع : تأکيد مجاز. 2 -4

آيد، اين است که وجود واژگان تأکيد در يک جمله يا عبارت نشانة اي که با در نظر گرفتن اين مقدمات به دست مي نتيجة منطقي

اي بر اين، تأکيد را بايد قرينهمالي از تأکيد استفاه کرده؛ بنابرتاحتمال برداشت مجازي است و گوينده در اصل براي زدودن چنين اح

. ارادة معني حقيقي از سوي متکلم دانست و از اين رو، چنانچه لفظي به همراه تأکيد به کار رود، بايد آن را حمل بر معني حقيقي کنيم

دهندة ارادة معني اي به همراه دارد که نشان قرينهپيوسته زيرا مجاز ؛بايد گفت که کاربرد تأکيد به همراه مجاز ايراد منطقي دارد

مجازي از سوي متکلم است و تأکيد هم قرينة حقيقت است، پس جمع بين قرينة حقيقت و قرينة مجاز، به جمع ميان دو پديدة

.آيد نيز به شمار ميافزون بر اين، استفاده از تأکيد در کنار مجاز به نوعي نفي غرض از کاربرد آن . انجامد متضاد مي

چيزي جز تکرار –چنانکه پيشتر گفتيم -زيرا تأکيد لفظي ؛رسد که بايد حکم تأکيد لفظي را از حکم تأکيد معنوي جدا کنيم البته به نظر مي

، اين وجود با .رگيري آن دفع توهم مجاز استدهد؛ بر خالف تأکيد معنوي که غرض اصلي از به کا واژه نيست و تغييري در مدلول آن نمي

بر آن است که اگر (216 - 213)براي نمونه، ابن قتيبه اند؛ يد لفظي را نيز ممنوع دانستهتأک برخي از متکلمان و اصوليان تأکيد مجاز به شيوة

لق به کار رفت، بايد توان آن را با مفعول مطلق يا تکرار لفظي تأکيد کرد و چنانچه فعلي با مفعول مط فعلي در معني مجازي استفاده شد، نمي

(.11 :1121ابن قتيبه، )اش حمل نمود آن را بر معني حقيقي

21/ "ابهام متن"و پيوند آن با "تأکيد مجاز"

پندارند که غرض از تأکيد همانا دفع توهم مجاز، تقرير مي -لفظي و معنوي بدون تفکيک ميان دو گونة -طرفداران اين نظريه

اش تأکيد کرديم، خود سبب برداشت در معني مجازياي را معني حقيقي و رفع شک و ترديد از معني کالم است و چنانچه کلمه

ويژه خداوند متعال قبيح است و مخالف حکمت شمرده اين کار براي گويندة عاقل و به. ايم نادرست مخاطب از کالم شده

. اي بر ارادة معني حقيقي از فعل دانست شود؛ از اين رو، بايد کاربرد تأکيد را قرينه مي

از وي نقل شده که در . باشد (211-233)يحيي ملقب به ثعلب بن ر نظر در اين باره از ابوالعباس احمدترين اظها شايد کهن

: ، چنين گفته است(پاينده)ي سخن گفت سخن گفتن يو خدا با موس؛ (161: 1نساء، ) تکليما يله موسال وکلم: تفسير آية

که خداوند حقيقتا به ]آنچه ما گفتيم [: دو تفسير را داشت]بدون مفعول مطلق آمده بود، احتمال « موسي اهلل کلم»اگر جملة ، اما پس از آنکه 1[که خداوند تنها خلق صوت کرده نه اينکه حقيقتا سخن گفته باشد]و آنچه معتزله گفتند [ سخن آمده است

و تنها يک برداشت باقي ]ه بود، خارج شد و احتمال دو برداشت از بين رفت نيز آمد، شکي که به جمله راه يافت« تکليما»کلمة

تأکيد [ زيرا]شود، جايز نيست که کاربرد آن لغو باشد، هنگامي که کالم تأکيد مي: گويد و عرب مي[. ماند، که همان نظر ما باشد (.« م ل ک»مادة : م2331ري، ازه)شود براي از بين بردن شک در کالم وارد مي[ مفعول مطلق] = توسط مصدر

با توجه به اين ديدگاه، بايد کاربرد تأکيد (. 111/ 1122:3ابوحيان، )نحوياني چون ابوحيان اندلسي نيز هوادار اين ديدگاه هستند

ار لفظ موکد بدون کارگيري تأکيد لفظي که تنها تکر ؛ زيرا وقتي از بهمجاز به شيوة تأکيد معنوي را نيز به طريق اولي ممنوع بدانيم

.بايست استفاده از تأکيد معنوي را هم به طور حتم نادرست بشماريم شويم، مي تغيير در مدلول آن است، منع مي

وي همة مفعول . کند هايي نيز ذکر مي او تأکيد مجاز را جايز دانسته و براي آن نمونه. در برابر اين گروه، ابن جني قرار دارد

ها ها مجاز هستند، و وقتي همة فعل از ديد او همة فعل -چنان که گذشت –زيرا ؛داند ا مصداقي از تأکيد مجاز ميهاي تأکيدي ر مطلق

(. 116/ 2 :1312ابن جني، )روند نيز مجاز هستند هايي که به عنوان مفعول مطلق آنها به کار مي مجاز باشند، خود به خود مصدر

زيرا تأکيد فعل با مفعول ؛شود اشت، مفعول مطلق آن نيز بر پاية همان معني مجازي ساخته ميبنابراين، اگر فعلي معني مجازي د

يعني چنانچه فعل در معني حقيقي دهد؛ ماهيت معنايي فعل را تغيير تواند مطلق از جنس تأکيد لفظي است و اين نوع از تأکيد نمي

کند، و اگر فعل در معني مجازي به کار رفته بود، مفعول مطلق معني به کار رفته بود، مفعول مطلق معني حقيقي آن را تأکيد مي

: ، چنين گفته استالتحرير والتنويردر تفسير خود، (1313 - 1216)عاشور بن محمد. کند مجازي آن را تأکيد مي

و از آن رفع احتمال مجاز قصد « إن» و« قد»گردد، مانند و تحقيق آن باز مي[ ميان فعل و فاعل]و تأکيد با مفعول مطلق به تأکيد نسبت ابن عاشور، )ندارند کند که جز کاربرد مجازي، کاربرد ديگري هايي را تأکيد مي از اين رو، عرب با مفعول مطلق، فعل. شود نمي

(.31/ 6: م1111ي است و فقط براي تأکيد مادة رسد اين است که چون تأکيد مفعول مطلق از جنس تأکيد لفظ تر به نظر مي به هر روي، آنچه درست

اين، مانعي هم ن را دفع احتمال مجاز دانست؛ بنابرتوان غرض از کاربرد آ رود، ديگر نمي به کار مي -نه نسبت ميان آن و فاعل -فعل

ر حقيقت بودن اي ب اند، کاربرد آن ديگر قرينه براي همراه ساختن آن با مجاز وجود ندارد و بر خالف آنچه ابن قتيبه و ديگران گفته

:به خوبي اين نکته را متذکر شده است محيطال البحردر (111 - 111)زرکشي . آيد فعل به شمار نمي

پس هنگامي که . از فاعل را[ احتمال مجاز]کند، نه مجاز از خود فعل را بر طرف مي[ احتمال]تأکيد به وسيلة مفعول مطلق تنها ... اکنون اگر . «زيد ايستاد، زيد ايستاد: قام زيد، قام زيد»: ، اصل اين جمله چنين بوده«يستاد ايستادنيزيد ا: قام زيد قياما»: گويي مي

[ «زيد خودش ايستاد: قام زيد نفسه»: گويي و چنين مي]آوري را در کالم خود مي« نفس»بخواهي فاعل را تأکيد کني، کلمة (.111/ 1 :1121زرکشي، )

. تأکيد لفظي مجاز، تأکيد معنوي آن را نيز ممنوع بدانيم کارگيري بهتوان با استناد به ممنوعيت يديگر نم با توجه به اين نکته،

زيرا اشکال منطقي استفاده از تأکيد معنوي در کنار مجاز همچنان باقي ؛البته اين سخن به معني تجويز چنين تأکيدي هم نيست

1311بهار( 11پياپي)، 1، شمارههشتمسال ،فنون ادبي / 22

. ر منع آن بوداست و آنچه از بين رفت تنها روش دستوريان د

هاي نحوي، در کتابو وج جستبا . يا خيراست شناسان مسلمان کسي تأکيد معنوي مجاز را جايز دانسته اکنون بايد ديد آيا از ميان زبان

قالب مفعول وي افزون بر جايز دانستن تأکيد لفظي مجاز در . جنيبن ابوالفتح عثمان: خوريم ميبه يک نام بر... کالمي، تفسيري واصولي،

اين ارتباط تنگاتنگ . داند اي را پيوستگي فراوان مجاز با حقيقت مي او سبب چنين پديده. 2مطلق، تأکيد معنوي مجاز را نيز جايز دانسته است

: رود کار ميتا جايي ادامه دارد که مرز ميان حقيقت و مجاز از بين رفته، و ابزاري مانند تأکيد که مختص به حقيقت است براي مجاز نيز به

کند، تو را بر پيوستن مجاز به حقيقت نزد ايشان، و رفتن مجاز کند، مجاز را نيز تأکيد مي اينکه عرب همان گونه که حقيقت را تأکيد مي : سازد، و آن مانند سخن فرزدق است به همان راه حقيقت آگاه مي

عشية سال المربدان کالهما

3صوارمال وفسحابة موت بالسي

را اراده کرده و آن را « مربد»شاعر تنها يک . «در شبي که دو بازار مربد، هردوشان، ابر مرگ را با شمشيرهاي بران به حرکت درانداختند»يز است که و جا. ، آن را تأکيد کرده است«مربدان»سپس با وجود مجاز بودن . به خاطر اتصال بازار کناريش بدان، مجازا تثنيه بسته است

. (113/ 2 :1312ابن جني، )[ و بدين سبب آن را تثنيه کرده است]ناميده باشد « مربد»شاعر هر يک از دو طرف بازار را هاي ادبي جو در کتابو در زبان عربي کاري شناخته شده و رايج است و با جست -هاي مکان ويژه تثنيه اسم به -تثنيه مجازي کلمات مفرد

در بيتي که مورد استشهاد ابن جني است، با اينکه مقصود شاعر از (. 3/6 :1316زرکشي، :ک.ر)هايي از آن نيز به دست آورد نهتوان نمو مي

تأکيد که در سنت . تأکيد کرده است« کال»بوده، بر خالف عرف زبان عربي، مثني بودن آن را با کلمة « مربد»ساخت مفرد آن يعني « مربدان»

شد، راه ديگري پيموده و براي ايجاد توهم معني حقيقي به کار براي دفع احتمال مجاز و تقويت معني حقيقي استفاده ميشناسي عربي زبان

توان استفاده از عنصر تأکيد را در کنار با اين وضعيت، آيا مي. ايهام حقيقت: بايد گفت تأکيد، اين بار کارکرد ديگري يافته است. رفته است

مجاز درست دانست؟

براي جايز دانستن . توان مجاز را با تأکيد معنوي نيز تأکيد کرد به اعتقاد ما ديدگاه ابن جني در باب تأکيد مجاز، ديدگاه درستي است و مي

جاز به کاربرد تأکيد معنوي به همراه م: اشکال منطقي -1: اي بايد به دو اشکال اساسي که پيشتر هم بدان اشاره کرديم، پاسخ گوييم چنين پديده

چنين : اشکال نقلي -2. زيرا غرض از تأکيد، دفع احتمال تجوز است و همراه ساختن آن با مجاز، نفي غرض است ؛شود تناقض منتهي مي

.چيزي از عرب شنيده نشده است

توان آنها را نمي ،ها هرچند زياد نيستند ن نمونهاي. 1هايي در زبان عربي دارد تأکيد مجاز نمونه: پاسخ به اشکال دوم آسان است

.اند ها را نادرست نشمرده شناسان مخالف با پديدة تأکيد مجاز هم اين نمونه در نظر نگرفت و زبان

ها در اين گريزي وجود اين گونه منطق شود و هايي در زبان عربي ديده مي چنين تناقض: اما در پاسخ به اشکال نخست بايد بگوييم

تأکيد »براي فهميدن منطق . گيرند هاي زباني منطق خود را دارند و کمتر در قالب منطق ارسطويي جاي مي پديده. زبان چيز شگفتي نيست

.بيندازيم« استعارة مرشحه»کافي است نگاهي به « مجاز

مستعار « شير» ، واژة«شيري ديدم که سالح پوشيده بود»مثال در جملة . قرينه -2مستعار، -1: در يک استعاره دو رکن اصلي وجود دارد

وظيفة . حيوان درنده نيست که مردي شجاع است« شير»فهماند که مقصود از اين قرينه مي. قرينة استعاره است« سالح پوشيدن»و عبارت

قرينه اين است که ذهن مخاطب را از معني حقيقي مستعار دور کرده و آن را به معني استعاري که مقصود گوينده است، نزديک کند؛ بنا

.اين، منطقي نيست پس از آوردن قرينه، لفظي بياوريم که اين برداشت درست را برهم بزند بر

خالف قرينه، ذهن مخاطب را دوباره به معني رود که بر هايي به کار مي عبارت «قرينه+ مستعار »بينيم که گاه پس از ترکيب اما مي

آيد که يک حيوان درنده نيست، لفظي مي« شير»ه مخاطب فهماند که مقصود از سازد، يعني پس از اينکه قرينه ب حقيقي مستعار نزديک مي

رفته، و که سالح پوشيده، يالش در هم فرو شيري ديدم»: شود همان حيوان درنده است؛ مثال گفته مي« شير»گويد مقصود از به او مي

23/ "ابهام متن"و پيوند آن با "تأکيد مجاز"

. «هايش کوتاه نشده بود چنگال

تنها چنين ، ولي بالغيان نهشود باعث سردرگمي مخاطب در فهم مقصود متکلم ميکه ؛ چرارسد اين کار منطقي به نظر نمي

بر آن « استعارة مرشحه»نام کنند واترين انواع استعاره معرفي ميشمارند که آن را يکي از زيباترين و شي چيزي را نادرست نمي

سي تشبيه، برتر از ديگر انواع استعاره دانسته شده است اين گونه استعاره به سبب دربرداشتن عنصر مبالغه و داللت بر تنا. نهند مي

(. 212: م1111خطيب قزويني، :ک.ر)

اکنون اگر مثالي را که ابن جني بدان . ترشيح -3قرينه، -2مستعار، -1: شناسايي است ک استعارة مرشحه سه رکن مهم قابلدر ي

آگاهي مخاطب به : قرينة مجاز -2، «المربدان»: واژة مجاز -1: يابيم ، تحليل کنيم، همين سه بخش را در آن مياست استشهاد کرده

که در اصل براي لفظ مثناي حقيقي به « کال»کلمة : ترشيح مجاز -3در بصره وجود داشته است، « مربد»اينکه تنها يک بازار به نام

.رود کار مي

چنين به ،در پايان اين بخش. با اين توضيح تأکيد مجاز را نيز جايز بدانيم به حساب آوريم و« ترشيح»توانيم تأکيد معنوي را مي ،ايننابرب

به عنوان ،توان آن را در دستگاه زبان عربي با سنت بالغت عربي سازگاري دارد و مي« تأکيد مجاز»آيد که ديدگاه ابن جني در زمينه دست مي

.توجيه، پذيرفت اي قابل ديدهپ

تأکيد مجاز و ابهام متن -5

انجامد؟ با آيا تأکيد مجاز به ابهام متن نمي: يم تا به پرسشي که در ابتداي بخش پيش مطرح شد، پاسخ گوييما ر اين بخش برآند

آنچه در فرايند تأکيد . خير، ابهام پايدار و ثابتي در ميان نيست: توان به اين پرسش پاسخ داد در نظر گرفتن سخناني که گذشت، مي

شت که ابايد به اين نکته دقت د. رود ابهام بدوي و ابتدايي است که با توجه به قواعد زبان عربي از بين ميآيد يک مجاز پديد مي

به بيان . تواند با قدرت قرينة صارفه برابري کند کند اما هرگز نمي تنها کمي فهم متن را پيچيده مي« ترشيح مجاز»تأکيد در نقش

. يد، ترجيح با قرينه استديگر، در تعارض ميان قرينة مجاز و تأک

تواند احتمال تجوز را به طور رود، نمي افزون بر اين، دانستيم که عنصر تأکيد در جايي که ارادة مجاز نشده است و فقط گمان آن مي

اه قرينة گمان در جايي که مجاز به همر کند؛ پس بي کلي رفع کند بلکه تنها آن را از احتمالي قريب به احتمالي بعيد تبديل مي

تواند را بر عهده دارد و نمي« ترشيح»ين حالت، نقش تأکيد در بهتر. اش حضور دارد، نخواهد توانست با قدرت آن برابري کند هميشگي

م و توانيم بر آن خرده بگيري شود، باز هم نمي البته، چنانچه بپذيريم که تأکيد مجاز سبب ابهام در متن مي .اي وارد کند در فهم مخاطب خدشه

ابهامي است، سخن به اگر بگوييم زبان عربي زبان پر. تچرا که اين پديده، تنها مصداق ابهام در زبان عربي نيس ؛استفاده از آن را ممنوع کنيم

. ايم گزاف نگفته

توان غت ميهاي بال جويي ساده در کتابو با جست. آميز و پيچيده است ابهاماش زباني سراسر ويژه در گونة ادبي اين زبان به

هاي هايي که امر نيستند، نهي امر ،ي که خبر نيستندهايخبارا: مند را در اين زبان يافت هاي بسياري از ابهام سازمان يافته و قاعده نمونه

، و ادوات حصري که براي حصر نيستنددهند، دهند، ادوات تمني که معني ترجي مي که نهي نيستند، ادوات ترجي که معني تمني مي

همين نکات است که فهم اين زبان را دشوار کرده . هاي بسيار ديگر شان، معني مثبتي دارند؛ و نمونه هايي که بر خالف ظاهر منفي نايهک

.و شناخت ظرايف آن را حتي براي گويشورانش پيچيده ساخته است

ويژه که تعدادي از رست از متن دخالت داشته باشد، بهادتواند بيشتر از تأکيد مجاز در پيدايش فهم ن هر يک از اين موارد به تنهايي مي

آفريني باشد، تأکيد مجاز اين، اگر سخن از کنار گذاشتن يک گونة زباني به خاطر ابهامبنابر. ي نسبت به تأکيد مجاز دارندآنها بسامد باالتر

اي ناپسند نيست که يکي از صنايع بديعي نيز به شمار افزون بر اين، ابهام در بالغت عربي نه تنها پديده .از آخرين موارد خواهد بود

: کند ، آن را چنين تعريف ميتحبيرال تحريردر (611 - 111)صبع مصري اإل ابن ابي. آيد مي

1311بهار( 11پياپي)، 1، شمارههشتمسال ،فنون ادبي / 21

هيچ يک از اين دو معني بر ديگري برتري ندارند و متکلم در سخن . ابهام آن است که گوينده سخني بگويد که محتمل دو معني متضاد باشد

، او پوشيده ساختن و ابهام امر را در اين دو معني قصد [بر عکس]آورد که به وسيلة آن شناخت به دست آيد بلکه ويش چيزي نميخ (.1،116ج : 1313صبع، اإل ابن ابي)کند مي

مخالف يکديگر است؛ آيد، اقدام آگاهانة متکلم براي ايجاد ابهام ميان دو معني متضاد و آنچه در اين تعريف آشکارا به چشم مي

اين کار چنانچه با عنصر آگاهي مخاطب درآميزد، مشکلي در فهم وي . ستخوبي پيدا به« تأکيد مجاز»پاي آن در پديدة چيزي که رد

پيشتر ديديم که . هاي نادرست منتهي شود ولي طبيعي است که اگر با غفلت او مواجه شود، به برداشت ،آورد از متن به وجود نمي

.متکلمان چگونه به صرف وجود تأکيد در جمله، لفظ مؤکد را بر معني حقيقي حمل کرده بودند برخي از

آميز و خالف سنت دايندة احتمال مجاز، کاري مبالغهاي از معني حقيقي و يگانه ز بايد گفت چشم دوختن به تأکيد به عنوان نشانه

هاي ديگري از کاربرد وارانة تأکيد را به دست آورد، مانند چيزي که در نمونهتوان ، مي«تأکيد مجاز»زيرا افزون بر ؛زبان عربي است

. وجود دارد ذمال ح بما يشبهدمال تأکيدباب

براي نمونه، . زند آيد و تمام برداشت ما را بر هم مي اي مي رود، باز واژه همچنين، گاه با وجود همة تأکيدي که در يک عبارت به کار مي

بينيم که با وجود تأکيد مکرر بر سجدة همگي آنان، ابليس از ميان ايشان استثنا به سجده کردن فرشتگان بر حضرت آدم مي در آية مربوط

يکسره يپس فرشتگان همگ؛ (31 - 33: 11حجر، ) ساجدينال أبي أن يکون مع إال إبليس أجمعون کلهم ةمآلئکال فسجد: شود مي

(. فوالدوند) کرد از اينکه با سجده کنندگان باشد يجز ابليس که خوددار سجده کردند

احتمال مجاز و توهم ، برداشتن «کلهم أجمعون»تواند داشته باشد؟ اگر هدف از آوردن عبارت اين استثناي پس از تأکيد چه معنايي مي

اين معني را بر هم بزنيم؟ آيا به کار « إال»ليت و عموم آن بوده، چرا بايد با آوردن و تأکيد بر مفهوم شمو« مالئکة»شمول از واژة عدم

رسد؟ تر به نظر نمي نبردن تأکيد با وجود ادات استثنا منطقي

ةقلنا للملائک ثم: 1اي ديگر با همين مضمون، عنصر تأکيد به کار نرفته است بينيم در آيه کند که مي تر جلوه مي رنگ ها وقتي پر اين پرسش

[ همه]پس ،«آدم سجده کنيد يبرا»: آن گاه به فرشتگان گفتيم؛ (11: 1اعراف، ) ساجدينال اسجدوا آلدم فسجدوا إال إبليس لم يکن من

(.فوالدوند)د سجده کردند، جز ابليس که از سجده کنندگان نبو

شود، قدري هايي، خردمندانه آن است که چشمداشت خود از عنصر تأکيد را از چيزي که پنداشته مي ن نمونهبا در نظر گرفتن چني

شود که گاهي خود ابهام نميتنها سبب از بين رفتن استفاده از تأکيد نه. تغيير دهيمتر بياوريم و ديدگاه خود را به منطق زبان پايين

آري، . هاي ايجاد ابهام قرار دارد تري از ديگر روش توجه به معيارهاي بالغت عربي در سطح پايينآفرين است، البته ابهامي که با ابهام

رتبه بدانيم، آنگاه در تحليل متون دچار مشکل خواهيم شد، ولي آنگونه که اگر آن را با ابزارهاي زباني ديگري چون قرينة مجاز هم

.«تأکيد»: اند، نيست نهاده توضيح داديم، تأکيد، چيزي بيشتر از نامي که بر آن

هنتيج

:توان نتايج زير را به دست آورد از آنچه گذشت، مي

تواند احتمال مجاز را به طور کلي از بين ببرد بلکه فقط آن را از احتمال قريب به احتمال بعيد استفاده از عنصر تأکيد نمي -1

.کند تبديل مي

کنند، روش نادرستي استفاده مي« تأکيد معنوي مجاز»براي منع « تأکيد لفظي مجاز»شناسان مسلمان که از ممنوعيت روش زبان -2

.توان نادرستي نوع ديگر را اثبات کرد تأکيد با يکديگر فرق دارد و از منع يکي نمي زيرا غرض و کارکرد اين دو گونه از ؛است

يد چيزي جز تکرار واژة مؤکد نيست و تغييري در معني که اين گونه از تأک؛ چرابا مجاز جايز است« تأکيد لفظي»همراه شدن -3

.دهد استعمالي آن نمي

21/ "ابهام متن"و پيوند آن با "تأکيد مجاز"

از مالئمات مشبه « ترشيح استعاره»همان گونه که در . دانست« ترشيح مجاز»توان آن را تأکيد مجاز به شيوة تأکيد معنوي جايز است و مي -1

هم با استفاده از عنصر تأکيد، ذهن شنونده از مجاز دور « ترشيح مجاز»شود، در شود و ذهن مخاطب از مشبه به و معني تشبيه دور مي استفاده مي

. گردد شده و براي او توهم حقيقت ايجاد مي

از . رود تأکيد در باب تأکيد مجاز نه براي زدودن توهم معني مجازي که بر عکس، براي ايجاد توهم معني حقيقي به کار مي -1

تواند به توجهي به قواعد زبان عربي در اين زمينه مي براي زدودن احتمال معني مجازي است، بي آنجا که بيشترين کاربرد تأکيد

. برداشت نادرست از متن بينجامد

از ديدگاه بالغت . دارديچيدگي کمتري هاي ابهام، ابهام پديد آمده از تأکيد مجاز، ابهامي بدوي است که نسبت به ديگر نمونه -6

.شود هايي از محسنات بديعي شمرده مي هامعربي، ايجاد چنين اب

هاي کاربرد ابهام آميز تأکيد نيز هايي از نقض معني تأکيد با ادات استثنا، ديگر نمونه شود با در نظر گرفتن نمونه پيشنهاد مي -1

.بررسي شود تا تصوير آشکارتري از اين ابزار زباني به دست آيد

ها پي نوشت

ند که مقصود از متکلم بودن خداونـد ايـن اسـت ا معتزله و اماميه برآن. ميان متکلمان اختالف عميقي وجود دارد« کالم خداوند»دربارة -1

گويـد ولـي اما حنبليان و اهل حديث اعتقاد دارند که خداوند حقيقتا سـخن مـي . کند نه اينکه حقيقتا به سخن درآيد که او خلق صوت مي

مسـلم دينـوري از پيـروان بـن ابن قتيبه، عبـداهلل (. 131/ 2و 133/ 1 :1121معتوق، : ک.ر)فاوت است کيفيت کالم او با کيفيت کالم بشر مت

اين فرقه به اثبات صفات الهي، و نه تأويل آنها، عقيده دارند و عقيدة ايشان به تجسيم و تشـبيه (. 211/ 13 :1131ذهبي، )فرقة کراميه است

(. 1/131 :1131شهرستاني، )شود منتهي مي

.توان اين حکم را به دست آورد هايش مي از مثالت، هرچند وي آشکارا و با اين تفصيل سخن نگفته اس -2

:اي با مطلع زير است در قصيده (113 - 31)ه ذکر شد، متعلق به فرزدق اين بيت چنانک -3

لؤم لو کان عانياال ود جرير

راغمضال سوداأل ولم يدن من زأر

نـام بـازاري : المربد. جريان يافت: سال: واژگان |. روايت شده است« عجاجة»، «سحابة»در ديوان به جاي کلمة ( 623 :1131فرزدق، )

.بران، تيز :صارمةال جمع: الصوارم. ابر: السحابة. گرد و غبار ميدان جنگ: العجاجة. تثنية آن مجازي و براي مبالغه است. در بصره است

:در بيت زير از ابو ذؤيب هذلي اشاره کرد« القارضان»توان به کلمة ها مي از ديگر نمونه -1

کالهما قارظانال وحتي يؤوب

قتلي کليب لوائلال وينشر فى

ق، نمونـة ديگـري از تأکيـد ماننـد بيـت فـرزد « کالهما»با « القارضان»اين بيت به خاطر تأکيد کلمة (. 113/ 1: تا.جمحي، بي: ک.ر)

.معنوي مجاز است

حجرر -3؛ 11اعررا، -2؛ 34بقرره -1: در هفت آيه از قرآن کريم داستان سرپيچي ابليس از سجده کردن بر آدم ذکر شده اسـت -1

ا تأکيد اسـت، يکـي آيـة تاي آنها بدون تأکيد و دوتاي آنها ب از اين ميان، شش. 44 -1؛ 111طه -6؛ 55کهف -1؛ 11اسراء -1، 31

.سورة ص 11سورة حجر و ديگري آية 33

منابع

.قرآن کريم .1

1311بهار( 11پياپي)، 1، شمارههشتمسال ،فنون ادبي / 26

. فوالدوند، محمد مهدي؛ پاينده، ابوالقاسم: هاي قرآن کريم ترجمه .2

قرآنال بيان إعجاز النثر و شعر وال تحبير فى صناعةال تحرير .(م1163/ هـ1313)الواحد صبع، عبدالعظيم بناإل ابن ابي .3

.سالمىاإل تراثال إحياء لجنة: حفني محمد شرف، قاهره: قتحقي

.کتبال عالم: بيروت نجار،ال علي محمد: ، تحقيقالخصائص .(.م1112/ .هـ1312)جني موصلي بن عثمان الفتح ابن جني، ابو .1

.التوزيع دار سحنون للنشر و: تونس التنوير التحرير و .(م1111)طاهر ال ابن عاشور، محمد .1

. علميةال کتبال دار: بيروت. دينال ابراهيم شمس: تحقيق قرآنال تأويل مشکل .(م2331/ هـ1121)بن مسلم قتيبه، عبداهللن اب .6

مضان ر رجب عثمان محمد و: ، تحقيقعربال ضرب من لسانال ارتشاف .(م1111/ هـ1111)بن يوسف ابوحيان، محمد .1

.خانجىال ‌مکتبة: قاهره. عبدالتواب

علي محمد موجود وال عادل أحمد عبد: تحقيق ،محيطال بحرال تفسير .(م2331/ هـ1122)ـــــــــــــــــــــ ــــ .1

.علميةال کتبال دار: بيروت ،معوض

.عربىال تراثال دار إحياء: بيروت ،محمد عوض مرعب: تحقيق ،غةلال‌‌تهذيب(. م2331) أحمدبن ازهري، محمد .1

:ىبنغاز ،يوسف حسن عمر: تحقيق ةکافيال‌ يعل ىرضال شرح .(م1116) حسنال محمد بندين ال استرآبادي، رضي .13

.قاريونس ةجامعمنشورات

تراثال دار إحياء: ، بيروتعنايةاحمد عزو : تحقيق مفتاحال المطول شرح تلخيص ..(هـ1121)عمر بن تفتازاني، مسعود .11

. عربىال

.مدنىال دار: جده ،محمود محمد شاکر: تحقيق شعراءال طبقات فحول .[تا. بي]سالم بن جمحي، محمد .12

.علومال دار إحياء: بيروت بالغةال‌ علوم ىاإليضاح ف، (م1111)عبدالرحمن بن خطيب قزويني، محمد .13

فکرال دار: برقوقي، مصرال شرح عبدالرحمن بالغةال‌ التلخيص فى علوم .[(تا.بي)]ــــــــــــــــــــــــــــــــ .11

.عربىال

، رناؤوطاأل محققين بإشراف شعيب ةمجموع: تحقيق نبالءال سير أعالم .(م1111/ هـ1131) أحمدبن محمدذهبي، .11

.ةرسالال‌‌ةمؤسس: بيروت

دار إحياء: قاهره ،محمد أبوالفضل إبراهيم: تحقيق. قرآنال البرهان في علوم .(م1111/ هـ1316)بهادر بن زرکشي، محمد .16

.ةعربيال کتبلا

کتبال دار: تامر، بيروت محمد محمد :تحقيق فقهال أصول فى محيطال البحر .(م2333/ هـ1121)ـــــــــــــــــــــــ .11

. علميةال

.علميةال کتبال دار: عبدالحميد هنداوي، بيروت: تحقيق علومال مفتاح .(م2333/ هـ1123)محمد بن سکاکي، يوسف .11

: هنداوي، مصر عبدالحميد :، تحقيقجوامعال جمع شرح فى هوامعال همع .[(تا.بي)]بکر أبيبن حمنالر عبد سيوطي، .11

.توفيقيةال‌‌المکتبة

.معرفةال دار: محمد سيد کيالني، بيروت: ، تحقيقالنحل الملل و .(1131) کريمال عبدبن محمدشهرستاني، .23

.علميةال‌ کتبال دار: بيروت ،ابن مالک أللفيةشمونى األ علي شرح صبانال‌حاشية .(م1111/ هـ1111)علي بن صبان، محمد .21

.علميةال کتبال دار: بيروت ،علي فاعور: تحقيق. ديوان الفرزدق .(م1111/ هـ1131)غالب بن فرزدق، همام .22

. عرفانال مکتبة: الکويت خالفال مسائل ىاإلنصاف ف .(م2331/ هـ1121)معتوق، حسين .23

و منصوره زرکوب الرسول سيدمحمدرضا ابن، آبادی سميه کاظمی نجف

چکيده

ديد همواره مشکالتی برای مترجم پ ،های شرطی به دليل منطبق نبودن ساختار نحوی دو زبان فارسی و عربی ترجمه جمله

ادوات شرط فارسی و عربی است؛ بدين معنی که بيشتر نداشتن يکی از جوانب اين دشواری ناشی از انطباق. آورد می

در حالی که در زبان عربی بيش از يک واژه معادل حرف ،شود بيان می« اگر»های شرطی در زبان فارسی با حرف شرط جمله

های شرطی در متون دينی و ادبی و به منظور ايجاد تعادل ميان نايی جملهبا توجه به اهميت مع .گيرد قرار می« اگر»شرط

پژوهش حاضر بر آن است با بررسی و تحليل ساختار نحوی ،ساختار نحوی دو زبان فارسی و عربی در فرايند ترجمه

های شرطی لهالگوهايی برای برگرداندن جم ،های شرطی زبان فارسی و عربی و تأمل در کيفيت قواعد نحوی آن جمله

.کندبه زبان عربی به عنوان زبان مقصد ارائه ،ترين ادات شرط به عنوان اصلی« اگر»فارسی با حرف شرط

ترجمه ،زبان عربی زبان فارسی، ،اگر ،جمله شرطی: ها واژه کليد

مقدمه

قصد ساختارهای رايج و فصيح زبان م توجهی به ختارهای نحوی زبان مبدأ و نيز کميابی سا توجهی مترجم در معادل ناآشنايی يا کم

ترجمه به زبان قابل« تشابه ساختاری»که بخشی از ساختارهای نحوی زبان مبدأ بر اساس اصل با اين. از مشکالت ترجمه است

ر بنابراين عامل اساسی ابالغ پيام د. نيست «تعادل ترجمه»بايد پذيرفت که اصل بنيادين در فرايند ترجمه چيزی جز ،مقصد است

ها را تا حد زيادی به تواند ترجمه توجه به اين نکته می. ايجاد تعادل بين ساختارهای گوناگون متن مبدأ و مقصد است، ترجمه

(. 071 ،03: 0831 ،قليزاده)تر شدن رهنمون باشد سوی علمی

اندن ساختارهای زبانی زبان مبدأ به بر اين اساس مقابله ساختارهای نحوی ميان دو زبان و ارائه راهکارهای مناسب برای برگرد

کاربرد ساختار يکی از اين ساختارهای نحوی پر. دشناسی تطبيقی و مبحث ترجمه دار زبان مقصد اهميت بسزايی در زبان

( ول مکاتباتؤمس) اصفهان، اصفهان، ايران، دانشگاه عربیزبان و ادبيات استاديار گروه skazemin@yahoo.com

اصفهان، اصفهان، ايران، دانشگاه عربیزبان و ادبيات گروه استاديار ibnorrasool@yahoo.com اصفهان، اصفهان، ايران، دانشگاه عربیزبان و ادبيات دانشيار گروه zarkoobm@yahoo.com

01/1/0810:تاريخ پذيرش 5/00/0810:تاريخ وصولCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشی -علمی)فنون ادبی

10-07ص، 0815بهار ( 01پياپی) 0، شمارههشتمسال

0815بهار( 01پياپی)، 0هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 03

و عناصر ساختاری آن در دو زبان فارسی و عربی همواره جمه آن به دليل منطبق نبودن اجزاهای شرطی است که تر جمله

. آورد رای مترجم پديد میمشکالتی را ب

های شرطی در زبان ادوات شرط فارسی و عربی است؛ بدين معنی که بيشتر جمله نداشتن انطباقيکی از جوانب اين دشواری،

به ،گيرد قرار می« اگر»در حالی که در زبان عربی بيش از يک واژه معادل حرف شرط ،شود بيان می« اگر»فارسی با حرف شرط

،يکسان است« شدی موفق می ،خواندی اگر درس می»و « شوی موفق می ،اگر درس بخوانی»در دو عبارت « اگر»ال حرف عنوان مث

.است« لو»و در عبارت دوم معادل « إن»در عبارت اول معادل « اگر»در صورتی که در زبان عربی

بان فارسی و عربی و تأمل در کيفيت قواعد نحوی های شرطی ز بر آن شديم تا با مداقه در ساختار نحوی جمله ،بر اين اساس

به زبان عربی به عنوان زبان ،روند به کار می« اگر»هايی برای برگرداندن ساختارهای شرطی که در زبان فارسی با حرف راه ،آن

.تا در فرايند ترجمه تعادل ساختاری کاملی برقرار گردد کنيممقصد ارائه

های دستور زبان و برخی از که در زبان فارسی بيشتر کتاب کردشينه پژوهش بايد به اين نکته اشاره ولی قبل از آن در زمينه پي

مبانی توان به کتاب ترين آن می از مهم. پرداخته است« اگر»ويژه حرف به ،معاجم به بررسی اسلوب شرط و حروف مخصوص آن

همچنين مقاالتی چون . کرداز بهمن محتشمی اشاره ن فارسیدستور کامل زبای و تأليف احمد شفايعلمی دستور زبان فارسی

اما ،از مصطفی مقربی در اين زمينه نگاشته شده است اگر در گلستاناز تقی وحيديان کاميار و های شرطی در زبان فارسی جمله

و نحوه ترجمه ،فارسی های شرطی زبان رخداد در جمله يافتن يا نيافتن در حد اطالع نگارندگان در خصوص زمان فعل و تحقق

. آن در زبان عربی جز در مواردی محدود در کتب فن ترجمه، تحقيق مستقل و جامعی صورت نپذيرفته است

های شرطی و جمله« اگر»ـ 1

يا پيوند وابستگی نقشی در پيوستن اين حرف به عنوان حرف ربط پيروی. ترين حرف ربط شرط است ترين و مهم اصلی« اگر»

( وابسته)واره پيرو ر سر جملهای مرکب ب و در حقيقت در جمله ،پيوندد واره را به هم می ها ندارد و فقط دو جمله و گروهکلمات

.0سازد می( اصلی)واره پايه آيد و آن را در حکم قيد برای جمله میدر

برای رساندن مفهوم شرط ز آن رو که غالباا ،اند را کلمه يا حرف شرط خوانده« اگر»پژوهان زبان فارسی نويسان و دستور فرهنگ

چنانکه در جمله ،واره پيرو است مالزمه و وابستگی تحقق فعل پايه به تحقق فعل در جمله ،از نظر دستور زبان. رود به کار می

(. 11 ـ 81: 0875 ،مقربی)کار کردن شرط و الزمه موفق شدن دانسته شده است ،«شوی موفق می ،اگر کار کنی»مرکب شرطی

پيرو شرطی ( واره جمله)جمله شرط يا جمله ،شود آغاز می( «اگر»های مخفف صورت)« ار»يا « گر»يا « اگر»ای را که با جمله

يا به )جواب شرط ،وابسته بدان و در حکم قيد شرط برای آن است جزای شرط ،ای را که جمله شرطی مذکور اند و جمله ناميده

البته در پژوهش حاضر به جای جمله شرط و جواب شرط که . اند پايه شرطی ناميده( واره جمله)جمله يا( اختصار جواب يا جزا

. واره پيرو و پايه شرطی بهره گرفته شده است برگرفته از دستور زبان عربی است از اصطالحاتی چون جمله يا جمله

الزار بر اين عقيده است که شرط برای بيان امر . اند ل شدهايدو يا سه هدف ق ،پژوهان زبان فارسی برای شرطبرخی از دستور

اما برخی چون لمبتون و الول ساتن غرض ،خانلری نيز بر همين عقيده است. است( فرض ساده)محال يا احتمال يا شرط محض

ناپذير پذير و تحقق تحققطی فارسی را به های شر ی جملهاحمد شفاي. دانند را فقط بيان مفاهيم محتمل يا غيرمحتمل میاز شرط

دهد امر محتمل و شرط ساده مورد بررسی قرار می ،و وحيديان کاميار شرط را در سه قسم؛ محال يا فرضی ،کند تقسيم می

(. 15ـ 11: 0811 ،وحيديان کاميار)

جمله شرطی »: اين عناوين با ،های شرطی را در سه دسته قرار داده است جملهدستور کامل زبان فارسی محتشمی نيز در کتاب

نيافته يا انجام يافتن آن جمله شرطی قطعا انجام»و « لی استانجام جمله شرطی نامعلوم و احتما» ،«شود يافته انديشيده می که انجام

01/ های آن در زبان عربی در دستور زبان فارسی و معادل «اگر»حرف شرط

امر ) ناپذير و تحقق( حتملامر م)پذير تحقق ،الوقوع در اين نوشتار از اصطالحات محقق اما(. 885ـ 880: 0871)« ممکن استغير

. های شرطی بهره گرفته شده است برای تقسيم جمله( محال

واره در جملهيعنی عمل مندرج نيافتن شرط بايد متوجه خود شرط، پذيری يا تحقق ذکر است که برای دريافت تحقق شايان

. گيرد در معنای متن قرار می واره پيرو شرطی تحت تأثير عوامل مؤثر عمل مندرج در جمله(. 510: 0818 ،یشفاي)پيرو شرطی بود

تقسيم قابل( تکلم، مخاطب، زمان و مکانشامل م)متنی ، و عوامل برون(شامل واژه، نحو، سياق)متنی اين عوامل به عوامل درون

در حتی ،شود ل میو قايواره پير هايی را برای انتخاب جمله محدوديت ،واره پايه و نيز فعل آن البته ماهيت معنايی جمله. است

(. 011: 0811 ،رحيميان و سنچولی)گذارد واره پيرو اثر می رخداد جمله يافتن يا نيافتنتحقق

الوقوع ـ شرط محقق 1ـ 1

واره پيرو از نظر گوينده يا نويسنده عملی شود که عمل مندرج در جمله های شرطی گفته می الوقوع به جمله جمله شرطی محقق

واره پيرو درباره امری واقعی است که در تحقق آن هيچ گونه ام خواهد شد؛ به عبارت ديگر جملهاست که انجام شده يا حتما انج

بنابراين آن را در دو قسم، ،رود های گذشته و حال يا آينده به کار می الوقوع برای زمان های محقق شرطی. رديدی وجود نداردت

: کنيم يکی گذشته و ديگری حال يا آينده بررسی می

ـ زمان گذشته 1ـ 1ـ 1

در گذشته . تواند شرطی وجود داشته باشد اصوال در گذشته نمی ،به عمل گذشته چيزی جز تصور و تخيل نيست« شرط»اطالق

شد توانيم تصور کنيم که اگر آن عمل انجام می و ما در حال حاضر فقط در عالم خيال و فرض می ،عمل انجام شده يا نشده است

شرط ،که شرطی که بر تحقق امری در زمان حال يا آينده داللت داردحال آن. نتايجی بر آن مترتب بود يا جهچه نتي ،(شد يا نمی)

(. 518ـ 510: 0818 ،شفايی)حقيقی است

اين امر برای داللت بر عملی ،ماضی استمراری است واره پايه و پيرو معموال فعل جمله ،شده تصور شود اگر جمله شرطی انجام

آن روزها اگر دوستان مرا دعوت »: مانند ،ط است که امکان انجام آن در گذشته به طور عادت و با استمرار وجود داشته استمشرو

ها معنی نزديک به در اين جمله« اگر». «کرديم گردش می ،شد آن روزها اگر هوا خوب می»و ،«رفتم به خانه آنها می ،کردند می

و جمله مرکب وابسته با ،کرد« اگر»ها را جايگزين توان اين کلمه که می دهد به طوری می« ههرگا»و « که هنگامی» ،«که وقتی»

به خانه آنها ،کردند دوستان مرا دعوت می( هرگاه/ که هنگامی/ که وقتی)آن روزها »: به دست آوردواره پيرو زمانی را جمله

(. 880: 0871 ،محتشمی)« کرديم گردش می ،شد ب میهوا خو( هر گاه/ که میهنگا/ که وقتی)آن روزها »و ،«رفتم می

ط با زمان رابطه نزديک زيرا شر ،آيد له زمان آن شرط نيز به ميان میشود غالبا مسئ وقتی شرطی مطرح می شايان ذکر است که

به حساب ( جزارابطه شرط و )مناسبات شرطی ،وقوعال های محقق ويژه در شرطی البته گاهی به(. 511: 0818شفايی، )دارد

. های فوق آورده شد گردد همانند آنچه در نمونه مناسبات زمانی تضعيف می

،(511: 0818 ،نقل از شفائی ،صادق هدايت)« کرد های خود را از برمی در يک کافه درس ،اگر هوا بد بود»همچنين در عبارت

مناسبات زمانی در اين عبارت . در زمان گذشته داللت دارد وقوعال فعل پايه و پيرو هر دو ماضی استمراری است و بر شرط محقق

ماضی استمراری و معموال« داشتن»و « بودن»است که در مورد فعل اين نکته الزم ذکر. شود بارز احساس می نيز به طور نسبتا

،محتشمی ،13/ 0: 0871 ،انوری ـ گيوی)رود به کار می( ساده)رود و به جای آن همان ماضی مطلق ماضی بعيد به کار نمی

0871 :887 .)

رود و فقط از روی بافت يا ناپذير و محال نيز به کار می های شرطی تحقق ب برای بيان جملهبايد توجه داشت که همين ترکي

اهميت به پند پدرش ،اگر عاقل بود»در عبارت مثال ،توان به تفاوت اين دو نوع جمله پی برد لحن سخن و قرائن و سوابق می

. شرط داللت دارد نيافتن ولی عبارت بر تحقق ،فعل پايه و پيرو هر دو ماضی استمراری است ،«داد می

0815بهار( 01پياپی)، 0هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 81

: وقوع در زمان گذشته را به گونه زير بيان کردال های محقق توان شرطی با توجه به آنچه ذکر شد می

مثال فعل پايه مثال فعل پيرو

«کرديم گردش می ماضی استمراری ،شد ا خوب میآن روزها اگر هو» ماضی استمراری

:شود برابريابی می« إذا»و « کلما»های شرطی با دو حرف در اين نوع از جمله« اگر»

به ،در اين نوع شرط دربردارنده مفهوم ظرفيت است و بر تکرار رخداد در زمان گذشته داللت دارد« اگر»حرف شرط : «کلما»ـ 0

؛ (87: 8آل عمران ) رزقا عندها وجد محرابال زکريا عليها دخل کلما: مانند ،شود بيان می« کلما»ن عربی با همين دليل در زبا

دهد که ترجمه آيه شريف به وضوح نشان می(. يافت نزد او غذايی می ،شد که در محراب بر او وارد می[ هر گاه]/ زکريا هر بار )

شود ولی ـ که بيانگر ظرفيت است ـ برابريابی می« هر گاه»ـ که نشانگر تکرار است ـ يا « هر بار»ر زبان فارسی با دو واژه د« کلما»

خواهد « کلما»همزمان دو مفهوم ظرفيت و تکرار رخداد را دربرداشته باشد در عربی معادل « اگر»در زبان فارسی اگر حرف شرط

طقس ال کلما کان»: در زبان عربی چنين است« کرد های خود را از برمی در يک کافه درس ،هوا بد بوداگر »جمله ،بر اين اساس. بود

. «قام بحفظ دروسه فی مقهی ،سيئا

اين . متضمن معنی شرط است شود ظرف زمان مستقبل است که غالبا که در قسمت بعدی به طور مفصل بررسی می« إذا»: «إذا»ـ 0

إذا: مانند ،دهد آن در زمان گذشته می ولی در مواردی خبر از تحقق و استمرار ،داد در زمان آينده داللت داردحرف بر تحقق روي

کنان و سجده ،شد رحمان بر ايشان خوانده می[ خدای]هر گاه آيات )؛ (53: 01مريم ) سجدا رحمن خرواال آيات عليهم تتلی

(. دندافتا گريان به خاک می

در زبان فارسی معادل ماضی ،مقدم شود« إذا»باشد و فعل ناقص بر ( فعل مضارع+ « کان»)همچنين اگر جواب شرط ترکيبی از

د که وقتی به ايشان آنان بودن)؛ (85: 87صافات ) يستکبرون لهال إال إله ال لهم قيل إذا کانوا إنهم: مانند ،گيرد استمراری قرار می

بر ( فعل مضارع+ « کان»)البته ممکن است ترکيب ،(فوالدوند( )ورزيدند تکبر می ،«خدايی جز خدای يگانه نيست»: شد گفته می

پيرمردان وقتی سخنان جوانان را »؛ «شباب بذلکال شيوخ يبتسمون فی حنان ورضا إذا سمعوا أحاديثال کان»: مانند ،مقدم شود« إذا»

(. 051 ،0873 ،نقل از زرکوب ،طه حسين)« زدند شنيدند با مهربانی و رضايت لبخند می مورد می در اين

را اين گونه « کرد های خود را از برمی در يک کافه درس ،در آن روزها اگر هوا بد بود»: توان در زبان عربی عبارت بنابراين می

. «دروس فی مقهیال طقس يقوم بحفظال کان إذا ساء»يا « دروس فی مقهیال بحفظقام ،طقس سيئاال يام إذا کاناأل فی تلک»: بيان کرد

ـ زمان حال يا آينده 2ـ 1ـ 1

. زمان فعل پايه و پيرو مربوط به حال يا آينده است ،در جمله شرطی که بر تحقق حتمی رخداد در زمان حال يا آينده داللت دارد

يه زمانی مناسب پيرو واره پا و فعل جمله ،مضارع التزامی يا مضارع اخباری ،پيرو ماضی مطلقواره فعل جمله ،در اين صورت

: مانند ،است( امر و يا مضارع التزامی ،مستقبل ،مضارع اخباری)

مثال فعل پايه مثال فعل پيرو

.«دندان خود را مسواک کن امر ،اگر از خواب برخاستی» ماضی مطلق

. «شوند ها شکفته می گل مضارع اخباری ،بهار از راه رسداگر » مضارع التزامی

چرا رنج و محنت همی بهر ماست؟ مضارع اخباری اگر هفت کشور به شاهی تو راست مضارع اخباری

(518: 0818 ،ینقل از شفاي ،فردوسی)

80/ های آن در زبان عربی در دستور زبان فارسی و معادل «اگر»حرف شرط

بدون شک تحقق خواهد « ن از خواببلند شد»و « آمدن بهار»واره پيرو شرطی مانند های فوق حقيقت مندرج در جمله در نمونه

شرط بستگی به مخاطب يافتن يا نيافتنالبته گاهی دريافت تحقق . يا همچون نمونه اخير در زمان خطاب موجود بوده است ،يافت

: مانند ،و حال وی هنگام القای کالم دارد

ــه ســوز ــون گــدايان ب ــه شــب چ ــا کــن ب دع

ــی ــر مـــ ــه روز اگـــ ــاهی بـــ ــی پادشـــ کنـــ

(10: 0811 ،سعدی)

. الوقوع است اه باشد که در اين صورت شرط محققدر اين بيت ممکن است مخاطب واقعا پادش

دارد و در زبان عربی با دو حرف « هر گاه»و « که نگامیه» ،«که وقتی»های شرطی نيز معنی نزديک به در اين نوع از جمله« اگر»

.شود برابريابی می« إن»و « إذا»شرط

برخالف « إذا»در اين است که « إن»با « إذا»تفاوت حرف . متضمن معنی شرط است ظرف زمان مستقبل است که غالبا« إذا»ـ 0

:به شرح زير است« إذا»تلف فعل شرط و جواب آن بعد از اشکال مخ. بر تحقق وقوع رخداد در زمان آينده داللت دارد ،«إن»

مثال فعل جواب شرط مثال فعل شرط

[ اين کتاب]هر گاه )؛ (017: 07اسراء ) سجدا لألذقان يخرون مضارع عليهم يتلی إذا مضارع

(. کنان به روی درافتند سجده ،بر آنان خوانده شود

ناسال أذقنا وإذا ماضی

رحمة

،و هر گاه مردم را رحمتی بچشانيم)؛ (81: 81روم ) بها فرحوا ماضی

(.گردند بدان شاد می

،و هر گاه آنان را ببينی)؛ (1: 18المنافقون ) أجسامهم تعجبک مضارع رأيتهم وإذا ماضی

(.دارد میواان تو را به تعجب هايش هيکل

عليهم تتلی وإذا مضارع

آياتنا

و هر گاه آيات ما بر آنان )؛ (80: 3انفال ) سمعنا قد قالوا ماضی

(خوبی شنيديم به: گويند می ،خوانده شود

نعم و )فعل جامد ،(«لن»يا « ما»)ماضی منفی به ،(دعا ،نهی ،امر)فعل طلبی ،تواند جمله اسميه جز موارد مذکور جواب شرط می

.بر جواب شرط وارد شود« فاء»باشد که در اين صورت بايد حرف ( «سوف»يا « سين» ،«قد»)و فعل مقرون به ،(بئس

در فارسی با مضارع ،و اگر مضارع باشد ،در زبان فارسی از نظر ساختاری معادل ماضی مطلق است ،اگر فعل شرط ماضی باشد

البته فعل ماضی مطلق و مضارع التزامی و گاهی مضارع اخباری به جای يکديگر به . شود مضارع اخباری برابريابی میالتزامی يا

.تواند در جمله شرطی عربی معادل فعل ماضی و مضارع قرار گيرد روند؛ بدين معنی که هر يک از اين افعال می کار می

واره پيرو شرطی بر تحقق حتمی رخداد در زمان ـ جمله 0: شود برابريابی می« إذا»با رعايت دو شرط با « اگر»شايان ذکر است

هم در زبان « إذا»البته . های آن باشد و معادل« هر گاه» ،«که هنگامی» ،«که وقتی»به معنی « اگر»ـ 0. حال يا آينده داللت داشته باشد

« هر گاه»را معادل « إذا» ،ولی بهتر است در ترجمه ،واقع شود( نهای آ و معادل)« هر گاه»و « اگر»تواند معادل دو حرف فارسی می

بدين .واره پيرو شرطی بر تحقق حتمی رخداد داللت نخواهد داشت در مواردی جمله« اگر»زيرا با کاربرد حرف ،«اگر»دانست نه

ه رعايت اين نکته فقط در ترجمه البت. شود منتقل نمی( فارسی)به زبان مقصد « إذا»بخشی از داللت معنايی حرف شرط ،ترتيب

شود و در بسياری از بر تحقق رخداد محصور نمی« إذا»ولی در متون قديم و معاصر زبان عربی داللت ،شود قرآن کريم توصيه می

.برشمرد« اگر»موارد بايد آن را معادل

ل به دالي« إن»گاهی ،آمده استمعانی ال مختصر چه دراساس آن ولی بر ،بر احتمال وقوع رخداد در زمان آينده داللت دارد« إن»ـ 0

آگاه به به تحقق شرط را به منزله شخص نا ل بالغی آن است که مخاطب آگاهاز تحقق شرط است؛ يکی از اين داليبالغی حاکی

0815بهار( 01پياپی)، 0هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 80

( آزارش نده ،تاگر او پدر توس)؛ «إن کان أباک فال تؤذه»: دهد مانند مخاطب قرار دادن کسی که پدرش را آزار می ،حساب آوريم

شرط داللت دارد و نبايد آن را به احتمال و فرض وقوع يافتن و نيافتنبر تحقق « إن»رسد البته به نظر می(. 10: 0838 ،تفتازانی)

حاکی از احتمال و فرض تحقق شرط است ولی بيانگر غالبا« إن»بلکه بايد گفته شود حرف شرط ،شرط در آينده محدود کرد

إن کنت ملکا »: شود مصراع اول بيت فوق در زبان عربی اين گونه ترجمه می ،چه ذکر شدبا توجه به آن. تواند باشد يز میتحقق آن ن

. «سبعةال‌قاليماأل علی

پذير ـ شرط تحقق 2ـ 1

يافتن و يعنی احتمال تحقق ،پذير است واره پيرو از نظر گوينده يا نويسنده عملی تحقق پذير عمل مندرج در جمله در شرط تحقق

بنابراين آن را در دو قسمت بررسی ،رود های گذشته و حال يا آينده به کار می پذير برای زمان شرط تحقق. آن وجود دارد نيافتن

:کنيم می

ـ زمان گذشته 1ـ 2ـ 1

و فعل ،ضی نقلیفعل پيرو آن ماضی التزامی يا ما ،پذير اگر بر احتمال و فرض وقوع فعل در زمان گذشته داللت کند شرط تحقق

: مانند ،رود به صيغه ماضی نقلی به کار می پايه آن معموال

مثال فعل پايه مثال فعل پيرو

.«ای خيلی بد کرده ماضی نقلی ،ای اگر آن کار را تو کرده» ماضی نقلی

. «ای برج ايفل را ديده ماضی نقلی ،اگر به پاريس رفته باشی» ماضی التزامی

که وجه التزامی به دليل آن ،بدون شک گوينده يا نويسنده از انجام شدن يا نشدن جمله پيرو شرطی آگاهی ندارد ،در مثال دوم

(.058: 0831 ،الزار)هميشه دارای ارزش احتمال است ،(ماضی التزامی و مضارع التزامی)

واره پايه به ماضی ل ماضی نقلی در جملهدر اين صورت فع ،رود به کار می« شايد»و « بايد»های پايه کلمه گاهی در جمله

بايد برج ايفل را ،اگر به پاريس رفته باشی»و ،«بايد برج ايفل را ديده باشی ،ای اگر به پاريس رفته»: مانند ،شود التزامی تبديل می

تشکيل « ...باشد ،باشی ،باشم: فعل مضارع و معين+ صفت مفعولی »واره پايه زمان مرکبی که از بنابراين در جمله. «ديده باشی

. است...( است ،ای ،ام+ صفت مفعولی )معادل ماضی نقلی ،شده

و « کاش»و کلماتی از قبيل . شود ها عوض می، معنی آندرباره تمام افعال بايد گفته شود که اگر قيدی مخصوص بگيرند اصوال

های وجه که اين کلمات از نشانه؛ چرا(017: 0875 ،شريعت)شود که افعال معنی التزامی پيدا کنند باعث می« بايد»و « شايد»

(.015 ،دستور مختصر امروز ،فرشيدورد)التزامی است

ماضی ،جا که ساخت ظاهری فعل پايه از آن ،واره پايه از نظر معنی معادل ماضی نقلی است چه فعل جملههای فوق، گر در مثال

تفاوت ظريفی ،رد و از اين نظر با فعل ماضی نقلی که بيانگر مفهوم قطعيت استبر يک مفهوم احتمال داللت دا ،التزامی است

. دارد

اين حرف در زبان عربی نشانگر احتمال وقوع رخداد در زمان . شود برابريابی می« إن»های شرطی با در اين جمله« اگر»حرف

و جواب شرط فعل ماضی ،(فعل ماضی+ « کان»)ترکيبی از ،«إن»های شرطی فعل شرط بعد از در اين قسم از جمله. آينده است

(.001: 5مائده ) علمته قلته فقد کنت إن: مانند ،است« قد»مسبوق به

ولی فعل ،شود از فعل ماضی حذف می« قد»البته گاهی . در زبان فارسی معادل ماضی نقلی است( فعل ماضی+ « قد»)ترکيب

(.07: 00يوسف ) دبر فکذبت من قد قميصه کان وإن: مانند ،ی ماضی نقلی استباز هم در معن

88/ های آن در زبان عربی در دستور زبان فارسی و معادل «اگر»حرف شرط

بر (. 17/ 1: م0117 ،سامرائی)رساند ولی معنی آينده را می ،چند در لفظ ماضی باشدهر« إن»ر نحويان فعل شرط بعد از از نظ

ولی بديهی است که کاربرد لفظ ،توجيه و تفسير کنند ،گذشته داللت دارداند تا ترکيب فوق را که بر زمان کوشيده ،اين اساس

حاکی از احتمال وقوع رخداد در زمان گذشته است؛ بدين معنی که حرف ،به همراه فعل ماضی در قسمت اول آيات فوق« کان»

است که بعد از صعود به ( ع)زيرا آيه اول سخن حضرت عيسی ؛وارد شده است ،بر فعلی که لفظ و معنی آن ماضی است« إن»

سازد و در هر دو صورت شرط و جزا به زمان آسمان فرموده است يا حکايت کالمی است که روز قيامت بر زبان جاری می

بنابر آنچه گفته شد دو آيه فوق در . است( ع)آيه دوم نيز در مورد داستان حضرت يوسف (. 55ـ 51/ 1: همان)گذشته تعلق دارد

:شود های زير ترجمه می ه گونهزبان فارسی ب

. ای آن را دانسته قطعا ،الف ـ اگر آن را گفته باشم

. ای قطعا آن را دانسته ،ام ب ـ اگر آن را گفته

. آن زن دروغ گفته است ،ج ـ اگر پيراهن يوسف از پشت پاره شده باشد

. تآن زن دروغ گفته اس ،د ـ اگر پيراهن يوسف از پشت پاره شده است

ـ زمان حال يا آينده 2ـ 2ـ 1

:گيرد در دو قسمت مورد بحث و بررسی قرار می ،شرطی حاکی از ابهام در تحقق رخداد در زمان حال يا آينده باشد اگر جمله

واره پيرو و پايه مربوط به حال يا آينده جمله( الف

چون وقوع آن مشروط ،مربوط به زمان آينده است طبيعتا ،مترتب بر آن است ه نيز که معموالاگر پيرو در زمان آينده واقع شود پاي

فعل پايه نيز بسته به . خواهد بود مضارع التزامی يا مضارع اخباری ،فعل پيرو ماضی مطلق ،در اين صورت. واره پيرو است به جمله

: مانند ،نقلی يا ماضی مطلق استماضی ،امر ،مستقبل ،مضارع التزامی ،مضارع اخباری ،معنی

مثال فعل پايه مثال فعل پيرو

.«کنيم از تخت جمشيد ديدن می مضارع اخباری اگر به شيراز رفتيم،»

زوال به مالی و ملکی رسی بی مضارع التزامی اگر شکر کردی برين ملک و مال

(110 ،0875 ،نقل از ابوالقاسمی, سعدی)

.«از تخت جمشيد ديدن خواهيم کرد مستقبل ز رفتيم،اگر به شيرا» ماضی مطلق

.«آرامگاه خيام را زيارت کن امر اگر به نيشابور رفتی،»

.«ديگر قافيه را باخته است ماضی نقلی اگر در اين درگيری کوتاه آمد،»

.«مژدگانی را گرفتی ماضی مطلق اگر زود پيغام را رساندی،»

نقل از ،هدايت)« افتد بين زندگان مرگ و مير می مضارع اخباری گيرد،ای کفن به دندان ب اگر مرده»

(.58: 0811 ،وحيديان کاميار

به لطف اگر بخرامد

به قهر اگر بستيزد

هزار دل ببرد مضارع التزامی

(518: 0878 ،سعدی)هزار تن بکشد

.«آثار باستانی را خواهی ديد مستقبل اگر به موزه بروی،» مضارع التزامی

: 0871 ،نقل از خانلری ،سعدی)« دهنی شيرين کن امر گرت از دست برآيد،»

011.)

نقل از ،آل احمد)« در يک اداره بسته شده است ماضی نقلی اگر در هر مدرسه بسته بشود، »

(.58: 0811 ،وحيديان کاميار

0815بهار( 01پياپی)، 0هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 81

.«من هم بيايم مضارع التزامی آيی، اگر می»

مضارع اخباری

کند نه با من که با نفس خود می مضارع اخباری کند گر اين مرد بد میبگفتا

(013: 0817 ،نقل از خطيب رهبر ،سعدی)

.«شک قبول خواهد شد بی مستقبل خواند، اگر خوب درس می»

(057: 0870 ،حافظ)طاعت استاد ببر امر طلبی مزد اگر می

بين اين دو فعل مرز واضحی نيست و . های پيرو شرطی بر زمان آينده داللت دارد واره فعل ماضی مطلق و مضارع التزامی در جمله

با مضارع التزامی درجه ابهام و عدم اطمينان توان گفت معموال می ،با وجود اين. توانند به جای يکديگر به کار روند می معموال

قطعی ،رود که تحقق عمل التزامی در مواردی به کار می وجه ،رساند زيرا برخالف وجه اخباری که عمل واقعی را می ؛بيشتر است

(.071: 0831 ،الزار)رود شرط و مانند آن به کار می ،ترديد ،شک ،اجبار ،امکان ،اين وجه در بيان آرزو. شود در نظر گرفته نمی

داند که فعل انجام نويسنده میشود و گوينده يا پذيری شرط قدری شديدتر تصور می با فعل ماضی مطلق درجه تحقق ،بنابراين

زمان آن مبهم ،فعل و در صورت وقوع وقوع يافتن يا نيافتنولی با مضارع التزامی ،خواهد شد يا از چگونگی آن آگاه شده است

شباهت زيادی وجود « موفق خواهی شد ،اگر درس بخوانی»و « موفق خواهی شد ،اگر درس خواندی»: بين دو عبارت ؛ مثالاست

اطمينان ( واندندرس خ)گوينده يا نويسنده به وقوع فعل پيرو ،با وجود اين در عبارت اول که فعل پيرو ماضی مطلق است ،دارد

(.800: 0871 ،محتشمی ،518: 0818 ،یشفاي)بيشتری دارد

فعل پيرو ماع معمواليا در بيان قوانين اجت...( رياضيات ،شيمی ،فيزيک)شايان ذکر است که در بيان قوانين طبيعی و علمی

ضرب 8را در 5اگر عدد »و « کند آب شروع به يخ بستن می ،اگر درجه حرارت آب به صفر برسد»: مانند ،مضارع التزامی است

(.511: 0818 ،یشفاي)« شود حاصل می 05عدد ،کنيم

: ؛ يعنی«مژدگانی را گرفتی ،د پيغام را رساندیاگر زو»: مانند ،کاربرد فعل ماضی مطلق در پايه نيز برای تأکيد بر انجام فعل است

اگر حرفی »: ؛ يعنی«باختی ،اگر حرفی خالف رأی او زدی»و « (خواهی گرفت)/ گيری مژدگانی را می ،اگر زود پيغام را رساندی»

در معنی آن رساند که فعل ماضی در اين عبارات زمان حال يا آينده را می. «(خواهی باخت)/ بازی می ،خالف رأی او زدی

: 0875 ،شريعت)اتفاق خواهد افتاد ای که حتما يعنی آينده ؛نامند می« الوقوع مستقبل محقق»دارد و برخی آن را قطعيت وجود

017.)

« اگر خفتی مردی ،اگر رفتی بردی»: مانند ،واره پايه معمول بوده است در قديم کاربرد ماضی مطلق به جای مضارع در جمله

اگر خفتی ،(خواهی برد)/ بری اگر رفتی می»: که در اصل چنين بوده است ،(010: 0811 ،از قريب و ديگراننقل ،سعدی)

فعل پايه در صيغه ماضی مطلق به کار رفته و جانشين زمان حال يا ،و برای نشان دادن تأکيد و قطعيت ،«(خواهی مرد)/ ميری می

. آينده شده است

:رود های زير نيز به کار می ه و پيرو با شرايطی خاص به صورتپذير فعل پاي در شرطی تحقق

واره پيرو قيد زمان آينده و آن در صورتی است که در جمله ،دهد واره پيرو معنی آينده می الف ـ گاهی فعل ماضی التزامی در جمله

(. 881ـ 888: 0871 ،محتشمی) لت کندن موجود در آن بر زمان آينده دالجمله با تکيه بر بافت کالم و قرايبه کار رود و يا

فعل ،يعنی تا قبل از شروع فعل پايه در زمان آينده ؛رود اين روش برای تأکيد بر کامل شدن عملی پيش از زمان معين به کار می

تا »قيد زمان ،در اين عبارت. «به گردش خواهيم رفت ،کارم تمام شده باشد( تا فردا)اگر »: مانند ،پيرو کامل و تمام شده است

عبارت فوق به اين ،بنابراين. کند شود يا در کالم مقدر است ـ زمان واقعی فعل پيرو را تعيين می ـ که در جمله ظاهر می« فردا

.«به گردش خواهيم رفت ،کارم تمام شود( تا فردا)اگر »: معنی است

85/ های آن در زبان عربی در دستور زبان فارسی و معادل «اگر»حرف شرط

رود به فعل ماضی بعيد به کار می ،تاريخ معين ب ـ گاهی در جمله شرطی برای تأکيد بر کامل شدن کار در آينده پيش از

ضی بعيد در فعل ما. واره پيرو قيد زمان آينده به کار رفته باشد مستقبل يا امر باشد و در جمله ،که فعل پايه مضارع اخباری شرطی

و « جشن خواهيم گرفت ،اگر تا فردا کار تمام شده بود»: مانند ،توجهی با ماضی التزامی نخواهد داشت اين حالت اختالف قابل

(. 881: 0871 ،محتشمی)« تحويل بگير ،ها را آورده بود اگر فردا کتاب»و « دهم به تو جايزه می ،اگر تا فردا کار را تمام کرده بودی»

که فعل پيرو به طور به شرطی ،کند ماضی استمراری نيز مانند ماضی مطلق بر زمان آينده داللت می ،های شرطی ج ـ در جمله

اگر اآلن »: ؛ يعنی«خوانديم کتاب می ،نشستی اگر اآلن می»: مانند ،مستمر در حال انجام باشد و قيد زمان مناسبی نيز در کالم باشد

)/ شوم خوشحال می ،اگر فردا بيايی»: ؛ يعنی«شدم خوشحال می ،آمدی اگر فردا می»و « (خواهيم خواند)/ خوانيم کتاب می ،بنشينی

.«(خواهم شد

اگر فردا اين موقع نامه را »: مانند ،دهد معنی آينده کامل را می ،گر ماضی نقلی با قيدی مربوط به زمان آينده به کار رودد ـ ا

(. 058: 0875 ،شريعت)« ای به من خبر بده نوشته

مانم تا او را من می ،هد آمداگر او خوا»و « شما تشريف نياوريد ،اگر ايشان خواهند آمد»: مانند ،هـ ـ گاهی فعل پيرو مستقبل است

فعل مستقبل به معنی مضارع اخباری است و در ،در اين عبارات. «کنيم ما مخالفت می ،اگر حرف شما را خواهد پذيرفت»و « ببينم

:و نيز مانند بيت ذيل حتمال يا فرض وقوع فعل وجود داردواره پيرو ا جمله

ــاد ــواهی نهـ ــن خـ ــم مـ ــر چشـ ــدم بـ ــر قـ گـ

ــی ــر ره مــ ــده بــ ــی ديــ ــا مــ ــم تــ روی نهــ

(113: 0875 ،نقل از ابوالقاسمی ،سعدی)

( بنهی)يا مضارع التزامی ( نهادی)ماضی مطلق ،(نهی می)توان با مضارع اخباری را می( خواهی نهاد)فعل پيرو ،در اين بيت

. جايگزين کرد

اشکال . شود بيان می« إن»با حرف شرط ،ه داللت دارددر زبان عربی شرطی که بر احتمال تحقق رخداد در زمان حال يا آيند

:به شرح ذيل است« إن»مختلف فعل شرط و جواب آن بعد از حرف

مثال فعل جواب شرط مثال فعل شرط

(.گرديم میما نيز باز ،گرديد میاگر باز)؛ (01: 3انفال ) نعد مضارع تعودوا وإن مضارع

(.گرديم میما نيز باز ،گشتيداگر باز)؛ (3: 07اسراء ) عدنا یماض عدتم وإن ماضی

(.کنيم با احترام با تو رفتار می ،اگر ما را گرامی داشتی)؛ «نکرمک مضارع إن أکرمتنا» ماضی

.است ولی اين مورد بسيار کم کاربرد و محل اختالف نحويان ،و گاهی فعل شرط مضارع و جواب شرط ماضی است

های شرطی در زبان عربی موردی است که فعل شرط و جواب شرط از يک جنس باشند؛ يعنی هر دو ترين گونه جمله قوی

و . ر محل جزم استمجزوم و فعل ماضی د« إن»فعل مضارع بعد از حرف (. 030: م0111 ،کريری)مضارع يا ماضی باشند

فعل ،(«لن»يا « ما»)ماضی منفی به ،(دعا ،نهی ،امر)فعل طلبی ،تواند جمله اسميه می تر بيان شد جواب شرطهمانگونه که پيش

. بر جواب شرط وارد شود« فاء»باشد در اين صورت بايد حرف ( «سوف»يا « سين» ،«قد»)و فعل مقرون به ( نعم و بئس)جامد

های سامی ن بلکه در بسياری از زبا ،بان عربی نيستله فقط مختص زاين مسئ ،فعل ماضی در شرط بر زمان آينده داللت دارد

جواب شرط به کار در ،و فعلی که حاکی از زمان حال يا آينده است ،حبشی فعل ماضی در جمله شرط ،عبری ،اکدی: مانند

(. 013: م0111 ،برجشتراسر)رود که در زبان عربی ماضی و مضارع هر دو در جمله شرط و جواب شرط به کار میجز اين. رود می

.های هند و اروپايی است از اين نظر با زبان عربی شباهت دارد زبان فارسی نيز که از زبان

0815بهار( 01پياپی)، 0هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 81

و اگر ،گيرد از نظر ساختاری در زبان فارسی معادل ماضی مطلق قرار می ،(شکل دوم و سوم)اگر فعل شرط ماضی باشد

واره پيرو فارسی توان در جمله چه میگر. ارع اخباری استامی و گاهی مضمعادل مضارع التز ،(شکل اول و چهارم)مضارع باشد

تواند در جمله شرطی عربی معادل فعل و هر دو فعل می ،دو فعل ماضی مطلق و مضارع التزامی را به جای يکديگر به کار برد

« اگر اسالم آورد»و « م آورداگر اسال»به دو صورت « ...إن يسلم »و « ...إن أسلم »به عنوان مثال جمله ،ماضی و مضارع باشد

به ساخت ظاهری فعل در زبان مبدأ ،ولی شايسته است در برابريابی تا زمانی که انتقال معنی مورد نظر امکان دارد ،شود ترجمه می

. و مقصد نيز توجه شود

:تواند به دو گونه زير نيز باشد می« إن»در اين نوع از جمالت شرطی فعل شرط بعد از حرف

ولی در اسلوب شرط معادل ،اين ترکيب در زبان عربی معادل ماضی استمراری فارسی است(: فعل مضارع+ « کان»ماضی )ـ 0

اگر خداوند بخواهد شما را )؛ (81: 00هود ) يغويکم أن يريد الله کان إن: مانند ،گيرد مضارع التزامی و مضارع اخباری قرار می

،خواهيد اگر زندگی دنيا و تجمل آن را می)؛ (03: 88احزاب ) فتعالين أمتعکن وزينتها دنياال‌الحياة تردن کنتن إنو ( بيراه گذارد

(. مندتان سازم بياييد تا بهره

تکونوا إن: مانند ،و اخباری است های شرطی معادل مضارع التزامی اين ترکيب نيز در جمله(: فعل مضارع+ « کان»مضارع )ـ 0

:و نيز مانند بيت زير ،(برند آنان نيز چون شما رنج می ،بريد اگر شما رنج می)؛ (011: 1نساء ) تألمون کما يألمون فإنهم تألمون

ــاع تشــــــکو تکــــــن إن هــــــو ال ألوجــــ

وجــــــعال هــــــذا مــــــن أشــــــفيک فأنــــــا

(51: م0318 ،عنتره بن شداد)

(.دهم من تو را از اين درد و رنج نجات می ،کنی اگر از درد عشق در رنج و عذاب هستی و شکوه می)

حتی در مواردی که . معادل فعل مضارع اخباری يا مستقبل است ،جواب شرط چه ماضی باشد و چه مضارع ،در زبان عربی

زيرا در اين ؛شود در زبان عربی با فعل ماضی يا مضارع برابريابی می ،فارسی ماضی مطلق يا ماضی نقلی باشد فعل پايه در زبان

له يک قاعده کلی البته اين مسئ. اری يا مستقبل استواره پايه به معنی مضارع اخب موارد فعل ماضی مطلق و ماضی نقلی در جمله

،شود برابريابی می( فعل ماضی+ قد + « يکون»)ی نقلی در جواب شرط با ترکيب ماض ،زيرا گاهی با توجه به سياق کالم ؛نيست

‌قد‌»: توان آن را اينگونه ترجمه کرد که می ،«ای جايزه را گرفته ،اگر درست جواب بدهی»: مانند ‌في‌إجابتك‌تكون ‌أصبت إن

.«مكافأةال‌أخذت

ماضی استمراری و ،ماضی بعيد ،ير فعل پيرو اگر ماضی التزامیپذ های تحقق در اين قسم از شرطی ،تر ذکر شدچنانکه پيش

در اين صورت در زبان عربی معادل فعل ماضی يا مضارع همراه با قيدی مربوط ،به معنی مضارع التزامی است ،ماضی نقلی باشد

: های زير همانند نمونه ،به زمان آينده است

.«(فسأکافئک)/ عمل غدا کافأتک ال إن انتهيت من»: «به تو جايزه خواهم داد ،(یتمام کن)اگر تا فردا کار را تمام کرده باشی »ـ

مساء کافأتک ال عمل حتیال إن انتهيت من»: «به تو جايزه خواهم داد ،(تمام کنی)تا عصر کار را تمام کرده بودی ( امروز)اگر »ـ

. «(فسأکافئک)/

. «عمل غدا کافأتکال إن انتهيت من»: «(دهم می)دادم ه تو جايزه میب ،(تمام کنی)کردی اگر تا فردا کار را تمام می»ـ

های بسياری از متون نظم و نثر عربی است و بديهی شايان ذکر است که افعال و تراکيب پيشنهادی در ترجمه ثمره بررسی نمونه

های ديگری توان معادل فعل دارد و با توجه به سياق جمله و کالم میاست که بافت سخن نقش بسزايی در تعيين زمان و صيغه

. برای موارد مذکور در نظر گرفت

واره پيرو مربوط به گذشته و پايه مربوط به حال يا آينده جمله( ب

87/ های آن در زبان عربی در دستور زبان فارسی و معادل «اگر»حرف شرط

مستقبل يا امر ،ماضی نقلی ،و فعل پايه مضارع اخباری ،ماضی نقلی و ماضی بعيد ،ها فعل پيرو ماضی التزامی در اين جمله

: مانند ،است

مثال فعل پايه مثال فعل پيرو

.«ايستم من سر قولم می مضارع اخباری ،اگر راستش را گفته باشی»

کار خود را خوب انجام داده ( ديروز)اگر » ماضی التزامی

،باشی

.«جايزه خواهی گرفت مستقبل

.«ای جايزه را گرفته ماضی نقلی ،اگر درست جواب داده باشی»

.«شوی موفق می مضارع اخباری ،ای اگر کار خود را خوب ياد گرفته»

.«به او جايزه خواهم داد مستقبل ،اگر در امتحانات موفق شده است» ماضی نقلی

.«بده تا من هم بخوانم امر ،ای اگر روزنامه را خوانده»

آن را برايت فورا اخباری مضارع ،اگر نامه را نوشته بود»

.«فرستم می

آن را برايت خواهم فورا مستقبل ،اگر نامه را نوشته بود» ماضی بعيد

.«فرستاد

آن را به دست من فورا امر ،اگر نامه را نوشته بود»

.«برسان

واره جملهدهد که فعل ماضی التزامی در دوم ـ نشان می در نمونه« ديروز»قيد سياق سخن يا کاربرد قيد زمان گذشته ـ همانند

.بر زمان گذشته داللت دارد ،های شرطی پيرو اين قسم از جمله

« شما برويد ،اگر مهمانان آمدند»و « شما برويد ،اند اگر مهمانان آمده»در بيان فرق بين ماضی نقلی و ماضی مطلق در دو عبارت

در عبارت اول بيش از عبارت دوم ( آمدن)ه پيرو وار که احتمال تحقق فعل جمله کرد در حوزه معنايی بايد به اين نکته اشاره

. رسد در عبارت اول با قطعيت بيشتری به انجام می« آمدن»ای که فعل به گونه ،است

در اين . است که در زبان عربی بر احتمال وقوع فعل داللت دارد« إن»های شرطی معادل حرف در اين گونه از جمله« اگر»

: بر دو گونه ذيل است« إن»صورت فعل شرط بعد از حرف

اما در اين نوع ،اين ترکيب در زبان فارسی معادل ماضی بعيد است(: فعل ماضی+ « قد»+ « کان»)يا ( فعل ماضی+ « کان»)ـ 0

،فعل جواب شرط نيز بايد زمان آينده را برساند. گيرد ماضی بعيد و ماضی نقلی زبان فارسی قرار می ،شرط معادل ماضی التزامی

با توجه به آنچه ذکر شد حديث شريف در زبان فارسی (. 55: 1: م0117 ،سامرائی)« اهلل فاستغفری ،ممت بذنبال إن کنت»: نندما

.«از خدا آمرزش بخواه ،ای اگر گناهی کرده»: برابر با اين عبارت است

فعليه بالله آمنتم کنتم إن قوم يا موسی وقالو (011: 7اعراف ) بها فأت بآية جئت کنت إن: همچنين ترجمه دو آيه شريف

اگر به خدا ايمان ،ای قوم من: و موسی گفت»و « ای آن را عرضه کن ای آورده اگر معجزه»: چنين است ،(31: 01يونس) توکلوا

. «بر او توکل کنيد ،ايد آورده

،شود ساخته می« باشيدن»ماضی التزامی که در فارسی از صفت مفعولی و مضارع التزامی (: ماضیفعل + قد + « کان»مضارع )ـ 0

ولی چنين ترکيبی در اسلوب شرط معادل ،(008: 0873 ،زرکوب)شود بيان می( فعل ماضی+ قد + « کان»مضارع )در عربی با

نهلک لم ذلک بغير فينا أمر قد يکن وإن فيه مضينا بخير لنا مرأ يکن فإن»: مانند ،گيرد ماضی التزامی و گاهی ماضی نقلی قرار می

0815بهار( 01پياپی)، 0هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 83

،و اگر بغير آن امر کرده باشد ،گردن تسليم فرو نهيم ،اگر بر ما به نيکی فرمان داده باشد»؛ (807/ 0: م0113 ،البغدادی) «أنفسنا

: شود و در بيت زير به صورت ماضی نقلی ترجمه می. «خود را به هالکت نيندازيم

ــن إن ــد يکــــــ ــاءکم قــــــ ــر ســــــ قــــــ

ســــــــبيال لــــــــی بــــــــی فخلــــــــوا

(017/ 01: تا بی ،نقل از اصفهانی ،جعيفران)

.«رهايم کنيد ،صحبتی من شما را آزرده است اگر هم»يا « رهايم کنيد ،صحبتی من شما را خوش نيامده است اگر هم»

: تا بی ،اصفهانی)« أهله فأنا خيرا قال يکن إن»: مانند ،شود حذف می« قد» ،(ماضیفعل + قد + « کان»مضارع )گاهی در ترکيب

(.من شايسته آنم ،(گفته است)/ اگر نيک گفته باشد )؛ (101/ 3

به طوری که مشاهده ؛روند شايان ذکر است که در عربی معاصر حروف شرط در بسياری از موارد به جای يکديگر به کار می

إذا »: مانند ،رود و بر احتمال وقوع رخداد داللت دارد به کار می« إن»به جای « إذا»تون معاصر زبان عربی شود در م می

اگر گزارش زير صحيح باشد ـ )؛ «كبيرال‌حضاريال‌صرحال‌تالية‌ـ‌وهي‌صحيحة‌ـ‌نكون‌قد‌زرعنا‌بأيدينا‌بذرة‌انهيار‌ذلكال‌روايةال‌صحت

(.005: 0873 ،زرکوب( )ايم ابودی و فرو ريزی اين بنای بزرگ تمدن را کاشتهتخم ن ،که صحيح هم هست ـ با دست خويش

ناپذير ـ شرط تحقق 3ـ 1

. ممکن استام نيافته يا انجام يافتن آن غيرواقعی که از نظر گوينده يا نويسنده قطعا انج ناپذير شرطی است محال و غير شرط تحقق

واره پيرو به طور قطع و يقين و تحت هيچ گونه شرايطی شرط مندرج در جمله امکان وقوع ،های شرطی بدين ترتيب در اين جمله

اين شرط بيشتر برای زمان گذشته است ولی برای . ممکن استپذيری شرط در عالم واقع غير تحقق ،به عبارت ديگر .وجود ندارد

:کنيم نده بررسی میبه همين دليل آن را در زمان گذشته و حال يا آي ،رود حال يا آينده نيز به کار می

ـ زمان گذشته 1ـ 3ـ 1

زمان دو فعل پايه و پيرو هر دو به صيغه ماضی ،واقعی باشدنيافته و غير گاه جمله شرطی بيانگر شرطی تحقق در زبان فارسی هر

فعل پيرو نيز ماضی البته اگر در جمله شرطی فعل پايه ماضی استمراری يا بعيد باشد الزاما. استمراری يا ماضی بعيد خواهد بود

که فعل پايه « آورم برايت می ،ها را خريده بود اگر کتاب»: بنابراين در جمله .اما عکس آن صحيح نيست ،استمراری يا بعيد است

(.15: 0811 ،وحيديان کاميار)شرط بر احتمال داللت دارد نه امر محال ،مضارع اخباری است

با توجه به فعل پايه و پيرو چهار نوع ،ناپذير در زمان گذشته داللت دارد حال و تحققشرط بر امری م زمانی که ،با اين وصف

:آيد جمله شرطی به دست می

مثال فعل پايه مثال فعل پيرو

.«شديم موفق می ماضی استمراری ،کردی اگر با ما همکاری می» ماضی استمراری

.«شديم موفق می ریماضی استمرا ،اگر با ما همکاری کرده بودی» ماضی بعيد

.«موفق شده بوديم ماضی بعيد ،کردی اگر با ما همکاری می» ماضی استمراری

.«موفق شده بوديم ماضی بعيد ،اگر با ما همکاری کرده بودی» ماضی بعيد

به جای ،بنابراين .توانند برای زمان گذشته به کار روند و در اين زمان اختالف محسوسی با هم ندارند هر چهار صورت فوق می

کاربرد فعل ماضی (. 885: 0871 ،محتشمی)کاربرد صورت اول و دوم بيشتر است ،با وجود اين. روند يکديگر به کار می

استمراری در اين نوع شرط به اين دليل است که هم تحقق شرط و هم نتيجه آن فقط در عالم خيال وجود دارد و به دليل منتفی

81/ های آن در زبان عربی در دستور زبان فارسی و معادل «اگر»حرف شرط

: 0818 ،یشفاي)در فارسی گونه استمراری است ترين صيغه برای آرزوی گذشته نتفی است و مناسبجواب هم م ،شدن فعل شرط

511 .)

بلکه بيانگر احتمال ،جمله شرطی بر امر محال داللت ندارد ،که فعل پايه و پيرو هر دو ماضی استمراری استگاهی با وجود آن

يافتن يا توان به تحقق و قرينه و بافت سخن و چگونگی بيان گوينده میهايی فقط از روی معنی در چنين جمله. تحقق شرط است

ممکن است منظور گوينده يا نويسنده اين « شديم موفق می ،کردی اگر با ما همکاری می»در عبارت ،بنابراين. شرط پی برد نيافتن

اين مفهوم که توفيق ما در صورت همکاری شما و رساندن ،ولی برای تأکيد بيشتر ،«شويم موفق می ،اگر با ما همکاری کنی»: باشد

« خوانديم کتاب می ،نشستی اگر می»همچنين عبارت . فعل پايه و پيرو به صورت ماضی استمراری بيان شده است ،قطعی است

. «بخوانيمبنشين تا کتاب »يا « خوانيم کتاب می ،اگر بنشينی»: تواند با توجه به قرينه و آهنگ و بافت کالم بدين معنی باشد می

: مانند ،رساند آيد که بر آينده داللت دارد در اين صورت جمله به وضوح احتمال تحقق شرط را می گاهی در جمله قيد زمانی می

« الف: 0ـ 0ـ 0»به اين مطلب در قسمت . «شدم خوشحال می ،آمدی اگر فردا می»و « خوانديم کتاب می ،نشستی اگر اآلن می»

. اشاره شد

اگر »: شود افزوده می« ها»زبان محاوره برای نشان دادن قطعيت وقوع جواب در صورت وقوع شرط به شناسه فعل پايه گاهی در

. «ها خوانديم کتاب می ،نشستی اگر می»و « ها شديم موفق می ،کردی با ما همکاری می

از . رود ماضی مطلق به کار می ،ی ماضی استمراریبه جا معموال« داشتن»و « بودن»پيش از اين نيز گفته شد که در مورد فعل

و « پند پدرش را شنيده بود ،اگر عاقل بود»: کردتوان به اين دو مورد اشاره ناپذير می ی کاربرد اين دو فعل در شرط تحققها نمونه

: 0818 ،نقل از شفائی ،يتصادق هدا)« بايستی به يک جست از آنها دور شده باشم می ،ای به سالمتی خودم داشتم اگر من عالقه»

515.)

داشتم که ای می اگر چنين قوه»: مانند ،برند دو فعل مزبور را به صيغه ماضی استمراری به کار می ،البته گاهی برخی از نويسندگان

همهاريخ بشد ت شک می بی ،بود اگر ارثيه گمشده عهدهای ديرين در دست می»و « داد گونه اغتشاشی در کالسم روی نمی هيچ...

(. 511: 0818 ،یشفاي)« ای از شعر پارسی ترتيب داد پيوسته

عاملی حرف شرط غير« لو». شود ه بيان میامتناعي« لو»ناپذير در زمان گذشته با حرف های شرطی تحقق در زبان عربی جمله

معنی ،اين حرف بر فعل مضارع وارد شود اگر. گيرد بعد از آن فعل ماضی قرار می است که به زمان گذشته اختصاص دارد و غالبا

و اگر خداوند )؛ (10: 01 نحل) دآبة من عليها ترک ما بظلمهم ناسال لهال يؤاخذ ولو: مانند ،کند آن را به زمان ماضی تبديل می

(.گذاشت یای بر روی زمين باقی نم جنبنده ،کرد ستمشان مؤاخذه می[ سزای]مردم را به

« لو»فعلی که در جواب . جواب شرط نيز به وقوع نپيوسته است ،بيانگر اين است که چون فعل شرط اتفاق نيفتاده« لو»حرف

اگر معموال. بر زمان گذشته داللت کند( «لم»مانند فعل مضارع منفی به )شود بايد از نظر لفظ و معنی و يا از نظر معنی واقع می

حرف شرطی است « لو»طبق قاعده نحوی (. 015ـ 011: م0117 ،ابن هشام)آيد میدر« الم»، بر سر آن حرف اشداين فعل مثبت ب

(. 57: 81زمر ) متقينال من لکنت هدانی لهال أن لو: مانند ،گيرد ولی گاهی بعد از آن اسم قرار می ،که به افعال اختصاص دارد

در يکی از ،آيد می( فعل پيرو و پايه)= در جمله شرط و جواب شرط « لو»فعلی که پس از حرف ،کر شدبا توجه به آنچه ذ

:های زير است صورت

0815بهار( 01پياپی)، 0هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 11

مثال فعل جواب شرط مثال فعل شرط

ماضی

همگی ،خواست اگر می)؛ (1: 01نحل ) أجمعين لهداکم (مثبت)ماضی شاء ولو

(.کرد شما را هدايت می

،خواست اگر خداوند می)؛ (087: 1انعام ) فعلوه ما (منفی)ماضی لهال شاء ولو

(.کردند چنين نمی

مضارع

نشاء لو

ماضی

آن را ،خواستيم اگر می)؛ (71: 51واقعه ) أجاجا جعلناه

(.گردانديم تلخ می

قطعا ،خواستيم اگر می)؛ (15: 51ه واقع) حطاما لجعلناه نشاء لو

(.ساختيم آن را خرد و ريز می

کانوا لو مضارع+ کان

غيبال يعلمون

اگر غيب )؛ (01: 81سبأ ) مهينال عذابال فی لبثوا ما ماضی

(.ماندند بار نمی در آن عذاب خفت ،دانستند می

بهتر است آن را معادل ماضی بعيد در زبان ،(مانند نمونه اول و دوم)ماضی باشد « لو»اگر در جمله شرط فعل بعد از حرف

بهتر است آن را معادل ماضی استمراری فارسی ،(مانند نمونه سوم و چهارم)مضارع باشد « لو»ولی اگر فعل بعد از . فارسی دانست

فعلی . کند در زبان فارسی با فعل ماضی استمراری برابری می( نمونه اخير= فعل مضارع + « کان»+ « لو»)همچنين ترکيب . برشمرد

البته کاربرد ماضی . تواند در زبان فارسی به دو صورت ماضی بعيد و ماضی استمراری بيان شود می ،که در جواب شرط آمده است

. گونه که ذکر شد ـ بيش از ماضی بعيد است استمراری ـ همان

قرار « بودن»منفی فعل « اگر»و آن زمانی است که بعد از ،است« لوال»ناپذير معادل حرف ققتح« اگر»ناگفته نماند که گاهی

. «رعيةال‌لوال‌العدل‌لفسدت»: شود که در زبان عربی به اين صورت بيان می« شد ملت تباه می ،اگر دادگری نبود»: مانند ،گيرد

جواب شرط محقق نشده ،بدين معنی که چون فعل شرط تحقق يافته ،ودش نيز ناميده می( لوجوب)حرف امتناع لوجود « لوال»

گيرد و البته قواعد مربوط بعد از آن فقط جمله اسميه قرار می ،مانند نمونه فوق بر شرط داللت داشته باشد« لوال»اگر حرف . است

است ولی کاربرد « لوال»نيز همانند « لوما»حرف . مشابه است« لو»آيد با قواعد حرف در جواب شرط می« لوال»به فعلی که بعد از

. آن کمتر است

ـ زمان حال يا آينده 2ـ 3ـ 1

در دو قسمت مورد بحث و بررسی قرار ،های شرطی بر محقق نشدن رخداد در زمان حال يا آينده داللت داشته باشد اگر جمله

: گيرد می

واره پيرو و پايه مربوط به حال يا آينده جمله( الف

در. های پايه و پيرو هر دو ماضی استمراری است واره زمان فعل جمله ،گر شرط تحقق ناپذير مربوط به زمان حال يا آينده باشدا

ناپذير مورد قبل از نظر ساخت فعل پايه و پيرو مشابه است و فقط از روی معنی و قرينه اين صورت جمله شرطی با شرط تحقق

اشتباهات گذشته را تکرار ،شدم اگر جوان می»: مانند ،ر جمله بايد به زمان شرط پی بردو نيز کاربرد قيود زمان مناسب د

. کردم ديگر اشتباهات گذشته را تکرار نمی ،شد جوان شدن هم اکنون يا در آينده محقق می ،؛ يعنی اگر بر فرض محال«کردم نمی

ناپذير در زمان گذشته ر ساختمان ظاهری همانند شرط تحققنظاز ،فعل در زمان آينده داللت دارد نيافتن اين عبارت که بر تحقق

. است

10/ های آن در زبان عربی در دستور زبان فارسی و معادل «اگر»حرف شرط

شرط در زمان گذشته نيافتن ممکن است بر تحقق ،«ساختم کاخ بزرگی می ،آوردم اگر پول زيادی به دست می»همچنين عبارت

خنان پيشين و وجود قيود و نداها و يا آينده داللت داشته باشد و شنونده يا خواننده بايد از چگونگی بيان سخن و آشنايی با س

. ادوات تعجب و تحسر به زمان شرط پی برد

« ساختم کاخ بزرگی می ،آوردم اگر پول زيادی به دست می»که ماضی استمراری در پيرو عبارت کردبايد به اين نکته توجه

ولی « سازم کاخ بزرگی می ،ه دست بياورماگر پول زيادی ب»: ؛ يعنی(50/ 0: 0871 ،انوری ـ گيوی)نوعی فعل التزامی است

. بر احتمال وقوع فعل داللت دارد ،گونه که قبال شرح داده شد اگر فعل مضارع التزامی باشد همان

داد که به دست آوردن احتمال می ،«ساختم کاخ بزرگی می ،آوردم اگر پول زيادی به دست می»اگر گوينده يا نويسنده در عبارت

کاخ بزرگی ،اگر پول زيادی به دست آورم»: برد عبارت فوق را بدين صورت به کار می ،ن است تحقق پذيردپول زياد ممک

در مورد اين شرط در . «(خواهم ساخت)/ سازم کاخ بزرگی می ،اگر پول زيادی به دست آوردم»يا « (خواهم ساخت)/ سازم می

.سخن به ميان رفت ،مورد الف« 0ـ 0ـ 0»قسمت

هم بر زمان گذشته و هم بر زمان آينده داللت دارد و با توجه به بافت ،«رفتيم به گردش می ،اگر هوا خوب بود»ن عبارت همچني

برای رساندن معنی گذشته با قيد زمان گذشته به کار اين عبارت غالبا. شود زمان آن مشخص می ،سخن و قيود موجود در کالم

،است« به گردش رفته بوديم ،اگر هوا خوب بود»که معادل عبارت « رفتيم به گردش می ،بوداگر ديروز هوا خوب »: مانند ،رود می

. بيانگر آن است که هوا خوب نيست و به همين روی گردش رفتن نيز منتفی است ،اما اگر بر زمان حال داللت کند

ها عالوه بر زمان گذشته بر زمان حال يا آينده جمله ،که وقتی فعل پايه و پيرو ماضی استمراری باشد کردبايد به اين نکته اشاره

اگر . رساند واره هميشه معنی گذشته را می آن جمله ،ها ماضی بعيد به کار رود واره ولی هر گاه در يکی از جمله ،نيز داللت دارند

ماضی بعيد يا ماضی استمراری که فعل پيرو ، صرف نظر از اينواره مربوط به گذشته است هر دو جمله ،فعل پايه ماضی بعيد باشد

(.887ـ 881: 0871 ،محتشمی)گيرد پيرو پيش از پايه قرار می ،در عبارات شرطی زيرا معموال ؛باشد

اگر توانستی از ملک خدا »و « را خواهی ديد( يا چيز)فالن کس ،اگر پشت گوشت را ديدی»: هايی مانند رسد جمله به نظر می

های شرطی قرار در اين دسته از جمله ،پذير است ظر ساخت فعل پايه و پيرو شبيه جمله شرطی تحققکه از ن« برو ،بيرون روی

مفهوم جمله فقط ناشی از يافتن يا نيافتنلذا بايد به اين نکته توجه داشت که تحقق . زيرا بر معنايی محال داللت دارد ؛گيرد می

. موجود در کالم نيست ينخن و قرابافت س ،بدون در نظر گرفتن معنی فعل ،زمان افعال آن

:شود بيان می« إن»و « لو»در زبان عربی اين نوع شرط با دو حرف

خواستيم آنان را به اگر می)؛ (011: 7اعراف ) بذنوبهم أصبناهم نشاء لو: مانند ،است« اگر»امتناعيه معادل حرف « لو»ـ گاهی 0

،م0117 ،ابن هشام)منتفی شده است حالشرط در زمان ماضی و ،در اين آيه شريفه(. فوالدوند( )يمرساند گناهانشان می[ کيفر]

057.)

دين ال لو أن لنا رجاال أمثال صالح»: مانند ،شود که متضمن معنی تمنی است برابريابی می« لو»با حرف شرط « اگر»همچنين گاهی

(.77/ 1: م0117 ،سامرائی( )رفت دين داشتيم فلسطين از دست نمیال چون صالحاگر ما جوانمرادنی )؛ «إذن لما ضاعت فلسطين

:ترجمه جمالت فارسی زير بر اساس مواردی که ذکر شد چنين خواهد بود

.«سابقةال لو أصبحت شابا لما کررت أخطائی»؛ «کردم اشتباهات گذشته را تکرار نمی ،شدم اگر جوان می»الف ـ

.«لو کسبت ثروة وفيرة لبنيت صرحا شامخا»؛ «ساختم کاخ بزرگی می ،آوردم به دست میاگر پول زيادی »ب ـ

. «طقس جيدا اآلن لتنزهناال لو کان»؛ «رفتيم به گردش می ،هوا خوب بود( اآلن)اگر »ج ـ

ممکن است و غيرنده محال بر اموری که تحقق آن در زمان آي ،عالوه بر احتمال وقوع رخداد در زمان آينده« إن»ـ حرف شرط 0

من ،رحمان فرزندی بود[ خدای]اگر برای )؛ (30: 18زخرف ) عابدينال أول فأنا ولد للرحمن کان إن قل: مانند ،نيز داللت دارد

0815بهار( 01پياپی)، 0هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 10

فانفذوا واألرض سماواتال أقطار من تنفذوا أن استطعتم إن واإلنس جنال معشر يا: و نيز مانند( خود نخستين پرستندگان بودم

(. رخنه کنيد ،ها و زمين به بيرون رخنه کنيد های آسمان اگر توانستيد از کرانه! ای گروه جنيان و انسيان)؛ (88: 55الرحمن )

بر اين . شود برابريابی می« إن»با حرف ،ه استرخداد در زمان آيندنيافتن هايی که حاکی از تحقق در شرط« اگر»گاهی ،بنابراين

.«اهلل إن استطعت فاخرج من ملک»: چنين خواهد بود« برو ،اگر توانستی از ملک خدا بيرون روی»عبارت ،اساس

و پايه مربوط به حال يا آينده ،واره پيرو مربوط به گذشته جمله( ب

تواند ماضی استمراری يا ماضی بعيد فعل پيرو می ،ه مربوط به آينده باشدواره پاي و جمله ،واره پيرو مربوط به گذشته اگر جمله

توان از اين مورد را فقط با کاربرد قيد زمان مناسب يا از بافت کالم می. باشد ولی فعل پايه بايد هميشه ماضی استمراری باشد

( قبال)اگر »يا « ديدی نتيجه آن را می( در آينده /اآلن) ،زحمت کشيده بودی( قبال)اگر »: مانند ،تشخيص داد« 0ـ 8ـ 0»مورد

. «ديدی نتيجه آن را می( در آينده/ اآلن) ،کشيدی زحمت می

شرط در زمان گذشته است تحقق نيافتن دهندة نشان« لو»از نظر نحويان ،شود امتناعيه بيان می« لو»اين شرط نيز در زبان عربی با

توان در جواب شرط زمان می ،«لو»های کاربرد رسد که در برخی از نمونه به نظر می ،جود اينولی با و ،(151/ 1: هـ0105 ،حسن)

اگر )؛ (051: 8عمران آل) حولک من النفضوا قلبال غليظ فظا کنت ولو: مانند ،حال و آينده را در کنار گذشته در نظر گرفت

(.شدند رامون تو پراکنده میاز پي قطعا ،دل بودی تندخو و سخت

فعل ماضی و مضارع ،ولی در زبان فارسی ،مضارع و امر خارج نيست ،شايان ذکر است که افعال عربی از سه صورت ماضی

،ماضی ابعد ،ماضی بعيد ،ماضی نقلی استمراری ،ماضی استمراری ،ماضی نقلی ،ماضی مطلق: ند ازا خود اقسامی دارد که عبارت

های شرطی به انواع فعل در جمله ،بنابراين. مضارع التزامی و مضارع ملموس ،مضارع اخباری ،ماضی ملموس ،میماضی التزا

کاربرد فعل در است به برخی از انواع مشهور و پربلکه در اين مقاله سعی شده ،شود موارد مذکور در اين نوشتار محدود نمی

،عنايی برخی از انواع فعل در زبان فارسی تفاوت چندانی با موارد مذکور نداردالبته معنی و معادل م. های شرطی اشاره شود جمله

+ صفت مفعولی)و ماضی ابعد ،در زبان عربی همانند ماضی نقلی ،(ماضی نقلی+ «می»)معادل معنايی ماضی نقلی استمراری مثال

.همانند ماضی بعيد است ،(«بودن»ماضی نقلی

نتيجه

های در اين راستا جمله. های شرطی آن در زبان فارسی پرداخته شد و انواع ترکيب« اگر»ی حرف شرط در پژوهش حاضر به بررس

پذير و تحقق ناپذير بررسی و حروف شرطی که در زبان عربی تحقق ،وقوعال در سه دسته محقق« اگر»شرطی با حرف شرط

:توان در موارد زير خالصه کرد را می اين نوشتارترين دستاوردهای مهم. ارائه شد ،قرار گيرد« اگر»تواند معادل می

با فعل پايه و پيرو ماضی وقوع فارسی که بر تحقق حتمی رخداد داللت دارد در زمان گذشته معموالال های محقق ـ شرطی 0

وقوع در زمان حال ال شرطی محقق. گيرد قرار می« إذا»و « کلما»در زبان عربی معادل « اگر» ،در اين صورت. شود استمراری بيان می

عل شرط ماضی و ف« إن»و گاهی « إذا»شود که در زبان عربی با مضارع التزامی يا اخباری ذکر می ،يا آينده با فعل پيرو ماضی مطلق

.يا مضارع برابر است

ود و در عربی با ش با فعل پيرو ماضی التزامی يا ماضی نقلی بيان می پذير فارسی در زمان گذشته معموال های تحقق ـ شرطی 0

،با افعال پيرو ماضی مطلق اين شرط در زمان حال يا آينده غالبا. همراه است( فعل ماضی+ « کان»)و فعل شرط « إن»حرف

فعل + « کان»)مضارع يا ترکيب ،با فعل شرط ماضی« إن»مضارع التزامی و اخباری همراه است که معادل آن در عربی حرف

بر زمان حال يا آينده ،ماضی نقلی و ماضی بعيد است اما شرط با توجه به فعل پايه ،رو ماضی التزامیگاهی فعل پي. است( مضارع

18/ های آن در زبان عربی در دستور زبان فارسی و معادل «اگر»حرف شرط

« کان»مضارع )يا ( فعل ماضی+ « کان»)است و فعل شرط ترکيبی از « إن»در زبان عربی معادل « اگر» ،در اين صورت .داللت دارد

.شود ز حذف میني« قد»هر چند گاهی ،خواهد بود( فعل ماضی+ « قد»+

در زبان « اگر» ،در اين صورت .شود ناپذير در زمان گذشته با افعال ماضی استمراری و ماضی بعيد بيان می های تحقق ـ شرطی 8

تواند بسته به معنی متن با افعال مختلفی ذکر شود و ناپذير در زمان حال يا آينده می اما شرط تحقق. امتناعيه است« لو»عربی معادل

.شود برابريابی می« إن»و گاهی «لو»در زبان عربی با حرف شرط غالبا

« لوال» ،«لو» ،«کلما» ،«إذا» ،«إن»در زبان عربی با حروف ،شرط يافتن يا نيافتنبسته به تحقق « اگر»بنابر آنچه ذکر شد حرف شرط

. شود برابريابی می« لوما»و

ها نوشت پی

پس از . های ربطی وابستگی باشد يکی از حروف ربط و گروه ،ه در آغاز يا وسط آنواره پيرو يا وابسته آنست ک جمله -1

واره پايه و از نظر معنايی وابسته به جمله واره پيرو، جمله. واره پايه است هجمل ماند، پيرو آنچه از سخن باقی می واره برداشتن جمله

(.001: 0833الف ،فرشيدورد)واره پايه است جملههای داخل جمله مرکب همبسته يا در حکم يکی از کلمات يا گروه

منابع

قرآن کريم .0

،مبارکال دکتور مازنال حققه وعلق عليه. عاريباأل لبيب عن کتبال مغنی(. م0117) بن يوسف اهلل دين عبدال جمال ،هشام ابن .0

.فکرال دار: بيروت. اهلل ومحمد علی حمد

ها سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی دانشگاه: تهران. ان فارسیدستور تاريخی زب(. 0875)محسن ،بوالقاسمیا .8

(.سمت)

.فکرال دار: بيروت.ج01. 0ط. سمير جابر: تحقيق. األغانی(. تا بی)فرج ال ابو ،اصفهانی .1

.فاطمی: تهران. ج 0. 1چ .0 دستور زبان فارسی(. 0871. )انوری، حسن؛ و حسن احمدی گيوی .5

‌يةعربال‌غة‌نحوي‌للال‌‌التطور(. م0111)برجشتراسر .6 ‌رمضان‌عبدالتوابال‌علق‌عليه‌صححه‌و‌أخرجه‌و. ‌دکتور ‌2ط. :‌قاهرة.

.خانجيال‌مكتبة

. يعقوبال بديع طريفی واميل نبيل محمد :تحقيق. عربال‌لسان‌لباب‌لب‌و‌دباأل‌خزانة(. م0113)قادر بن عمر ال عبد ،البغدادی .7

.علميةال کتبال دار: بيروت. ج08

.انتشارات اقبال: تهران. تصحيح محمد قزوينی و قاسم غنی. ديوان حافظ(. 0870)دين محمد ال شمس ،حافظ .3

. خسرو ناصر: تهران. ج1. 7چ . وافیال النحو(. هـ0105)حسن، عباس .1

.توس: تهران. 00چ. دستور زبان فارسی(. 0871)پرويز ناتل ،خانلری .01

.سعدی: تهران. 0چ (.کتاب حروف اضافه و ربط)دستور زبان فارسی (. 0817)خليل ،خطيب رهبر .00

نحوی و معنائی فعل بند پايه بر محتوای معنائی بند ،های صوری تأثير جنبه»(. 0811)جالل؛ و عطااهلل سنچولی ،رحيميان .00

.011ـ 017: 81. نشريه ادب و زبان دانشگاه شهيد باهنر کرمان« .پيرو

.مانی: اصفهان. 8چ. (عربی ـ فارسی ،فارسی ـ عربی)روش نوين فن ترجمه (. 0873)منصوره ،زرکوب .08

.عربیال تراثال دار إحياء: بيروت. نحوال معانی(. م0117)فاضل صالح ،سامرائی .01

0815بهار( 01پياپی)، 0هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 11

انتشارات : تهران. 1چ. غالمحسين يوسفی: تصحيح و توضيح. بوستان سعدی(. 0811) اهلل مصلح بن عبد ،سعدی شيرازی .05

.خوارزمی

. انتشارات نگاه: تهران. 0چ. محمد علی فروغی: تصحيح. کليات سعدی(. 0878) ـــــــــــــــــــــــــــــ .01

.اساطير: تهران. 7چ. دستور زبان فارسی(. 0875)محمد جواد ،شريعت .07

. نوين: تهران. مبانی علمی دستور زبان فارسی(. 0818)احمد ،شفائی .03

: بيروت. 1ط. کريمال قرآنال ر فیدوات والضماياأل معجم (.م0113)سيد ال حميد مصطفیال اسماعيل أحمد؛ و عبد ،عمايره .01

. رسالةال‌مؤسسة

.داباآل‌مطبعة: بيروت. ديوان عنتره(. م0318)عنتره بن شداد .01

. سخن: تهران. دستور مختصر امروز بر پايه زبانشناسی جديد(. 0833الف)خسرو ،فرشيدورد .00

.سخن: هرانت. 8چ. دستور مفصل امروز(. 0833ب) ـــــــــــــــــ .00

پنج )دستور زبان فارسی (. 0811)زمان فروزانفر ال شعرای بهار؛ بديعال عبدالعظيم؛ جالل همايی؛ رشيد ياسمی؛ ملک ،قريب .08 .اشراقی: تهران. 8چ. (استاد

.مؤسسه تبليغاتی علوم اسالمی: تبريز. مشکالت ساختاری ترجمه قرآن کريم(. 0831)حيدر ،قليزاده .01

بن‌‌ما ‌محمداإل‌‌جامعة: رياض. األصوليين نحويين وال شرط بينال أسلوب(. م0111)بن ناصر بن محمد ناصر ،کريری .05

. سماميةاإل‌‌سعود

. هرمس: تهران. مهستی بحرينی: ترجمه .دستور زبان فارسی معاصر(. 0831)ژيلبر ،الزار .01

. توس: تهران (.مجموعه مقاالت)هژده گفتار (. 0875)مصطفی ،مقربی .07

.اشراقی: تهران. دستور کامل زبان فارسی(. 0871)من به ،محتشمی .03

.51ـ 18: 0 زبانشناسی« .های شرطی در زبان فارسی جمله»(. 0811)تقی ،وحيديان کاميار .01

کهن ترین شهرآشوب صنفیو انواع شهرآشوب

شمس الديني صطفيم ود بهنام فرمحم ،بتول مهدوي

دهيچک

ي است براي شهرآشوب در لغت به معني کسي است که به لحاظ زيبايي شهر را بیاشوبد و به عبارتي ترکیب وصف

اهل شهر يا درباريان را ، شهر، شود که شاعر در آنق ميطالانگیز و در اصطالح ادبي به اشعاري اتوصیف زيبارويان فتنه

اين نوع شعر که به دو . وران يک شهر و تعريف حرفه و صنعت آنان پرداخته باشدبه توصیف پیشهمدح يا ذم کرده يا

ات ها و اطالع اشتمال بر لغات و اصطالحات فني حرفه، شناختي، از ديد جامعهشود شهري تقسیم مي دسته صنفي و

ب ترين سراينده شهرآشو محققان کهنتاکنون 2431از سال. سیاسي و اقتصادي متضمن فوايد بسیاري است، تاريخي

با توجه به منابع . اند ترين شهرآشوب سراي صنفي را مسعود سعد سلمان دانسته شهري را فرخي سیستاني و قديمي

، کسايي شواهدي از آثاربا يافتن ر زمینه شهرآشوب صنفي اما د ه خود را حفظ کرده است،چنان جايگافرخي هم موجود،

سعد بدون شود و مسعود سرايي شاعران فارسي زبان بیش از دو سده افزوده مي بر پیشینه شهرآشوب ،رودکي و فراالوي

شعر چند کثرت دفعي و ناگهاني اين نوع ره. دهد فضل تقدم خود را از دست مي ،که تقدم فضل خود را از دست دهدآن

هاي ديگر را برده احتمال وجود مصداق شواهد موجود در آثار شاعران نام نظر به، آمد در آثار مسعودسعد بعید به نظر مي

ين تر شهرآشوب صنفي در ا کند و ما را نسبت به سابقه کهن رفته پیشاهنگان شعر فارسي به ذهن متبادر مي در آثار ازمیان

.سازد تر مي مرز و بوم راسخ

رودکي و فراالوي کسايي، مسعودسعدسلمان، فرخي، کهن ترين شهرآشوب، :اه هاژوکليد

مقدمه

در جا داردو شده نیست شناخته که بايد چنانهنوز و ( 423: 2431، پژوه دانش)تر جنبه تفنني دارد بیشيکي از انواع شعر فارسي که

، شهرانگیز چون ،هاي ديگريبا نامکه اين نوع شعر .ستا« شهرآشوب»موسوم به ،اي صورت بگیردمورد آن تحقیقات گسترده

،(مسؤول مکاتبات)، ايران بابلسرمازندران، دانشگاه استاديار گروه زبان و ادبیات فارسي b.mahdavi@umz.ac.ir

mbehnamfar@birjand.ac.ir ، ايران بیرجندبیرجند، دانشگاه فارسي،یار گروه زبان و ادبیات دانش ايران بیرجندارسي، دانشگاه بیرجند، کارشناسي ارشد زبان و ادبیات فدانش آموخته ، mmshsh.mostafashams@gmail.com

24/3/2494:تاريخ پذيرش 9/22/2491: تاريخ وصولCopyright © 2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(يپژوهش -يعلم)فنون ادبي

33-34، ص2493بهار (23ياپیپ) ،2، شمارههشتمسال

2493بهار (23پیاپي)، 2هشتم، شماره فنون ادبي، سال / 33

در لغت به معني آن که در حسن و جمال آشوبنده شهر و آمده نیز، آشوبکوب و فلکعالم، آشوبعالم، آشوبجهان، دهرآشوب

به هر نوع شعري در اي، باشد آن در اکثر مردم شهر نظمي است که تعريف يا ذمو در اصطالح ( شهرآشوب. پادشاه)فتنه دهر باشد

،دهخدا) که خود عنوان ديگري داشته باشدشود ولو اينک شهر و تعريف حرفت و صنعت ايشان اطالق ميوران يتوصیف پیشه

.(ذيل شهرآشوب

داخته هاي عربي و ترکي نیز پر پیشینه اين نوع شعر در زبان ها به ها و فوايد شهرآشوب ، قالبپس از ذکر انواع ،در نوشتار حاضر

در . سراست شهرآشوب و تعیین نخستین شهرآشوب خاستگاه، چه در اين جستار به عنوان مسئله تحقیق مطرح است، اما آنشود مي

که خواهد آمد تاکنون تمامي ، چناننخست را برداشتندهاي معاني گام جعفر محجوب و احمد گلچین، دکتر محمداين زمینه

از مسعود سعد به عنوان آغازگر و مبتکر شهرآشوب ، اند دبي را مورد بررسي قرار دادههايي که پیشینه اين نوع خاص ا پژوهش

مزگي و فاضلي ، نصرتي سیاهشمیسا، پژوه ، منوچهر دانشرستگار فسايي، نوريان، محققان ديگر چون قاسمياند و ‌کردهسرايي ياد

سرا ترين شهرآشوب ، در بخش کهنگويي ه به جهت پرهیز از دوبارهاند ک دادابابايف به تکرار مفاد آثار آنان پرداخته راجهاد و اخی

از مسعود سعد سلمان به عنوان پیشین که تنها فرضیۀ آمده، نه دست نظر به شواهد به. شود ميجزئیات مطالب آن آثار بررسي

ل احتما ، وگردد و قرن افزوده ميسرايي بیشتر از د ، بلکه بر قدمت شهرآشوبشود باطل مي، اند سرا ياد کرده ترين شهرآشوب کهن

.شود تر نیز به اذهان متبادر مي وجود اين نوع شعر در ادوار کهن

انواع شهر آشوب ها

که کردندها را به دو دسته ذيل تقسیم آشوب معاني شهر محققان اين نوع شعر چون محمدجعفر محجوب و احمد گلچیننخستین

:حب به شرح ذيل استمصا‌المعارف‌دایرةاجمال آن به نقل از

ها غالبا شاعر براي گیرايي و لطف و در آن]...[ ري سروده شده باشد شعري که در وصف اهل حرف و صنايع مختلف شه( الف

:کرده است؛ مانند اين رباعيرو و نظاير اين عناوين ياد ميمه، شوخ، دلبر، از صاحبان حرف با عنوان زيبا، بیشتر شعر

فتتتش آرايتتتدگتتتر چتتتو کزيبابتتتت کفتتتش

ستتتايدهتتتر لحظتتته لتتتب لعتتتل بتتتر آن متتتي

کفشتتتتي کتتتته ز لعتتتتل شتتتتکرش آاليتتتتد

تتتتتا ستتتتر خورشتتتتید فلتتتتک را شتتتتايد

(33: 2431، گنجوي مهستي)

:ي مجیرالدين بیلقانيشعري که شاعر در هجو و نکوهش يا گاه ستايش شهري و اهل آن شهر سرايد مانند اين رباع‌( ب

گفتتتتم ز صتتتفاهان متتتدد جتتتان خیتتتتزد

ي استتتت متتتروت کتتته از آن کتتتان خیتتتزدلعلتتت

ورانندتتتتتته متتتردمش کتتتتتکتتتي دانستتتتم ک

صتتتفاهان خیتتتزد کتتتزهمتتته ستتترمه ا آنتتتتتتب

(«شهرآشوب». مصاحب)

ومي تحت در يکي از تحقیقات اخیر بر دو دسته مذکور نام شهرآشوب صنفي و شهري نهاده شده و نويسنده آن به دسته س

نصرتي )شهرآشوب صنفي دانست توان آن را با تسامح زيرمجموعۀ اي مي گونه است که بهشده ل عنوان شهرآشوب درباري قاي

خلوتیان و ديگر درباريان پرداخته ، مطربان، مدح يا ذم پادشاه، که در اين نوع از شهرآشوب به وصفچرا ؛(42:2433، مزگي سیاه

ارندگان مشاغل درباري زمان او از سلطان تا افراد زيردست که به توصیف د حکیم سناييکارنامه بلخ نظیر قسمت اعظم ، شود مي

توان رو ميصنفي به صاحب حرفه به عنوان زيباآشوب توان نتیجه گرفت که در شهر هاي مزبور مي از تعريف. او اختصاص دارد

33/ کهن ترين شهرآشوب صنف انواع شهرآشوب و

. ده استشده عنوان شهرآشوب داده ش شهرآشوب گفت و در شهرآشوب شهري به اين نوع شعر که سبب آشوبي در شهر مي

و « صنايع البدايع»که شهرانگیز سیفي بخاري موسوم به چنان؛گزيند گاهي نیز شاعر براي شهرآشوب خود عنوان ديگري برمي

نامیده است االصناف صفاتدارد و يوسف اصم استرآبادي شهرآشوب خود را االصناف مجمعشهرآشوب لساني شیرازي عنوان

.(4: 2431، معاني گلچین)

اهالي مدح يا هجو اغلب گذشت چنانکه آنان قصد و سرودند تفنن شهرآشوب مي روي از بیشتر شاعران کر است کهشايان ذ

وجه امر همین و است شده مي شاعر ضد بر شهر مردم احساسات برانگیختن باعث بعضا که بوده خاص اي پیشه صاحبان يا، شهر

«است شده منجر شاعر قتل به موارد بعضي در و زبان بريدن يا آزار به شورش اين گاه». کند مي توجیه را شعر نوع اين تسمیه

در بعضي » است؛ شده العمل سخت يا ضرب و تبعید شاعر نمي اما همیشه اين گونه شعر سبب عکس(. 213: 2413، میرصادقي)

(.211: 2432 ،کوب زرين)« ماند و منجمد انعکاس مي ، بيثري خلقتأ شعر يا بيثیري تأ موارد نیز به سبب بي

اينکه نه ،است هجو و طعن گاه و مزاح و طنز با همراه لطیف و شاعرانه اوصافي، شهرآشوب شعر در شهر مردمان اوصاف البته

،جهت همین به. روح خواهد بود که دراين صورت شعري خشک و بي باشد آنها واقعي عمل نحوه و مشاغل کیفیت صرفا وصف

شاعرانه که خواننده ضمن حظ هنري از آن به اطالعات مفیدي در تصورات و تخیالت اساس بر ستا شعري شهرآشوب شعر

هايي که در وصف وزرا و درباريان سروده شده ويژه شهرآشوب مناسبات سیاسي به شناختي و بعضا هاي تاريخي و جامعه حوزه

شاعري قدرت دادن نشان و آزمايي طبع و تفنن هجنب بیشتر شهرآشوب»: گويد مي نیز محجوب محمدجعفر. کند دست پیدا مي است

: 2431،محجوب) «کند ابداع شاعرانه مضموني، آنان حرفه و دلبران اين از يک هر شاعر بايد در وصف چه، دارد قريحه صفاي و

332.)

های شهرآشوبقالب -1

، قصیده، ه است به صورت قطعهچه تا کنون به دست آمدشعر در نظر گرفته نشده و آن نوع خاصي از ،براي سرودن شهرآشوب

غالبا در ، هايي که براي محترفه و توصیف مشاغل سروده شدهشهرآشوب: توان گفترباعي و مثنوي بوده است؛ اما در مجموع مي

غالبا به صورت ،آنچه در مدح يا ذم يک شهر است و هاي مسعود سعد و مهستيمانند شهرآشوب ؛قالب قطعه و رباعي است

.خاقانيهاي و شهرآشوب کارنامه بلخسنايي در : هايمانند شهرآشوب ؛ثنوي استقصیده يا م

:غزل: الف

سیفي ». است( هجري قمري 919م )سیفي بخاري ، نخستین شاعري که در قالب غزل شهرآشوب سروده، با توجه به منابع موجود

(.31: 2431، انيمع گلچین)« غزل شهرانگیز سروده است بخاري نخستین شاعري است که در قالب

:مثنوي: ب

اند؛ سنايي در هاي درباري بیشتر در اين قالب سروده شدهشهرآشوب، سرايان استهايي است که مورد توجه شهرآشوباز قالب

.شهرآشوب خود از قالب مثنوي استفاده کرده است

:رباعي:

.هاي مهستي گنجوي در قالب رباعي استشهرآشوب

:قالب قطعه: د

قطعاتي که از او باقي مانده دو تا نه بیت دارند و در ، هاي مسعود سعد در قالب قطعه سروده شده استتمام شهرآشوب تقريبا»

شاعر در هر قطعه يک حرفه يا صنعت را وصف نموده است و (. 119: 2431،فساييرستگار)« باشندهاي مختلف ميوزن

.ل را داشته استآويز اين کار وصف معشوقي بوده که آن پیشه يا شغ دست

2493بهار (23پیاپي)، 2هشتم، شماره فنون ادبي، سال / 33

هاشهرآشوب فواید -2

هاي رايج در زمان و مکان خود و حتي خصوصیات افراد ها و حرفهوصف معشوق به بیان پیشه شاعر به بهانه، آشوبدر شهر

م سامان داشتن حاالت يک شهر يا مملکت و مردو ساماني يا سربي، توان تغییر اوضاعچنین در شهرآشوب مي، همپردازداجتماع مي

هاي اقتصادي يا سیاسي کشور و کیفیت طبقات مختلف به زبان هزل و سامانياغتشاشات و بي در اين نوع شعر. آن را مشاهده کرد

آن به دست بهايي از تاريخ اجتماعي دوران زندگي سرايندهاطالعات مفید و گران، شود و به همین دلیلطنز يا هجو بیان مي

.آيد مي

، در نوع شهري تواند باشدمي که گاهي تنها منبع اطالعاتي مورخ از وجود برخي مشاغل در گذشتهوه بر اينعالاين ژانر ادبي

ذيل مثال در بیت اول قطعه، توان اطالعات مفیدي به دست آورد ميهاي شهرها نیز ها و توصیف ويژگينام برخي مکانها از آن

:يبايي بیان شده استموقعیت جغرافیايي خراسان توسط فتوحي شاعر به ز

چتتار طتترف بتتر چتتار شتتهر استتت خراستتان را

که وسطشان به مسافت کتم صتد در صتد نیستت

گرچتته معمتتور و ختترابش همتته متتردم دارنتتد

ختردي نیستت کته چنتدين در نیستت بر هتر بتي

مصتتر جتتامع را چتتاره نبتتود از بتتد و نیتتک

ستترب و بستتد نیستتت معتتدن در و گهتتر بتتي

و رنتود ده بته اوبتاش بلخ شهري است درآگنت

در همتته شتتهر و نتتواحیش يکتتي بختترد نیستتت

او ه ترتیتب همته چیتز در تتشهري است ب مرو

جتتد و هتتزلش متستتاوي و هتتري هتتم بتتد نیستتت

حبتتذا شتتهر نیشتتابور کتته در ملتتک ختتداي

گر بهشتي است همان استت وگرنته ختود نیستت

(339 - 311: 2411، انوري)

فرد از و گاهي منحصربه اول حاصل اطالعات دسته، نوعي توصیف از محیط اجتماعي افراد هستند هاجا که شهرآشوباز آن

و است ها را دگرگون کردهشهرها و آبادي گردش زمان و تحوالت اجتماعي چهره. ندزندگي فرهنگي و اقتصادي دوران شاعر

ها شهرآشوب ،از اين جهت .شودبقات اجتماعي ميخي مشاغل و طهاي زندگي اجتماعي باعث پیدايش و نابودي برضرورت

، مشاغل و طبقات اجتماعي و حقوق و وظايف هر يک، ها هها هستند که عالوه بر ذکر حرفاي از تاريخ اجتماعي ملتگنجینه

خود از ديوان در، مسعود سعد مثال ؛پردازندشناسي اجتماعي مردم يک شهر نیز ميگاهي به خصوصیات روحي و رواني و روان

، هندسي، خربنده، گريان، حاجب، قلندر، آشناگر، بربطي، زن ، تیغمنجم ، چونزمان خوداجتماعي هاي و گروهها حرفهغالب

هاي مشاغل و گروهکه برخي از اين پرداخته است ه و به توصیف هر يک کردياد ... ديباباف و، کاتب، سقا، تیرگر، چنگي، قاضي

اند و برخي ديگر با تغییراتي که در آنها رفته میان از کامال کاتب و سقا، خربنده، گريان، حاجب، لندرق چون ،اجتماعي روزگار او

بیانگر آن ، کبوترباز در ديوان مسعود سعد وجود قطعه ،به عنوان نمونه انه از بین رفتن يا فراموشي هستند؛صورت گرفته در آست

وسايل مورد توان به ميقطعه فصاد ازباز در میان ايرانیان رايج بوده است يا است که کبوتربازي به عنوان يک سرگرمي از دير

دهد که به وجود گروهي از مردم را در زمان شاعر نشان مي، گیرکشتي چنین قطعه؛ همآن روزگار پي برداستفاده و نحوه رگ زدن

.اندپرداختهرآمد از اين راه ميها به کسب دبندي ها و شرطشغل کشتي گرفتن پرداخته و در جريان مسابقه

جهت شناخت توانند منابع مهمي در بنابراين مي، کنندها و وسايل کار اصناف مختلف اشاره ميگاهي به ابزار، هاشهرآشوب

ا ب گاه اند و کودکانآموزشي نیز داشته هاي صنفي جنبهشهرآشوب چنینهم .هاي مختلف باشندتحول افزارهاي صنايع در دوره

هاي گوناگون توان تحول مشاغل را در دورهمي هابا بررسي اين نوع شهرآشوب .شدند آشنا ميها و حرفهها با پیشهها خواندن آن

31/ کهن ترين شهرآشوب صنف انواع شهرآشوب و

: گونه توصیف نموده استشاطر را اين، اما مصاحب به نقل از شهرآشوب لساني، گويندشاطر مي، بررسي کرد؛ مثال امروزه به نانوا

بر کمرش رنگ ، بر کالهش پر، رسدانگیزد و باد به گردش نميگرد برمي، نهد هر جا که پاي مي، قمر استاو در چابکي رشک »

ها و امانات شاطر پیک و مأمور دولتي بوده و نامه، رساند که در زمان شاعراين تعريف مي(. «شاطر». مصاحب)« آمیخته شده است

-اند و از کودکي منشور شاطري ميکردهیم که شاطران در دويدن تمرين ميياببا کاوش بیشتر درمي. رسانده استدولتي را مي

شايد بتوان (. 42: 2433، مزگيسیاهنصرتي )کردند آنان در عصر قاجار در مراسم استقبال از سفرا شرکت مي چنینهم .اندگرفته

از -شهرآشوب صنفي -سرودن اين نوع شعر ،حالبه هر . اندها شاطر گفته، به دلیل چابکي نانوايان به آنقاجار گفت پس از دوره

گان را در نظر رروايان و بزفقط فرمان، پندارندچه بعضي ميضمن است که شاعران سلف برخالف آناين نکته را مت، جانب شعرا

حتي بازار و ان بوده است؛ شاعراني که به مشاغل مختلف مردم کوچه و آنبلکه طبقات مختلف اجتماع نیز مورد توجه ،اندنداشته

اند حقارت به مشاغل خرد نظر نکرده و طنز و هرگز با چشم شوخي و اندها در شعر خود ياد کردهمشاغل پست توجه کرده و از آن

يد و درحقیقت شأن اجتماعي هر آ میز به نظر نميآ ، هرگز سخن او وهنشوخي کرده باشد اي مزاح و و اگر شاعر با صاحب حرفه

اند فقط مشاغل عمده و مهم اند و عمال نخواستهاي کوچک يا بزرگ اشتغال دارد مرعي داشتههر کار و حرفهفرد جامعه را که به

.را مورد توجه و عنايت قرار دهند

ها موجب حفظ و صیانت اصطالحات و نام ها و پیشهحرفه هاي صنفي اين است که سرودن اشعار دربارهاز مزاياي شهرآشوب

ها و جايگزيني وسايل صنعتي به ها و پیشهچه مسلم است تحول مشاغل يا حتي از میان رفتن حرفهآن .شاغل استابزار و وسايل م

غل رو به اي که بعد از چند دهه يا سده نام اشیاء و اصطالحات و تعبیرات مشابه گونه ؛است ناپذير اجتناب، جاي ابزار دستي

شعر است؛ زيرا افراد ، اسامي و تعبیرات مشاغل را تضمین کند، دي حفظ اصطالحاتتواند تا حد زياچه ميرود؛ اما آنفراموشي مي

خصوص کساني سپارند و بهخوانند و به خاطر ميشنوند و ميمي، دارندشعر را دوست مي، سواداز هر طبقه و گروه حتي افراد بي

ها شعر گفته بیشتر به يواني باخبر شوند که براي شغل آنوقتي از د، اي مثال آهنگري اشتغال دارندکه در جامعه به حرفه يا پیشه

سبب اقبال مردم کوچه و ، تواند عالوه بر اينشوند که البته چنین اشعاري مي راغب مي، شعرها شنیدن آن شعر و در نتیجه همه

، ابزار و اصطالحات در شعري ها ماندگاري نام، عالوه بر اين سواد شود؛بازار به شعر و حتي رونق شعر میان مردمان عادي و بي

چنین ضرورت ثبت و ضبط اصطالحات و لغات مربوط به هم است؛ -نثر -شعريمردم و حتي کتب غیر تر از حافظهثبات بسیار با

که با گذشت زمان و تحول مشاغل اين گنجینهچرا نظران بوده است؛گران و صاحب اي براي پژوهشها دغدغهها و پیشهحرفه

تحولي است که در وضع ، کنداز جمله خطراتي که اين گنجینه سرشار را تهديد مي، کندمي خطر نابودي تهديدباارزش را

، حمل و نقل و تنها نیروي محرک آن وسیله، روزگاري در اين کشور گاري و درشکه .اجتماعي و اقتصادي ما روي داده است

بندي سازي و ساختن زين و يراق اسب و استر و نعل و نعلشکه و گاريزيادي به کار در در آن روزگار عده، نیروي حیواني بود

وقتي گاري و درشکه از جريان خار شد و موتور . و مهتري و بیطاري و داللي و خريد و فروش اسب و يابو اشتغال داشتند

بند و دهنه دست جلو و مال، شوندمي بديهي است که آن مشاغل با تمام اصطالحاتشان فراموش، جاي اسب و استر را اشغال کرد

ايراني بسیاري از مشاغل ما در جامعه. نشیندياتاقان و دنده به جاي آن مي، افتد و سگ دست و شغال دستها ميکروک از زبان

است کردهدانیم شاغل آن چه مياما نمي، دانیمايم که حتي نامشان به ما نرسیده است؛ بعضي ديگر هستند که نامشان را ميداشته

(.33: 2433، محجوب)

ويژه از ، بهز اهمیت بسیار استروابط درباريان از حیث تاريخي حايدرباري نیز به جهت انعکاس اوضاع و هاي شهرآشوب

توان به پايگاه و جايگاه اين طبقه در چشم عام و خاص پي برد نیز ميها کاربرد تعبیرهاي زشت و زننده در هجو شخصیت

(.42: 2433، زگينصرتي سیاه م)

2493بهار (23پیاپي)، 2هشتم، شماره فنون ادبي، سال / 33

عالوه بر دستاوردهاي ادبي از نظر شناخت جامعه ايراني بسیار مؤثر ها شهرآشوب حوزه انواعتوان گفت که پژوهش درپس مي

را بر ما اقتصاد و موقعیت جغرافیايي شهرها و روستاهاي ادوار گذشته ، سیاست، تاريخ، از فرهنگتواند زواياي تاريکي است و مي

.روشن سازد

دیگرهای شهرآشوب در زبان -3

عربيهاي شهرآشوبترين کهن( الف

، يعني ابوعلي الوزني است از يک شاعر ايرانيقطعات مختلف، ترين شعري که به زبان عربي در وصف محترفه سروده شدهقديم»

319: م)ملک ثعالبي نیشابوري که از معاصران ابومنصور عبدال‌دمیةالقصرصاحب ، پدر ابوالقاسم علي، بن ابي الطیب باخرزي حسن

که در توصیف ،(2431:1، معاني گلچین)« آورده( 41 - 43ص 1 ) هتتمةالیتیمدر کتاب را سه قطعه از آن ، بوده و ثعالبي( هت

:گردد ذکر مي، براي نمونه شهرآشوب او که در وصف خیاط است ؛ي و خیاط و غالم مزين استفصو

قتتتتتتتتتوال لخیاطنتتتتتتتتتا خفیتتتتتتتتتا

الجمتتتتال لعصتتتتر فتتتتي ا يتتتتا اوحتتتتد

قتتتتد متتتتزق الهجتتتتر ثتتتتوب صتتتتبري

الوصتتتتتتال فجتتتتتتد بختتتتتتیط متتتتتتن

های ترکیشهرآشوبترین کهن( ب

محمود عثمان ، چلبي، يحیي، محمد سلوکي، مسیحي، کمالي يعني ،زبان از شش شاعر ترک« شهرانگیز»در کشف الظنون ذيل

شايان ذکر است که شاعران مذکور متعلق به سده . اند د محمد عاشق چلبي ياد شده که شهرآشوب سرودهالمعي بروسوي و سی

ثمان عشره و تسعمائه وله منها في الزبده 923منهم شاعر مخلصه کمالي و له منها في الزبده بیتان و مسیحي المتوفي »: دهم هستند

ثمان و ثالثین و تسعمائه و عاشق 943ثمانیه ابیات و سلوکي و يحیي و المعي لبلده بروسه و هو محمود ابن عثمان المتوفي سنه

اين ، تاريخ ادبیات ترک، پرفسور گیب با آگاهي از شهرانگیزهاي مذکور در تاريخ خود(. «زشهرانکی». بن عبداهلل مصطفي) «چلپي

شعراي قديم ايران مانند مسعود هاي که از شهرآشوب، که ادوارد براون بدون آننوع شعر را از اختراعات عثمانیان دانسته است

نسبت به سخن مستشرق ، د ذيل ترجمه حال فضولي بغداديدر تاريخ ادبیات خو، اطالع داشته باشد... سعد سلمان و مهستي و

چون به کتاب »: زند ميهاي اخیر بر صحت فرضیه وي مهر تأيید هاي دهه که پژوهش، ترديدي صائب کرده است، گیب، انگلیسي

چنین است که گیب الزم است ترديدي را که در يکي از بیانات او دارم اظهار کنم و آن ، بزرگ گیب راجع به عثمانیان اشاره شد

هیچ دلیلي در دست نیست که شیوع آن قسم شعر را در ... از مخترعات عثمانیان است «شهرانگیز»مدعي است اشعار معروف به

(. 232-231: 2433، براون) «ايران تجددي يافته و طرز تازه دانسته باشند

شهرآشوب خاستگاه

االيام در میان شهرآشوب از قديم که شد متذکر است؟ بايد ملت کدام رابتکا و اختراع شهرآشوب که پرسش اين به پاسخ در

نکوهش يا ستايش را بلد يا شهر يک اهل آن در و سروده را مي قطعاتي که آنانچرا است؛ بوده رايج زبان عربي و فارسي شاعران

‌یتیمةالدهربالغت مانند و ادب هاي کتاب راني هستند درکه البته سرايندگان آنها ايها قطعه گونه اين از هايي اند که به نمونه کرده مي

(.313: تا بي، محجوب)اشاره شده است نیشابوري ثعالبی‌تتمةالیتیمة‌و

عبداهلل تألیف سید ثر از کتابمتأ سبک خراساني در شعرفارسينويسنده کتاب ، زبان هند و پاکستانران اردودرخصوص شاع

ثیر محیط اجتماعي ي نخستین شهرآشوب فارسي را تحت تأديدگ به سبب حساسیت و رنج معتقد است که مسعودسعد احتماال

بعید : خاص هندوستان سروده و نخستین شهرآشوب را متعلق به گوينده الهوري مقیم هندوستان دانسته و بیان کرده است که

گیري کرده که ، در پايان هم نتیجهستان باشندنیست که گويندگان ايراني نیز در سرودن اين نوع شعر ملهم و متأثر از محیط هندو

39/ کهن ترين شهرآشوب صنف انواع شهرآشوب و

-333 :تا بي، محجوب)آن در پديد آمدن اين گونه شعر بسیار مؤثر بوده است هاي محیط هند و وضع اجتماعي و رسوم و سنت

و به صراحت اين گفتار محجوب را رد کرده و شهرآشوب را به حق اختراع ، شهرآشوب در شعر فارسيلف کتاب لیکن مؤ(. 333

(.1: 2413، گلچین معاني)ابتکار ايرانیان دانسته است

که اند و ادواردبراون با وجود آن ودهجملگي متعلق به قرن دهم ب سرا نیز زبان شهرآشوب ترين شاعران ترک ، کهنه گذشتچنانک

مدعي بود شهرآشوب گیب که لي از روي ذوق سلیم نسبت به نظريۀاز شهرآشوب مسعود سعد در قرن پنجم آگاهي نداشته و

ترديد اين محقق انگلیسي را به يقین مبدل نموده ، پژوهشگران اين نوع ادبيهاي بررسي وده کر ابتکار شاعران ترک است ترديد

.بلکه خاستگاه آن ايران است ،نه ترکي دارد ي عربي يا اردو وماند که که شهرآشوب نه منشائ پس ترديدي نمي. است

رای فارسیس ترین شهرآشوب کهن( ج

بر نیزسعد سلمان رسانده و او را مبتکر اين نوع ادبي را به مسعود فارسيهاي سرايش شهرآشوب ۀپیشینتاکنون محققان

به چاپ « شهرآشوب»اي تحت عنوان در کتاب هفته، مقاله 2431براي نخستین بار محمدجعفر محجوب به تاريخ اند؛ شمرده

مؤلف با اذعان به ضرورت آگاهي . است کردهعريف و سوابق تاريخي آن بحث و بررسي رسانده و درباره اين نوع شعر و ت

داران شعر و ادب از مقاله مذکور آن را با تجديد نظر و افزودن اطالعاتي ديگر به صورت ضمیمه در کتاب دانشجويان و دوست

تاب ادبیات عامیانه ايران از همین مؤلف به سپس همین مقاله با تغییري اندک در ککرده، سبک خراساني در شعر فارسي چاپ

ترين ديميق»: ترين شهرآشوب فارسي منتسب به مسعود سعد است قديميدر منابع يادشده از محجوب، . چاپ رسیده است

محجوب، ) «کامل و تمام نیز هست شهرآشوبي است که مسعود سعد سلمان سروده شهرآشوب موجود در شعر فارسي که تصادفا

(332:بي تا

سعد را مبتکر انجام داده و ضمن آن، مسعودها تحقیق مبسوطي درباره شهرآشوب 33معاني در سال گلچیناز محجوب، پس

الوزني قطعات مختلفعنوان خاص شهرآشوب در دست است، ترين شعر فارسي که با قديم» :اين نوع نادر ادبي برشمرده است

(.4 :2431ي، معان گلچین) «سعد سلمان مسعود از است

يا شهرآشوبمعاني به تحقیق در مورد اين ژانر ادبي ان ديگري که پس از محجوب و گلچینمحققان و نويسندگ گفتني است که

که به برخي از ، اند سرا ياد کرده ترين شهرآشوب ، از مسعودسعد به عنوان کهنناظر به تحقیقات آن دو بزرگوار، سرايان پرداختند

:شود با رعايت ترتیب زمان در ادامه اشاره مي موارد مهم آن

.دهخدا) «سعد مسعود از است الوزني مختلف قطعات، است دست در شهرآشوب خاص عنوان با که فارسي شعر ترين قديمي» .2

.شده است ياد معاني گلچین کتاب و محجوب مقاله از خواننده اطالع مزيد براي نیز ادامه در (.شهرآشوبذيل

.(343: 2431، قاسمي) «يابیمباز ديوان مسعودسعدرا بايد در ها تین شهرآشوبنخس» .1

اهل وران و سعد سلمان در وصف پیشهالوزن است از مسعود قطعه مختلف 91شهرآشوب ترين شعرهاي فارسي با عنوان قديم» .4

(.شهرآشوب، ذيل مصاحب) «مختلف صنايع

در بار نخستین براي را ...بندهاي بدون بندو ترکیب و شهرآشوب، شعري مستزادهاي ودسعد شاعر مبتکري است که قالبعمس» .3

(.شش :2433، نوريان) «يابیم مي وا ديوان

وران سروده که در اوزان مختلف در مورد پیشه سلمان است سعد دو قطعه از مسعود نود و، ترين نمونه اين نوع اشعار قديم» .3

، با سلمان است سعدد پیرامون زندگي و اشعار مسعوکه زنداني نايف در کتاب ن مؤلولي همی (.119: 2439، شمیسا) «است

امروز در ، ثار ادبي کهنآبا توجه به اين که بسیاري از »: است سرا معرفي کرده ترين شهرآشوب کهن سلمان را احتیاط مسعود سعد

نوع ادبي شهرآشوب؛، ديگر ه دویبسيکي نوع ادبي ح، چند نوع ادبي دانست مبتکر را دست نیست بايد علي العجاله مسعودسعد

(.19: 2413، شمیسا) «شود ديده مي سعد نود دو قطعه است که در ديوان مسعود، ترين نمونه اين گونه دوم قديم

2493بهار (23پیاپي)، 2هشتم، شماره فنون ادبي، سال / 31

«رددا تعلق (شاعر سده ششم)مسعود سعد سلمان به هاآن ترين قديم .است شده نوشته بسیاريهاي شهرآشوب فارسي زبان در» .3

(.3: 2413، شهرستاني)

: 2431، رستگار فسايي) «هايي از اين دست ساخته است شهرآشوب، ترين شاعري است که در زبان فارسي سعد قديمي مسعود» .1

111.)

، قاسمي کشاورز) «سلمان سعد الوزن است از مسعود عنوان شهرآشوب نودويک قطعه مختلف فارسي با ترين شعر قديمي» .3

2433 :41.)

هايي شهرآشوب و گريخته جسته، سعد مسعود از پس، است مسعود سعد سلمان آن از فارسي در ادب شهرآشوب نخستین» .9

(.13: 2433، مزگي سیاه نصرتي) «اند سروده

، معاني گلچین احمد و محجوب محمد يعني شهرآشوب، محققان قول از مؤلف نیز فارسي شعر در ادبي تفنن کتاب در .21

شهرآشوب که بزرگي شاعر، سعد مسعود از پس که است و معتقد داند مي سعد مسعود را شهرآشوب سراينده شاعر ينتر قديم

دست شهرآشوب شعر سرودن به گنجوي مهستي، ششم قرن مشهور شاعره، سنايي حکیم از و پس است سنايي حکیم سروده

(.421: 2431، پژوه دانش)است يازيده

(.211: 2433، جهاد، فاضلي) «موجود است سعد ديوان مسعودترين شهرآشوب در زبان فارسي در کامل ترين و قديمي» .22

سترس در دهاي نخستین نمونه»: شود يت نويسندگان رسیده تغییري در فرضیات پیشین ديده نمياي که به رؤ در آخرين مقاله .21

(.31: 2492،دادابايف) «کردندلیف يي غزنوي تأزنوي يعتي مسعود سعد سلمان و سناشده عهد غ آن را شاعران شناخته

سرايش شهرآشوب را به مسعودسعد سلمان رسانده و او را مبتکر اين ۀفاق پیشینباالت محققان، شود مالحظه ميهمان طور که

گران صنعت ن وورا الوزن در وصف پیشه دو قطعه مختلف و چند اين شاعر برجسته نودهر اند؛ شمردهزبان فارسي برنوع ادبي در

مخترع شهرآشوب دانست؛ توان او را مبدع و نمي ،برازنده اوست« پدر شهرآشوب»عنوان ، سروده و به جهت کثرت اين نوع شعر

:پیش از او رودکي نیز يک رباعي در وصف بازرگان سروده استها سال، که مالحظه خواهید کردچرا

ديتتدار بتته دل فروختتت نفروختتت گتتران »

و هستتتتت ارزان فروشتتتتد بوستتتته بتتتته روان

آري کتتتته چتتتتو آن متتتتاه بتتتتود بازرگتتتتان

«بوستتته بتتته جتتتان و ديتتتدار بتتته دل فروشتتتد

( 323: 2431، نفیسي)

شاعر سروده نقاش و ،شوي رخت ،گازر، فروش گل :مشاغلقطعاتي در توصیف ( 432تولد)مروزي کسايي ، و بعد از رودکي

:است

توصیف گازر

ردوسفتت و کتتوثر تتتو جتتوي از کتتوي و»

ستتتتتپید ستتتتتیاه و تتتتتتو امه زتجتتتتت دل و

رتتتتتتاگ هستتتتت مايتتتته تتتتتو رخ تتتتتو

«گتتتتتتازران بتتتتتتود خورشتتتتتتید مايتتتتتته

(19: 2413، رياحي)

:فروش توصیف گل

بهشتت گل نعمتتي استت هديته فرستتاده از »

لتتتتر شتتود انتتدر نعتتیم گتت ريمتتتتردم کتتتتم

32/ کهن ترين شهرآشوب صنف انواع شهرآشوب و

گتل چته فروشتي بتراي ستیم ، فروش اي گل

؟«بتته ستتیم گتتل چتته ستتتاني تتترگتتل عزيز زو

( 31:همان)

:شاعر، توصیف نقاش

علتتوم شتتعر هرچنتتد در صتتناعت نقتتش و »

فراشتتتتتنرا روا نبتتتتود سر جتتتتز متتتتر تتتتتو

اوصتتاف خويشتتتن نتتتواني بتته شتتعر گفتتت

ويشتن نتتتتتتواني نگاشتتتتتتنتتمثتتتتتال ختتتتت

(33:همان)

ودکي بهره برده و چون او از معامله دل و جان در شايان ذکر است که مسعود سعد نیز در توصیف بازرگان از مضموني مشابه ر

:چه بسا مسعود سعد هنگام سرودن قطعه ذيل رباعي رودکي را پیش رو داشته است، ازاي بوسه سخن گفته است

اي دالرام يتتتتتتتتتتتتار بازرگتتتتتتتتتتتتان

متتتتتاه نقطتتتتته دهتتتتتان متتتتتوي میتتتتتان

اي بختتتتتري دل و جتتتتتانم بتتتتته بوستتتتته

اينتتتتتتتتتت کتتتتتتتتتاال خريتتتتتتتتتدن ارزان

ن کتتته کتتترد آري ستتتود جستتتت انتتتدر آ

ستتتتتتود جويتتتتتتد همیشتتتتتته بازرگتتتتتتان

(2433:341، مسعود سعد)

ز يک رباعي در توصیف کاتب سروده که نی ،رودکي بلخي و شاعر معاصر شهید، چنین ابوعبداهلل محمدبن موسي فراالويهم

:جا مانده استه تنها يک بیت آن ب

کلکتتت و ختتط و دستتت آن 2رهتتي متتن اي»

دشتتتاي کتتته کنتتتي 1رهتتتي ستتتلم پوستتتت از

کفشتتتتي کتتتته ز لعتتتتل شتتتتکرش آاليتتتتد

تتتتتا ستتتتر خورشتتتتید فلتتتتک را شتتتتايد

(33: 2432، الزار)

گو در حوزه ي به عنوان نخستین رباعيتا کنون در منابع متعدد از مهست. آيد اي در اين موضع عاري از فايده به نظر نمي ذکر نکته

مهستي »: شود پیشین از اعتبار ساقط مي ي مزبور از رودکي و فراالوي فرضیۀباعکه با توجه به راست شده سرايي ياد مي شهرآشوب

2431،معاني گلچین) «اند ن در اين زمینه از وي تقلید کردهست که در قالب رباعي شهرآشوب سروده و ديگراا اي نخستین سراينده

:11.)

و از ابزار و تشبیه کرده برزگر و نداف ، صرافرا به عملکرد او شخصي را خطاب قرار داده و ضمن آناي قطعهفراالوي در

:شمار آوريمه توانیم آن را جزو شهرآشوب ب آالت آن مشاغل سخن گفته است که با قدري تسامح مي

3جلبتتتي 4تابتتته کتتتي بوستتته بتتتر چتتتک »

را صتتتتراف 3بشتتتتمري هتتتتم چتتتتو تنگتتتته

يگتتتتربرز هتتتتم چتتتتو 3غربیلتتتتهيتتتتا بتتتته

چتتتک بستتتازي صتتتتاف کتتته بتتتته دانتتته از

س چتتتتتتو کمتتتتتتان نتتتتتتدافي ...بتتتتتتر

«چتتتون چتتتک نتتتداف 1چتتتوک زنتتتي متتتي

(31:همان )

2493بهار (23پیاپي)، 2هشتم، شماره فنون ادبي، سال / 31

نتيجه

شهريهاي شهرآشوب وجود که است اين آيد مي دست به مزبور شواهد بررسي از بعد و ها شهرآشوب انواع تفکیک از پس آنچه

و صنفيهاي شهرآشوب سرايش اما باشد، داشته روا قومي هر در توانسته مي است اي قبیله و قوم قدح و مدح متضمن که

ژانر تر کهن پیشینه يافتیم دست بدان وجو جست اين در که ديگر اي نکته. است ايرانیان ابتکار و اختراع ترديد بي درباري

برخي شعراي ترک را : اند دهکرمحققان نظريات متفاوتي ارائه ، در باب پیشینه و خاستگاه سرايش اين نوع شعر. است شهرآشوب

عربي که سراينده آن هاي ترين شهرآشوب نظر به کهن. اند دانسته ثرندوستان را در خلق اين نوع شعر مؤاي محیط ه دستهمبدع و

رودکي و فراالوي به دست ، کسايي مروزي ، چونهايي که از شاعران قرن چهارم بوده و با توجه به نمونه شهرآشوبنیز ايراني

ثیر محیط هندوستان در خلق اين ژانر ادبي رسد و فرضیه تأ دون هیچ ترديدي به اثبات ميسرايي ب ، خاستگاه ايراني شهرآشوبآمده

در .شود متبادر ميها رفته ادوار دورتر اين مرز و بوم به ذهن ضیه وجود اين نوع شعر در آثار ازمیانحتي فر؛ شود باطل مي کامال

انگیز هاي دل خلق شهرآشوب، ساله ت شده که وجود پیشینه دويستو ثابهاي مسعود سعد برداشته پرده از شهرآشوب ،اين بررسي

چنین بسیاري از منابع هم. مقدمه نبوده است ، دفعي و بيدر ژانري بديع -قطعه 91-و سرايش آن میزان شعرکرده او را میسر

سرا در اين وان نخستین رباعيامبرده را به عنن، اند اي پرداخته شهرآشوب يا اشعار مهستي گنجههاي تحقیق که به بررسي قالب

.است کرده از اعتبار ساقط حوزه برشمردند که شواهد يادشده از فراالوي و رودکي اين نظريه را نیز

ها نوشت پی

(.رهيبرهان قاطع، ذيل )سکون ثاني غالم بنده و چاکر و به معني اين کس هم است به فتح اول و: رهي -2

به ضم اول و فتح ،لوحي با شد که کودکان بر آن چیز نويسند و از آن چیز خوانند تخته و، و م به فتح اول و سکون ثاني: سلم -1

(.سلم همان، ذيل)ثاني مشدد در عربي زينه و پايه نردبان را گويند

د تا از کاه جدا شده بر باد دهن ان غله کوفتهدست که دهقانان بد اندام پنجۀهدار ب شاخه و دسته چوبي بود پنج: به کسر اول: چک -4

عربي مدري خوانند و بريدن شاخ درخت انگور و غیره باشد و به معني فک اسفل هم است ه مشته حالجان نیز گويند و ب، گردد

(.چک برهان قاطع، ذيل)دان مردم و حیوانات ديگر باشد و به ضم اول مخفف چوک است که آلت تناسل باشد زنخکه چانه و

(.جلب همان، ذيل)ار باشد زن فاحشه و نابک: جلب -3

(.تنگه، ذيل همان)مقداري از زر و پول باشد باصطالح هرجايي ، به فتح اول و ثالث و سکون ثاني: تنگه -3

آن گاه ، که غربالهاي تحتاني تن چنان حرکت دادن قسمت (.//3) (آنندرا )حرکات و سکنات خواتین در وقت خاص : غربیله -3

(.غربیله، ذيل دهخدا)نوعي قر ، کون وکچول //دکه با آن بوجاري حبوب کنن

(.چوکبرهان قاطع، ذيل ) آلت تناسلي: چوک -1

34/ کهن ترين شهرآشوب صنف انواع شهرآشوب و

منابع

.فرهنگي علمي :تهران، رضوي مدرس تصحیح، جلد1، اشعار ديوان (.2411) محمد، انوري .2

بنیاد :تهران، ياسمي رشید هترجم، 3 جلد، حاضر زمان تا صفويه عهد آغاز از ايراني ادبي تاريخ (.2433)ادوارد ، براون .1

.کتاب

.خیام: تهران، جلد 3 ،(فارسي جامع فرهنگ)آنندرا (. 2434) محمد، پادشاه .4

.امیرکبیر: تهران، برهان قاطع(. 2431.)محمدحسین، خلف تبريزي .3

.33-19صص، 31 ،ش نامه فارسي، آنهاي شهرآشوب صیفي بخارايي و ويژگي(. 2492)مقدس ، دادابايف .3

.طهوري: تهران، تفنن ادبي در شعر فارسي(. 2433)منوچهر ، دانش پژوه .3

.سازمان چاپ دانشگاه: تهران، 3، نامه لغت(. 2411)اکبر علي، دهخدا .1

.نويد: شیراز، انواع شعر فارسي(. 2431)منصور ، رستگارفسايي .3

.علمي :تهران، او شعر انديشه و کسايي، زندگي و (.2413) محمدامین، رياحي .9

.علمي: تهران، شعر بي نقاب، شعر بي دروغ(. 2432)عبدالحسین ، زرين کوب .21

.فردوس :تهران، ادبي انواع. (2439) سیروس، شمیسا .22

.سخن :تهران ،زنداني ناي. (2413)تتتتتتتتتتتتتتتت .21

: 2413تابستان، 13-13ش، گنجینه اسناد، کتاب شهرآشوب لساني شیرازي بر گذري(. 2413) سیدحسن، شهرستاني .24

.3-4صص

، نامه پارسي. 39و33ش ، سال چهاردهم، «يافته از قرن دهمزشهرآشوب با شش» (.2433)الله ، جهاد .فیروز، فاضلي .23

.213-223صص

.332-343صص 3ش . کتاب راهنماي، «شهرآشوب»(. 2431) رضا، قاسمي .23

آموزش مجله رشد، 3ش، دوره هشتم، تاريخ ادبیات ايران اهمیت شهرآشوب در ارزش و (.2433) زهرا، کشاورزقاسمي .23

.31-43صص ،تاريخ

.روايت :تهران، 2چ، شهرآشوب در شعرفارسي (.2433) احمد، گلچین معاني .21

.شناسي فرانسه در تهران انجمن ايران: هرانت، زبان ترين شعراي فارسي اشعار پراکنده قديم(. 2432)ژيلبر ، الزار .23

.213-33صص91ش، کتاب هفته، شهرآشوب .(2431)محمدجعفر ، محجوب .29

.فردوس :تهران، 2 چ، فارسي در شعر خراساني سبک(. بي تا) تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت .11

.نشرچشمه: تهران، 4چ ، ادبیات عامیانه ايران(. 2433) تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت .12

.نگاه: هرانت، ي، به اهتمام پرويز بابايبا مقدمه رشید ياسمي، ديوان مسعود سعد سلمان(. 2433)مسعود سعد سلمان .11

هاي جیبي با همکاري مؤسسه شرکت سهامي کتاب: تهران، فارسي دائرةالمعارف(. 2433)غالم حسین ، مصاحب .14

.انتشارات فرانکلین

عن الظنون کشف(. م 2991 هت 2324) خلیفه حاجي به المعروف الرومي الحنفي القسطنطنیني عبداهلل بن مصطفي .13

.العلمیه دارالکتب: بیروت، لبنان، يالثان مجلد الفنون، و الکتب اسامي

2493بهار (23پیاپي)، 2هشتم، شماره فنون ادبي، سال / 33

.ابن سینا: تهران، تصحیح شهاب طاهري، ديوان اشعار(. 2431)مهستي گنجوي .13

.مهناز کتاب: تهران، شاعري هنر نامه واژه(. 2413) میمنت، میرصادقي .13

.44-13صص .نامه فرهنگستان زبان وادب فارسي، ش اول، «شهرآشوب»(. 2433) علي، سیاه مزگينصرتي .11

.امیرکبیر: تهران، محیط زندگي و احوال و اشعار رودکي(. 2431)سعید ، نفیسي .13

.کمال: اصفهان ديوان مسعود سعد،(. 2433)مهدي ، نوريان .19

سبک شناسی تاریخ بلعمی

و طيبه صابري ، سيد كاظم موسوي علي محمدي آسيابادي

چکيده

تاریخ . رفته در آن خواهد شدكار درک بهتري از آن آثار و زبان به شناسي آثار گذشتگان موجب به دست آوردن سبک

این كتاب بيشتر . است وز از دستبرد حوادث مصون ماندهبه زبان دري است كه تا امرها ترین كتاب یکي از قدیمي بلعمي

هدف اصلي قرار واكاوي زبان نویسنده ، این مقالهدر ، از این رو. استكانون توجه بوده تاریخي هاي در زمينۀ استفاده

دهد كه نتيجه این كار نشان مي. است دهش ابتدا به سبک دوره و سپس به سبک بلعمي پرداخته ، گرفته و بدین منظور

گيري از واژگان فارسي داشته و در ترجمه تا جایي كه توانسته تالش كرده تا ترجمه ي در بهرهاالمکان سع نویسنده حتي

چنين اینهم. خوبي رعایت كرده است بایي نثر در آن روزگار را نيز بهزیهاي او تحت تأثير نحو عربي قرار نگيرد و معيار

. منثور كهن باشدهاي براي سبک شناسي نخستين كتاباي هتواند مقدماثر پژوهشي مي

سبک شناسي، بلعمي، واژه :ها کليدواژه

مقدمه

پيشينه تحقيق .1

دوره اسالمي است كه از زبان عربي ترجمه گردیده و به دست ما رسيده هاي كتابترین یکي از قدیمي تاریخ بلعميكتاب عظيم

عليه كه از تازي به پارسي كرده اهلل طبري رحمهال بن جریركتاب تواریخ محمد» : آمده است القصص التواریخ و مجملر كتاب د. است

خاصه پيغام داد در ال فایقلا حسنال ساماني كه بر زبان ابيال بلعمي به فرمان امير منصور ابن نوحال وزیرال ابوعلي محمدبن محمد ، است

ترجمه این كتاب به زبان 153شود كه در سال از روي این سند معلوم مي(. 13 : 3131 ، بي نام)« سنه اثني و خمسين و ثالث مائه

. فارسي آغاز شده است

زندگي پيامبران و نيز هاي حمله اعراب به ایران شامل داستان این كتاب یک دوره عمومي تاریخ جهان از ابتداي آفرینش تا زمان

. پادشاهان ایران است

يار گروه زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه شهركرد، شهركرد، ایراندانش asiabadi97@yahoo.com

شهركرد، ایران شهركرده زبان و ادبيات فارسي، دانشگاگروه دانشيار ،mousavikazem @yahoo.com

(ول مکاتباتؤمس)شهركرد، شهركرد، ایرانزبان و ادبيات فارسي، دانشگاه ارشد يكارشناس دانش آموخته saberi_tb@yahoo.com

13/4/3121:تاریخ پذیرش 36/1/3123:تاریخ وصولCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشي -علمي)فنون ادبي

64-55ص، 3125بهار( 34پياپي) 3، شمارههشتمسال

3125بهار( 34پياپي)، 3هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 56

. را داد الطبري الملوک االمم و تاریخبن نوح ساماني به وزیر خود بلعمي دستور ترجمه كتاب منصور امير ، چنان كه گفته شدهم

در موارد متعددي اصل كتاب را خالصه و از منابع مختلف دیگري نيز استفاده كرد و مطالبي را نيز از ، اما وي در طول كار ترجمه

س از كتاب محمدبن جریر طبري و با اقتباها واقع او تن در( 1 : 3116 ، شميسا ؛344 : 3116 ، صفا :ک.ر)ترجمه خود حذف نمود

. را نهاد تاریخ بلعميگيري روش كار او بنياد كتاب سترگ پي

بن عبداهللپدرش ابوالفضل محمد. ن چهارم استنویسنده این كتاب ابوعلي محمدبن عبداهلل بلعمي وزیر سامانيان و از رجال قر

علت شهرت او به بلعمي انتساب . وده استبن احمد ساماني و پسرش احمد و پسر احمد نصر ب وزیر اسماعيل 332بلعمي از سال

. اند انتساب نياكان او به بلعم از بالد روم دانسته ، او و نيکان او به بلعمان از قراء مرو است و بعضي علت شهرت او را بدین نام

بود و ( 166-153)بن نوح یر ابوصالح منصورو مدتي نيز وز( 153-141)بن نوح د چندي وزیر ابوالفوارس عبدالملکابوعلي محم

(.23: 3141، خانلري؛ 344 : 3116 ، صفا :ک.ر)هجري نيز درگذشت 161در سال

نامه خاصي به تا كنون مقاله یا پایان. ار گيرداز نظر سبک نثر مورد بررسي قر تاریخ بلعميدر این مقاله سعي شده است تا كتاب

به طور اجمالي به سبک تاریخ بلعمي به عنوان ، در چند كتابها شناسي این كتاب نپرداخته است و تن اختصاصي به سبکطور

.سيروس شميسا شناسي سبکمحمد تقي بهار و شناسي سبکمانند . دري اشاره شده است فارسيهاي یکي از نخستين كتاب

شناسی تاریخ بلعمی مشکالت سبک. 2

حاصل ، رسيده ما دست به اكنون كه كتابي زیرا ؛دریابيم كتاب این سطور الي البه از را نویسنده سبک بتوانيم كه نيست چنان

یا واژه ، اند فهميدهن را عبارتي یا واژه جا هر و اند سپرده دیگر نساخان به و كرده دستنویسي را اثر این كه است نساخاني دسترنج

را آن و اندداده تغيير ، آمده كهنه شاننظر به یا نپسندیده را نویسنده سبک جایي اگر حتي یا ،اند كرده آن جایگزین را دیگر تيعبار

ميان از كه دهد مي توضيح كتاب مقدمه در بهار تقي محمد استاد آن مصحح كه طوري به اند؛نموده نزدیک روز سياق و سبک به

راها نسخه این كسي اگر و نيست شبيه یکدیگر بهها آن دوتاي حتي ،است كردهمي استفادهها آن از مقابله براي كهاي نسخه یازده

اندنوشته مختلفهاي قرن فاصله در و نفر چند راها كتاب این كرد خواهد تصور ، كند مقابله و مقایسه یکدیگر با راها آن و بيابد

. یافت توانمي اند كرده پيدا مرور بهها نسخه این كه را اختالفاتيها نسخه مقایسه از( هشت و هفت : 3115 ، بلعمي :ک.ر)

زمان مرور بهها نسخه این اختالفات از بعضي .3-3

: ها مثال؛ اند شده گذاشته كنار كهنه واژگان زمان مرور به (الف

.اند كرده بدل «اینجا» و «چنين» به را «ایدر» و «ایدون» متأخران -

(362 : همان) چنين : ده و مشهاي نسخه ایدون : با نسخه

( 131 : همان) بباشيد آنجا : مش نسخه بباشيد ایدر : با نسخه

: اند برده كار به را «در» ، «اندر» جاي به مرور به متأخران -

(113 : همان) درمرو : مش نسخه بمرواندر : با نسخه

هم تازي واژه آنکه مگر ،اندكردهمي خودداري بيگانه واژگان بردن كار به از كه است این متقدمان نثرهاي ویژگي از یکي( ب

: ها مثال ؛شود مي دیده بيشتري تازي واژگانها نسخه در زمان مرور به اما. باشد بوده تر مأنوس و تر كوتاه آن معني

(331 : همان) داد تغيير را معني : مش نسخه بگردانيد بترجمه را معني : باودههاي نسخه

( 313 : همان) باش مهيا : ده نسخه بساز : مش نسخه ، ببسيچ : با نسخه

: ب كردن اضافه یا حذف( ج

: مضارع فعل در ب كردن اضافه -

53/ سبک شناسي تاریخ بلعمي

(131 : همان) بترسند : مش و ده نسخه ترسند : با نسخه

.شد مبدل «در» به كم كم ،بود رایچ متقدمان نثر در كه ظرفيت «به» -

(314 : همان) جنگ درین : ده و مش نسخه حرب بدین : با نسخه

: ماضي فعل از مضارع «ب» حذف( د

(321 : همان) گماشت : مش نسخه بگماشت: با نسخه

واژگان از بعضي همزه حذف( ه

(321 : همان) سپهبدي : مش و ده نسخه اسپهبدي : با نسخه

دوره سبک . 3-3

را نویسنده تقليد یا پذیريتأثير ميزان آن با مقایسه با تا نداریم درست در اطالعي كتاب این از قبل شده نگارش كتب از ما متأسفانه

مردم موقع آن در زیرا ؛باشد دري فارسي زبان به شده گاشتهن كتاب نخستين این رسد نمي نظر به چند هر. دریابيمها كتاب آن از

نظر در گونه این اگر حتي. اند بوده كهن تاریخي و علمي سابقه با و دوست فرهنگ و زبان فارسي همه نهرال ماوراء و خراسان

سوي از. اند نداشته اسالمي فقه زمينه در كتاب به ازيني كه بپذیریم وانيمن نمي ، اند نداشته تاریخي و علمي كتابها آن كه بگيریم

؛باشد داشته دري زبان دراي سابقه باید ، است استحکام و سالمت و پختگي نهایت در آن نثر كه بلعمي تاریخ مانند كتابي دیگر

خود زبان در عظيمي تحول با آن از پس و اند گفته مي سخن ميانه فارسي زبان به پيش قرن چند تا كه مردمي نيست ممکن وگرنه

( 315 : 3133 ، بهار :ک.ر) كنند خلقها ویژگي این با را شاهکاري چنين ،زمينه پيش داشتن بدون دنبتوان ، اند شده واجهم

آن نثر سبک هم باها آن مقایسه با حدودي تا توان مي كه اند رسيده ما دست به بلعمي تاریخ با معاصر هایي كتاب خوشبختانه اما

. فهميد را زمان

: زیرند شرح بهها كتاب این

ابومنصوري منثور شاهنامه مقدمه (الف

جمعي از سپهساالر خراسان در زمان سامانيان ( قمري 153متوفي )كه به فرمان وزیر ابومنصوربن عبدالرزاق شاهنامه این

نامه را كه كتابي به زبان پهلوي در تاریخ داستاني و المعمري خداي دانشمندان و دهقانان را فراهم آورد تا به سرپرستي ابومنصور

: 3114 ، آیتي و دیگران)ترجمه كنند و آن را با موادي از منابع ایران بسط دادند ، حماسه ملي و حوادث تاریخي شاهان ایران بود

مانده باقي آن مقدمهها تن و رفته بين از متاسفانه كه بوده فردوسي شاهنامه اصلي منبع كتاب این. شد تأليف 146 سال در (315

.(3 : 3116 ، شميسا :ک.ر) است

: اثر این ازاي نمونه

را كسي هر نامه این سود و. جهان این كار ورزیدن از گروهي كردن بخش و شاهانستي ها كار دانستن نامه این خواندن و»

بهر از یکي خوانند چيز دو بهر از شاهان كار و نامه این و درماندگانست چاره و گنانست هاند گسار هاند و جهانست رامش و هست

و بگوش هم كه استانهاست روداند كه دیگر و ساختن بتوانند كس هر با كدخدایي در و بدانند تا شاهان آیين و رفتار و كاركرد

(.33 : 3132، ملک رضازاده)« هست دانش با و نيکوهاي چيز رواندك آید خوش بدیدن هم

طبري تفسير ترجمه (ب

سال به متوفي) طبري جریر محمدبن را آن اصل. تاس (كبير تفسير به معروف) قرآنال تفسير في بيانال جامع كتاب ترجمه كتاب این

، شميسا :ک.ر) اند برگردانده دري فارسي به را آن ماوراءالنهر و خراسان فقيهان از گروهي و است نوشته عربي زبان به( 133

: جمله از. برگردانند فارسي زبان هب را قرآن واژگان از بسياري تا اند كوشيده مترجمان كتاب این در( 4 : 3116

(42 آیه ، 56 سوره( )بازپسينان)= آخرین

3125بهار( 34پياپي)، 3هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 51

(34 آیه ، 2 سوره( )كوشيدن با)= جهاد

(333 آیه و 33 سوره( )دارندگان چشم)= منتظرین

(43 آیه و 34 سوره( )آهختن كينه)= انتقام

(33 آیه و 1سوره( )دان همه)= عليم

(3131 ، عربي :ک.ر)( 65 آیه و 1 سوره( )ورجابيستادگان)= برونصا

طبال في متعلمينال هدایه (ج

به آن عالج براي تالش و رواني امراض به توجه خاطر به كه است بوده معروف پزشکي اخویني بوبکر كتاب این نویسنده

چهارم قرن دوم نيمه در پسرش براي را كتاب این بود رازي ریايزك شاگرد كه وي. است بود یافته شهرت «دیوانگان پزشک»

(6 : 3116 ، شميسا :ک.ر) است نوشته

مغربال الي مشرقال من حدودالعالم (د

نوشته فریغون لآ امراي از احمد محمدبن ابوالحارث امير نام به و نامعلوماي نویسنده دست به و جغرافيا زمينه در است كتابي

.است شده

: كتاب این نثر ازاي نمونه اینک و

وي راند كردیم پيدا و عليه صلوات پيغمبر هجرت از دو و هفتاد و سيصد سال در زمين صفت راند را كتاب این كردیم آغاز»

، بهار)« ...معروفست آنچ ويهاي پادشاهي و زمين ناحيتهاء همه كردیم پيدا و ، وي ویراني و آبادي مقدار و نهاد وي و زمين صفت

3133 : 31 )

پاک تفسير (ه

. است شده نوشته پنجم قرن اوایل یا چهارم قرن اواخر كه است قرآن از تفسيري

نورالعلم (و

نوشته شيخ سخنان روي از را آن شاگردانش از یکي كه است منسوب ،چهارم قرن معروف صوفي ،خرقاني ابوالحسن به كتاب این

.است

دویهاال حقائق عن االبنيه ( ز

االنوار و روضهاز این كتاب به نام .پنجم قرن اول نيمه به مربوط ،هروي علي بن موفق ابومنصور از داروشناسي در است كتابي : از نثر آناي و اینک نمونه( 323: 3113، شریفي) اند نيز نام برده الناس منفعه

پس . ر ادویه و اغذیهاند حکيمان پيشين و عالمان طبيبان محدث همه بجستم و هر چه گفته بودند به تأمل نگه كردمهاي من كتاب

هایي بيرون كرده بودند موجز و بعضي نهف و بعضي ازیشان فصل ، چون بدیدم هر كس راهي گرفته بود تا قدر غرض خویش

« رو یاد كنم به شرحي تمام و به وجهي نيکواند من خواستم كه كتابي بنا كنم و هر چه شناسند. بعضي شرح تمام نکرده بودند

(.3112: 33، موفق هروي)

كمبریج تفسير (ح

شده مي نگهداري كمبریج دانشگاه كتابخانه در آن نسخه كه خاطر ینا به و است هجري چهارم قرن به متعلق قرآن از تفسيري

.(3 و 6 : 3116 ، شميسا :ک.ر) است معروف نام این به ، است

فارسي زبان هب شده نوشتههاي كتاب سبک به نزدیک هنوز دوره این سبک كه است این رسد مي نظر به كتب این تورق از آنچه

این بين مشتركيهاي ویژگي. است شده مي نوشته ميانه فارسي زبان به هایي كتاب هنوز دوره این در داشت توجه باید. است ميانه

این اغلب و شود مي دیده كمي تازي واژگان ، است گفتار زبان به نزدیک و سادهها كتاب این نثر اینکه جمله از ؛هستها كتاب

52/ سبک شناسي تاریخ بلعمي

از بعضي ابتداي در گاهيها تن نيست مرسوم بياني و بدیعي صنایع از استفاده. آنهاست فارسي مترادف از تر ساده و تر كوتاه واژگان

ایراديتنها نه و است رایج بسيارها فعل ویژه به و واژگان تکرار. دارند ایجاز و كوتاهند جمالت. شود مي دیده سجعها كتاب این

نيز فکري نظر از. شوند مي یافتها كتاب این در وفور به قدیمي و كهنه واژگان. شود مي محسوب زیبایي نوعي به بلکه ،ندارد

.انفسي تا ندا آفاقي بيشترها نگاه و درون به تا است بيرون به مربوط بيشتر توصيفات

بلعمي تاریخ شناسي سبک -1

شناسي سبک ،تعریف یک در. است دیگر ممکنهاي روش ميان از روش یک ابانتخ دليل و بيانهاي شيوه بررسي شناسي سبک

مطالعه» ،دیگر عبارت به. اند دانسته( 413: 3113، چگني) «باشد مي دهنده تمایز موقعيت نظر از كه زبان كاربرد نوع هر مطالعه» را

شناسي زباني بيشتر به علل در سبک (413: همان) «گویند مي شناسي بکس را زبانيهاي قلمرو تمام در زبان شناختي زیبایي كاربرد

در فرهنگ اصطالحات نقد ادبي در مورد پيوند سبک و زبان آمده. شود بررسي انتخاب یک گزینه از ميان چند گزینه پرداخته مي

هاي بندي ساختمان ، موجود كه شامل دستور زبان له كه یک نویسنده از ماده اوليهشناسان معتقدند كه این مسئ سبک» : است

، خاصي كرده است و سبک خاصي را به وجود آورده استهاي انتخاب ، شود لغات موجود در زبان و غيره مي ، ها گوناگون جمله

كمک زیادي به ، توانند در ساختن معني داشته باشند ميا ها و نقشي كه آنه ز اهميت است و مطالعه این انتخاببسيار حای

(.132: 3131، مقدادي)« كند تري از متن مي تحليلگران در دستيابي به تحليل دقيق

شناسي زباني سبک-1-3

، گيرد دربرمي را نيانساسا و طاهریان دوره كه زمان این در. است دري فارسي نثر اول دوره به مربوط بلعمي تاریخ نگارش

به التيني در pros معادل واژه این .است آزاد و شدهها ر معني به ارسال از مفعول اسم مرسل. اند نوشته مرسل سبک به نویسندگان

بزرگ خراسان در آن نویسندگان نخستين چراكه ؛گویند مي نيز خراساني سبک ، نوشتار سبک این به. است آزاد و مستقيم معني

، شميسا :ک.ر) است سبک این نویسندگانترین شاخص جزو بلعمي زبرا ؛است شده ناميده نيز بلعمي نثر همچنين. اند زیسته مي

3116 : 3 )

اما ، پذیرد تأثير مي ربيع زبان متن از ناخواه خواه شده ترجمه متن ،است عربي زبان ازاي هترجم كتاب این كه است درست

به. كند حفظ را فارسي نوشتار اسلوب و برگرداند فارسي زبان به را واژگان بهتر هرچه بتواند تا است بوده آن بر بلعمي كوشش

تر یاب آسان و روانتر شده نوشته بعدي قرون در كه هایي كتاب از بسياري از آن قدمت و كهنگي وجود با كتاب این ،خاطر همين

. است

: برشمرد چنين توان مي را كتاب این سبکيهاي ویژگي ترین مهم

: اند داشته نيز دوره این نویسندگان دیگر را شيوه این شد گفته چنانکه : ایجاز-1-3-3

و كن آس و بدرو و. گردد سبز و برآید و بروید و دكن كشت تا كه كن چيزي آهن آن از كه بياموخت را وي سالمال عليه جبرئيل»

( 56 : 3115 ، بلعمي)« بخور و بپز و كن خمير و كن پاک پس

تکرار -1-3-3

فعل تکرار : الف

( 513 : همان)« بود ملک سال شش و پنجاه و بود روم قيصر و بود روميان از ملک این گفتند گروهي»

( 365 : همان) «كردي وفا را نذر و كردي راست دیدي كه خواب آن ابراهيم یا گفت»

اسم تکرار : ب

( 51 : همان) «نياید خانه جاي بر عذاب آب تا نشست خانه جاي بر تا داد فرمان را كوهي»

حرف تکرار : ج

3125بهار( 34پياپي)، 3هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 63

( 343 : همان) «بود نرسيده آنجا كس كه رسيد بآنجا و كشيد مغرب بزمين لشکر پدرش بروزگار او آنکه بهر از»

( 365 : همان) «منفعت چه رواند و است هنر چه رواند كه آمد مقر»

: جمالت كوتاهي -1-3-1

( 433 : همان) «كند چه ندانست و شد تنگ دل را سليمان نياسود گریستن از و نشد كم زن آن وهاند و برآمد سال»

: خاص شيوه بهها مصدر آوردن -1-3-4

: مرخم مصدر جاي به كامل مصدر بردن كار به : الف

( 133 : همان)« كردن نتوانيم این ما گفتند»

( 635 : نهما) «بودن خواهد چه كه ندانستند»

. اندشده مي استفاده نيز آن افعال و اند شده ساخته پهلوي زبان درها مصدر این : جعليهاي مصدر بردن كار به : ب

(563 : همان)« بازیدن نتوان جفت و طاق بجان و جانست كار این»

خاص شيوه به افعال آوردن -1-3-5

: ها مثال ؛ قدیميهاي پيشوند با افعال بردن كار به : الف

( 334 : 3115 ، بلعمي)« فرابردم او تخت به دست» : فرا

( 16 : همان)« فروگذشت مراال عاقبه ، بود وي عمر سال هفتصد» : فرو

( 33 : همان)« گفتند دروغ كه بدانند نپذیرند فراز تعالي ایزد تقدیر كه مردمان آن تا» : فراز

(135 : همان)« داد ابراهيم هم باز و كرد بيرون مردمان آن دست از چاه نيز ذوالقرنين» : باز

( 433 : همان)« كرد ویران را مقدسال بيت و درافتاد رسيد آنجا چون» : در

استمراري و شرطي جمالت براي خاص شيوه به انشایيهاي صيغه آوردن : ب

( 334 : همان)« نياوردماني باز بودي ما جوال راند كهها درم آن ، بودماني دزد ما اگر»

( 424 : همان)« گرویدند بموسي موسي قوم كه چنان هم بگرویدماني بتو ما ، است كتابي چنين ترا اگر»

( 513 : همان)« بکشتماني بگرفتماني ایشان اگر گفت ملک»

(133 : همان) «كردندي جنگ و برفتندي تا دادتي سالح و درم را همه»

.اند كرده مي تركيب مجهول یاي با شخص دوم و غيرال مع ممتکل در را ضمير این فارسي نثر در بيشتر

متعدي معني در الزم فعل از استفاده : ج

( 423 : همان)« دارم باز دست و مانم زنده را شما كه باشد روا نه سياست اندر»

( 453 : همان)« سوخته و بود برگرفته توریت ، بود كرده ویران مزگت آن نصر بخت كه آنگاه»

فعل و نفي «نه» بين فاصله ایجاد : د

( 423 : همان)« مانم زنده را شما كه باشد روا نه سياست اندر»

: مثال ؛باشد بيشتر تأكيد دليل به اختناند فاصله این رسد مي نظر به

«برد آسمان بر را عيسي خداي و كردند دار بر نه را عيسي كه نکردند دار بر چوب آن بر را عيسي»

: افعال به یا از «ب» كردن اضافه یا حذف : ه

: ماضي فعل سر بر كيدتأ «ب» از استفاده : 3

( 633 : همان) «بگرفتها پادشاهي همه نآ و بکشت را آن ملک و بگرفت نيز را آن و ارزیر وي نام شد بشهري آنجا از»

: امر افعال از «ب» حذف : 3

63/ سبک شناسي تاریخ بلعمي

(441 : همان)« شو بيرون سپاه ميان در و زن تازیانه و برنشين و بخواه را عصار اسب آن»

«مي» جاي به «ب» بردن كار به : 1

( 463 : همان) «شوم بهمن قصه باز و بگویم زردشت قصه اكنون»

استمراري افعال بردن كار به : 4

«مي» بدون استمراري افعال بردن كار به

( 324 : همان) «ترسم خداي از زینهار»

«همي» با استمراري افعال بردن كار به

(433 : همان) «دترسانيدن همي را او و گفتند همي بدش سرهنگان»

.شد خواهد داده كافي توضيح استمراري «ي» قسمت در مورد این در

«بود بوده» فعل بردن كار به -5

( 13 : همان)« بود بوده جهود حباراال كعب»

: افعال در «الف» از استفاده -6

و منشيدا مانند. است شده مي منفي «مه» با كه وقتي خصوص به. است دادهمي دعا معني گاهي الفي مضارع قدیم در» : دعا الف

.مبنيدا

«ا» ميانوند با دعایي مفرد شخص سوم و شخص اول. است داشته نيز خاصاي هصيغ خود قدیم در این بر عالوه دعا ولي

، فرشيدورد) شود نمي دیده مبادا و بادا و باد در جز امروز كه مبينام و مبيناد مرواد ، مماناد ، نشيناد : مانند. است شده مي ساخته

3153 : 133 )

فال و باشيا شوم است بد اگر و. باشد جهان تا آدم فرزندان در تو از ماناد خجسته فال و مانيا خجسته است خير خبر اگر»

( 33 : 3115 ، بلعمي)« باشد انجه تا تو از ماناد شوم

زبان شرقي شمال و شمال پهلوي مختصات از ظاهرا و اند افزوده مي افعال آخر به خاص موارد در كه است بوده نيز الفي

شخص مدو صيغه در الف این. شد دیده فال این آسوریک درخت كتاب درها تن پهلوي كتب در و است بوده خراسان

به كه «گفتا» و «هال» و «مانا» و «بينا» و «آیا» و «گویا» : مانند ؛سازد مي دگرگون را آن معناي و آید درمي حاضر امر مفرد

(144 : 3133 ، بهار) «است گردیده الحاق ماضي مفرد شخص سوم بر قياس خالف

(451 : 3115، بلعمي) «كنم بزندان ترا پرستي خداي من جز گر : گفتا فرعون»

: افعال در «ي» از استفاده -3

و كند مي داللت استمرار بر و پيوندد مي ساده مضارع افعال آخر به «همي» یا «مي» جاي به «ي» این» : استمراري «ي» از استفاده

هم ناقص استمراري ماضي را آن ، شود نمي ملحق مخاطب جمع و طبمخا مفرد صيغه دو به ماضي صيغه شش از چون

.(ي ذیل ، دهخدا) اند ناميده

(23 : 3115 ، بلعمي)« كردندي فسوس و بخندیدندي بدو خلق»

: شرطي «ي» از استفاده

( 314 : همان)« بکشتيمي بسنگ ترا ما نيستندي بسيار چنين تو خویشان و عشيرت اگر»

( 133 : همان)« افتيدي همي امهاشاند بر ناسور كرد همي چنان كه كسي هر»

مرحوم بار نخستين. كردند مي ملحق افعال آخر به رویا شرح و نقل در متقدمان را یاء این» رویا و خواب بيان «ي» از استفاده

.(ي ذیل ، دهخدا)« ناميد رویا نقل یاء را آن و كرد توجه هنکت بدین دهخدا

3125بهار( 34پياپي)، 3هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 63

، بلعمي)« دارید باز بنده ازین دست گفتي را ایشان آمدي فرود كسي آسمان از كه دیدند بخواب موكالن شب همان پس»

3115 : 151 )

(51 : 3133 ، بهار) شود مي برده كار به مجهول یاي با «رفتستند» و «كردستي» لمث نيشابوري افعال ، نيشابوري افعال از استفاده

(453 : 3115 ، بلعمي)« ماندستي ایدر تو تا صدسالست بلکه»

: آنها قدیمي صورت به واژگان بردن كار به -1-3-6

( 131 : همان)« بود زمرد و یاقوت از كه بود نوح نه كه : گفتند ایدون گروهي و... بود زر زا الواح آن كه گفتند[ چنين]= ایدون»

. بگشاید سرش و بياید. است خواسته آنجا راند كه بودن شاید[ در]= راند آب با یافتيم تابوتي كه فرستاد بفرعون خبر همانگه»

(354 : همان) «آمد راند زنان سراي به فرعون

(635 : همان) «آسان خداي بر و بود[ دشوار]= دشخوار خلق بر كه گفتي چيزي»

متروک از وجهي هم آن كه شود مي برده كار به دیگري معناي به یا ندارند كاربردي امروزه كه قدیمي واژگان از استفاده -1-3-3

. است شدن

متروک واژگان از هایي هنمون : الف

(123 : همان) «كشتند همي خلق را آهختهها شمشير ، دید را فرشتگان كرد نگاه داود روز آن» : آختن و آهختن

متروک معني با واژگان از هایي نمونه : ب

( 631 : انهم) «بداشت جاي بر را پدر كارداران همه» : كاردار

: واژه امروزي معني( كاردار واژه ذیل ، دهخدا) «حاكم ، والي ، عامل ، وزیر ، گویند را پادشاه وزیر» ، بلعمي تاریخ در واژه معني

نمایندگي دولت خود را نزد دولت ياب وزیرمختار یا سفير كبير موقتاغ در كه سياسي مأمور» : معني به است سياسي اصطالحي

(ذیل واژه كاردار ، معين)« شود دیگري عهده دار مي

( 536 : 3115، بلعمي) «حکمت و آموزد فرهنگ را او تا بود خرد هنوز كه سپرده حکيم ارسطاطاليس به» : فرهنگ

واژه ذیل ، دهخدا) «ها آموزشگاه و مدارس به مربوط امور ، تربيت و تعليم ، پرورش و آموزش» : بلعمي تاریخ در واژه معني

(فرهنگ

فرد به جمع راه از كلمه معنايترین گسترده به آموزش راه از كه است چيزي آن هر فراگيرنده فرهنگ» : فرهنگ امروزي معني

و مادي نظر از هرآنچه و فنون و علمي دانش و دینيهاي باور تا گرفتهها ارزش وها هنجار و رفتار آداب از. رسد مي انساني

(311 : 3113، آشوري) «دارد كاركرد و حضور انساني زندگي ساختار در معنوي

: اصخ شيوه به تفضيلي «تر» استعمال -1-3-1

: عالي صفت «ترین» معني در تفضيلي صفت «تر» استعمال : الف

( 331 : 3115 ، بلعمي) «است زمين بر كهها آب از بود آبي خوشتر»

.«داشتن دوست بيشتر» جاي به «داشتن تر دوست» بردن كار به : ب

( 311 : همان)« دارد تر دوست را ایشان پدر»

: ترجمه در ابتکاراتي -1-3-2

.است رفته كار به «چيز» فارسي به «ء شي» ترجمه براي : الف

(132 : همان)« آوردي بزرگ چيزي. امرا شيئا جئت لقد»

كردي چرا این كه مپرس كنم من چه هر باشي متابع مرا اگر گفتا. ذكرا منه لک احدث حتي ء شي عن تسئلني فال اتبعني فإن»

( همانجا : همان)« .باشم كرده كه چيز آن سبب بازگویم خود ترا من تا

61/ سبک شناسي تاریخ بلعمي

عربي «ال» جاي به «این» بردن كار به» : ب

( 4 : 3116 ، شميسا) «است من خال پسرش این و» : مانند

عربي مکسرهاي جمع دوباره نبست جمع-1-3-33

( 113 : همان) «اخبارها»( 533 : همان) «ها عجایب» ، (326 : 3115 ، بلعمي) «ها كتب»

تنافر واژه تا شود مي استفاده ميانجي «ي» از معموال «ان» با الف به مختوم واژه بستن جمع هنگام در فارسي زبان در-1-3-33

: شود مي دیده بلعمي تاریخ كتاب در قاعده این در استثنائاتي اما ، شود تلفظ راحتي به و باشد نداشته حروف

( 11 : همان)« ... و دبيران و داناآن گروهي و لشگریان گروهي و... »

با باشد صریح مفعول این اگر. باشد غيرصریح یا صریح تواند مي مفعول این» : مفعول عنوان به متصل ضمير بردن كار به -1-3-33

(ش ذیل ، دهخدا) «گرفت توان ميآنها نظایر و «او براي» یا «او به» معادل را آن باشد غيرصریح اگر و است برابر «را او»

( 3 : 3115 ، بلعمي) «زندفر نه و زن نه و دستور نه و انباز نه و همتا نه آنکش» : ش

( 333 : همان) «یافتي ظفر و بگشادي آن بودیش كه بزرگ حربي بهر»

(135 : همان) «مکن ندهند تات گستاخي گفت عزوجل خداي» : ت

(135 : همان) «كنند شکر تا كن آگاه منشانهاي نعمت از» : شان

: مفعول نشانه «را» از نکردن استفاده -1-3-31

(343 : همان) «كنم حرب او با و بيارم خویش سپاه نيز من»

(333 : همان) «سپرد اسماعيل به مکه خانه سالمال عليه ابراهيم پس»

سبک بلعميبعد فکري -1-3

از كتاب اي كه این كتاب ترجمهعنوان ویژگي سبکي نظر كاملي داد؛ چرا ر مورد بعد فکري او بهشاید با خواندن این كتاب نتوان د

هایي كه مترجم به اصل كتاب اضافه كرده یا جمالتي كه او پس از نقل تواریخ در مورد قسمتها تن. محمد بن جریر طبري است

كه پس توان به موردي اشاره كرد بيني بلعمي مي ل در مورد روشنتوان سخن گفت؛ براي مثا افزوده است مياز خود به اصل كتاب

و این هر سه حدیث خرافاتست و نه از در آنست » : نویسد مي( ع)يليات در مورد نحوه مرگ موسياز آوردن سه روایت از اسرائ

(535: 3115، بلعمي)« نپذیرندها رین كتاب روایت كنند و خداوندان عقل این حدیثاند كه

وط به ایرانيان پيش از هایي اشاره كرد كه مرب توان به داستان مي است، هایي كه خود به اصل كتاب اضافه كرده اما درباره داستان

بوده و همپاي ، يل ایرانياصهاي یکي از خاندان ، که او از بلعميانبا توجه به این. «بهرام چوبين»ن مانند داستا اسالم است؛

تعجبي ندارد كه این ، كوشيده در زنده نگه داشتن زبان فارسي و آیين ملي مي... سامانيان و ، طاهریان ، هایي مانند صفاریان خاندان

مورد بلعمي و پدر او را در اشعار شاعران در ها نظير این تالش. گونه روایات را به عنوان تکمله به اصل كتاب افزوده باشد

: گویان را حمایت كنند اند تا فارسي داده مي به شاعرانها هایي كه آن مثال صله توان دید؛ مي

(لفضل بلعميذیل واژه ابوا، دهخدا)« وار به دو ده صلتم فرموده است بلعمي وار یکي بيت زمن بشنوده استرودكي»

نتيجه

: دهد مده نشان ميآ دست نتایج به. عمي را بررسي كرده استسبکي نثر بلهاي مقاله حاضر ویژگي

كردهتر را جایگزین واژه عربي تر و مأنوس ه اما گاهي واژه عربي كوتاهگيري از واژگان فارسي داشت نویسنده سعي در بهره -3

. است

3125بهار( 34پياپي)، 3هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 64

مانند كنار گذاشته شدن واژگان كهنه و جایگزین شدن واژگان . تر كتاب تغييراتي صورت گرفته استمتأخرهاي در نسخه -3

.عربي

متعدي معني در الزم فعل از یا... باز و ، فرو ، قدیمي فراهاي پيشوند از مثال برده است؛ كار خاص به شيوه به نویسنده افعال را -1

.حذف نموده كه امروزه این كاربرد متروک شده استها یا از آن ، افعال اضافه به را« ي»و « الف»و «ب» .استفاده كرده است

در نثر در ... تکرار اعم از اسم و فعل و حرف و مثال بلعمي با امروز متفاوت بوده است؛ زیبایي در نوشتار در زمانهاي معيار -4

.شود است و امروزه از آن اجتناب مي شده ميآن روزگار زیبایي محسوب

تا نوشته او تحت تأثير نحو عربي قرار نگيرد و ابتکاراتي نيز در این زمينه است نویسنده نهایت دقت را در ترجمه نموده -5

.داشته است

.اند این كتاب متروک شدهرفته در كار است و شمار زیادي از واژگان بهبه كار برده ري از واژگان را به صورت قدیمي آنها بسيا -6

منابع

.آگه : تهران ،3چ ، و مفهوم فرهنگها تعریف(. 3113)داریوش ، آشوري .3

: تهران ، به سرپرستي اسماعيل سعادت ،3چ ، 3ج ،دانشنامه زبان و ادب فارسي(. 3116)عبدالمحمد و دیگران ، آیتي .3

.فرهنگستان زبان و ادب فارسي

به ،1چ ، ؛ تصحيح محمدتقي بهارتاریخ بلعمي تکمله و ترجمه تاریخ طبري(. 3115)ابوعلي محمدبن محمد ، بلعمي .1

. زوار : تهران ، كوشش محمد پروین گنابادي

.اميركبير : تهران ،6چ ، 3و 3ج ،شناسي یا تاریخ تطور نثر فارسي سبک(. 3133)ي محمدتق ، بهار .4

.كالله خاور : تهران ، تصحيح محمد تقي بهار ،3چ ، قصصال تواریخ وال مجمل. (3131)بي نام .5

. انتشارات دانشگاه لرستان و نشر بهنام : تهران ،3چ ، ها معارفي زبان و زبانال فرهنگ دایره (.3113)ابراهيم ، چگني .6

.نشر نو و معين : تهران ، ویراستار محمدرضا جعفري ،3چ ، فرهنگ ادبيات فارسي دري(. 3141)زهرا ، خانلري .3

مؤسسه لغتنامه : تهران ، ؛ زیر نظر محمد دبير سياقي32تا3ج (بزرگ)لغتنامه فارسي(. 3123-3163)اكبر علي ، دهخدا .1

.دهخدا و دانشگاه تهران

.گالب : تهران ،3چ ، دیباچه شاهنامه ابومنصوري و مقدمه شاهنامه فردوسي(. 3113)رحيم ، رضازاده ملک .2

. معيننشر نو و : تهران ، رضا جعفريویراستار محمد ،3چ ، فرهنگ ادبيات فارسي(. 3113)محمد ، شریفي .33

. دانشگاه پيام نور : تهران ، نيه سبحا. ویراستار توفيق ،2چ ، 3ج ،شناسي سبک(. 3116)سيروس ، شميسا .33

. ققنوس : تهران ،36چ ، (3و 3خالصه جلد ) 3ج ،تاریخ ادبيات ایران(. 3116) اهلل ذبيح ، صفا .33

نامه كارشناسي پایان ، «برخي از واژه هاقرآني هاي واژه نامه ترجمه تفسير طبري با معادل »(. 3131)محمدعلي ، عربي .31

.فردوسي مشهد ، ارشد

فروردین و ، 4و 1شماره ، گوهر؛ «3 و اشکال متعدد فعل در زبان فارسيها كاهش صورت»(. 3153)خسرو ، فرشيدورد .34

. 131-135. صص ، 53اردیبشهت

سال ، 3شماره ، فنون ادبي دانشگاه اصفهان ، «درآمدي بر سبک شناسي آثار ظهيري سمرقندي»(. 3123)مختار ، كميلي .35

.35-23صص ، 3123پياپي بهار و تابستان ، سوم

.فرهنگ ماهرخ : تهران ، رقعي 3چ ، فرهنگ فارسي معين(. 3116)محمد ، معين .36

.فکر روز : تهران ،3چ ، فرهنگ اصطالحات نقد ادبي(. 3131)بهرام ، مقدادي .33

.دانشگاه تهران : تهران ،3چ ، االدویه االبنيه عن حقائق(. 3112)ابومنصور علي ، موفق هروي .31

ای سبکی تداوم تصویر در محور عمودی قصاید خاقانی، مختصه

سیدمحسن حسینی وردنجانی وسیدجواد مرتضایی

چکيده

. است -و صاحب سبك گو سرآمد پارسی شاعران از -خاقانیهای تصویر در قصاید هدف از این پژوهش بررسی ویژگی

وزگاری که کوشش شاعران، بیشتر در تقلید، تلفیق و تکرار مضامین و گونه آن هم در رخلق تصاویر بدیع، شگرف و معما

سبك شخصی های یکی از ویژگی. سازد جایگاه برتر شعر او را بیشتر و بهتر روشن می ،شود تصاویر پیشینیان خالصه می

اندیشگی /طفیوابستگی عا( الف: یل عمده استخاقانی تداوم تصویر در محور عمودی قصاید اوست که ناشی از دو دل

تداوم تصویر . اظهار فضل و قدرت شاعری مبنی بر ساختن تصاویر متنوع و متداوم از یك واژه یا موتیو( ب. شاعر به تصویر

-2 ؛فاصله یر در ابیات به صورت پیوسته و بیتداوم تصو -1: ند ازا در اشعار خاقانی دارای سه گونه متفاوت است که عبارت

وم به تدا توجهی بیشناسی شعر خاقانی، در حوزه معنا .تداوم تصویر با دو بیت فاصله -3 ؛فاصله تداوم تصویر با یك بیت

شروحی بیشتر ای که متأسفانه در توجهی از معنا و مضمون و انسجام متنی شعر اوست؛ نکته تصویر، نادیده گرفتن بخش قابل

.شود که بر قصاید خاقانی نوشته شده است دیده می

خاقانی، قصیده، سبك شخصی، محور عمودی، تداوم تصویر: ها واژه کليد

مقدمه

تنها در قرن ششم بلکه در سراسر قلمرو گو، نه پارسیالدین بدیل متخلص به خاقانی، نجارزاده شروانی از شاعران سرآمد افضل

چون طب، نجوم، علوم مختلف هم اش به اشعار او که برگرفته از طبع بلند و قریحه سرشار و احاطه .زبان و ادبیات فارسی است

فهم شعر او به خاطر استفاده زیاد از این . ترین اشعار پارسی است ترین و زیبا ، جزو بدیعاست.. .فلسفه، کالم، تاریخ، ریاضی و

. رسد علوم و به کاربردن الفاظ و تعابیر تخصصی و غریب آنها و خلق تصاویر دور از ذهن دشوار به نظر می

( ول مکاتباتمسؤ) ، ایرانمشهد ،فردوسیزبان و ادبیات فارسی، دانشگاه گروه دانشیار gmortezaei1@yahoo.com

ایرانمشهد ،فردوسیو ادبیات فارسی، دانشگاه زبان کارشناسی ارشددانشجوی ، vardanjanimohsen@yahoo.com

15/12/1332:تاریخ پذیرش 13/5/1332:تاریخ وصولCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشی -علمی)فنون ادبی

87-55ص، 1335بهار( 11پیاپی) 1، شمارههشتمسال

1335بهار( 11پیاپی)، 1هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 55

اما وقتی آن ،بریم وقتی بعضی معلومات الزم برای فهم شعر خاقانی را نداریم از شعرش کمتر لذت می» ،یگربه عبارت د

.(83: 1353شفیعی کدکنی، )« شود می ندانلذت ما دو چندان بل صد چ ،اطالعات را کسب کردیم

ست، ا اصطالحات و آشنایی با علوم مذکور اچون بخشی از دریافت معنای شعر خاقانی و لذت بردن از آن در گرو آشنا بودن ب

اند که بیش از پانصد بیت از ابیات بعضی متقدمان پنداشته»گردد و این دشواری شعر او باعث شده که یافت شعرش دشوار میدر

رسی، زبان کنند که پا می بر این حمل»چنین برخی این دشواری را هم (.305: 1312فروزانفر، )« استاد دارای معنی محصل نیست

نظیر برای وی حاصل شده عه به استادان پیشین این تسلط کممادری او نبوده و به قوه فرورفتن در کتب لغت و ادب و کثرت مراج

(.15: 1310دشتی، )« است

.یابیم دست وصف و تصویرسازی می از دشواری شعر او که بگذریم خاقانی را استاد چیره

پيشينة تحقيق

ای با این عنوان و معلوم شد مقاله( sid)دی ی آ و اس( noormags)ویژه مراجعه به دو پایگاه اینترنتی نور مگز پس از بررسی، به

:ند ازا اما برخی از مقاالتی که در آن به بحث تصویرگری در اشعار خاقانی پرداخته شده عبارت ،موضوع تاکنون نوشته نشده است

ستگار، گیتی فالح ر«تصویر در شعر خاقانی» -1

، محسن ذوالفقاری و مهدی دهرامی«نقد وصف در جایگاه زیباشناختی شعر خاقانی» -2

، سعید مهدوی فر «ترین معیار در تصحیح دیوان خاقانی اصالت تصویر مهم» -3

، محمد حسین کرمی و جواد دهقانیان «خاقانی معمار زبان و خیال» -1

بحث و بررسی

های مختلف ارائة زمینة اصلی آن را انواع تشبیه و استعاره و اسناد مجازی و رمز و گونه»رود و می رواژة تصویر معادل ایماژ به کا

توان از کل زبان مجازی تعبیر به تصویر نمود می ،ترتر و مفهومی عام در تعریفی کلی (.10: 1330، شفیعی کدکنی)« سازد تصویر می

: 1375فتوحی، )« آید ن که از رهگذر تصرفات خیال در زبان عادی به وجود مییعنی آن بخش از کاربردهای خالقه و هنری زبا»

در .انواع تصویر از نظر ما در این مقاله همان چهار صورت خیالی مشهور و سنتی یعنی تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه است (.12

1:رو هستیمهکم، تزاحم و تداوم روببا اصطالحاتی همچون ترا گری در دو محور عمودی و افقی شعر معموالبحث تصویر

افتد، نتیجة آوردن چندین تصویر مستقل در یك بیت یا یك مصرع است و می تراکم تصویر که اغلب در محور افقی اتفاق

شاعران اغلب برای نشان دادن قدرت شاعری و قوت . شود حم و ناهمخوانی آنها منجر میتزا ،معموال به فشرده شدن تصاویر

که در بسیاری از موارد این کار جز تزاحم تصاویر و زحمت بیشتر خواننده در حالی ؛اند ة خود به تراکم تصویر روی آوردهحقری

، دن تصاویر متعدد و مختلف از یك شیءاما تداوم تصویر یعنی آور ؛جهت رسیدن به مقصود شاعر اثر دیگری در برنداشته است

عاطفی و اندیشگی او به آن قدرت قوة خیال و قریحة توانمند شاعر و وابستگی دهندة ه نشانیو در ابیات متوالی است کواژه یا موت

. دهد سازی خود ادامه میکند، بلکه همچنان به تصویر دن یك تصویر در یك بیت بسنده نمیواژه یا موتیو است که به آور شیء،

.استالخصوص قالب قصیده انسجام کل شعر و علی ل پیوستگی وگفتنی است که تداوم تصویر در محور عمودی یکی از عوام

هایی است که باید در سنجش میزان زیبایی و تأثیرگذاری یك اثر منظوم ترین جنبه تداوم تصویر در محور عمودی یکی از مهم

لت آن ل مانده و عمتأسفانه در شرح و تحلیل و بررسی اغلب آثار منظوم پارسی این موضوع تقریبا مغفو. مورد توجه قرار گیرد

در ادبیات عرب واحد شعر بیت است و هنرمند هرچه دارد در » .ویژه قالب قصیده، از شعر عرب است الگوبرداری شعر پارسی، به

دهد تا از دستبرد دزدان می خویش جای( خیمه)درست مثل عربی که تمام مایملك خود را شب در بیت .دهد یك بیت جای می

58/ ر محور عمودی قصاید خاقانی، مختصه ای سبکیتداوم تصویر د

شود که ی این حساب واحد شعر در ادب ما نیز بیت است و تمام کوشش علمای بالغت اسالمی صرف این میرو .امان بماند در

.(51: 1352 ،شفیعی کدکنی)« زیبایی یا زشتی را فقط در بیت مالحظه کنند

بیشترد و طبعا هنگامی که خاستگاه بالغی بر بیت استوار شد و اهل بالغت کمال و نقصان آثار را با توجه به بیت سنجیدن

گیرد و استوار می ، راه و رسم سرایش شعر هم بر این اساس شکلکردندقوانین را با توجه به بیت و برای آن تدوین و وضع

کند که عناصر معنا و خیال در محور افقی انسجام و ارتباط می شدة خویش احساس رضایت گاه از اثر خلق ؛ یعنی شاعر آنگردد می

مقصود از محور افقی همان ارتباط ) که نظری عمیق و توجهی دقیق به محور عمودی اثر داشته باشدد، بدون اینباشداشته

با یکدیگر تصویری و معنایی دو مصرع با یکدیگر در یك بیت و منظور از محور عمودی ارتباط معنایی و تصویری چندین بیت

2.(شود می شعر گفتهتر به آن شکل اصلی و طرح کلی است که در نگاهی جامع

گونه که بدین ؛که از یك جهت حسن شعر فارسی و عربی است، از جهت دیگر عیب است استقالل ابیات در قصیده مسأله»

(. 171: 1330شفیعی کدکنی، )« از این زیبایی و عمق و کمال بهره ندارد «شعر»همیشه زیبا و مؤثر است و عمیق اما «بیت»

رند محور عمودی در شعر فارسی دارای محدودیت است به این معنی که این قابلیت وجود دارد که بتوان یك یا برخی اعتقاد دا

به کوتاه کردن »گو را این محدودیت شاعران پارسی. چند معنا، تصویر یا موضوع را در یك بیت یا حتی در یك مصراع بیان کرد

و در نتیجه تمام ابیات در شعر فارسی از نوعی استقالل برخوردارند و اگر داشته است ها و معانی شعری در محور افقی واتصویر

گو را به خود اما قصیده که حجم زیادی از آثار شاعران پارسی(. 171: همان)« رود می موقوف شوند نوعی نقص و عیب به شمار

ها جهت بررسی تداوم تصویر و پیوستگی قالب یگاه بهتری را نسبت به دیگراختصاص داده، بعد از مثنوی، از نظر تعداد ابیات جا

ن پریشانی محور عمودی بسیار ضعیف و پریشان است و ای»که ذکر آن گذشت چنانآن البته در قصاید هم .محور عمودی داراست

گیرد می شود و تصویرهای تکراری جای تصاویر ابداعی را می شود که محور افقی هم ضعیف می تر محور عمودی وقتی محسوس

(.175: همان)« تواند، ابتذال و تکراری بودن محور عمودی را جبران کند و زیبایی محور افقی نمی

اگر توجه به تصاویر بدیع و تداوم تصویر در محور ،در این بین. دارد پرداز خاقانی جایگاهی ویژه در میان شاعران قصیده

گردد می تر جایگاه برتر او وقتی مشخص. گیرد ها قرار می قانی در میان برترینشك خا ، بیگذاری قرار دهیم عمودی را مالک ارزش

های شاعران در تصویرگری در محور افقی بیت از نیمه قرن پنجم تا روزگار شاعر به شکل تقلید و بینیم بیشتر کوشش می که

ق مضامین و تصاویر یا عوض کردن قالب آنان انجامیده ها به امتزاج و تلفی تکراری از مضامین پیشینیان بوده یا حداکثر این کوشش

تنها در محور افقی، مضامینی بس زیبا و بدیع و تصاویری شگرف آفریده، بلکه در شروانی نه ست که شاعرا این در حالی. است

چنان ست، آنا شود مضمون تکراری می آنجا هم که احساس. ده استکرمحور عمودی هم در بسیاری از موارد نظیر آن عمل

، چیزی کند و از ارزش آن ار مضمون زیاد جلب توجه نمیکند که گویا تکر می استادانه و ماهرانه آن را با تصاویر بدیع ترسیم

که خاقانی در عناصر خیال یعنی در مواردی که تصویر شاعرانه و خیال شعری را به وجود هنگامی»کاهد؛ به عبارت دیگر نمی

ها از محدودیت شاعران اواخر قرن پنجم که در حوزه نفوذ او هستند تا مدت شعر او و شعر کسانی ،کند می آورد تجدید نظر می

خاقانی عادت ندارد » .پایه استعاره و تشبیه استوار است شده در قصاید خاقانی بر بیشتر تصاویر خلق (.18 :همان)« یابد رهایی می

پیکر، خنگ پر، طشت زر، یاقوت مرغ آتشین ،شود رشید در زبان خاقانی خورشید گفته نمیخو( مثال)اشیاء را به اسامی آنها بخواند

(.20 :1310دشتی، )« فلك است رکش و شاهد طارمس

توان آن را یك مشخصة سبك دار و چشمگیر است که می ودی ابیات قصاید وی به قدری معنیتداوم تصاویر در محور عم

در دو بيتیا یک گاه ،در برخی موارد. از نظر ما در این مقاله حداقل در سه بیت متوالی است تداوم تصویر. شخصی قلمداد کرد

توانیم تداوم رسد که تصویر در آن تداوم نداشته، اما بالفاصله بعد از آن در ابیات بعد می افتد و به نظر می میان ابیات فاصله می

1335بهار( 11پیاپی)، 1هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 57

های توان گفت که در تمام قصاید خاقانی تداوم تصویر به گونه به جرأت می. یم، واژه یا موتیو مشاهده کنشیء تصویر را از همان

.یابد وجود دارد و گاه این تداوم تصویر در بیشتر از ده بیت ادامه می -نیمک که در این مقاله به آنها اشاره می -مختلف

3.پردازیم اند می فی انتخاب شدهقصیدة خاقانی که تصاد 15تداوم تصویر در های اکنون به بیان برخی از نمونه

.شدگانة تداوم تصویر بررسی خواهند بندی سه شایان ذکر است که قصاید بر اساس تقسیم

فاصله تداوم تصویر به صورت پيوسته و بیـ 1

.در این نوع تداوم تصویر در حداقل سه بیت و بیشتر از آن اتفاق افتاده است

:به ابیات زیر دقت کنید

ــر هی سببرصبببحگا ــاج ر بگشبباییدخون

ــه ــبحدم ژالـ ــراز صـ ــرتر تـ بگشبببایید نـ

ــک دانببه دانببه ــر ا بباریببد، چنانببك ته

ــبي گببببره ــته ت ــ ز سببببر بگشبببباید ر ــ

دل سرچشبمه اسبت ز خـو تشبنه خاک لب

ــ چبببون چببباهب سبببقر بگشبببایید زده آج آتـ

چبو گبل تبو ببر تبو خوناج چشمهنو نو از

بگشبباییدزر روی پببرچین شببده چببون سببفره

از جگبر آریبد سبوی ببام دمباغ سيل خـو

را راه گببببذر بگشببببایید نــــاودا مــــ ه

ــما ســي ج از زبببر سببیل بببه زیببر آیببد و

اسببت، رهببش سببوی زبببر بگشببایید گرچببه زیببر

سبیاهی عنبب کبدب دهبد سبرا، شبما چو

اسببت، رهببش سببوی زبببر بگشببایید گرچببه زیببر

لـه کـرد لب آببرق خون کز مژه بر لب زد و

بگشبببببایید ور زمهریبببببری زلبببببب آبلبببببه

را نمکزار شبد از اشبك و ببسبت از تبفب آه

را چببو شببکر بگشببایید نمــکبببه دگببر اشببك

(157: 1387خاقانی شروانی، )

مژه، سیالب شما، زده، چشمه خوناب، سیل خون، ناودان خوناب جگر، ژاله صبحدم، گهر اشك، رشته تسبیح، خون، آب آتش

و ( آلود را اشك)زار ، نمك(بر لبقرار گرفتن اشك )، برق خون، آبله کردن لب (تشبیه چشم اشکبار به انگور سیاه)سرخی خون،

.متوالی پیرامون چشم، اشك و را پدید آمده است بيت 9نمك، استعارات و تصاویری است که در طول

اسبت قمرآنك آن مرکب چوبین که سبوارش

ــ ره دروازه بببببر آن ــر تنــ بگشببببایید مقــ

پبس ظلمبات مبدر حيـوا چشـمه آنك آن

تشببببنگان را ره ظلمببببات مببببدر بگشببببایید

چه و غبار من در خوییوسف احمدآنك آن

زیببور فخببر و فببر از مصببر و مشضیببر بگشببایید

، در دل خبباک بهــار مــ تــازهآنببك آن

از سبببحاب مبببژه، خونببباب مطبببر بگشبببایید

شبد و در وصبف قبدش ز لمسرو سيمي ق

خبببور بگشببببایید قلبببم غالیبببه سبببر زریبببن

زیر زمبین حصبن گرفبت سرو چو مهر تيا

در حصبببنش ببببه سبببواران ثغبببر بگشبببایید

(152: همان)

.همه تصاویری از فرزند او رشیدالدین است چشمه حیوان، یوسف احمدخوی، بهار دل من و سرو چون مهرگیا، مقر، قمر، تنگ

53/ ر محور عمودی قصاید خاقانی، مختصه ای سبکیتداوم تصویر د

ــیسببالح کببار خببود اینجببا ز ــانی ب سبباز زب

جبببا سبببت آن زببببانی دفبببع زبانیبببه کبببه ببببی

خواهی نمی چو خو ه چند وی صد زبا ؟

بببوی بببه روز جببزا زبــا چــو تــرازو یــککببه

چو مـار ـد دو زبـا در این مقام کسی کو

ــا ــده زب ــت بری ــاهی اس ــو م در آن مببأوا چ

خببرد خطیببب دل اسببت و دمبباغ منبببر او

ــ ــورت تي ــه ص ــا ب آسببا و دهببان نیببام زب

تيــ خبيــبدرون کببام رهببا کببن زبببان کببه

ببببرای نبببام ببببود در ببببرش نبببه بهبببر وغبببا

و جبز ببه گباه ال مگشبای زبا به مهر کـ

کببببه در والیببببت قببببالو بلببببی رسببببی از ال

(3-7: 1387خاقانی شروانی، )

چو مار دو زبان ( استعاره از شاهین ترازو)زبان ترازو ( استعاره از خارهای خوشه)صد زبان خوشه ( کنایه از سکوت)زبانی بی

.همه تصاویری است حول واژه زبان( کنایه از سکوت)زبان مهر کردن ( آزاری و نیش زبان کنایه از مردم)بودن

همبببببی خوانبببببد نـــــور پي مبـــــر

ــایهیببببباش ــه ســـ گویبببببد مبببببی الـــ

همبببببی خوانبببببد مفتـــــی مبلقـــــ

ــ ــاه داور دیــــ گویببببببد مببببببیپنــــ

ــ امببببتش ــ ای دیــ خوانببببد مببببی فــ

گویبببببببد مبببببببی کفرکـــــــاهملبببببببتش

آفتببببببابش بببببببه صببببببدهزار زبببببببان

گویببببببد مببببببی پاد ــــــاه ســــــایه

پشبببببت دیبببببن زمبببببر او بشکسبببببت

گویببببد مببببی رــــاهروی دیببببن تببببرک

رفببببت کــــ ه عــــ تاز سببببر دیببببن

گویببببببد سببببببر دریغببببببا کبببببباله مببببببی

(155: همان)

.امام ابوعمرواسعد ای است در سو این ابیات از قصیده

کاله عزت، همه تصاویری مجازی و ،فزای و کفرکاه، سایة پادشاه، جاه پناه، دین دین نورپیغمبر، سایة اله، مفتی مطلق، داور

.است استعاری از امام ابوعمرو اسعد

جز فقر هرچه هست همه نقبش عاریبه اسبت

ــرانبببدر ــي فقـ طلبببب نقبببش جببباودان ن ـ

جبباه و آب تببا در دل تببو هسببت دو قبلببه ز

امتحبببان ز فقـــرت هنـــوز ني ـــت دو قل ـــه

ــياه ــر س ــو فق چببو دنببدان فببرو بببرد پ

جبببباه سببببنیدکار کنببببد خبببباک در دهببببان

چون عز عبزل هسبت، غبم زور و زر مخبواه

ــر فقــرچببون ت دم از مببال و مببل مببرانهسبب ف

ــاخ خ ــرویبببا چببه کنببی از گیببا کبباله ت

چبببه کنبببی نیشبببه شببببان ،ببببا سببباز بارببببد

(312-113: 1387خاقانی شروانی، )

ش، فر پو ، فقر سیاه(اسناد مجازی)گویند گیری مقدار آبی که به آن کر می تعبیری است جهت اندازه)نگین فقر، دو قله بودن فقر

.، همه تصاویری است حول واژة فقر(استعاره از فقر)بد فقر، تاج خسروی و ساز بار

1335بهار( 11پیاپی)، 1هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 80

کببه ایامببت ببببر طنبباب هببوس پببیش از آن

ــهچهببببارمیخ کنببببد زیببببر ــرا خيمــ خضــ

ــکشبببی درشببکن بببه صببور نببیم رواق فل

ببببا نببباوک سبببحری برشبببکن مصببباف قضبببا

ات نمایببد لعببب قضببا بببه بببوالعجبی تببا کببی

ــهزریبببن و ةببببه هفبببت مهبببر ــا حقـ مينـ

ــهتبببو را ببببه و مهبببره فریفتنبببد آری حق ـ

سبروپا دل و مغبزی چبو مهبره ببی چو حقبه ببی

ــوفری فریببب ــد نيل مخببور کببه کنببون تنب

اجببل چببو گنبببد گببل بببر شببکافدش عمببدا

(7: همان)

و گنبد نیلوفری همه تصاویری است از آسمان ( استعاره از آسمان)، حقة مینا (ره از آسماناستعا) خضرا، رواق فلك، حشقه خیمة

.(فلك)

ــک ا دارای پبببنو نوببببت کوفتبببه در ملـ

ــو را ــد ت ــدت کش ــال وح ــار ب ا در چه

زان سببوی سالسببت گببر کنببی جوالنگببه تببو

رهبببا از ایـــ ســـوی اهبببژده هبببزار عبببالم

عشبق از عشق ساز بدرقبه پبس هبم ببه نبور

ــه ا ببببببه منبببببزل سالا انبببببدر آ از تيـــ

سبببرای ازل دان سبببه حبببرف عشبببق دروازه

دا دو حــــر ا کليــــد ابــــد دندانــــه

بببه در دیببن نببرو کببه هسببت حــاربی ا بــی

ـــکل اژدهـــا اخانبببه حبببق و دیبببن گبببنو

(3: همان)

سلطنت وحدت، هژده هزار عالم، تیه ال، دو حرف ال را دندانه کلید ابد دانستن، حاجبی ال، ال همچون اژدها، تخت ،دارشالملك ال

.تصویرگری با واژة ال و شکل آن است

کبببه امانبببت ببببه شبببما دادسبببتم دانـــه د ر

ــت آن بببه مببن، ایمببن ز ضببرر ببباز دهیببد امان

است زببان کبرده سبیاه معزرد چو ماه م

بببباز دهیبببد ـــمع بصـــردان نبببور بببب مایبببه

ــهدور از آن اثببری مانببد تببن دشببمن او م

حیببباتی ببببه اثبببر بببباز دهیبببد ،گبببر توانیبببد

به حالی است، نه امید بهی اسبت بيمارنه، نه،

بببد بتببر شببد، همببه اسببباب حببذر ببباز دهیببد

، تبب زده ببود مه چهـارده ـب سیزده روز

تببب، خببدنگ اجببل انببداخت سببنر ببباز دهیببد

(151: 1387خاقانی شروانی، )

.تصویر و مجاز است از فرزند او رشیدالدین ،مه، مه چهارده شب بیمار، دانة دشر، امانت، ماه من، ماه چو شمع، شمع بصر،

معجر عنان کبش سبخن توسبت اگرچبه دهبر

ــرده بببا هببر رکبباب شببد بببه وفببا هببم ای ف

انببببد دهمرغببببان نهببببا ةسببببیمرغ را خلیفبببب

ــراج ،هرچنبببد هبببم لبببباس خلیفبببه شبببد غـ

ــا اول بببه نگببرد دهببر کببز نخسببت ناقص

انگشببت کوچببك اسببت کببه جببای حسبباب شببد

81/ ر محور عمودی قصاید خاقانی، مختصه ای سبکیتداوم تصویر د

ــره از طمطببراق ایببن ــر ت متببرس از آنببك ت

زن خیببل سببحاب شببد ببباد اسببت کببو دهببل

(158: همان)

.اند از شاعران دیگر گرهب تیر، استعاره و کنایهن و فسرده، غراب، ناقصا

ناسـا آ سراسـت دل ز رویدان کبه می

شبببماران ایبببن سبببرا مشبببمارش از غریبببب

کبه هبر سباعتی در او ای ـت دل تاج خانـه

شببببمع خببببزاین ملکببببوت افگنببببد ضببببیا

بینبببی جمبببال حضبببرت نبببورشا آن زمبببان

ــ الصببببفا تببببو شببببود صببببادق دل ةکآیينــ

در دل مببدار نقببش امببانی کببه شببرط نیسببت

ــت ــه بـ ــاه سببباختن ز خانـ ــاه پاد ـ نظرتـ

(3: همان)

.خانه، نظرگاه پادشاه، آینة دل، تصاویریست حول واژة دل تابخانة دل، آیینه دل، بت ،شناسان عالم غیب روی

آسبببببمان را گسسبببببته شبببببد زنجیبببببر

ــد دادد فریاددا ــا نخواهــــــ خواهــــــ

هزار خببببونریز اسببببتبببببر زمببببین صببببد

ــد داد ــما نخواهــ ــت آســ ــک دیــ یــ

زیبببببن دو نبببببان سبببببنید و زرد فلبببببك

ــد داد ــوا نخواهــ ــاز خــ ــت ســ فلکــ

سببببر ةدیببببگ سببببودا منببببز بببببه کاسبببب

نببببان نخواهببببد داد کاســــه کــــای ســــيه

(158: 1387خاقانی شروانی، )

ان و کاسه، کنایه و استعاره است از آسم رد فلك، ساز خوان ندادن فلك، سیهن آسمان، دیت ندادن آسمان، دو نان سنید و زداد نداد

.هاخورشید و ماه و کژرفتاری آن

سـيماج و دیگبری قيـر انبد یکبی دو چشمه

ســـيما و روز یاســـم فـــ ـــب بنفشـــه

و پنبداری سـيماج و قيـر ةچشـم تو غبرق

حیببوان و کببوثری بببه چببرا ةکببه گببرد چشببم

ســياه و ســ يدجهببان بببه چشببمی مانببد درو

دار و سببببببیاه نابینببببببا سببببببنید ناخنببببببه

(7-8: همان)

.وزپایة رنگ و مجاز از شب و ر سیما، سیاه و سفید، همه تصاویری است بر فش، روز یاسمن چشمة قیر و سیماب، شب بنفشه

ــا ــرآر ،ب پرسببت از آنببك نفببس چلینببا ا ب

صـليب اسـت ـکل ا عیسی توسبت نفبس و

فنبببا شبببوی بادیـــه اگبببر در سبببموم

سال اللهببببببت شببببببفا آرد نسببببببیم کعبببببببه

بببه کببوی دیببن ا را ز ات بــاز نــدانی

چببببراغ عقببببل روی راه انبیببببا گببببر بببببی

(15:مانه)

.همه تصاویری است شکل گرفته با کلمة ال( مجاز از ال اله اال ا )ال، نسیم کعبة اال ا ، ال صلیب بودن شکل ال، بادیة

سببت حببد قبببدم منببرس کببه هرگببز نیامببده

عمبببباری کبریببببا کوچــــه حــــدو در

ببببرون شببو دو منزلبببی حــدو حل ــه از

تبببا گویبببدت قریشبببی وحبببدت کبببه مرحببببا

1335بهار( 11پیاپی)، 1هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 82

طلبب کبه بهبین دایبه تبو اوسبت دیبن پیوند

ــيمهآن دم کبببه از ــالم مشـ شبببوی جبببدا عـ

(8: 1387خاقانی شروانی، )

.کوچة حدوث، حلة حدوث، مشیمة عالم، تصاویری است از دنیا

بببده وقببت مببن یزیببد عــرف فقــردنیببا بببه

ــامکبببان ــوهر تمـ ــار تـ ارزد ایبببن بهبببا عيـ

درآ، تبببا ز راه ذوق فقـــرچـــار ســـوی در

دل را ز پببببنو نببببوش سببببالمتی کنببببی دوا

ــر همببت ز ــتانه فق جببوی اسببت ملببك آس

آری هبببببوا زکیسبببببه دریبببببا ببببببود سبببببقا

(1:همان)

.فقر، تصاویری است حول واژة فقر عیار، چهارسوی فقر، آستانة گوهر تمام

:های دیگر نگاه کنید به دة نمونهجهت مشاه

ب 7 ،12ب 11 ،22ب 21 ،31ب 33 ،5ب 8ابیات ،قافیه الف 3قصیده )و ( 31ب 33 ،25ب 27 ،1ب 3ابیات ،قصیده اول قافیه الف)

ب 12، 27ب 33 ،1ب 7ابیات ،قافیه الف 5قصیده )و ( 55ب 53، 3ب 12 ،3ب 5 ،1ب 3ابیات ،قافیه الف 1قصیده )و( 57ب 80، 5

و ( 80ب 83، 57ب 80 ،17ب 50 ،31ب 35ابیات ،قافیه دال 17قصیده )و ( 28ب 23 ،5ب 7ابیات ،قافیه دال 18قصیده )و ( 38

.(11ب 13، 1ب 1ابیات ،قافیه دال 20قصیده )و ( 11ب 18 ،10ب 12ابیات ،قافیه دال 13قصیده )

ه ـ تداوم تصویر با یک بيت فاصل2

.هستنددیگر ابیات دارای تداوم تصویر ،جز یك بیت ،در این نوع

: کنند ابیات زیر از این نوع حکایت می

گر نخواهید کبه ایبوان و حجبر گریبد خبون

ــاد ــ نو بببه ایببوان و حجببر ببباز دهیببد نق

ور نبایبببد کبببه شبسبببتان و طبببزر نالبببد زار

ــتا ــرو ب بببه شبسببتان و طببزر ببباز دهیببد س

بببه تببابوت کننببد تــوهر تابنــدهپببیش، کببان

تبباب دیببده بببه دو یبباقوت و دشرر ببباز دهیببد

در لحبد تنبگ نهنبد تنـ ـکر پیش، کبدن

تلبببخ وداعبببی ببببه شبببکر بببباز دهیبببد بوسبببه

درچبهب ظلمبات کننبد خور چشمهپیش، کبان

ببباز دهیببد خــور چشــمهنببور هببر چشببم بببدان

مببرا ســهی ســرو زبببر تخببت بخوابیببد

گیببببان پببببرده ز در ببببباز دهیببببدپببببیش نظار

ببببر دو اببببروش کببباله زر شببباهانه نهیبببد

خببور ببباز دهیببد پببس بببه دسببتش قلببم غالیببه

نببز حجببر گببوهر رخشببان بببدر آرنببد شببما

ببه حجبر بباز دهیبد تـوهر چون پسبندید کبه

ــ ــاه م کببی داریببد چببرا سببنر بببود روا م

کببه بببه دسببت زمببی مبباه سببنر ببباز دهیببد

صبد جبان بخریبد را کبه زسبیاره ببه یوسفی

محابببباش ببببه زنبببدان مبببدر بببباز دهیبببد ببببی

پنبببد مدهیبببد مبببرا، گبببر بتوانیبببد ببببه مبببن

ــرال دلآن مقبببر بببباز دهیبببد از آن تیبببره چـ

ــازه ــری ت را بببه مببن آریببد و مببرا نخــل ته

بببر، ببباز دهیببد ای زآن گهببری نخببل بببه بهببره

83/ ر محور عمودی قصاید خاقانی، مختصه ای سبکیتداوم تصویر د

کنبون روح ملـک دا ـت لبی واو بشر ببود

از دهیبببدبببب تصـــویر بشـــرملکبببی روح ببببه

(155: 1387شروانی، خاقانی )

نخل، روح ملیك هر، ماه من، یوسف، چراغ دل، تازهسرو، گو خور، سهی نقش نوشاد، سرو بستان، گوهر تابنده، تنگب شکر، چشمة

.، مجاز و استعاره است از فرزندش رشیدالدین(هل عالم باال بودنکنایه از ا)داشتن

ــر اول بیببببار شببببیربهای ــرور فقــ عــ

اقببببببال رایگبببببان وانگبببببه بببببببر قبالبببببه

خوان، کبه نیسبت ملک فریدون خاتو دار

کبببم از گبببنو کاویبببانعـــرور کبباوین ایبببن

ــرتببا بببر در تببو ــب فق اسببت، ایمنببی موک

کاحبببداث را سبببوی تبببو جنیببببت شبببود روان

شمشاد و سرو را ز تموز و خبزان چبه بباک

را رسببد زیببان ه و گببل کببز گببرم و سببرد، اللبب

عبببیش ببببدگوار از فقـــر ســـاز تلشـــکر

ــواه ــر خـ مهبببر تبببب جبببان نببباتوان وز فقـ

هسبت م ـي از این و آن دوا مطلب، چبون

زیببببرا ایجببببل گیاسببببت عقبببباقیر ایببببن و آن

(303: همان)

کب فقر، از فقر گلشکر ساختن، مهر تب خواستن از فقر، مسیح، تصاویری است دارملك فریدون، عروس، مو عروس فقر، خاتون

.از نوع کنایه و تشبیه و مجاز از کلمة فقر

آ ـــاهد لکمـــرگ و ـــاترد فاســـتقم

مخصــوق قــم فانــقر و مقصــود کــ فکــا

او بببببود شببببیرخوار ةآدم بببببه گهوارهبببب

خببوان ادریببس هببم بببه مکتببب او گشببته درس

عببالم بببرای حببق در دیببن شببفای علببت

ــت آدم زی حبببق ــفيع زلـ پبببی چنبببان ـ

ــرده هببم عیببب را بببه عببالم اشببرار ــو پ پ

ــا هبببم غیبببب را ز عبببالم اسبببرار تررمـ

و نفبببس او ســـرو رویبـــار الهـــی او

چون سرو در طریقبت او هبم پیبر و هبم جبوان

ــمت او ــاج عص و از شببرم ذوالجببالل آفت

بنببببان نفکنببببده بببببر بیببببان قببببدم سببببایه

(310 :1387خاقانی شروانی، )

پوش، ترجمان، سرو جوییار الهی، لعمرک، شاگردب فاستقم، مخصوص قم فانذر، مقصود کن فکان، شفیع زلت آدم، پرده شاهد

(.ص)آفتاب عصمت، تصاویری است از وجود مقدس پیامبر اکرم

در دم سببنید مهببره وحببدت بببه گببوش جببان

ــياه خخیببز از ــتس ــه وحش بببه پببای جببان ان

هم ببا عبدم پیباده فبرو کبن ببه هشبت نطبع

سبوار ببرون شبو ببه هفبت خبوان ،هم ببا قبدم

ــوادسببودای ــ س مکببن بببیش در دمبباغ ای

منبببه ببببیش ببببر روان ایـــ ک يـــفتکلیبببف

ــاه فلسببی شببمار ممالببك ایببن ــب بارت س

تيــره خاکــدا صببفری شببمر فببذلك ایببن

1335بهار( 11پیاپی)، 1هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 81

ــت ــو آف پببلاسببت و بببر او آبگینببه ريح

ــت ــه ب س ــه پای بببان و بببر او غببول دیببده ک

(303 -307: همان)

.پایة بال، مجاز و استعاره است از دنیا خانة وحشت، سواد و کثیف، سبز بارگاه، جیحون آفت، که سیاه

کبببه نامبببه ببببر تعزیبببت شبببود وز بهبببر آن

ــتاج ــوتر ــک کب ــحر دو پي ــام و س شببد

طر ه ب ـانه کـرد چـر دوش آن زمان که

عبیببرین خضبباب شببد مــوی ســ يد دهــر

زن گبردون، ببه رنبگ و شبکل دست ارغنبون بی

رببباب شببد و مبباه کمانچببه ــب مــوی تشــت

گببر دیببدم صببف مالئکببه بببر چببرا نوحببه

کببه آن خطیببب سببحر در خطبباب شببد چنببدان

که این چشم زخم چیست به تو صب گفتم

اشببکال و حببال چببرا چنببین ناصببواب شببدکببه

ــيد ــر برکش ــي زر ــب آه آتش و گفببت ص

دردا کببببه کارهببببای خراسببببان زآب شببببد

(155: 1387خاقانی شروانی، )

شتاب شدن شام و سحر، طرة شب، موی سنید دهر، موی گشتن شب، گوش صبح، آه آتشین برکشیدن صبح، دو پیك کبوتر

.ی است از روز و شبتصاویر

خببون جگببر خببورم نخببورم نببان ناکسببان

آ ـــنای نـــا خبببون جبببان شبببوم نشبببوم در

بببا ایببن پلنببگ همتببی از سببگ بتببر بببوم

قفـای نـا گر زیبن پبس چبو سبگ روم انبدر

در جبببرم مببباه و قرصبببه خورشبببید ننگبببرم

هببا شببودم رهنمببای نببان هببر گببه کببه دیببده

از چشبببم زیببببق آرم در گبببوش ریبببزمش

ــا نوم ز سبببفره دونبببان تبببا نشببب ــ ی نـ صـ

(311: همان)

.آشنای نان، قفای نان، صالی نان، تصاویری ساخته شده است با واژة نان

ال را ز الت بببباز نبببدانی ببببه کبببوی دیبببن

روی راه انبیببببا چــــرال عقــــلگببببر بببببی

ــل زاداول ز پیشبببگاه قبببدم و ببببس عقـ

یکبببی آیبببد ببببه ابتبببدا ،کبببه از یکبببی آری

در آلبببودگی زنبببد عقـــل رهـــا طلـــب

ــت ــدا پرسـ ــل خـ زنبببد درگبببه صبببفا عقـ

کتبببف محمبببد از در مهبببر نببببوت اسبببت

ببببر کتبببف بیبببور اسبببد ببببود جبببای اژدهبببا

که پیری است ژنبده پبوش کوج عقل پای با

بر فقر دست کش که عروسبی اسبت خبوش لقبا

(15: همان)

.پوش، تصویرگری است با واژة عقل طلب، عقل خداپرست، پای کوبی با عقل، پیر ژنده چراغ عقل، زاده شدن عقل، عقل جهان

خورشببببید در سببببواد دل تببببو کجببببا رود

ــت تببا بببر سببر تببو ــه خضراس سببایبان خيم

کببی باشببدت نجببات ز صببفرای روزگببار

ــما ا باشبببدت حیبببات ز تببب ــرای آسـ خضـ

85/ ر محور عمودی قصاید خاقانی، مختصه ای سبکیتداوم تصویر د

بس زورقبا کبه ببر سبر غرقباب ایبن محبیط

ــا سببر زیببر شببد کببه پببر نشببد ایببن ســب بادب

حکبیم ای از اختر و فلك چه ببه کبف داری

دخــا ای چببه کنبی آتببش و گبر مبص صببفت نبه

رویبی از آتبش دمیبدن اسبت را را که سبرا

روی آن جهبببان فبببرداش نبببام چیسبببت سبببیه

در اوای و زمین خایبه ی س هرطشتی است ا

بببدانای گببر علببم طشببت و خایببه ندانسببته

(312: 1387نی، خاقانی شروا)

.سقف زرنگار، خیمة خضرا، خضرای آسمان، سبز بادبان، دخان، طشت، تشبه و استعاره است از آسمان

رخصبه انصباف نیسبت خرارشباهد دل در

داشبببتن قصـــر ارم طببببع ببببر ره اوبببباش

تشببنه بمانببده مسببیح شببرط حببواری بببود

خببر زآب خضببر سببیر شببکم داشببتن الشببه

ــاهدرگببذر از پایببه عزلببت گببزین ،آج و ر

کببز سببر عزلبببت تببوان ملبببك قببدم داشبببتن

پوست، شبهر تبوانی گرفبت چون به یکی پاره

ــوره و دمغببببن ببببود در دکبببان داشبببتن کـ

شببدنعببادت خورشببید گبیببر، فببرد و مجببرد

ــم چنببد بببه کببردار مبباه ــل و حش داشببتن خي

(318: همان)

.خراس و قصر ارم، الشة خر، آب و جاه، کوره و دم، خیل و حشم، مجاز و استعاره است از تعلقات دنیایی

عببرش اسببت جببای او کببان ببباز را کببه قلببة

ــاگدر ــ خـ یانخطبببا باشبببد آشببب دودهنـ

ــوای ــدا دیــ تماشبببباگه دلببببت خاکــ

طفلبببی تبببو، تبببا ربیبببع تبببو داننبببد خاکبببدان

دل دوا ز طبیببببب امببببل مجببببوی بببببا درد

کانبببدر عبببالج هسبببت تباشبببیرش اسبببتخوان

کبان نبه تازگیسبت رن رها مفریب دل به

را جببببوان زال ای چگونببببه کنببببد گلگونببببه

ــدتوار ــت ب و زیببخ بسببته طبباق پببل آبي

ر زمهتببباب نردببببان سبببقفی اسبببت زرنگبببا

(312: 1387خاقانی شروانی، )

.دودهنگ خاک، خاکدان دیو، رنگ جهان، زال، آب بدگوار، مجاز و استعاره است از دنیا

ــه گببر سببوی مببژه راه ندانببد مببژه را تری

ره سببوی گریببه کببز آن نیسببت گببذر بگشببایید

ــل ا ــکگرسببوی قنببدز مژگببان نرسببد آت

سبببوی قنبببدشز ببببه خبببزر بگشبببایید آتـــل راه

لوح عبرت که خرد راست ببه کبف برخوانیبد

مشببکل غصببه کببه جببان راسببت زبببر بگشببایید

حاملبه مانبد خـوني بگ ـا لعبت چشم به

شبببببمر بگشبببببایید زه آن حاملبببببه وقبببببت

(153: همان)

.بچگان، تصاویری است از کلمة اشك گریه، آتل اشك، خونین

:دیگر نگاه کنید بههای جهت مشاهدة نمونه

1335بهار( 11پیاپی)، 1هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 85

7ب12، ابیات قافیه نون 1قصیده )و ( 8ب 12، ابیات قصیده اول قافیه نون)و ( 35ب 37و 10ب 11، ابیات قافیه دال 17قصیده )

( 12ب 15و

ـ تداوم تصویر با دو بيت فاصله 3

ندیشگی اما وابستگی عاطفی و ا ،پنو بیت است که در دو بیت آن تداوم تصویر وجود ندارد حداقلع ابیات مجمو ،در این نوع

.گردد واژه یا موتیو می شیء، گری مجدد از آن شاعر باعث بازگشت و تصویر

ــرد ــ از خ ــت ک ــوای هوی ــرواز در ه پ

ببببر پلبببه هبببوا چبببه کنبببی ببببر تبببل هبببوان

را عقــلاز ال رسببی بببه صببدر شببهادت کببه

از ا و هوســت مرکــب اهــوت زیــر را

ال زان شببد اژدهببای دو سببر تببا فببرو خببورد

هببر شببرک و شببك کببه در ره اال شببود عیببان

بنمبببود صببببح صبببادق دیبببن محمبببدی

هببین در ثنبباش ببباش چببو خورشببید صببد زبببان

هببای تبباج بقببا شببرع مصطفاسببت دنببدان

ــد ــدا کن ــ دن ــرین از ب ــل آف ضببمان عق

(310: 1387خاقانی شروانی، )

.پرواز کردن با خرد، مرکب ال و هو، ضامن بودن عقل، تصاویری است راجع به عقل

ــک ور بگرییببد بببه درد از دم ــای سر دری

گبببوش مببباهی را هبببم راه خببببر بگشبببایید

گیببرد مببی وار ز لببب ببباج نفببس غببم رصببد

لببب ز بببیم رصببد غببم بببه حببذر بگشببایید

غبببم تبببازه شبببمایید مبببرا یبببار کهبببن ببببه

شبببکر بگشبببایید سبببر ایبببن ببببار غبببم عمر

گشاد از دل و شد در جگرم سده ببست خو

ایببن ببندیببد بببه جهببد آن بببه اثببر بگشببایید

ریبزد مبی خـو آگهید از ر جانم کبه چبه

ز رگهببای دل وسوسببه گببر بگشببایید خــو

(153: 1387خاقانی شروانی، )

.دریای سرشك، خون، خون ریختن از ر جان، تصویرگری است با واژة اشك

و سخنشبان چبو زمهریبر نانشا چـو بـر

مببببن زاده خلیفببببه نباشببببم گببببدای نببببان

ــرده را دهنببد آن کببه او گببرد کببوه دیببد ت

مبببن کیمیبببای دیبببن نبببدهم در بهبببای نبببان

چببون آب آسببیا سببر مببن در نشببیب ببباد

ش کبببس دهبببان شبببودم آسبببیای نبببان در پبببی

از قببوت در نمببانم گببو نببان نببباش از آنببك

قوتیسبببببت معبببببده حکمبببببا را ورای نبببببان

هبای دشبت چون آهوان گیبا چبرم از صبحن

ــا دهانبببدی کبببه نگبببذرم ببببه در ــای نـ کيـ

(311:همان)

.بیه و مجاز است از کلمة نانکیای نان، تش ، گبرده، دهبرف نان

88/ ر محور عمودی قصاید خاقانی، مختصه ای سبکیتداوم تصویر د

نتيجه

. استبیت دارای تداوم تصویر در محور عمودی 249 بیت، 303از مجموع .تداوم تصویر وجود دارد ،قصیدة مورد بررسی 15در

ار این آم .سوم ابیات این قصاید دارای تداوم تصویر در محور عمودی هستند توان گفت که بیشتر از یك می ،به عبارت دیگر

اوست و به احتمال زیاد نوعی هنرنمایی و دار بیانگر این است که تداوم تصویر در قصاید خاقانی از مختصات سبك شخصی معنی

یك واژه یا تواند از می ای است که او به گونه ةخواهد نشان بدهد که قدرت شاعری و قوت قریح فروشی شاعر است که می فضل

قصیده خاقانی و سبك آذربایجانی را از سبك خراسانی ،سازد و طبیعی است که همین ویژگیپی بدر موتیو چندین تصویر پی

شناسی و دریافت دقیق و است که برای تبیین مبانی زیبایی رسد این در پایان آنچه ضروری به نظر می .گرداند ممتاز و متمایز می

. ه این پیوستگی و تداوم تصویر توجه داشتشناسی شعر خاقانی ضمن شرح و تحلیل اشعار او بایست ب معنیکامل

:بیت است به تفکیك نوع و گروه از این قرار است 249آمار ابیات دارای تداوم تصویر که تعداد آنها

.بیت 161فاصله، تداوم تصویر به صورت پیوسته و بیابیات دارای -1

.بیت 11دارای تداوم تصویر با دو بیت فاصله، ابیات .بیت 33ابیات دارای تداوم تصویر با یك بیت فاصله، -2

درصد فراوانی تکداد ابيات رح ردیف

%55 151 پیوسته و بی فاصله 1

%23 83 یك بیت فاصله با 2

%5 15 با دو بیت فاصله 3

%100 213 دارای تداوم تصویر جمع کل ابیات

:نمودار و نشانگر آمار به دست آمده

1335بهار( 11پیاپی)، 1هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 87

ها نو تپی

به طور مبسوط و همراه با شواهد به شرح و « صور خیال در شعر فارسی»کتاب ( 153 – 201)فیعی کدکنی در صفحات ش -1

.توضیح این اصطالحات پرداخته اند

. مراجعه کنید در کتاب صور خیال در شعر فارسی( محور عمودی و محور افقی خیال)جهت اطالع بیشتر به فصل -2

قصیده از اول هر قسمت مورد 5به سه قسمت مساوی تقسیم شده سنس ( ضیاءالدین سجادیدتصحیح سی) قصاید دیوان -3

5 ،قصیدة اول قافیة الف 5: ند ازا قصیده است که عبارت 15این شواهد برآمده از ،به عبارت دیگر. بررسی قرار گرفته است

.از قافیة دال( 21و 20، 13، 17، 18)قصیدة اول قافیة نون و قصاید

ابع من

. امیرکبیر: ، تهرانشاعری دیرآشنا .(1310اسفند)دشتی، علی .1

.زوار :تهران ،تصحیح ضیاء الدین سجادی ،5چ ،دیوان اشعار .(1387)خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل .2

. آگه :تهران ،11 چ ،صورخیال در شعر فارسی .(1330)شفیعی کدکنی، محمدرضا .3

،15شماره ،مجله خرد و کوشش ،[ای کوتاه بر مبحث طویل بالغت مقدمه] .(1353)ببببببببببببببببببببببببب .1

.87-18صص

.سخن :، تهرانبالغت تصویر .(1375)فتوحی، محمود .5

.شرکت طبع کتاب :تهران ،سخن و سخنوران (.1312) الزمان بدیع ،نفر فروزا .5

شناسیشناسی، آواشناسی و واجهای حروفی در بدیع فارسی از دیدگاه زبانارزیابی آرایه

رتضي حيدريم

چکيده

ار دادن حارفف البناا اناساا د هاي بدیع فارسي باا منناا ار هایي که در کتابآرایه ف مقالة حاضر آن است تا ثابت کندهد

اناساي اناساي، آفااناساي ف فا هااي زباان این پژفهش بر اساس دا ش. اختي هستندانا د، فا د د ت علمي ف زینایي اد

گار د پس از بررسي آراي پژفهشگران ادی ف ددیاد . است یابي اد هاي حرففي از این دیدگا آفتسامان یافته ف آرایه

ها ففي تکرار آفاهاست، ه تعاریبي که از آ هاي حریهاناختي همة آرارسد که منناي زینایيحوزة بدیع لبظي به این تيجه مي

هااي ي کام اسات، بار اسااس دا اش کند، بدیع لبظي فارسي که دا ش مطالعة موسايق در پایان پيشنهاد مي. ارائه اد است

.اي علمي پيدا کندرفته در این مقاله بازبيني ف باز ویسي اود تا دننه کار به

اناسياناسي، آفااناسي، فا لبظي، زبانهاي حرففي، بدیع آرایه: ها واژه کليد

مقدمه -الف

لهئا ـ بيان مس

اغلب، همين پاسخ . آرایيدهند، فا در گ پاسخ ميهر گا از دا شجویان درفس عمومي دربارة زینایي اعري استبسار کنيد، بي

خ، النته با دا ستن وا ين ف ضوابط آفایي رابطة ترین پاساین آسان. يز دریافت خواهيد کرد گ را از دا شجویان راتة ادبياتدربي

ها حرفف هایي هستند که در آ هاي حرففي آرایهآرایه. ردرگ کرد است يز س ها پژفهشگران بمغي ما راف رن مستقيمي دارد

ازین ف هنجارهاي علمي مو ،هاي بمغي فارسياز آ جا که در کتاب. اودهاي گاراي، تصویري ف تأليبي بررسي ميالبنا ف کيبيت

هاي کاربردي ف هنري تکرار آفاها پوايد ما د ف توديه ادرستي از ، ارزشبه کار رفتهاناختي آفاها در تنيين ف تحليل زینایي

: پاسخ به این پرسش است بنابراین، دغدغة بنيادین گار د . هاي حرففي ارائه اد استآرایه

پذیر ارزیابي کرد؟را با موازیني علمي ف سنجشهاي حرففي توان آرایهچگو ه مي

تهران، ایران ف ادبيات فارسي، دا شگا پيا ورزبان استادیار گرف ، mortezaheydari.58@gmail.com

11/6/1939:تاریخ پذیرش 8/11/1931:لتاریخ فصوCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژفهشي -علمي)ادبي فنون

100-13ص، 1931بهار ( 11پياپي) 1، امار هشت سال

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 80

ـ روش و نوع پژوهش حاضر 2

این پژفهش، گيري چارچوب مو ه. گار د از رفاي تاریخي ف رفیکردي تحليل محتوایي در پژفهش خود سود برد است

ناسي از دف طنقة کهن ف امرفزین با اناسي ف آفااهاي زبانهاي بدیع فارسي ف کتاباست؛ یعني کتاب 1اد بنديگيري طنقه مو ه

.ا دتوده به معيار ااخص بودن، ابزار کار گار د رار گرفته

ـ پيشينه و اهميت پژوهش حاضر 3

از ابيعي کدکني ف دلد موسيقي اعرکتاب : سنگ ااار کرددر زمينة ارزیابي ا تقادي بدیع لبظي، باید به دف پژفهش گران

هاي ارزامندي دربارة معا ي ف يز کته ، از مهوش ویمي،آفا ف القا کتاب. کورفش صبوي به ادبياتاناسي زبان خست از

گو کرد ف گبت 919ا 139موسيقایي صنایع بدیعي در صبحات ابيعي کدکني دربارة منا ي. مباهي برآمد از تکرار آفاها دارد

هاي بدیع لبظي بسياري از آرایه صبوي. يز در قد بدیع لبظي است بيات،اناسي به ادزبانفصل یازده دلد افل کتاب از . است

، رفش تسجيع (113ا 118صص )، سجع متوازي (118ص )، لب (116ص )دناس خط : کندها را قد ميسنتي ف منا ي آ

گيرد که هر یک از این هاي تکرار آفایي در مرتنة هجاهاي فارسي، تيجه ميفي پس از شان دادن گو ه(. 111ا 119صص )

همچنين، پس از قل آراي (. 131: 1930صبوي، . )اودهایي از چند صنعت بدیع سنتي را اامل ميتکرارهاي فادي بخش

رسد که توازن به ظر مي»: کندزد ميکه بنيان کم منظو است، اهميت تکرارهاي آفایي را چنين گوش 1یاکوبسن دربارة توازن

توازن فاژگا ي را الزمة کار براي پدید آفردن توازن حوي يز دید آمدن توازن فاژگا ي است ف ا گار ااعرانآفایي الزمة پ

چه در مقایسه با ابيعي کدکني بسن در پژفهش خود بهر برد ف گر ویمي از آراي گرامون ف یاکو(. 110ا 113صص )« دا ند مي

کيبيت تأليف )اناسي يوة توليد آفاها را کا ون ارزیابي خود رار داد ، از فا ها ف ا گا ف صبوي مناحث آفااناسيي ما ند فا

-تنها در زینایي تحليل علمي آفاهاي کم ، ه. استکمتر سخني گبته (آفاها ف هنجارهاي حاک بر تأثير ف تأثر آ ها بر یکدیگر

اناسي که تأثرات آفایي اي از سنکااخه. ت کاربردي دارد يز اهمي اناسي تاریخيختي ف زبانانا اناسي، بلکه در مطالعات سنک

اناسي آرایي در زبانفا همچنين،[. 1(. ]Crystal, 2998: 460 / stylistics)« . ا دارد 9اناسي آفایي کند، سنکرا مطالعه مي

ميت ف وآفري فیژة این پژفهش اه(. Bussmann, 2006: 42 / alliteration).ازي ساختارهاي آفایي سودمند استتاریخي ف بازس

هاي بدیعي هاي حرففي در کتاباناسي براي ارزیابي آرایهاناسي، آفااناسي ف فا در ميان همتایان خود، کاربرد فني دا ش زبان

. ستهااناختي این آرایهياناختي ف زیناییابي رفشفارسي ف آفت

های پژوهشـ فرضيه 1

اناسي ار زمان حياتي منبک از دا ش زباندا ش سنتي زبان فارسي براي مطالعة موسيقي کم است، در گذبدیع لبظي که .1ا 1

.هاي هنري هستندهاي حرففي فا د هنجارهاي علمي ف ارزشاز این رف، بسياري از آرایه. ف آفااناسي دااته است

هاي بمغي اناسان ایرا ي، مسلمان ف غربي در پژفهشاز آراي زبانگيري رفش علمي تنيين ف تحليل موسيقي کم ، بهر .1ا 1

اناسي خاص هاي بدیعي دا شگاهي را باید از دیدگا آفااناسي ف فا اناسي سخن فارسي، کتاببراي ارتقاي دا ش زینایي. است

زبا ي ا د؛ مي، عمدتا دربارة زبان عربيهاي اسمبسياري از آثار آفااناسي در سرزمين»زبان فارسي بازبيني ف باز ویسي کرد، زیرا

(.69: 1988سمایي، )« خصوص ایرا يان، سخت متبافت بود استکه آفاهاي آن با آفاهاي زبان موالي ف به

1 stratified sampling

2 parallelism

3 phonostylistics

81/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

ف ..( .سجع، دناس، مواز ه، ترصيع ف)هاي بدیع لبظي هاي حرففي ف حتي همة آرایهتکرار آفاها، هنجار حاک بر همة آرایه .9ا 1

. اساس کم منظو است

ـ مفاهيم و کليات 5

هدف از این دا ش، مطالعه ف ارزیابي موسيقي سخن با . اناسي سخن فارسي استااخة بسيار مهمي از زینایي 1بدیع لبظي

وران براي پيداست، همة اگردهایي است که سخنکه از امش آرایه، چنا . او د اميد مي 1استباد از ابزارهایي است که آرایه

. موسيقي سخن بااند اناختي براي تحليلاي زینایيهاي بدیع لبظي، باید سنجهبنابراین، آرایه. گير دآرایش هنر خویش به کار مي

با گاهي تاریخي به (. Crystal, 2008: 361 / phonaesthetics)« امند مي 9اناسي آفایياناختي آفاها را زینایيمطالعة زینایي»

که یابي که بمغيون ما به داي آ يبيشتر بر اساس کتاب مطول تبتازا ي است، درم ي بدیعي فارسي، که ايوة پژفهشي آ هااهکتاب

بدیع، »[. 1] ا دف عنافین بيهود دست یازید هاي موسيقایي سخن بااند، به اکتشافاتي در زمينة اعطاي القابدر پي تحليل زینایي

به طور خمصه . ترااي بيکارهاي دفران ا حطاط فرهنگي بود استموار دستخوش بازي ف اصطمحبيشتر از معا ي ف بيان، ه

توان گبت که رابطة آاکار ف مستقيمي فدود دارد ميان راد عنافین ف مصطلحات بدیع ف ا حطاط خم يت ادبي در زبان عربي مي

قصان فه ف گمراهي را از اعقاب گرفته »دا د که را علمي مي يما یوايج، بدیع (. 131ا 139: 1983ابيعي کدکني، )« ف فارسي

معهود ف متعارف ذهن آدمي است، تشخص ف اصالت یک زبان در گا هبرخمف آ چ(. 111: 1911وايج، ی)« دهدف به اخمف مي

زبان در مرتنة ». تري دار دهاي اصيل کمها مشخصهها ف دمله ها، گرف اود ف فاژ ها ف هجاها پدیدار مي خست، در ردة فا

گيرد، اما در مرتنة فا بسيار مقاف است ف به پذیرد ف در معرض تغيير ف تحول درف ي ف بيرف ي رار ميفاژگان به آسا ي تأثير مي

نا هيچ فادي را اش با زبان عربي، تقریساله که زبان فارسي در طي رابطة هزارفچندگيرد؛ چنا آسا ي تحت تأثير زبان دیگر رار مي

نتي، ردة هاي بدیعي سدر کتاب(. 68: 1930 جبي، )« اودمقافمت زبان در مرتنة هجا کمتر مي. از این زبان در خود پذیرفته است

که بتوان به براي آ . ف هجایي زبان خنري يستهاي منتني بر ردگان فادي ف از تحليلاست منناي تحليل رار گرفته فاژگا ي زبان

ها این دا ش. بهر برد 6اناسي ف فا ،1آفااناسي، 1اناسيهاي زباناي علمي زینایي موسيقایي سخن را دریافت، باید از دا ش ايو

-ا د ف از همين رف دا ش بدیع لبظي زمينهاي نرد ها بهر ایج بود است، اما بمغيون ما از آ در آراي دا شمندان ایرا ي ف مسلمان ر

- هاي فارابي در کتاب وسيقي ریاضيات رسالة ابا، ا دیشهالحرفف ف در عل مسينا در مخار اي ابنآر. فته استاي رفامند يا

االاعار، اال تناس ف معيار صيرالدین طوسي در اساسهاي خواده الصبا ف دیدگا الحرفف ف آثار في دربارة موسيقي، آراي اخوان

ها، با فدود پيشرفت دا ش هاست که پس از گذات رنهاي کم ف موسيقي برآمد از آ امنابع ارزامندي براي مطالعة آف همگي

. اناسي ف آفااناسي هنوز ه معتنر هستندزبان

خواده صير از عوامل گبتة کم آهنگين ف موزفن يز به. کندزمينة موسيقایي سخن است ف کم را آهنگين مي هاتکرار فا

تکرار یک فا ، چند فا درفن : ا د بنديتقسي کرارهاي آفایي در چند مرتنه ابلت» (.181: 1961طوسي،)است ا گيزي کم خيال

ة فاژگان، گرف یا رد]باید به این کته ااار کرد که تکرارهاي کممي در هر سطح تحليل . یک هجا، کل هجا ف توالي چند هجا

هاي زبان بحث دربارة فا »[. 9(. ]181: 1930صبوي، )« کرار آفایي را متضمن استت»اي از بررسي بنماید، گو ه که ابل[ دمله

هنگ، ما ند آ)استخرا فاحدهاي زبرز جيري ( ها؛ ببندي آ ها ف رد استخرا فا ( فال: اودمعموال به چند بخش تقسي مي

1 literal rhetoric/scheme

2 ornament

3 phonaesthetics

4 linguistics

5 phonetics

6 phonology

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 81

در بدیع لبظي فارسي (. 13: 1930 جبي، )« (آرایي فا)ها ف تشکيل هجا ف تکواژ ترکيب فا ( ها؛ بندي آ ف رد ( تکيه، واخت

آ چه . ا دها بسند کرد ها یا فاکهتنها به ذکر تکرار همخوان دیعيان متأخراود ف برخي از باثري از این سه بنيان تحليلي دید مي

توان آن را در دف ها با یکدیگر است که ميها قشي بنيادین دارد، چگو گي ترکيب ف تأليف آفارار آفاها ف زینایي برآمد از آ در تک

بندي طنقه( تکرارهاي هنري)ف تکرارهاي آفایي منتني بر تشابه ف تناین ( تکرارهاي خودکار)دستة تکرارهاي آفایي یکنواخت

چنين تکراري ابوعلي سينا به ارزش هنري. هر دف گو ة این تکرارها، موسيقایي هستند، اما ارزش هنري گو ة دف بيشتر است. کرد

ت متناسني ميان آ ها بر رار دا د که تبافهاي مختلبي ميرا برآمد از غمه( چگو گي هماهنگي آفاها)فا ف بود ف اصل ایقاع

که دربارة کيبيت تأليف همة پدیدارهاي متضاد ف مختلف ف متناین الصبا يز پس از آ اخوان[. 1] (.86: 1101ابوعلي سينا، ) است

ا د که بر اساس سنتي با یکدیگر اي از این تأليف دا ستههاي متبافت ف متناین موسيقي را يز مو ها د، غمهالل کرد د يا استد

همين کته مورد تأکيد پژفهشگران غربي يز رار [. 1(. ]111: 1111الصبا، اخوان)او د د ف باعث التذاذ ميااتحاد ف امتزا یافته

کي تمایزي آید، باید ميان این ايو از تکرار ف تکرار مکا يهاي تکرار پدید ميذیری که توازن از طریق گو هاگر بپ»: گرفته است

بنا به گبتة یاکوبسن، بخشي از الگوي متوازن باید متشابه ف بخشي دیگر متناین بااد ف اگر ميان دف ساخت متوازن . ل اد ای

آمد صرفا دننة مکا يکي خواهد داات ف از ارزش ادبي برخوردار خواهد دست وازن فدود دااته بااد، تکرار بهضریني از ت

بررسي ساختاري یک (. 161: 1930صبوي، )متناین هستند daف boمتشابه ف دف هجاي ridدر فاژگان برید ف درید، هجاي . بود

هاي متشابه یا ها ف همخواناناسي، ظا فاکهاین بررسي، با فا .هاي مشترک ف متغير آن اثر را دربرخواهد گرفتزمينه اثر

(.Strazny, 2005: 290 / structure)اود هاي آفایي، آغاز ميبر تناین متبافت منتني

. ست که فیژة ا دیشمندان غربي نود است، بحث دربارة القاگر بودن آفاهااز کات بسيار مهمي که در مطالعة آفاها مطرح اد

هر غمتى محاکات حالى کند؛ ما ند غمت درات که محاکات غضب کند »: ویسددین طوسي دربارة تأثير آفاها ميخواده صيرال

لحنى مناسب رفایت کنند ف از نيل عرضيات بود ف ه اعرى که به ف غمت حزین که محاکات حزن کند ف این صنف خاص بود ب

يهزل یا اظهار یکى ف اخباهدد یا بهرتياب یا بر ر ت سخن یا بر ترائى بهمچنين داللت بر غضب یا بر حل یا بر تحقيق یا بر ا

ا ف ارزش آفااناختي هتکرار فا (.131ا 131: 1961طوسي، )« ای از این باب بود فدو چنا ک گبتهه دیگر بر سنيل اخذ ب

زینایي سخن را برآمد ،«تجليل». خود دااته بااده د نال را ب 1اناختيرسد که داللتي معنيها هنگامي به اف خود ميبرآمد از آ

اي به مباهي ف تداعي برآمد از آفاها کرد است ها ف تداعي برآمد از تشنيه ف تضاد دا سته ف ااار از آهنگ ف طنين فاژ

(. 8: 1911تجليل، )

گيرد، دننة مادین آفاها فعليت تقل به خود ميیاکوبسن، معتقد است، در زبان اعر، آ جا که شا ه به عنوان شا ه، ارزاي مس»

هایي مورد مطالعه رار داد ف ساختار رابطه بين اصوات را باید به عنوان دال.. ..آفردیابد ف وعي همراهي با مدلول را پدید ميمي

اي اخودآگا ف بيشتر به گو ه چه ااعران دفران گذاته، احتماالاگر»(. 31ا 30: 1989 ویمي، )« داصوات ف مباهي را رفان کر

فیژ از عصر مادگرایان به بعد، ا د، اما از رن وزده ف بهبرد ها بهر ميبراي ایجاد موسيقي ف هماهنگي در اعر از تکرار فا

اگر اکل ف حج ، الق: بسياري از اعرا آفاها را القاگر دا ستند. بينش بزرگان اعر ف ادب فرا سه سنت به این مقوله تغيير کرد

ها پرداخته، موریس هاي برآمد از آ بندي آفاها ف داللتاناسي که بيش از همه به طنقهزبان(. 3: همان)« ر گ، رایحه ف حرکت

. امندمي 9مباهي ف معا ي برآمد از تکرار صداها را صدامعنایي[. 6] فرا سوي است 1گرامون

1 semantic

2 Maurrice Grammont

3 onomatopoeia

89/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

: 1911پور، آریان)ها گزارش کرد است آفا، آفا ا ، تسمية صوتي ف کاربرد آفا ا ا را onomatopoeiaپور، برابر فاژة آریان

onomatopoeia .)«فیژ اعر، کاربرد گسترد ف در متون ادبي، به) 1یا سمنوليس آفایي 1صدامعنایي یا تصویرپردازي صوتي

ا د، اما از آ جا که هاي د يا دا ستها را پایة گسترش زبانآفاه ا »[. 1(. ]/ imagic iconicity Brown, 2004: 464)« فراگيري دارد

اناسان د يا، است، زبان( يعي آفاها بر معا ي برآمد از آ هاداللت طن)هاي د يا بر اساس صدامعنایي بخش کوچکي از ساختار زبان

اناسي ف آفااناسي هر مود ر زباند(. :origin of language Malmkjær, 2002 / 390)« ا دعموما این ظریه را رد کرد

ها مایش مبهوميي از آفاا دیش»(. Crystal, 2008: 235/ideophone) گویندمي 9آفاا دیشگا ي منعکس اد از آفاها را ا دیش

یا مباهي ،(کندکه صداي دفیدن فيل را تداعي مي [kεtεkεtεkεtε]ما ند )کنند صدامعناها هستند که یا مباهي آفایي را منتقل مي

بنابراین، (. Bussmann, 2006: 532 / ideophone(. )آفردکه چيزي بزرگ ف گرد را فرایاد مي [gudugudu]ما ند )تصویري را

-مباهي برآمد از تکرار آفاها، مباهيمي صوتي ا تصویري هستند ف پل ارتناطي ميان فرستند ف گير د در ا تقال عواطف ف خيال

[.8]رف د ا گيزي به امار مي

های بدیعیترین کتابهای حروفی در مهمب ـ ارزیابی آرایه

فااح بربستن است؛ فااح مدة ز ان بااد مرصع به دواهر، ف این صنعت چنان بااد که ااعر در افایل ف افاخر »: ـ موشح 1

ز هر یک بيت ددا مثلي یا فحسب یا افاسط فحسب حرفف ف کلمات آرد که چون الباظ ف حرفف دمع کنند از مجموع یا ا

الشعر، دملة پایا ي مؤلف د ایق (.66: 1989الحمفي، تا )فرز د ف در این زمان این صبت مي.. ..دعایي یا اسمي حاصل اود

این صنعت چنان است که ااعر در افل هر ». گویاي آن است که این آرایة بدیعي، حتي در رن هشت ، خواستارا ي دااته است

اهلي . ها حرففي یا کلماتي آفرد که چون آ ها را دمع مایند، امي یا لقني بيرفن آیدري یا هر مصرعي یا در افاسط آناع

همچنين، از . اوداي است که از حرفف افایل آن صيد ، طعه استخرا ميايرازي را سه صيد ف سلمان سافدي را صيد

اي است ف از حشو مستخردات يز غزلي ن ااعار مشتمل بر صنعتي ف بحري ف افيهها ااعاري که هر یک از آکلمات افاسط آن

گو ه ارح فشارکي، توايح را این (.169ا 161: 1961 جبقلي ميرزا، )« .در این دا ذکر آ ها مودب تطویل است. آیدبيرفن مي

ات صيد ، کلماتي بيافرد که چون مستقلا خوا د اود، آن است که ااعر در افل یا ميا ة ابي(: تشریح ف توأ )توايح »: داد است

اي مستقل به امار آید ف یا حرففي در آغاز یا ميا ة ابيات بيافرد که دمعا همان طور که هست یا با تصحيف ف تغيير، خود صيد

... : ا یا لقب اخصي گردد

معشاااو ه دلااا باااه تيااار ا ااادف بخسااات

گيااارد دساااتحياااران ااااد ف کساااي ماااي

پاااي محناات اااد پساات مسااکين تاان ماان ز

دساات غاا دفساات پشاات صاانر بشکساات

(رايد فطواط)

هاي درخت، حيوان ف دایر ترسي دما کلمات توايح را تبننا به گو ه. آیداز حرفف آغازین هر مصراع درمي« محمد» که ا

(. 61ا 69: 1983فشارکي، )« خوا د دف گو ة دایر را مدفر ميگو ة درخت را مشجر ف گو ة حيوان را مجس ف مصور . کرد د مي

یاري وازي ابيات یاداد به گوش آ چه. آاکار است که پي بردن به ا ممدفح ااعر، ه لذت موسيقایي دارد ف ه لذت معنایي

:از این رار است« ش، س، ، ن» هايهاي آفایي همخوانمؤلبه. است /n/ف / š/ ،/s/ ،/m/هاي رسا د تکرار همخوان

1 acoustic iconocity

2 sound symbolism

3 ideophone

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 81

.، دها ي، لثوي ا کامي(تبشي/ پاايد )فاک، سایشي سو، سخت، بيهمخوان اشي، برفن: ش

.، دها ي، لثوي(سوتوار / صبيري )فاک، سایشي سو، سخت، بيهمخوان اشي، برفن: س

.دار، دفلني، خيشوميسو، ر ، فاکهمخوان اشي، برفن:

[. 3. ]دار، لثوي، خيشوميسو، ر ، فاکنهمخوان اشي، برف: ن

محل توليد )یابي که هر چهار همخوان، دف به دف، تنها در فادگا اد ، درميهاي آفایي این چهار همخوان تکراربا مقایسة مؤلبه

دارهاي ر ف فاکخوانتنایني را با هم« س» ف« ش» فاک ف سختهاي بيافزفن بر این، همخوان. خود ا دکي اختمف دار د( فا

این توازن آفایي منعکس اد در ابيات، القاگر است؛ زیرا . ساز د که قش مهمي در ایجاد توازن آفایي ابيات داردمي« ن» ف« »

ا غالنا صدایي هبنابراین، این فا . اودها هوا از را بيني خار ميواتي هستند که به هنگا تلبظ آ در زبان فارسي اص« ن» ف« »

ف يز تأ ي ف سستي ف رخوت ف اتوا ي ف درما دگي ارضایتي ق آهسته، یعني در فا ع اصواتي ااي از اخشنودي ف انيه به ق

صدا بي در زبان فارسي بيا گر حرکتي سریع ف غالنا « ژ، ش، ، چ» :هاي تبشيسایشي»(. 13: 1989 ویمي، )« کنندرا تداعي مي

همچنين در بيان اکو ف اکایت، گرا ي ف اضطراب، ر جش ف حيرت ف احساس . صداي پرفا هما ند بال زدن تند ف بيهستند؛

اکنون (. 61ا 13: همان)یشي ا صبيري همرا هستند سا« س» ف« ز» ها غالنا بااین همخوان. رف دسقوط ف اکست به کار مي

اد براي آرایة توايح با بافت معنایي ابيات که کراراد در مو ة یادف صبيري تهاي خيشومي، سایشي یابي که همخواندرمي

گر است، يات از نل تکرار آفاهاي داللتکند، کامم سازگار افتاد است ف زینایي ابمندي گویند را بازگو مي وميدي، حرمان ف گله

. ه گنجا دن ا ممدفح در اعر

اد بر بازي با حرفف ف فاژگان هاد در معما پایة کار بيشتر». هت زیادي به آرایة توايح دارد يز انا معماپرفري :ـ معما 2

:یابي اي از معما را که چندان پيچيد يست، در این بيت از خوادوي کرما ي مي مو ه. است

د اادان اسااب بشااکن ف اااه را باار اف شااان

بااادن ااااود تاااا اااا آن پریااار سااايمين

بااگو ه « آ » ه اف با شا دن. به دست خواهد آمد« اهاب» را بر اف بنشا ي ، ا « اه» است بشکني ف« س» ب را کهاگر د دان اس

:در ميا ة اب، بدین سان باري دیگر به اهاب رسيد است

آ مقلااااااااوب در ميا ااااااااة اااااااااب

اااااا آن ماااااا مهرباااااان مااااان اسااااات

(166ا 161: 1981کزازي، )

اعر کوتاهي را گویند که ااعر در آن اس کسي یا چيزي را 1معما» .زمين، يز معماسازي رایج بود استادبيات مغربدر

پور، معما را برابر فاژة آریان(. معما/ 119: 1981داد، )« پنهان کرد بااد ف خوا ند پس از تأمل بسيار بتوا د آن ا را پيدا کند

اعري برآمد از فاژ یا طعه. است 1فاژ اي یو ا ي به معناي معمافاژ Logogriph. گزارش کرد است logogriphا گليسي

وري که این سخن(. cudden, 1999: 477 / logogriph) حدس زد[ به رائني]توان آن را که مي 9هاي حرففي ف فاژگا ي است بازي

، اي پوايد گویي ف به تکاپو ا داختن مخاطب خود را براي کشف کتهرگيرد، آاکارا، داواصنعت را در هنر خویش به کار مي

گا اردمند است که آن( ه براي گویند ف ه براي مخاطب)پوايدگي ف تکاپوي هنري . هدف غایي خویش رار داد است

بسيار اچيزي دارد ف بيشتر، وعي اناختياي عيار زینایيبنابراین، چنين آرایه. ما ند در فراي آن باادما ند یا ک غایتي بي

که داللتي معنایي دااته بااد، آ ها، بيها ف فاکهکرار همخواناد ، تهاي یاددر مو ه. ش ف حافظه استسرگرمي ف آزمون هو

1 logograph

2 word riddle

3 anagram

81/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

: 1983کدکني، ابيعي)« مایة بدبختي چندین سل اد است»در اعر فارسي معمافرزي. موسيقي سخن را افزایش داد است

اعري است که در آن ااعر تاریخ ف وع حوادث »: اي معمافرزي دا ست يز گو ه را 1سازيتوان مادة تاریخمي(. 131وات صپا

کند، به طوري مهمي از نيل ففات بزرگان یا دلوس پادااهان یا فتح اهر یا بناي ساختما ي را به صورت کلمه یا عنارتي ذکر مي

: 1988ميرصاد ي، )« بر حسب اعداد حرفف ابجد محاسنه اود، تاریخ مورد ظر به دست آیدکه ف تي حرفف آن کلمه یا عنارت

:است امة خود، سرفد عنيد زاکا ي در خاتمة عشاق(. مادة تاریخ/ 166

تااار فاااال باااه بهتااار طاااالع ف فرخناااد

دف رفز ردااااااب در ااااااون الااااااف ذال

( امهکليات، عشاق: 1911کا ي، عنيد زا)

دز تکرارهاي آفایي . امة ااعر استکه تاریخ سرفد ادن عشاق 111اود ه مجموع اعداد معادل حرفف ون، الف، ذال ميک

این کار از رن هبت به بعد متدافل اد ف بعدها تکلف بسياري ». ل ادتوان اییگري براي این آرایه مياحتمالي، ارزش هنري د

(.داهمان: پيشين)« ها در رن ده ف یازده بسيار معمول ف متدافل بودتکلف این گو ه.. ..در آن به کار رفت

مصحف آن است که ااعر ف منشي در ثر ف ظ الباظي استعمال کنند که اگر قطه ف حرکات آن بگردا ي ثنا ف :ـ مصحف 3

اد براي آرایة هاي یادیکي از مو ه (.18: 1989مفي، الحتا )« .. ..أ ت المجيب المخيب. آفرین به هجو ف برین بدل گردد

، مثال عربي فوق است ف پيداست که هنجارهاي آفایي زبان عربي با زبان فارسي، بسيار متبافت الشعرد ایقمصحف در کتاب

به صيغة اس فاعل خوا د ف اگر ( ااميدي[ هر]تو پذیراي )اگر فاژة المخيب به صيغة اس مبعول خوا د اود، مدح است . است

آن است که اگر اعراب یک لبظ بگردا ي، سخن از مدح به هجو اود ف از »مصحف (. ايتو پذیراي ااميدکنند )اود، هجو است

(. 18: همان)دح بااد ف اگر مکسور خوا ند هجو دار؛ اگر دي را ساکن خوا ند مسخن هر سري را کند تا . اسم به کبر

گشتگي آن است که . توا د آمدهاي او ف طنزآلود را به کار ميهاي فاژگا ي است که سرفد صحيف از دیگر بازيیا ت« گشتگي»

ساخت سخن آ چنان بااد که با ا دک دیگرگو ي در آن، زمينة معنایي یکسر بگردد؛ ف از ستایش به کوهش، از زینا به زات ف

:را براي مو ه، سرفدة زیر. از دد به هزل بگراید

حاااار ف محن نااااي ف گااااال گلننااااان پاااادر

یااااا ماااارد يکيااااي ف کوساااااز در ساااابر

:اگر بگردا ي ، چنين خواهد اد

خاااار ف مخنثااااي ف کباااال کبلتنااااان پاااادر

اااااامرد بنگاااااي ف گوساااااار در ساااااقر

سکون خوا د اود، ستایش دهد؛ مو ه را، اگر تا در سرفدة زیر به گا ، گشتگي تنها با دیگرگو ي در حرکت حرفي ر مي

اد ، تغيير هاي یاددر مو ه(. 118ا 111: 1981کزازي، )دار سخن هر سري را کند تا : سخن است؛ ف اگر به زیر، کوهش آن

هاي بسيار ادري هستند که بيشتر بدیعيان اد ، مو ه رگون کرد است، اما اواهد آفرد ها فده کم را دگها ف حرکات فاژ قطه

رف د که تنها داراي ارزش موسيقایي ا دکي برآمد از ارزاي به امار ميهاي سخيف ف ک ا د، همچنين، سرفد به آ ها استناد کرد

:هاي آفایي زیر هستندبا مؤلبه/ k/ف / g/ف / x/ف / h/هاي تکرار فا

فاک، سایشي، دها ي، چاکنایيسو، سخت، بيهمخوان اشي، برفن: ح

فاک، سایشي، دها ي، ممزيسو، سخت، بيشي، برفنهمخوان ا:

کاميفاک، دميد ، ا بجاري، دها ي، ر سو، سخت، بيهمخوان اشي، برفن: ک

کاميدار، ا بجاري، دها ي، ر سو، ر ، فاکهمخوان اشي، برفن :گ

1 choronogram

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 86

ها در ها ف تقابلاین همسا ي. بلي دار دداري با یکدیگر تقاگا ف دف همخوان دیگر تنها در فاکدف همخوان خست تنها در فا

.تقریب همسان، موسيقي سخن را افزایش داد استهاي هجایي بهکنار توزیع یکسان آفاها در ابيات متقابل با ساز

ل بااد ا یکه تمایزي ميان این دف اآنبي هاي آرایة مصحف ا برد االشعر با فیژگيآرایة دیگري که مؤلف د ایق :ـ متزلزل 4

سخن هر سري را : آن است که اگر اعراب یک لبظ بگردا ي، سخن از مدح به هجو اود ف از اسم به کبر» :آرایة متزلزل است

فشارکي، يز عينا (. 18: 1989الحمفي، تا )« دار؛ اگر دي را ساکن خوا ند مدح بااد ف اگر مکسور خوا ند هجوکند تا

متزلزل در لغت به معني لرز د ف دننند است ف در اصطمح آن است که »: عر را تکرار کرد استالشهاي صاحب د ایق گبته

که اگر به کسر را بخوا ي « کارزار» ویسند یا ااعر چنان سخني آرد که با ا دک تغييري در حرکات، معني به کلي فرق کند، مثم

(.111: 1983فشارکي، )« که تا دار با تا دار بسيار متبافت است« دارتا » اود ف یا کلمةف یا ساکن، معني دگرگون مي

اسني را گویند که یک چش اف سيا بود ف یکي کنود ف این صنعت در باب بمغت چنان است که ااعر از ظ ف ثر » :ـ خيفا 5

:خویشتن کلماتي آرد که حرفف یک کلمه منقوط بااد ف یکي معطل

باااه بخشاااش ماااال زیااان عاااال ااااد اف

«تيااااااان اف زینااااااات ممالاااااااک ااااااااد

(13: 1989الحمفي، تا )

:سلمان سافدي گوید.. . قطهاین صنعت چنان است که یک کلمه تما منقوط بااد ف یک کلمه بي»

بختاااااات معاااااام تختاااااات ممهااااااد

« دشاااااانت ماااااارفح عيشاااااات مؤکااااااد

(198: 1961 جبقلي ميرزا، )

در خستين . را پرفرد توا د دااته بااد؛ ه موسيقي سخن را افزفد ف ه معناي آنچ ارزش هنریي ميپيداست که این آرایه هي

است ف به دليل کشيد بودن، فاحد ( پيوسته)هاي تسریني که دزء همخوان /š/اد ، تکرار همخوان سایشي ا تبشي مو ة یاد

بخشندگي ف )هاي ممدفح کند که با فیژگيرکت را تداعي ميدهد، وعي دریان ف حيشتري را به خود اختصاص ميب 1زما ي

فز ي با ساختار هجایي ف سازة در فاژگان ه « ، ت، ، ش» هايدر مو ة دیگر، تکرار همخوان[. 10. ]تناسب دارد( دنگافري

.سيقي کم را پرفرد استهاي هر مصرع، موتقریب یکسان ف همچنين، توازن حوي مودود در ميان پار اي بههمخوا ي ف فاکه

گوسبندي را گویند که منقوط بااد به قطة سيا ف سبيد ف در این باب آن است که ااعر کلماتي آرد که یک حرف از » :ـ رقطا 6

: آن منقوط بااد ف یکي معطل ف این هر دف در عربي بيشتر دست دهد که در پارسي ک گبته بااند

باه ااکن ر صان تو چون من از هجر پاري

« بسااي آاااوب کنااد بلناال خااوش طنااع چماان

(80ا 13: 1989الحمفي، تا )

.. .که یک حرف آن قطه دااته بااد ف حرفي قطه دااته بااد؛ این صنعت چنان است که متکل در ظ یا ثر کلماتي آفرد»

:مثال از اعر پارسي، اهلي فرماید

غمااااازة دا اااااان داااااان کناااااد تاااااا ز

« دااااااي في ميا اااااة داااااانسااااازد ماااااي

(111: 1969ميرزا، جبقلي)

1 timing unit = mora

81/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

ااميدي، ا دف ف زاري عااق را در / š/ف / č/ ،/ĵ/هاي سایشي ا تبشي آفرد ، تکرار همخوان الشعرد ایقاي که مؤلف در مو ه

در . تر کرد استيقي کم را دلنشيندر هر دف مصرع موس« اا» 1بستفاژ / فا تکرار دفگا ة پي. فراق معشوق تداعي کرد است

. موسيقي سخن را افزایش داد /n/ف /m/هاي ف خيشومي/ z/، سایشي ا صبيري /j/هاي سایشي ا تبشي مو ة دف ، تکرار همخوان

صوت باد را رف د ف غالنایا صبيري همرا دمش به کار مي( t) 9براي بيان دمشي همرا با صبير« ز» ف« س» 1هاي لثويسایشي»

ها، همچنين براي بيان احساساتي ظير کين ف برت، حسرت ف حسادت این فا . کنند که وعي هماهنگي تقليدي استتداعي مي

از دیگر آفاهاي تکراري در این بيت « ي» /y/ 1همخوان ي ف/ â/فاکة (. 16ا 11: 1989 ویمي، )رف د ف ترس ف تحقير به کار مي

ارزش القایي متبافتي « ي» گرامون، يز براي. ه طنين یک فاکه را دارد ف ه سایش یک همخوان را «ي» سایشيآفاي »: هستند

اپذیري احساس یا اامل وعي لرزش مداف است ف ا دیشة تداف ف پایان« ي» کاميبه عقيدة اف، فا پيش. اودل مي ای

دار ف ها را د نالهگردد، طنين آنها همرا ميفیژ فاکههاي دیگر ف بههمخوان با فا هنگامي که این ي . کنداي را تداعي مي ا دیشه

همخوان، القاگر ا دیشة د ائت ف پستي اخص به عمف ، این ي . افزایدها ميف بدین ترتيب بر ارزش القایي آ دهدمکرر دلو مي

اد ، بردباري بنابراین، آفاهاي تکرار(. 69ا 61: همان)« کنديآميزي را سنت به آن تداعي میا چيزي است ف احساس اها ت

. کنند اپذیر غ عشق را تداعي ميعااق در مصائب پایان

.گا ه را آرد، چنا که یک حرف مکرر گردا د ف هعر در یک بيت دمله حرفف بيستآن بود که اا» :ـ معجم 7

اثاااار فصااااف غاااا عشااااق خطاااات

« دهااااد حااااظ کسااااي دااااز بااااه ضاااامل

(31ا 30: 1989الحمفي، تا )

را [ البنا]آن است که در اعري تما حرفف هجائيه : الحرفف دامع»: اميد است الحروفجامعصاحب درة جبي، این آرایه را

. به کار بر د که حرفي ک نااد

:مثال از اعر پارسي

اثاااار فصااااف غاااا عشااااق خطاااات

« دهااااد حااااظ کسااااي دااااز بااااه ضاااامل

(191: 1969ميرزا، قلي جب)

کنندة البناي هاي متمایز، یعني همخوان"گ، چ، پ، ژ» هايهمچنين، همخوان. مو ة یاد اد در این دف کتاب، بسيار ادر است

هر گو ه بهر از بي ف ار اي است بيافزفن بر این، آرایه. الحرفف البناي فارسي يستفارسي از عربي را دارد؛ بنابراین، دامع

. اناختي عيار زینایي

ف« سين» ف« اين» الباظي را گویند که گبتن آن مشکل بااد ف آن حرففي بااد که در مخر بعدي دااته بااد؛ چون» :ـ تنافر 8

ر را بر توالي سه وبت مشکل بااد، چنا چه زبان در يبتد، کودکان در مکتب یکدیگ خواده تو چه تجارت کني؟: «تا» ف« مي »

هاي بمغي، تنافر حرفف از عيوب مخل فصاحت به امار آمد که در بيشتر کتاب(. 36: 1989الحمفي،تا )« .بدین امتحان کنند

ا دا تنها آرایه يست، بلکه عيب ف عوار است ف شا ة پيکرة اساز ف بي آاکار است که تنافر ه. خود داردکراهت سمع را به د نال

ها در ز جيرة گبتار آ 1ف فرآیند توليد ا ص( محل ف ايوة توليد آفاها) 1فف را باید از دیدگا آفااناسي توليديتنافر حر. کم

1 enclitic

2 alveolar fricatives

3 sibilant

4 semi - vowel

5 articulatory phonetic

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 88

هرگا ». اودهاي گویایي تشکيل ميبرآمد از تعامل ميان ا دا 1ف رهش9، گيرش1هر همخوان، از سه مرحلة گرایش. توضيح داد

ار گير د، ممکن است همخوان افلي رهش ف همخوان دفمي گرایش خود را از دست دف همخوان در ز جيرة گبتار پهلوي ه ر

.(113: 1930اناس، حق)« دهدگرایش خود را از دست مي [t]رهش ف همخوان [d]بدهد؛ ما ند ترکيب صد تا که همخوان

در ز جيرة گبتار /e/ ،/o/ ،/e/هاي کوتا ه فاصلة فاکهب /j/ ،/t/ ،/č/ ،/t/هاي ، همخوان(خواده تو چه تجارت کني)اد در مو ة یاد

ها بسته ا باز است؛ یعني پس از برخورد وک ف تيغة زبان به لثة که مکا يس توليد آ هایي هستندهمخوان« چ» ف« » .ا د دار رار

يز در اثر برخورد « ت» همخوان. با سایش است تدریج ف همرا اود، بلکه بهبار ا جا ميباال ف ایجاد گرفتگي، رهایي هوا به یک

این دميدگي مودب .. ..تر استدر آغاز فاژ دميد /t/همخوان ». گيردهاي باال ف ایجاد بست اکل مي وک زبان به د دان

تأثير بافتي که در ها، به طور کلي تحت فاکه 1کشش»از آ جا که (. 10: 1988ثمر ، )« اودرفتگي ا ص فاکة پس از خود مي فاک

کشش بسيار ا دکي /j/ ،/t/ ،/č/ ،/t/هاي در ميان همخوان /e/ ،/o/ ،/e/هاي کوتا ، فاکه(81: همان)« یابدگير د، تغيير ميآن رار مي

که /t/ ، در کنار همخوان دميدة(گا ف ايوة توليد مشابه با فا)اد هاي یادهش، گرایش ف گيرش همخواندر تيجه، ر. یابندمي

رسد که توالي ا بجار ا چنين به ظر مي». اودها داوار مياود، در یکدیگر ادغا ف تلبظ آ رفتگي فاکة پس از خود ميباعث فاک

(.191: همان)« داردبرزبا ان ااکال توليدي درسایش ا ا بجار یا سایش ا ا بجار ا سایش براي فارسي

اوی که باعث تشکيل رف ميرفبه« بنایدت» در فاژة /d/ف /t/هاي توليد ا ص همخواندر بيت زیر از فردفسي يز با فرآیند

گرایش خود را از دست داد ف به دليل یکسان /t/رهش ف همخوان /d/اد است که در آن همخوان /dt/، 6ا بجاريخواة دف

:گا ف ايوة توليداان، تنافر حرفف رفي داد استبودن فا

کاااس اف را چاااو هسااات ساااتودن دا اااد

مياااااان بنااااادگي را بنایااااادت بسااااات

که مثم ، مثل این(کندف این ا سامي پيدا مي)این صنعت چنان است که متکل یا ااعر حذف کند حرفي را یا قطه را » :ـ حذف 9

نعت منقوط مسطور دار ا ف این س در ص قطه را ف تما حرفف را معجمه آفرد، یعني قطهترک کند حرفف مهمله، یعني بي

گردد خواهد اد ا یا اینکه ترک کند حرفف معجمه را ف تما حرفف را مهمله آفرد، این س ه در صنعت غيرمنقوط مر و مي

یا اینکه ترک ماید حرففي را که قاط آ ها در فوق است یا ترک کند حرففي را که قاط آ ها در تحت است، این دف صنعت ه

النقاط واته خواهد اد یا اینکه ترک کند حرفي از حرفف تهجي را مثم الف را ترک کند یا حرفي ط فتحتالنقادر ذکر فوق

حمدت من عظامت عمته ف : افلش این است. اي هست که منبصل از الف استخطنه( ع)از حضرت اميرالمؤمنين علي . دیگر را

1 incomplete articulation

2 clouser

3 crest

4 release

5 lenght

6 double plosive cluster

83/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

مثال از اعر پارسي. بلغت حجتاه ف عدلت ضيتاه، تا آخر همين طور استسنقت رحمته ف تمت حکمته ف تقد ست مشيتاه ف

:گوید« اهلي»

ساااارفر دهاااار ف بحاااار دااااود ف کاااار

منناااااع لطاااااف ف گااااانج علااااا ف خنااااار

دااز تااو در دهاار کيساات کااش همااه دل

« بسااااته در بناااادگي چااااو بنااااد کماااار

(196: 1961ميرزا، جبقلي)

، یکي از فرفع صنعت التزا است؛ به این معني که ااعر یا ویسند مقيد بااند که حرف الف حذف که آن را تجرید يز گویند»

: فشارکي، حذف را این گو ه ارح داد است(. 61ا 60: 1983همایي، )« دار در آن ناادیا ون یا هيچ کدا از حرفف قطه

توا د تر، ااعر ميبه عنارت ساد . دار يافرد« قطه» دار یا«الف» مراد آن است که اخص خود را ملتز کند کلمات: التزا به حذف»

اود ف را نماید، اما اگر آن را با ذباب ف کناب افيه کرد، التزا به ذکر اميد مي« ب» اناب را با صواب افيه کند ف رعایت حرف

تاب، زر ف سي ف امثال اینها یا یکي یکي یا دفتا دفتا مثم کلمات امس ف مر، گل ف الله، سرف ف آف ؛یا اخصي خود را ملتز کند

همچنين در کلماتي از نيل د ف د ، پر يان ف ميان، گلشن ف رفان، خون ف طنرخون، (. التزا به ذکر)در همة ابيات ذکر گردد

(. 16: 1983فشارکي، )اود دید مي( التزا دال ف یا ف اين ف خا ف مي )دمار ف مار وعي التزا به ذکر

حرفي از حرفف البنا را وعي زیور ف آرایش به امار نود قطه یا نود هاي بدیعي داي بسي اگبتي است که در کتاب

هاي ر گار گ استبسار کنند ف اف دليل ذف ي دربارة زینایي باغي پر از ا واع گلتوان گبت، از ا سان کجدر مقا تمثيل مي. ا د آفرد

ست که فشارکي در توديه آرایة حذف، از همين رف! هاي آن باغ بدا دلهاي ر گار گ گرا نودن اندر در ميان گو ه زینایي آن باغ

صاحب درة . از آرایة التزا یاري گرفته ف کلمات مقبایي را با التزا به ذکر همخوان آغازین یکسان در هجاي افيه مثال زد است

را ( 161( ) قطه يافردن حرفف بي)ف منقوط ( 111( )دار يافردن حرفف قطه)منقوط ، غير(111)ط النقا النقاط ف تحت جبي، فوق

اناسا ه براي درک زینایي پيداست که حذف، هرگز معياري زینایي. دزء آرایة حذف دا سته ف براي هر یک مثالي آفرد است

هاي حوي ف ا د، ااي از توازنبراي آرایة حذف آفرد اد هاي بدیعي هایي که در کتابزینایي مو ه. توا د باادسخن مي

.است( در اعر اهلي)هاي اا ف ااا فا ف توازن حوي ف تکرار پي( در خطنة حضرت علي)تکرار هجاهاي پایا ي هر فاژ

پيو دد ف منبصل واته چنان است که حرففي استعمال کنند که به ه گویند ف آنالحرفف ه ميآن را منبصل» :ـ مقطع 11

:مثال از اعر پارسي. اود

زار ف زرد ز درد دفري اف

درد دلاااااااااااااااااااااااادار زرد دارد ف زار

(160: 1961ميرزا، جبقلي)

با فاژگان؛ گسسته آن است که ي است دیگرا گسسته یا مقطع بازي»: کزازي، مقطع را گسسته اميد ف این گو ه ارح داد است

اي از گسستگي را در سرفدة زیر از رايد مو ه. اي بااد که حرفف در گارش از یکدیگر گسسته بما ندساخت سخن به گو ه

:یابي فطواط مي

از دل راد اف رفد رادي

«ز آن دل راد دار آزادي

(110: 1981کزازي، )

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 30

هاي ف همخوان/ â/در مو ة خست، تکرار فاکة بلند . بهر استاناختي بياز هنجارهاي زینایي آاکار است که این آرایه، يز

/z/ ف/d/ یعني اب 1هاي درخشانفاکه». است موسيقي سخن را دلنشين کرد ،/a / ف آ/â / هایي براي بيان صداهاي بلند، هياهو ف فا

ریختن، صوت پر اف موسيقي، غریو دمعيت یا صداي خند ف هقهه ف يز تکه ادن اايا، فرفهمهمه هستند؛ ما ند صداي تکه

ا گيز یا فیژ آفاهاي درخشان در توصيف مناظر پراکو ف اگبتآفاهاي ب ف به»(. 91: 1989 ویمي، )« سر ف صداهاي رعدآسا

ا ف همخوان سایشي /d/ سدادي همخوان ا (.96: همان)« رف دهاي توا مند ف بلندمرتنه به کار ميعظمت ف اوکت اخصيت

در مو ة دف ، افزفن بر تکرار فاکة . کنند يز، ا دف ف زاري عااق را از درد دفري دلدار ف هينت فراق اف تداعي مي /z/صبيري

عي را تداعي ها صداي مایاین فا . اصواتي هستند رفان ف داري، سيال ف اباف/ r/« ر» ف/ l/« ل» 1هاي رفانهمخوان»، /â/بلند

ویمي، )« گرددها تداعي ميلغزیدن ف حالت پرفاز يز با این همخوان. گرددترافد یا داري ميریزد، ميکنند که به آرامي ميمي

. سازد ف القاگر استاین تکرارها، با اکوهمندي بخشش هميشه داري ممدفح تناسب معنایي مي(. 11: 1989

فف يز خوا ند؛ چنان است که هيچ یک از حرفف در واتن از یکدیگر گسيخته شود؛ یعني الحرمتصل ف آن را» :ـ موصل 11

هاي ار اود، مثل د دا ها د که چون بر سر ه واته ميالمنشار اميد بتوان همه را بر سر ه وات ف بعضي این صنعت را ابسنان

« موصل» یا پيوسته» (.161 :1961ميرزا، جبقلي)« (ردا د النته اماراگهر آینه خليبه مي)ليستخلبنک : مثال از رآن مجيد. است

توان حرفف را در گارش یکسر به ه ي دیگر است، فارف ة گسسته؛ در این بازي، ساخت سخن آن چنان است که ميا بازي

: پيوست

پساااتسسااات پااايش تااانش تاااب، تااان

باااه تااانش، پشااات تااان سسااات بشکسااات

(111ا 110 :1981کزازي، )

ها را اد ، باز ه تکرار آفاهاست که موسيقي فاژ در مو ة آفرد . اناسا ه استایي بسه، فا د ارزش زیناین آرایه، يز في

ف سایشي ا صبيري /š/هاي سایشي ا تبشي تکرار همخوان. واز يستپرفرد ، اما این تکرار، مکا يکي است ف براي انو د گوش

/s/ مندي مودود در بيت را رساتر کرد استواي ف گله اخ .

. آن نااد؛ مثل با ف مي ف حو هما لب به ه رسد؛ یعني حرفف ابه در آن چنان است که در خوا دن دف» :الشفتينـ واسع 12

:مثال از اعر فارسي

هااايچ کاااس در ااازد خاااود چيااازي شاااد

هااااايچ آهااااان خنجااااار تيااااازي شاااااد

ارهاااااايچ نااااااادي شااااااد اسااااااتادک

« تاااااا کاااااه اااااااگرد ااااااکرریزي شاااااد

(161: 1981ميرزا، جبقلي)

. است( ف، ف، ب، پ، )هاي لني ف لني ا د دا ي اي التزا به حذف همخواناست ف گو ه 9هااساس این آرایه محل توليد آفا

ر ساختار کم ف د/ a/ف / â/هاي ار فاکهاد براي این آرایه، افزفن بر ارط پيشين، اهميت زیادي دارد، تکردر مو ة یادآ چه

از . گيردگيرد ف دهان در فضعيت باز رار ميها، زبان از کا بيشترین فاصله را ميهنگا توليد این فاکه. ستچگو گي توليد آ ها

.اد ، داراي ارزش هنري استاسي، تنها تکرار موسيقایي آفاهاست که در مثال ذکراندیدگا زینایي

چنان است که در خوا دن دف لب، متصل به ه بخورد؛ یعني حرفف الشبتين است ف آنبه خمف فاسع» :الشفتينواصلـ 13

:ابه بسيار دااته بااد؛ مثال از اعر فارسي

1 brilliant vowels

2 liquid

3 place of articulation

31/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

ماااان مایاااال مااااه رفي مسلساااال مااااوی

مبتاااااون مياااااان ماااااه فش ماااااه رفیااااا

خاااور ف مياااان ميخا اااه مااادا ماااي ماااي

«گاااوی مااايمااادح ملاااک ف ملاااک ملاااک

(166: 1961ميرزا، جبقلي)

اود ف تکرار موسيقایي آن، لني ف خيشومي است که هنگا اداي آن هوا از را بيني خار مي، همخوا ي دف/m/همخوان

واز کرد بست اا يز آهنگ کم را گوشتکرار فا . کند که با مضمون مدحي اعر تناسب داردگو ه را تداعي مياي يایش زمزمه

داري اد با فاژگان کليدي اعر سنت معناگا همخوان تکراریابد که فا مياین آرایه، هنگامي ارزش هنري دالب تودهي . است

:اناختي این آرایه استاین اعر حافظ، مصداق اف زینایي. پيدا کند

داران خااط ف خااالش گشااتچشاام از آینااه

ربایاااان بااار ف دفااااش بااااد لااان از بوساااه

کند ف با مضمون ها را به د نال خود دارد که حالت بوسيدن را ایجاد مي، گرد ادن پياپي لب/b/در مصرع دف ، تکرار همخوان

داد دستگا داد اصلي ادراک گبتار است، اما درفنصوت درفن». سازد؛ تناسني ميان محل توليد آفا با معناي سخنمصرع تناسب مي

بيني ف به کند، بخشي از حرکات مجراي گبتار اف را يز ميهنگامي که اخصي با ما صحنت مي. ي يستادراکي صرفا انيدار

اود که هنگا پخش یک فيل دادهاي دیداري ف تي مشخص ميحساسيت ف توده ما به درفن. کني خوا ي مياصطمح لب

(.116: 1930مدرسي وامي، )« هماهنگي صوت ف تصویر به ه بخورد

:چنان بااد که در آن حرفف فاژگان را ددا ددا برخوا ند اي از سخن آنآن بازي با کلمات است که پار هجا»: ـ هجا 14

آفرین کن ااا ف صااحب را کاه اا هار دف هسات

سااين ف ااون ف دااي ف را ف مااي ف حااا ف مااي ف دال

(111ا 119: 1981کزازي، )

. کند، ارزامند استهاي موسيقایي ایجاد این آرایه، يز، اگر تکرار

را در هر کلمه، یعني ملتز اود [ البنا]این صنعت چنان است که متکل فزع ماید حرفي ازحرفف تهجي » (:تکرار)ـ توزیع 15

يرا ا ک کانت بنا ذکرک کث کي سنحک کثيرا ف» :که حرف معيني را در هر کلمه بيافرد؛ مثال از ول خداي تعالي فرمود است

هاي بدیعي متأخر، این آرایه را تحت عنوان تکرار در کتاب(. 199: 1961ميرزا، جبقلي)« .کاف ملزف در کلمات است« بصيرا

ة ها دربارة آرایترین دیدگا اکنون، مه . هاي بدیع لبظي ف اساس موسيقي سخن استآرایة تکرار، منناي همة آرایه. ا دبررسي کرد

:اودتکرار ارزیابي مي

تکرار صامت ممکن است به صورت منظمي در آغاز . ف آن تکرار یک صامت با بسامد زیاد در دمله است» :حروفیهم .1ـ 15

هاي چمن، چرا ف در آغاز فاژ « صامت چ» ، که در آن(حافظ)کند سرف چمان من چرا ميل چمن مي: همه یا برخي کلمات بااد

يست که ارزش /č/ اناسي، تنها تکرار همخواناز دیدگا آفااناسي ف فا (. 11: 1911اميسا، )« رار اد استچمان تک

ها دليلي علمي براي تحليل ف کيبيت تأليف این دف همخوان با فاکه /m/اد ، تکرار همخوان وسيقایي دارد، بلکه در مو ة یادم

در چهار /m/ف همخوان خيشومي [ ča ,`če ,`ča`]دار در سه هجاي تکيه /č/ 1شيهمخوان ا سدادي ا سای. اناختي آن استزینایي

صوتي بيشتري در ساختار هجا دارد ف از 1ادت/ č/فاک بي همخوان[. 11. ]تکرار اد است[ mãn ,mey ,mãn ,mâ]هجاي

هاي کوتا است، برابر ها فاکهه لة صوتي آ صوتي هر سه هجا ک افزفن بر این، امتداد. دار فاژ يز اد استرف هجاي تکيههمين

1 africative

2 intensity

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 31

اي فاکه 1هاي تغيير در فشار هوا، اختمف در دردة زیر ف بمي ف تبافت در کششاز ظر توليد از ترکيب مختصه 1تکيه». است

جا سنت به تکيه بردستگي یک ه»(. 111: 1930اناس، حق)« .اودبيشتر تعنير مي 9اود ف از ظر انيداري به رسایيحاصل مي

بيشتر بااد، اهميت بخشي بودن صدا چه ادت ا رژي یا زیرترهر»(. 111: 1930مدرسي وامي، )« .ها در یک فاژ استهجادیگر

در زبان فارسي براي ایجاد تکيه معموال از ارتباع آفا که غالنا با »(. 161: 1980مارتينه، )که بردستگي یافته يز افزف تر خواهد بود

، يز در ترکيب با آفاهاي دیگر، دف هجاي باز /m/همخوان (. 86: 1930 جبي، )« اوددکي ادت همرا است، استباد ميا

ها در آ ( هاي صوتي له)کوتا ف بلند هاي را تشکيل داد است که فاکه( مختو به همخوان)ف دف هجاي بسته ( مختو به فاکه)

: 1988ثمر ، :ک.ر)است 1ادگي رار گرفته ف داراي مختصة خيشومي /n/مخوان خيشومي ساختار دمله، در سه مورد پيش از ه

هاي توان گبت که همخوانمي»اود؛ خار مي 6از حبرة بيني 1اد براي توليد آفا به داي حبرة دهان هواي مرتعش؛ یعني (86

-؛ از این رف صداي زمزمه(100ا 133: 1983فراي، )« اي از زمان توليد یک هجا را دار دخيشومي تمایل به ااغال بخش عمد

دار ف باز که منجر به کشش در هجاهاي تکيه /č/فاک، سخت ف ا سدادي ا سایشي بي تکرار همخوان. کنداي را تداعي ميگو ه

فاژگان سرف ف انمي1هاي معنایيبا استباد از تناسب. ما ندي را در اعر منعکس کرد استصوتي بيشتر آن اد ، صداي چهچهه

[.11] .آفا ف القاگر آفاز پر دگان هستنداد ، ا دیشچمن، آفاهاي تکرار

(:همحرففي پنهان)اي در ميان کلمات بااد يز تکرار صامت ممکن است به صورت پراکند »

سااتون کاارد چاا را ف خاا کاارد راساات

خااارفش از خااا چااار چااااچي بخاسااات

(11: 1911اميسا، ) «(فردفسي)

در هجاهاي /x/، تکرار همخوان سایشي [či ,`čâ ,`čar ,`čap]در هجاهاي /č/در این بيت، تکرار همخوان ا سدادي ا سایشي

[`xâst ,xe ,`xa ,`xo ,`xam] غلطان / ، تکرار همخوان لرزاي(trill / roll/ )r / در هجاهاي[čar ,râst ,râ ] ف تکرار همخوان صبيري

/s / در هجاهاي[xâst ,râst ,so ]آفاهاي ا سدادي ا سایشي ف سایشي . وازي این بيت استعامل گوش/č / ف/x / از آن رف که

تکرار همخوان . ا د ف در ساختار آفایي سخن بردستگي بارزي دار دادت ف امتداد بيشتري دار د، تکية هجا را از آن خود کرد

برخوردهاي تند ف پياپي وک زبان به لثة باال هنگا اداي آن، هوا از خملکه /r/غلطان / ف همخوان لرزاي / s/سایشي ا صبيري

فیژ در کند؛ به اي را منعکس مياود، صداي سوتوار گر ميکند ف به اکل ارتعاش یا لرزش وک زبان دلو به بيرفن عنور مي

همرا است؛ یعني امتداد / t/توليد ا ص همخوان با/ st/که رکن موسيقایي سخن است، خواة [ xâst]ف [râst]ساز هجاهاي افيه

ست که در از همين رف. )پذیرداي پایان ميپواا د ف هر دف مصرع، با صداي سوتوار تقرینا همة خواه را مي /s/صوتي همخوان

سخنگویان، در بسياري از»(. اود مي 8معتنر يست ف حذف cvccدر هجاي / t/ واعد تقطيع عرفضي، همخوان ساکن پایا ي

با توده (. 111: 1983فراي، )« ما دگذارد ف به صورت بسته با ي ميصداي ا سدادي پایا ي اصوال مرحلة رهایش را پشت سر مي

ف چاچي، همچنين، کيبيت حضور این آفاهاي سایشي ف ( کمان)به ساختار حماسي کم ف تناسب فاژگا ي خرفش، چر

در هر ». آفا هستند اد ، ا دیش در فا ع، آفاهاي تکرار. اودر مينگا تيرا دازي به ذهن متنادصبيري، صداي کشيد ادن کمان، ه

1 accent / stress

2 lenght

3 sonority

4 nassalisation

5 oral cavity

6 nasal cavity

7 isotopy

8 ellision

39/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

مان ف دا ي که ا تظار چگو ه گبتاري را داری ؛ به این ترتيب که از طریق دا ش زبا يکند، ما خوب ميزمان که اخصي صحنت مي

توا ي پيامي را که خواهد ده به مو عيت کلي که بر گبتار حاک است، ميعمف با توگو داری ف به طور، اناختي که از سخنهمين

1[افزف ه]کند، از ظر فني حشو پذیر ميي را امکانا بيني این ماهيت گبتاري ف زبا ي که چنين پيش. آمد، ک ف بيش حدس بز ي

(.111ا 119: همان)« اود اميد مي

:است حرففي پنهان در حافظ فرافان ه »

عملاي در دهاان ملاول ف باس ه مان ز باي

عماال اساات مملاات علمااا هاا ز علاا بااي

:اود دید مي( منظ فپنهان)حرففي در بيت زیر هر دف وع ه

اگاار بگسساات معااذفر باادار راااتة تساانيح

ساااق بااود دساات ا اادر ساااعد سااا ي ساايمين

(11: 1911اميسا، )« (حافظ)

در / l/ف همخوان رفان [ ma ,`mâ ,`ma ,mo ,`ma ,ma ,`mãn]در هجاهاي / m/دفلني ف خيشومي همخواندر مو ة خست،

بار ف ارضایتي گویند را جواي مملت /l/ف همخوان /m/تکرار همخوان . تکرار اد است[ last ,la ,la ,`lâ ,la ,lu ,`li]هجاهاي

که القاگر صداي همهمه ف هياهو است، بيشتر از دیگر / â/ف / a/هاي درخشان ا با فاکههفیژ که بسامد ترکيني آ است؛ بهالقا کرد

.هاستفاکه

اه بار تکرار اد است ف آفایي است که تسریني بودن آن، صداي سوتوارة آ ف /s/در مثال دیگر، همخوان سایشي ا صبيري

.د استافسوس طنزآلود حافظ ف اعتذار اف از مدعيان را منعکس کر

ف 1حرففيمعادل ه . ا دخوا د ( درة جبي : ک.ر) نات ف در برخي دیگر توزیع ه حرففي را در برخي از کتب بدیعي اع»

در لب . حرففي استتوان بدان لب مشوش یا لب حرفف گبت دزء ه وعي لب که مي. است 9حرففي پنهانمعادل ه

« عرش/ عمل، اعر / عل : مشترک هستند( هاي کوتا مصوت) ه از ظر حرکات ( هاصامت)ا مشوش کلمات از ظر حرفف البن

، آن را یک اصل اساسي در اعر کهن ف است ا جا داد alliterationدر گزاراي که دیکشنري آکسبورد از (. 11: 1911اميسا، )

1ف آفاها 1تکرار حرفف هاي ژرمني دا سته کهميا ة ا گليسي ف دیگر زباناین . اودها اامل ميدار فاژ را در ساختار هجاهاي تکيه

ها، تکرار همخوان»(. oxford talking dictionary, 1998: alliteration) دگيرها را يز دربرميها، فاکهاین تکرار، افزفن بر همخوان

بنابراین، گزینش معادل (. Strazny, 2005: 336 / figurative of speech)« .گویندمي alliterationها ف هجاها را در یک بيت فاکه

. ، محل ااکال استalliterationحرففي براي ه

:ف آن تکرار یا توزیع مصوت در کم است» :صداییهم .2ـ 15

یاااد باااد آن کااه ز مااا ف اات ساابر یاااد کاارد

باااه فداعاااي دل غمدیااادة ماااا اااااد کااارد

(حافظ)

1 redundancy

2 alliteration

3 hidden alliteration

4 letters

5 sounds

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 31

کيبيت توزیع ف ترکيب (. 13: 1911اميسا، )« باادمي 1صدایيمعادل ه . چند بار تکرار اد است/ â/ند که در آن مصوت بل

اي است که سه هجاي باز، سه هجاي بسته ف یک هجا با به گو ه[ dâšâd ,dâ ,yâd ,mã ,dãn ,bâ ,y]در هجاهاي /â/فاکة درخشان

از سوي دیگر، تکرار همخوان . برآمد از هاد ااعر را القا کرد ستادگي، تشکيل داد است ف آ ف حسرت مختصة خيشومي

kard ,šâd ,de ,di ,de ,dâ]، يز در هجاهاي (19: 1989 ویمي، )« اودهيجا ات تند ف تکان دهند القا مي»که با آن، /d/ ا سدادي

,kard ,yâd ,dãn ,yâd]هاي هجایي باعث این تقارن. ومي اد است، دزئي از سه هجاي باز، پنج هجاي بسته ف یک هجاي خيش

به گبتة یاکوبسن، بخشي از توازن از طریق تشابه ف بخشي دیگر از طریق . ایجاد توازن اد ف آهنگ کم را اعتم بخشيد است

(.88: 1989؛ ویمي، 161: 1930صبوي، :ک.ر) آیدتناین به دست مي

یابي که ایشان، حرفف را برابر همخوان ف صدا را درمي( صدایيحرففي ف ه ه )ا از ايوة تمایز اميسا در تبکيک تکراره

: بااد المعج في معایير ااعار العج رسد، این دیدگا برگرفته از آراي امس يس رازي در به ظر مي. ا دبرابر فاکه دا سته

ف ( 111: 1911رازي، )« [توح، مضمو ، مکسورمب] است که آن را حرکت حرفف خوا ند ت خاصحرفف را در تلبظ سه هيئ»

سينا در ابوعلي. ها هستندها ف فاکهاز دیدگا علمي، حرفف اع از همخوان. دهداي دداگا ه از حرفف رار ميها را در دستهفاکه

ت مؤلف از حرفف اعر کممي اس»: ویسددر فصل پنج عل موسيقي که دربارة اعر ف افزان آن است، مي ابا،ریاضيات کتاب

هستند، یا مصوت [ همخوان]ف حرفف یا صامت . اود، حتي حرکاتف مقصود ما از حرفف هر صدایي است که انيد مي

وسي، ط)کند سينا را تکرار ميرأي ابوعلياال تناس اساسخواده صيرالدین طوسي، يز در (. 119: 1101سينا، ابوعلي)« [فاکه]

دزء بسيط ف مشخص ف مبارق را در »: يز اتل خا لري بر دیدگا دما ا تقادي گریسته بود است تأخراناز ميان م(. 131: 1961

اود ف در صرف ف حو عربي ف دستور فارسي بعضي از ادزاي لبظ مشمول تعریف حرف مي.. ..خوا ي اصوات ملبوظ حرف مي

: 1986خا لري، )« رفدها به امار ميآیند ف از عوارض آ فف ميمار حرهاي مقصور یا حرکات در ابعضي دیگر، ما ند مصوت

به . حرف گو ة واتاري فا است.. ..اودکوچکترین فاحد واتاري زبان حرف اميد مي»: ویسدبا ري مي(. 111ا 119

با توده به (. 106: 1930ري، با )« ستفا الزاما معادل حرف ي. عنارت دیگر، حرف به اعتنار خط است ف فا به اعتنار زبان

ها را باید دزئي از حرفف به امار یابي که فاکه، در ز جيرة ویسایي زبان فارسي، درمي(هاي بلندفیژ فاکهبه)ها حضور فاکه

ي تحقق هاي مختلبکند ف به گو هتکرار از لحاظ موسيقایي قشي اساسي ایبا مي»: ویسدفشارکي، دربارة آرایة تکرار مي. آفرد

:یابدمي

(: اااآ، اف، اي، ا)ها ا تکرار مصوت

دا اااا سااار تاااو یاااارا مگاااذار چناااين ماااا را

اي ساااارف رفان بنمااااا آن اماااات ف باااااال را

سااودي همگااي سااودي باار دملااه برافاازفدي

تااا بااود چنااين بااودي تااا رفز مشااين از پااا

صاااد ااااهر خنااار رفتاااه کااااي مااارد آاااابته

شاااين از پاااابيااادار ااااد آن خبتاااه تاااا رفز م

چو سايلي ف چاو داویي هماه ساوي تاو پاویي

کااه منزلگااه هاار ساايل بااه دریاساات خاادایا

(مولوي)

: هاا تکرار صامت

: «چ» تکرار صامت

1 assonance

31/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

کناادساارف چمااان ماان چاارا مياال چماان مااي

کنااداااود یاااد ساامن مااي همااد گاال مااي

(حافظ)

:«س، ق، ش» هايتکرار صامت

اغر ف ساغراق اد از کف سالطان رساد سا

چشاامة خورااايد بااود درعااة اف را چااو گاادا

(مولوي)

: ا تکرار مصوت ف صامت با ه

:«آ» ف مصوت« » ف« » صامت

خواده بيا خواداه بياا خواداه دگار باار بياا

دفاااع ماااد دفاااع ماااد اي ماااه عياااار بياااا

(63ا 61: 1983فشارکي، )« ( مولوي)

هایي که براي ها، حتي در مثالیابي که بسامد حضور همخوان، درمياست به همة اواهدي که فشارکي آفرد با گاهي گذرا

از . ها در زبان فارسي با یکدیگر استها ف فاکهدر فا ع، تکرار همخوان. عکس، کامم چشمگير استها آفرد یا بهتکرار فاکه

همچنين، توان ترکيني . دایز يست( خواه)ه فاکه ف ابتدا به دف همخوان ساکن اناسي در زبان فارسي ابتدا بدیدگا عل فا

ا 190: 1988 ثمر ،: ک.ر)هاي پایا ي بسيار اچيز است ها در خواهبا دیگر همخوان /l/ف / č/ ،/ĵ/ ،ž/ ،/r/ ،/f/هایي ما ند نهمخوا

ما ند )هاي فر گي اي از فاژ ارسي طرد اد است ف در پار يز کامم از الگوهاي آفایي زبان ف همخوا يهاي سهخواه(. 110

ها در زبان فارسي منتني بر ترکيب ها ف همخواناو د تا تکرار فاکهها باعث ميهمة این فیژگي[. 19. ]اوددید مي( لوستر

ها ف رفش علمي تنيين آن هيچ اناسي تکرار آفاهمچنين، فشارکي از زینایي. منظمي بااد ف زبان فارسي، زبا ي آهنگين اود

. سخني به ميان يافرد است

یابد؛ تري ميها در ز جيرة گبتار، در ردة هجاهاست که ارزش موسيقایي بردستهها ف فاکهتکرار همخوان: تکرار هجا .3ـ 15

و گي تأثير ف تأثر آفاها بر همچنين چگ. ف کشش هستند 1، ما ند تکيه، در گ1ز جيريهجاها خستين مجمي آفاهاي زبر زیرا

وان یافت فاحد ملبوظي است تدر تقسي کلمه به ادزاي آن، کوچکترین دزئي که مي» .پذیردیکدیگر در این ردة زبا ي ا جا مي

عنوان اود ف گویند ف انو د آن را به فاصله ف طع ادا مي چه خود از ادزاي کوچکتري ترکيب یافته، اما با یک د زدن بيکه اگر

ادهر یک از این فاحدهاي گبتار را اکنون هجا خوا ند ف زد دا شمندان پيشين مقطع خوا د مي. کنندفاحد گبتار ادراک مي

گر، اصوات غيرداللت. ا دتقسي کرد گر ا ي را به دف بخش داللتگر ف غيرداللتالصبا، اصوات ا ساخوان(. 39: 1986 اتل خا لري، )

بهر هستند گر از ساختار هجایي بياصوات داللتیدن، گریستن ف فریاد کشيدن هستند که بر خمف اصواتي ما ند خند

هاي تکرار آفرد ، اما تنييني علمي ف آفااناختي از آن ارائه کرد اميسا تکرار هجا را دزء گو ه[. 11(. ]183: 1111، الصبا اخوان)

: ترین وع آن تکرار ادات دمع استمعمول. هجا در متن کم یعني تکرار یک تکرار هجا،»: ویسدفي مي. است

یک وع تکرار هجا که به آن اعنات یا لزف ما الیلز (. فرفغ فرخزاد) آی ها ميها ف صداتبافتي فکرها ف حرفمن از دهان بي

اد ، همخوان در مو ة یاد(. 13: 1911اميسا، )« (.مثم تقبية امایل با نایل به داي دل)گویند، از مناحث عل افيه است

هاي آفایي این هجاها ساز . مکرر تشکيل داد استبازترکيب اد ف چهار هجاي /â/با فاکة درخشان /h/چاکنایي ف سایشي

1 super segmental sounds

2 duration

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 36

اني آفر را چا، دمشي ر ف حزن/v/ف /f/ 1هاي لني ا د دا يهمچنين، تکرار سایشي. بار گویند را منعکس کرد استآفاي ا دف

.موسيقي کم کرد است

گا غمة حرفف ف » .آفا مشهور استاین آرایه در زبان فارسي به ا : ها با مضمون شعرـ رابطة طبيعی حروف و واژه 16

ت بنابراین، موسيقي طنيعي حرفف با معناي اعر مطابق.. ..آ که همه تکراري بااند، رابطة طنيعي با مضمون اعر دار دها، بي فاژ

:کنددارد ف تأثير اعر را در ذهن تشدید مي

چنااان بگااری زار بااه یاااد یااار ف دیااار آ

کاااه را ف رسااا سااابر از دهاااان برا اااداز

(حافظ)

1هماهنگي تقليدي»(. 11: 1988فحيدیان کاميار، )« ، حسرت خوردن ف مویيدن را منعکس کرد است«آ» تکرار صداي تقليد از

خش مشهورترین مو ة آن اعر منوچهري دامغا ي در فصف خزان است که تکرار صداي ، ز ف س خش اصوات طنيعي است؛

اناسان ف ا دان ادبي معتقد د که هماهنگي تقليدي براي دلب توده خوا ند به امرفز سنک. کندهاي پایيزي را منعکس ميبرگ

خود به اناهت آفاهاي الحرففمخار ابوعلي سينا يز در (. 11 :1989 ویمي، )« رفد قش عاطبي ف قش ادبي پيا به کار مي

سمائي، :ک.ر)برگ درختان ااار کرد است ، ما ند فزش باد در ميان اا ف عيي طنيیگبتاري با صداهاي برآمد از پدیدارها

1988 :101.)

ع سنتي اسمي دارد، بسيار مورد توده دما این مورد که در بدی. یعني تشنيه به اکل ف مو عيت حرفف البنا»: ـ حرفگرایی 17

: بود است

تااااا بااااه باااااال راساااات چااااون البااااي

المااااااي در ميااااااان باااااام مااااااا چااااااو

(89: 1911اميسا، )« (کمال خجندي)

هاي تصویري یا ، مطالعة ظا 9 گاريصورت. آفردهاي تصویري را فرایاد ميآفاگرایي، ا دیشتوضيح اميسا از حرف

کنند؛ براي گو ه که در دهان هستند، ارائه مي گارها، مایش مشخصي از کائنات را، آنصورت. هایي از چنين ظامي است مو ه

به گرایي را منحصر اميسا، حرف[. 11( ]Crystal, 2008: 368 / pictogram) کنندا ، تصویر دریا را تداعي مي مو ه، خطوط مو

ترین اگردهاي بيان راز ف رمزهاي از مه 1در متون عرفا ي ادب فارسي، سمنوليس آفایيکه هاي حرففي کرد ، حال آ تشنيه

الله هاي اا عمتفیژ در سرفد هاي صوفيان، عارفان ف فيلسوفان مود چشمگيري دارد؛ بهاین آرایه در ا دیشه. عرفا ي است

:فلي

اي در الاااااف هویااااادا ااااااد قطاااااه

الباااااااي در حااااااارفف پيااااااادا ااااااااد

ت فحااادت باااه خاااود ظهاااوري کااارد ذا

رتااااااي از صاااااابات ف اسااااااما اااااااد کث

(191: 1191الله فلي، اا عمت)

1 labio - dental fricatives

2 imitative harmony

3 pictography

4 sound symbolism

31/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

این کته، سمنلي براي تجلي ذات احدیت الهي در . قطه، اصلي براي ایجاد الف است ف الف يز براي همة حرفف دیگر

. تکثرات عال اد است

های پژوهشج ـ یافته

ها هاي بدیعي فارسي چشمگير است ف گا باعث خطاي ویسندگان این کتابي ف واعد آفایي آن در کتابتأثير زبان عرب .1

.اد است

.رف د هاي حرففي هستند، گهگا بسيار ادر ف از مصادیق اوارد ف بوارد سخنوري به امار ميهایي که ااهد مثال آرایه مو ه .1

هایي که در بيشتر موارد مورد تکلف. هاي حرففي استها، تنها دليل زینایي آرایه آها ف مباهي برآمد از ایي فا تکرار موسيق .9

. است (1: 1969انلي عما ي، )« ر ج کوهي ف بردااتن کاهي»، «العج اعر»تأکيد بدیعيان بود ، به گبتة صاحب

.ها د ت کافي شد استر گي به فارسي ف تشخيص مصادیق آ هاي فدر تردمة آرایه .1

.ي در توضيح آرایة تکرار ساختار آفایي ف هجایي زبان فارسي منناي تحليل رار گرفته استگاه .1

.کندهاي حرففي را تأمين ميیابي ف سنجش علمي آرایهاناسي ف آفااناسي، معيارهاي الز براي آفتبهر بردن از دا ش زبان .6

نتيجه

هاي بدیعي فارسي با مننا رار دادن حرفف هایي که در کتابآرایه. است تکرار آفاها اساس موسيقي سخن ف تار ف پود کم منظو

بهر . ها ارائه اد استا د، ه تعاریبي که از آ آفرد ا د، ارزش هنري خود را از نل تکرارهاي آفایي به دستالبنا مطرح اد

يز دچار ااتناهاتي کرد ف آ ان را در دیع فارسي راشگران متأخر حوزة باناسي ف آفااناسي، پژفه نردن از معيارهاي عل زبان

این پژفهش، براي خستين بار اثنات گردید که با یاري گرفتن از در. گذااته استتوديه دالیل فني موسيقي کم اکا

هاي حرففي را به هآرای براياد هاي ارائه ف مثالهاي مترتب بر تعاریف اناسي ف آفااناسي، آفتهنجارهاي د يق دا ش زبان

این معيارها دالیلي ا ناعي براي تنيين موسيقي برآمد از . ها را شان دادتي آ اناختوان ارزیابي کرد ف دالیل زینایيرفاي علمي مي

.یسي کرداناسي ف آفااناسي باز وهاي زباناود بدیع لبظي را بر پایة دا شکنند؛ از همين رف، پيشنهاد ميتکرار آفاها را فراه مي

ها در این پژفهش سود برد ف دین آ ان را بر گردن خویش مسل آ دا د که از دا ش خویشتن را مدیون همة استادا ي مي گار د

!ها ارزا ي ا يکشان بادتریندا د؛ دافدا همي

پی نوشت ها

آرایي سنکي حافظ بردن از تحليل آفایي ف فا بهر ، با«تحليل سنکي یک اعر منسوب به حافظ»اي با عنوان ثمر در مقاله -1

ا د از تو مي« ز خورايد دمالت دیدة بخت منور اد/ رفیت ميسر اد بحمداهلل که باز دیدن »کند که غزلي با مطلع ثابت مي

(. 901 - 181: 1911ثمر ، )حافظ بااد

ف، مراعات ظير، ارصاد ف تسهي ، مزافده ف تزاف ، عکس، ایها ، االطراطناق ف تضاد، مقابله، تشابه)تبتازا ي بدیع معنوي -1

الجد، استتناع، توديه، الهجو یراد بهاف تبریق، تجرید، اغراق، حسن تعليل، تبریع، مدح انيه به ذ ، ردوع، استخدا ، دمع ف تقسي

لي العجز، ا واع سجع، لب، تشریع، التزا ، خيبا ا واع دناس، رد الصدر ع)مطول ف بدیع لبظي 681تا 611را در صبحات ( اطراد

(.101ا 611: 1111تبتازا ي، )مطول گزارش کرد است 109تا 688را در صبحات ( ف ر طا

Strazny, 2005: 336): بنگرید به( هاها ف دملهها، گرف فاژ )ها هایي بزرگتر از فا هاي تکرار در رد براي آانا ادن با گو ه -9

/ figurative of speech) (.909: 1983ابيعي کدکني، )؛

متشابهة األزمنة، بل جعل أصله نقرات مختلفة األزمنة، حتى ال تكون اإليقاع من نقرات مختلفة ليستو اعلم أنه إذا جعل أصل» -1

«.فيه ذلك التفاوت الصنعة فيه تقطيع الزمان فقط، بل تقطيع مع ضرب من التفاوت متناسب، يعتبر

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 38

و اعلم أن هذه األركان متفاوتات القوى، متضادات الطبائع، مختلفات الصور، متباينات األماكن، متعاديات متنافرات، ال تجتمع إلا » -1

ة و التأليف متى ال يكون على النسبة لم يمتزج و لم يتحد، و من أمثال ذلك أصوات النغم الموسيقية، و ذلك أن نغم. بتأليف المؤلف لها

تقيان إلا الزير رقيق خفيف، و نغمة البم غليظ ثقيل، و الرقيق ضد الغليظ و الخفيف ضد الثقيل، و هما متباينان متنافران ال يجتمعان و ال يل

ى النسبة ائتلفا و و متى ال يكون التأليف على النسبة ال يمتزجان و ال يتحدان و ال يستلذهما السمع، فمتى ألفا عل. بمركب و مؤلف يؤلفهما

النسبة، يكون الموزون إذا كان على الكالم النفوس، و هكذا أيضا الطبيعة، و تسر بهما صارا كنغمة واحدة، ال يميز السمع بينهما، و تستلذهما

.«النسب الموزون من النثر الذي ليس بموزون، لما في السمع ألذ من في

.رهيافتی به شعر اخوان ثالث: آوا و القا. ویمي، مهوش: ها، بنگرید بهمبهومي فا هايدربارة آراي گرامون ف داللت -6

:است 1تنيسون 1اود، از اعر ااهزاد خا مو ة بسيار مشهوري که اغلب براي صدامعنایي ذکر مي -1

The moan of doves in immemorial elms هاي کهن ها بر ارفنايون فاخته

And murmuring of innumerable bees امارف جواي ز نورهاي بي

(.Ibid. )آفرداماري را فرایاد ميدر این دف مصرع، هياهوي ممتد ز نورهاي بي /n/ف /m/هاي خيشومي که تکرار همخوان

درف سو ساخته صداي چي را گویند که با دریان هواي دها ي»: است آفاها، يز سخن گبتها دیش ثمر ، از وع دیگري از -8

(.96ا 91: 1988ثمر ، )« .رفدرفد، دزء صداهاي زبان فارسي به امار مياود ف چون در ساخت فاژگان فارسي به کار مي مي

.از استاد یداهلل ثمر استباد اد است آفااناسي زبان فارسيفیژ از کتاب ها، بههاي آفایي فا در تنيين مؤلبه -3

را توان آ ها را به ميزان دلخوا کشيد؛ ما ند سين ف زا، اما حرفف حنسيدا د که ميرفف تسریني را حرففي ميسينا حابوعلي -10

تسرینية لک أن تمدها کما ائت، ف ال ال حرففال ف»: ها را بيشتر از زمان متناسب کشيد، ما ند کافتوان آ دا د که ميحرففي مي

ابوعلي سينا، )« .حنسيةال تسرینية مثل زمانال زمان، ف أ صد أزمنةال ال یمکن أن یزاد على مستحقه منکالکاف مثم، فإ ه حنسيةال کذلک

1101 :86.)

.ادگي است شا ة خيشومي[ ~]در آفااناسي، شا ة تکيه ف [ `]-11

11- Isotopy هایي از لمرف معنایي فاحدي را گویند؛ ما ند پزاک، تب، تزریق ف دستمزدتکرار فاژ (Bussmann, 2006: 601 /

Isotopy.)

در پارسي ادتماع دف »: ویسدهاي بلند را ساکن دا سته ف دربارة ترکيب آفاهاي زبان فارسي ميخواده صير، به ااتنا ، فاکه -19

(.91: 1963طوسي، )« .چنا که در راست، بيخت ف مورد.. .ساکن بسيار بود ف بااد که زیادت از دف ساکن يز دمع آید

الدالة الصراخ و بالجملة كل صوت ال هجاء له؛ و أما البكاء و الدالة كالضحك و فغير. ةو غيردال ةدال: الناس، ف هي وعان اصوات»-11

.«التي لها هجاء األقاويل الكالم و فهي

تزا آب ف اراب را به بخش آغازین مي آمد از امهاي پدیدحناب« ابن معتز»: يز متدافل بود است آرایه در زبان عربي این -11

:کتابات که مدفر است ما ند کرد در

مااااازا لنااااااال تکتاااااب فياااااه ایااااادي

ميماااااااات ساااااااطرق بغبيااااااار تعریاااااااق

(101 :1911دردا ي، )

منابع

1 princess

2 Tennyson

33/ ياناساناسي، آفااناسي ف فا هاي حرففي در بدیع فارسي از دیدگا زبانارزیابي آرایه

.رایا هدهان: تهران ،1چ ،پوردلدي پيشرف آریانفرهنگ دامع اش (.1911)پور، منوچهر آریان .1

. المرعشىاهلل مكتبة آية: ، .. .حميد صنر فال به تحقيق دکتر عند ،(ریاضيات)الشباء .(1101)سينا يابوعل .1

.داراالسالمية: بيرفت ،1چ دلد افل، ،الوفا ف خلان الصبا رسائل اخوان(. 1111) الصبا اخوان .9

.ا پيا وردا شگ: تهران ،6چ ،اناسيمقدمات زبان(. 1930)با ري، مهري .1

مؤسسة چاپ ف ا تشارات : تهران، 1چمحمد کاظ اما ، تصحيح سيد ،الشعرد ایق(. 1989)الحمفي، علي بن محمد تا .1

.دا شگا تهران

.پژفهشگا علو ا سا ي ف مطالعات فرهنگي: تهران، 1چ. دناس در پهنة ادب فارسي (.1911)تجليل، دليل .6

.العربي التراث داراالحياء: االولي، بيروت الطبعة شرحه و علقه احمد عزو عناية، ،المطول (.1111)مسعود دین ال تبتازا ي، سعد .1

.مرکز شر دا شگاهي: تهران، 8چ ،آفااناسي زبان فارسي؛ آفاها ف ساخت آفایي هجاها(. 1988)ثمر ، یداهلل .8

.مؤسسة ا تشارات ف چاپ دا شگا تهران: جليل، تهران، تردمة دليل تاسرارالنمغه .(1911) دردا ي، عندالقاهر .3

.آگه: تهران، 19چ ،(فو تيک)آفااناسي (. 1930)محمد اناس، عليحق .10

. مرفارید: تهران، 1چ ،فرهنگ اصطمحات ادبي .(1981)داد، سيما .11

دا شگا : تهران، 1چب زفیني، تصحيح محمد بن عندالوها ،العج المعج في معایير ااعار. (1911)رازي، امس يس .11

.تهران

.طلوع: تهران، 1چ، تصحيح عناس ا نال آاتيا ي ،کليات (.1911)زاکا ي، عنيد .19

. شر مرکز: ، تهران1چ، تاریخچة آفااناسي ف سه ایرا يان .(1988)سمایي، مهدي .11

.اللهي خا قا عمت: دابي، 9چ بخش،به سعي دکتر دواد ور ،کليات (.1191) فلي اهلل اا عمت .11

.د ياي کتاب :دلد چهار ، تردمة فخر داعي گيم ي، تهران ،العج اعر (.1969)انلي عما ي، محمد .16

. شر آگه: تهران، 11چ ،موسيقي اعر(. 1983)ابيعي کدکني، محمدرضا .11

.فردفس: ، تهران1چ ، گاهي تاز به بدیع (.1911)اميسا، سيرفس .18

.مهرسور : تهران، 9چدلد افل، ،اناسي به ادبياتاز زبان (.1930)وي، کورفش صب .13

.دا شگا تهران: ، تهران9چبه تصحيح مدرس رضوي، ،اال تناساساس(. 1961)طوسي، خواده صيرالدین .10

.اميد: تهران، 1چبه تصحيح دليل تجليل، ،االاعارمعيار(. 1963) اااااااااااااااااااااااا .11

. شر آگه: ، تهران9چتردمة ادر دها گيري، ،(فيزیک گبتار)اي بر آفااناسي آکوستيک مقدمه(. 1983)بي . فراي، دي .11

.سمت: تهران، 1چ ، قد بدیع(. 1983)فشارکي، محمد .19

.هرمس: ، تهران1چ ،رهيافتي به اعر اخوان ثالث: آفا ف القا .(1989) ویمي، مهوش .11

. شر مرکز: تهران، 1چ ،(بدیع)اناسي سخن پارسيزینایي(. 1981)الدین دملرکزازي، مي .11

.هرمس: تهران، 1چتردمة هرمز ميم يان، ،هاي آفایيتراز دگرگو ي (.1980)مارتينه، آ در .16

.سمت: ، تهران1چ ،بررسي علمي گبتار: آفااناسي .(1930)مدرسي وامي، گلناز .11

.کتاب مهناز: ، تهران1چ ، امة هنر ااعريفاژ (. 1988)ميرصاد ي، ميمنت .18

.توس :، تهران1چ ،فزن اعر فارسي(. 1986) اتل خا لري، پرفیز .13

.فرفغي: تهران، 1چتصحيح حسين آهي، ،درة جبي(. 1961) جبقلي ميرزا .90

. يلوفر: رانته، 11چ ،اناسي ف کاربرد آن در زبان فارسيمنا ي زبان .(1930) جبي، ابوالحسن .91

1931بهار( 11پياپي)، 1هشت ، امار سال ،فنون ادبي / 100

.سمت: تهران، 1چ ،اناسيبدیع از دیدگا زینایي(. 1988)فحيدیان کاميار، تقي .91

.اهورا: ، تهران1چ ،فنون بمغت ف صناعات ادبي .(1983)الدین همایي، دمل .99

: تهران، 1چ، مجموعة پنجا امه از يما یوايج، به کواش اراگي یوايج ،د يا خا ة من است(. 1911)یوايج، يما .91

.زمان

35. Brown, Keith. ed. (2004). Encyclopedia of Language and Linguistics. Amsterdam: Elsevier.

36. Bussmann, Hadumod. (2006). Routledge Dictionary of Language and Linguistics. Translated and edited by

Gregory Trauth and Kerstin Kazzazi, London and New York: Routledge. This edition published in the

Taylor & Francis e-Library, 2006.

37. Crystal, David. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. 6th ed., Singapore: Blackwell

Publishing.

38. Cudden, J. A. (1999). Dictionary of Literary Terms & Literary Theory. 4th ed., Penguin Books.

39. Malmkjær, Kirsten. ed. (2002). The Linguistic Encyclopedia, NewYork: Routledge.

40. Oxford Talking Dictionary. (1998). Learning Company Properties Inc. CD.

41. Strazny, Philipp. ed. (2005). Encyclopedia of linguistics, Vol. 1, New York & Oxon: Fitzroy Dearborn.

شناسی هالیدیپور با تکیه بر نظریۀ زبانبررسی شگردهای ایجاد انسجام در اشعار قیصر امین

مرضيه حقيقي و رضا ستاري

چکیده

شناسي هاليدي شود، نظریۀ زبانشناسي که در عصر حاضر در تحليل متون ادبي به کار گرفته ميهاي زبانیکي از نظریه

به دو بخش امل ایجادکنندۀ آن راو عو نامدو منطقي یک متن را انسجام ميرتباط معنایي، لفظي، نحوي هاليدي، ا. است

گيرد و انسجام ميارجاع، جانشيني، حذف و ربط را دربرانسجام دستوري عواملي چون . کنددستوري و واژگاني تقسيم مي

-اشعار بسياري را در قالب ،آور معاصراز شاعران نام ،پورمينقيصر ا. شودآیي در زبان ادبي ميواژگاني شامل تکرار و باهم

هاي پور به واسطۀ تسلط شاعر بر زبان فارسي و آشنایي او با واژگان و ظرفيتاشعار امين. هاي مختلف شعري سروده است

سعي شده است تا ،شدر این پژوه. مند استدستوري و واژگاني ادبيات فارسي، از شگردهاي انسجامي به نحو مطلوبي بهره

پور پرداخته و نظریۀ انسجامي هاليدي، به بررسي انسجام در دو محور دستوري و واژگاني در شعر قيصرامين با استفاده از

.شودبخشي به اشعارش تحليل شاعر براي انسجاممورداستفادۀ ین تمهيدات ترمهم

انسجام دستوري، انسجام واژگاني گرا،شناسي نقشپور، هاليدي، زبان قيصر امين: ها واژه کلید

مقدمه

. از او به یادگار مانده است... پور از شاعران برجستۀ معاصر است که شعرهاي بسياري در قالب غزل، رباعي، نيمایي وقيصر امين

و با انتشار 8331ال گيري انقالب مردم ایران در سزمان با اوجدر روستاي گتوند دزفول به دنيا آمد، هم 8331پور که در سال امين

کارنامۀ شعري قيصر با انتشار مجموعه . به عرصۀ شاعري پا گذاشت« آفتاب کوچه در»و « تنفس صبح»مجموعه شعرهاي

8311به اوج رسيد و با مرگ زودهنگامش در سال « دستور زبان عشق»و « ندا ها همه آفتابگردانگل»، «هاي ناگهانآینه»شعرهاي

.اعر در نيمۀ راه، از پيشروي بازمانددر هم پيچيده شد و ش

و در هر دوره بنا بر شرایط اجتماعي، ایدئولوژي، سبک، واژگان و پور را به سه دوره تقسيم کردهفتوحي حيات شعري امين

: پور متعلق به سه دهه از زندگي اوستاین سه سبک شعري امين. است گفتمان خاصي براي آن در نظر گرفته

( ول مکاتباتمسؤ)، ایران بابلسر ،مازندرانان و ادبيات فارسي، دانشگاه گروه زب استادیار rezasatari@umz.ac.ir

ایران بابلسرمازندران، تري زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه دانشجوي دک ، marziehhaghighi865@yahoo.com

3/8333/ 11:تاریخ پذیرش 8331/ 1/ 1:تاریخ وصولCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشي -علمي) فنون ادبي

881-808ص، 8333بهار( 81پياپي) 8، شمارههشتمسال

8333بهار( 81پياپي)، 8هشتم، شمارهسال ،ن ادبيفنو / 801

آغاز 8331است که با انقالب سال « گرایي ایدئولوژیکگرایي انقالبي و آرمانعمل»ویژگي شاخص این سبک : دورۀ اول( الف

.یابدادامه مي 8311گيرد و تا سال شده و با شروع جنگ تحميلي اوج مي

دهد خود را نشان مي« اي ناگهانهآینه»ویژگي غالب این سبک است که در مجموعۀ « انفعال و واخوردگي آرماني»: دورۀ دوم(ب

این سبک . دهدمي «دردهاي نگفتني و نهفتني»ي قبل جایش را به سازي دورهو حس دردآگاهي در شاعر به وجود آمده و حماسه

.گيرداز حيات شاعر را در بر مي 8311تا 8311هاي سال

پور در گرایي و شهودهاي شخصي امينیابد، دروناعر ادامه ميتا پایان زندگي ش 8311در این سبک که از سال : دورۀ سوم( ج

نشيند و شاعر به دنياي شخصي و عوالم دروني به بار مي« دستور زبان عشق»و « ها همه آفتابگردانندگل»شعرهاي مجموعه

(. 18 -80: 8311فتوحي، ) گریزدخویش مي

با وجودي که فتوحي در برخي موارد . پور استیي و محتوایي اشعار قيصر امينگانه بيشتر ناظر بر جنبۀ معنابندي سهاین تقسيم

و محتواي کند، اما این عناصر را هم در خدمت فضاي ایدئولوژیک و اندیشههاي نحوي و واژگاني شعر نيز، توجه ميبه جنبه

ها، با کنار هم قرار گرفتن واژه. دبي، واژه استترین ابزار شاعر براي خلق یک اثر ااما مهم(. 81 -81: همان) دهدشعر قرار مي

کند، ها بيان ميها و جملههنگامي که شاعر مفهومي را در قالب واژه. گيردها، متن شکل ميجمله، و از به هم پيوستن جمله

تمام عناصر پيوستگي و انسجام متن تنها در صورتي محقق خواهد شد که ميان . درصدد ایجاد متني یکپارچه و منسجم است

صورت، جز جمالت و عباراتي پراکنده و نامرتبط چيزي حاصل در غير این. سازندۀ متن، تناسب و پيوستگي برقرار باشد

هاي هاي شاعر، تنها به ظرفيتنظر از ادوار مختلف زندگي، اندیشه و ایدئولوژيرو، در این پژوهش، صرف از این. شود نمي

. پور پرداخته خواهد شدشعر قيصر امين بخش جامانسدستوري، زباني و واژگاني

ـ مفاهیم نظری2

مایکل هالیدی 1گراینقش -ـ نظریۀ سیستمی1ـ2

که نگرشي مبتني بر تبيين صوري - 1«شناسي زایشيزبان»گرا در نيمۀ دوم قرن بيستم در تضاد با نقش -شناسي سيستمينظریۀ زبان

. رشد کرد -بود و ذهني 3فردياي درونچون پدیدهزبان هم

است 3يمایکل هاليد -و اجتماعي است 1اي بينافرديکه مبتني بر تبيين زبان به مثابۀ پدیده -گرانمایندۀ شاخص نظریۀ نقش

(.83 -81: 8311احمدزاده، )

شکل دستور زبان هاي اجتماعي زبان موجب پدید آمدن نقش»شناسي انگلستان، معتقد است هاليدي، از پژوهشگران مکتب زبان

مطابق (. 33: 8311صالحي، ) «گيرددر نظر او، زبان، نظامي از معناهاست و معناست که اساس تعامل اجتماعي قرار مي. شودمي

دیدگاه او، نظام زباني و واژگان در طي اعصار و به منظور ارضاي نياز انسان به تدریج شکل گرفت و بر اساس نقشي که در

ها و محتویات هاي بنيادي معنا در زبان، همان ویژگيبر این اساس، ویژگي». بشري داشت، سازماندهي شدارتباط با نيازهاي

هاليدي، قائل به سه فرانقش عمده در نظام زبان است که عبارتند (. 83: 8311احمدزاده، ) «شوندخوانده مي 1«فرانقش»اند که نقشي

(.31-33: 8313جان و ميرزا، ؛ خانHalliday, 1985: 28-29) 3.ـ فرانقش متني3 1دي،ـ فرانقش بينافر1 1ـ فرانقش اندیشگاني،8: از

1 systemic- functional linguistics

2 generative linguistics

3 intrapersonal

4 interpersonal

5 M.A.K.Halliday

6 metafunction

7 ideational metafunction

8 interpersonal metfunction

9 textual met function

803 / شناسي هاليديپور با تکيه بر نظریۀ زبانبررسي شگردهاي ایجاد انسجام در اشعار قيصر امين

هاي اجتماعي، بياني و کنشي زبان از سوي گوینده فرانقش بينافردي شامل تجربه. پردازدفرانقش اندیشگاني به بيان محتوا مي

از رهگذر شيوۀ آرایش و ترتيب عناصر محتوایي کالم حاصل ساز زبان است که فرانقش متني نيز، شامل عناصر و تدابير متن. است

کارکرد متني زبان، یعني زبان ميان خود و بافتي که »(. 811: 8311؛ شعبانلو و همکاران، 11-11: 8311هاليدي و حسن، ) شودمي

سازد تا متن را از در مياین فرانقش، خواننده را قا... آفریني کندزند تا به تناسب آن بافت، نقشدر آن جاري است پل مي

این فرانقش خود به دو بخش ساختاري (. 11-11: 8311مهاجر و نبوي، ) «هاي تصادفي و نامربوط بازشناسداي از جملهمجموعه

و بخش غيرساختاري « اطالعاتي»و ساخت « خبري -مبتدا»بخش ساختاري آن مشتمل بر ساخت . شودو غيرساختاري تقسيم مي

(.18: همان) رفته در متن است کار به 8يدات انسجاميآن، ناظر بر تمه

انسجام ـ2ـ2

که تماميت و کليت آن اثر را دهندۀ اثر با یکدیگر و ارتباط ذاتي ميان همۀ عناصر اثر ادبي و هنري کليۀ روابط عناصر تشکيل

چه موجب انسجام آن(. 811: 8311مقدم، لويع) شودبخشد، ساختار اثر ناميده ميگيرد و به آن انسجام و یکپارچگي ميميدربر

ها در بافت جمله و بر قرار گرفتن واژه. ميان عناصر متن است... شود، روابط معنایي، لفظي، نحوي ویک اثر ادبي و ساختار آن مي

.شوداست که موجب هماهنگي و انسجام ساختار متن مي ها به یکدیگر، روابطي حاکمپيوستن جملههمبه

تواند به اليدي معتقد است که انسجام متن، شامل کليۀ روابط معنایي است که به واسطۀ آن، هر قطعه از گفتار یا نوشتار ميه

شود که عناصري از یک جمله را به عناصر جمالت هایي اطالق ميرو، انسجام، به کليۀ رابطه از این. عنوان متن انجام وظيفه کند

بنا بر نظریۀ وي، معنا به خودي خود امکان بروز ندارد و به شکل خام در (. 880: 8318پور ساعدي، لطفي) کنددیگر مرتبط مي

درک درآورد، باید کل معنا را به صورتي مادي و قابلصداهاي زبان شکه تودۀ بيبراي این. شودقالب اصوات زبان ریخته نمي

گيرد که فرم یا صورت زبان را دستوري زبان صورت مي -یۀ واژياین کار در ال. بندي شده و به صورت ساختار درآیدسازمان

معنا . اي کالم استهاي زنجيرهچگونگي بازنمایي و تحقق معنا در صورت زبان، در گرو محدودیت نهاد زبان و ویژگي. سازدمي

ابطي ميان این واحدها برقرار خورد که روبه عنوان یک پيوستار فضایي، براي بازنمایي در زنجيرۀ کالم به واحدهایي برش مي

مهاجر و نبوي، ) گرددبندي معنا و انسجام سخن در دوسطح دستوري و واژگاني محقق ميبر مبناي چنين طرحي، سازمان. است

براي (. 18: همان) 3و انسجام واژگاني 1ربط 3،حذف و جایگزیني 1،ارجاع: ند ازا بخش نيز عبارتو عناصر انسجام( 33: 8311

. ز از اطالۀ کالم، به تعریف هر یک از عناصر فوق در مدخل مورد نظر آن پرداخته خواهد شدپرهي

ـ پیشینۀ پژوهش 3

عباسعلي وفایي و تا آنجا که مورد مطالعه قرار گرفت، موضوع این پژوهش تا کنون به صورت مستقل پرداخته نشده است و فقط

به برخي از شگردهاي انسجامي « پورنشيني و جانشيني شعر قيصرامينور همتناسب هنري در دو مح»نوري در مقالۀ زهرا علي

و حسين آقاحسيني و ( 881 -33: 8313نوري، وفایي و علي) پور از قبيل کنایه، ایهام تناسب و مراعات نظير اشاره کردندشعر امين

به مقایسۀ برخي از شگردهاي « پورر امينشناختي سبک هندي در شعر پایداري قيصهاي جمالجلوه»مجاهد غالمي در مقالۀ

اي اما در عصر حاضر، رویکرد تازه(. 13 -8: 8313آقاحسيني و غالمي، ) واژگاني در شعر قيصر و شاعران سبک هندي پرداختند

و يافتي، تحليل شناسي هاليدي براي تحليل متون ادبي پدید آمده است و برخي از متون ادبي ما نيز بر مبناي چنين رهبه نظریۀ زبان

: توان از موارد زیر نام بردها مياند که از جملۀ آنارزیابي شده

1 cohesive devices

2 reference

3 ellipsis & substitution

4 relevance

5 lexical cohesion

8333بهار( 81پياپي)، 8هشتم، شمارهسال ،ن ادبيفنو / 801

انسجام متني در غزليات سعدي و بيدل دهلوي؛ بررسي و مقایسۀ »اي با عنوان محمدجعفر یاحقي و محمد هادي فالحي در مقاله

: 8313) س الگوي انسجام متني هاليدي پرداختندبه بررسي عوامل انسجامي در دو متن بر اسا« ده غزل سعدي و ده غزل بيدل

« هاي کوتاه فارسي براي کودکانانسجام واژگاني در داستان»اي با عنوان پور در مقالهنادر جهانگيري و شهربانو زکي(. 311 -311

(. 10 -8: 8311) ادندشناسي هاليدي را در تحليل انسجام واژگاني ده داستان کوتاه فارسي الگوي کار خود قرار دنظریۀ زبان

. اي پرداختنددر مقاله« نقش تکرار آوایي در انسجام واژگاني شعر عروضي فارسي»زاده و حامد نوروزي به غالمحسين غالمحسين

مصطفي احمدزاده بر (. 118 -138: 8313) نویسندگان در این مقاله، تقارن نحوي را نيز به عوامل انسجامي نظریۀ هاليدي افزودند

الدیني در فاطمه معين(. 33 -88: 8311) اي پرداخته استدر خالل مقاله« شناختي سورۀ عصرتفسير زبان»ي نظریۀ هاليدي به مبنا

ودمنه بر مبناي طرح هاليدي به انواع شگردهاي انسجامي در کليله« ودمنهشگردهاي ایجاد انسجام متن در کليله»اي با عنوان مقاله

به این دیدگاه، « هاي حافظپيوند عمودي و انسجام معنایي در غزل»منيژه عبداللهي در مقالۀ (. 311 -303 :8311) اشاره کرده است

بررسي، تحليل و »اي با عنوان حسينعلي قبادي و احمد رضایي جمکراني در مقاله(. 831 -811: 8311عبداللهي، ) نظر داشته است

به بررسي تطبيقي چهار قصيدۀ ادب فارسي در « نقشگرا-شناسي سيستميهاي زباننقد چهار قصيدۀ فارسي بر اساس آموزه

-13: 8330قبادي و رضایي جمکراني، ) پرداختند( فرخي سيستاني، ازرقي، مسعود سعد و اميرمعزي) توصيف ابر از چهار شاعر

اربست آن در یک داستان کمينۀ نظریۀ انسجام و هماهنگي انسجامي و ک»در مقالۀ اصرقلي سارلي و طاهره ایشاني نيزن(. 33

سارلي و )کردند ، ضمن تحليل نظریۀ انسجامي هاليدي، کاربست آن را در داستان قصۀ نردبان تحليل «(قصۀ نردبان) فارسي

(.11 -38: 8330ایشاني،

پورـ شگردهای ایجاد انسجام در شعر قیصر امین4

ـ انسجام دستوری1ـ 4

پور، سه شگرد در شعر قيصر امين. گيردچون حذف، ارجاع، جانشيني و ربط انجام مي انسجام دستوري به واسطۀ شگردهایي

: اي برخوردار است و شاعر با استفاده از این تمهيدات به اشعار خود انسجام بخشيده استارجاع، حذف و ربط از جایگاه ویژه

شود؛ یعني یک کلمه، با رجوع به عناصري دیگر محقق مياي از کلمات در فرایند ارجاع، درک و تفسير معناي پاره: ـ ارجاع8ـ8ـ1

در . شودمتني تقسيم ميمتني و برونارجاع به دو نوع درون(. 301: 8311الدیني، معين) کنداي دیگر را فراهم ميزمينۀ فهم کلمه

توان به گوید، ميه از آن سخن ميشود، بلکه با رجوع به موقعيت خاصي که گویندمتني، معني از خود متن آشکار نميارجاع برون

براي ( 810: 8311شعبانلو و همکاران، ) دهنده، در خود متن وجود دارد متني، مرجع عنصر ارجاعاما در ارجاع درون. بردمعني پي

يتي کالم، وقعو تنها با رجوع به بافت م اند متنيداراي مرجع برون« من، تو، او»پور، سه ضمير نمونه در این شعر قيصر امين

: تعبير و شناسایي هستند قابل

: 8330پور، امين) کار چهارم شخص مجهول است / گمان این کارپس بي / نيز تقصير ندارداو / گناهيمبي توو منـ باري

833).

سجام شعر فوق بنابراین، مرجع ضمایر فوق در متن وجود ندارد و این گونه ارجاع سبب انسجام سخن نشده است، بلکه ان

انگاري چيزي است انسجام، پيش»به عبارت دیگر، . بيشتر از طریق تناسبي که ميان ضمایر فوق برقرار ساخته، به وجود آمده است

از (. 833: 8311بهجو، ) «ماقبل...( پاراگراف، فصل یا) خواه در یک جمله قبل، خواه در چندین جمله. که قبال در سخن آمده است

متني، مرجع هاي دروندر ارجاع. متني باشد کند که داراي مرجع درونهایي در متن انسجام ایجاد ميآن دسته از ارجاعرو، این

بسته به نوع قرار گرفتن مرجع، ارجاع به دو نوع پيشرو . دهنده قرار بگيرد و هم پس از آن تواند قبل از عنصر ارجاعسخن هم مي

هاي ارجاع پور، زمينهدر شعر قيصر امين. شوندو هر دو نوع آن، موجب انسجام سخن مي( جاهمان) شودو پسرو تقسيم مي

شود و سپس به طور مداوم در دهنده در ابتداي شعر آورده ميدر برخي شعرها، مرجع عنصر ارجاع. متني بسياري وجود دارددرون

803 / شناسي هاليديپور با تکيه بر نظریۀ زبانبررسي شگردهاي ایجاد انسجام در اشعار قيصر امين

مرجع ضمایر متصل « بيدي کوتاه شاخه الغر»یا « مترسک»براي نمونه در شعر زیر، . شودسراسر فضاي شعر بدان ارجاع داده مي

: هاي پيوسته، به شعر انسجام بخشيده استشود و این ارجاع است که در ادامه تکرار مي« ش -»

/ سياهسرد و اشسایه/ بر سر مزرعه افتاده بلند/ اي انباشته از پنبه و کاهجامه شبر تن/ شاخه الغر بيدي کوتاه/ ـ ایستاده در باد

.(818: 8330پور، امين) النۀ پير کالغي است / اما شسایۀ امن کاله/ را پشم شنه کاله/ را چشم شنه نگاه

: شوداست که به آن ارجاع داده مي« تو»مرجع ضمير « گلبو»در نمونۀ زیر نيز،

.(818: همان) باد / بادا تولبریز بوي / لي استخا/ گلخانۀ جهان / گلبو.../ باردمي توهاي باران با بوي بوسه / ـ گلبو

هاي آن دهد و ویژگيآورد، سپس در ادامۀ شعر، به آن روز ارجاع ميسخن به ميان مي« روزي ناگزیر»یا در نمونۀ زیر، ابتدا از

: يده استشود، به شعر انسجامي ویژه بخشبار در سطح شعر تکرار مياین تکرار که چندین. کندرا بيان مي

در آسمان / و آفتاب را / تا سربلند باشند/ یک لحظه وقت داشته باشند/ روزي که عابران خميده/ آیدآن روز ناگزیر که مي ـ

-بي / روز آن/ .../ روز آشيان کبوترهاست آن / .../ شوددر جستجوي دوست آغاز مي/ هاي صميميپرواز دست / روز آن... / ببينند

.(133 -133: همان) دیوار باغ و مدرسه کوتاه است / روز آن/ .../ قانون مهرباني است / داشت بودن لبخندشمچ

: دهدبه آن ارجاع مي« تو»هاي بعد با ضمير دهد و در بيترا مورد خطاب قرار مي« عشق»در شعر زیر، ابتدا

تواي ز نام هر نامه/ دهد گليبا هر نسيم دست تکان مي... / هاه عاشقانهمعشوق آشناي هم/ هاترانه تـ اي عشق، اي ترنم نام

.(38 -30: همان) هاام سر به خانهچون حلقه در به در زده/ توام کو به کوي کوچه به کوچه سر زده... / هادارد نشانه

شود که شود و مرجع آن در پایان شعر ذکر ميميدهنده در فواصل مختلف شعر آورده در بعضي موارد نيز، ابتدا عنصر ارجاع

آید سخن به ميان مي« تو»براي نمونه در شعر زیر، در تمامي ابيات از . پور شده استاین نوع ارجاع نيز، موجب انسجام شعر امين

: شوداست، آورده مي« عشق»و در بيت پایاني مرجع آن که

/ توام از گفته توبارها از .../ توبهاي بهارها با خون/ خون لبخند گل به گردن باد/ توزارها با عطش شوره/ توـ آبروي بهارها با

.(838 -813: همان) توها با اي همه استعاره / عشقترین مجاز، اي اي حقيقي/ توبارها از توبارها از

صورت که با استفاده از معناي کالم بتوان به حذف به معني نياوردن کلمه یا بخشي از جمله در سخن است، بدین: ـ حذف1ـ8ـ1

نگاشته در متن وجود داشته باشد؛ یعني چيزي قبال ذکر یا اگيرد که یک عنصر پيشحذف زماني صورت مي. وجود آن پي برد

ه به قرینۀ شود کگيرد یا به قرینۀ معنوي و زماني موجب انسجام سخن ميحذف یا به قرینۀ لفظي صورت مي. شناسانده شده است

انگاشته در متن بخش است که عنصر پيشمتني است و زماني انسجامبه عبارت دیگر، حذف یک پيوند درون. لفظي صورت بگيرد

در شعر قيصر (. 818: 8311شعبانلو و همکاران، ) وجود داشته باشد و مرجع حذف پيش از خود آن، در متن ذکر شده باشد

اي به کار رفته و استفاده از این شگرد، به شعر او انسجام خاصي خشي از سخن به طور گستردهپور، حذف کلمه، جمله یا ب امين

کارگيري مناسب این شگرد براي ایجاد انسجام در سخن دهندۀ قدرت شاعر در به خوبي نشان هاي زیر بهنمونه. بخشيده است

: است

.(11: 8330امين پور، ) [بيابم= ]که خود را بزرگ / [هستم= ]ک نه آنقدر کوچ / که کوچک بيابم خودم را/ ـ نه چندان بزرگم

.(333: همان) [به بازي گرفت= ]ما را / امروز او / به بازي گرفتيم / ما زندگي را/ ـ دیروز

.(811: همان) [گيرد جدي نمي= ]خيل غباران را/ چشمان من/ گيرد جدي نمي/ بهاران را / ـ باران

گيرد؛ بدین معني که یک عبارت، جمله یا کلمه در ابتداي شعر ذکر مير قيصر گاهي تمام فضاي شعر را دربرعحذف در ش

« دوست داري»براي نمونه در شعر زیر، عبارت . گيردشود و تا پایان شعر به استناد آن عبارت ذکر شده، حذف صورت مي مي

شود و ذکر مي هاي آنست، براي پرهيز از تکرار در بندهاي دیگر مصداقابتداي شعر آورده شده و در چند بند بعدي تکرار شده ا

: گيردبه این شکل حذف صورت مي

8333بهار( 81پياپي)، 8هشتم، شمارهسال ،ن ادبيفنو / 801

از صف طوالني / دست خالي بازگشتن/ پایان تنهایيهاي بيدر خيابان [دوست داري= ]/ راه رفتن زیر باران را/ دوست داريـ

.(801 -808: همان) ... / هاالي کاغذپاره/ رفتن و برگشتن و گشتن / کدر اتاقي خلوت و کوچ [دوست داري= ] / نان را

در بيست و دو بند « به»شود و با تکرار حرف اضافۀ آغاز مي« صداي تو مرا دوباره برد»چنين در نمونۀ زیر، شعر با جملۀ هم

دي حذف و به این شکل وحدت و انسجام در این شعر، جملۀ فوق از تمام بندهاي بع. شودبعدي، خاطرات شاعر تداعي مي

: شده است ایجاد

هاي به پشت بام / به عطر خيس کاهگل/ به عصمت گناه کودکانگي/ هاي تنگ پابرهنگيبه کوچه/ صداي تو مرا دوباره بردـ

به بوي / ود رودبر لب کب / هاي خط سبزهبه کرک/ هاي خاکي صبوربه غربت غریب کوچه/ هاي دوربه خواب... صبح زود

.(833 -831: همان) .../ هاي هر چه بود یا نبود لحظه

ادات ربط از دیگر عوامل انسجام دستوري در نظریۀ هاليدي است که با توجه به معناي آن به انواع مختلفي از قبيل : ـ ربط3ـ8ـ1

-که، هنوز، آنوقتي 1:بنابراین، زیرا، تا؛ و ادات ربط زمانيپس، 3:اما، ليکن؛ علي: مثل 1یا، نه، وگرنه، گرچه؛ تقابلي: نظير 8افزایشي

پور، انواع مختلف ادات ربط در بندهاي در شعر قيصر امين(. 811: 8311ن، شعبانلو و همکارا) شودتقسيم مي...گاه وگاه، همان

.مختلف شعر موجب انسجام شده است

: ادات ربط افزایشي

.(810 -813: 8330امين پور، ) یک ذره اعتماد / یا / اي کاش باد / مي برد / اي کاش باد این همه کاغذ را ـ

.(818: همان) کالهش را پشم نه / نگاهش را چشم نهـ

در گوش / شوندجفت مي / ...هایم راهر چه کفش یا / مي چينم / در سيني / ها راقندان و استکان / هي هرچه اتفاقي/ ـ اما چرا

.(881: همان) آید؟دیگر صداي زنگ نمي / من

.(118: همان) درد مردم زمانه است / مثل دردهاي مردم زمانه نيست گرچه / ـ دردهاي من

: ادات ربط تقابلي

.(830: همان) یابيهمه را در مي / ناگهان / تو / اما / در تمام عمر تو را در نمي یابيم/ ـ ما

: همان) در روزگار آمدنت هستم؟/ با من بگو که آیا من نيز / اما/ در انتظار آمدنت هستم/ ، هر روزگذردـ این روزها که مي

110).

: ادات ربط علي

.(13: همان) آزادم / یک سطر در ميان / زیرا / شادم / گذردـ این روزها که مي

از تو / .../ که دوستر بداري / هرچيز و هرکسي را / زیرا/ .../ رمدر این زمانه دوست ندا / دیگر / کسي راچيز و هيچـ من هيچ

/ این شعر تازه را هم/ کاري به من نداشته باشد / روزگار دیگر تا / خودم را زدم به مردن/ من با همه وجودم/ پس / کندمي دریغ

.(81 -83:همان) روزگار بو نبرد تا / گذارمناگفته مي

: زمانيادات ربط

: همان) دارد؟ / اش چه آهنگيزنگوله / شودنزدیک مي / با پاي خود به مسلخ تقدیر ناگزیر/ آرام و سر به زیر/ اي بره کهوقتيـ

11).

1 additive

2 adversative

3 causal

4 temporal

801 / شناسي هاليديپور با تکيه بر نظریۀ زبانبررسي شگردهاي ایجاد انسجام در اشعار قيصر امين

ما در چشم / با سيم خاردار / هاي کاغذي نيزگل/ در باغ ما عزیز نماندند/ با خارهاي سبز طبيعي / هاي شکوفاغنچه کهوقتيـ

.(831: همان) مانندعزیز نمي

هرچند سرخ سرخ به خاک / آرام در حضور خدا آسود / قرار آن یار بي / آنگاه / هم سبز بود هم سرخ/ کاشتند کهوقتي / ـ او را

.(318: همان) این ابتداي سبزي او بود / اما / افتاد

ام دستي هاي خستهبر شانه / اي ناباورانهبا خميازه آنگاه... / دیدم یک مشت پر/ در رختخوابم/ ـ و صبح چون از جا پریدم

.(331: همان) کشيدم

ـ انسجام واژگانی2ـ4

که خود به دو بخش ( 838: 8311بهجو، ) شودگيرد، مربوط ميهاي واژگاني متن که نوع انتخاب نامحدود را دربرميبه رابطه

(: 813-811: 8311؛ شعبانلو و همکاران، Halliday & Hasan, 1976: 277) قسيم استت قابل 1يآیو باهم 8تکرار یا بازآیي

ـ تکرار یا بازآیی1ـ 2ـ4

هاي زبان ادبي است و شعر، یکي از قالب. شودشامل تکرار عوامل واژگاني در جمالت یک اثر است که موجب انسجام متني مي

سازي است؛ یعني عناصر زبان به شکلي غيرمتعارف در سخن به کار ستهشود، فرایند برجگيري زبان ادبي ميچه سبب شکلآن

نتيجۀ قاعده افزایي، شکلي موسيقایي از زبان . گيردافزایي انجام ميسازي به دو شکل هنجارگریزي و قاعدهبرجسته. گرفته شود

مند و منظور از توازن، تکرار نظام (.831-830: همان) شودناميده شده و از تکرار کالمي حاصل مي 3خودکار است که توازن

بنابر نظریۀ هاليدي، تکرار واژه در دو جمله، سبب پيوستگي . شوددار عناصر زباني است که موجب انسجام یک متن ادبي ميهدف

کامل، تکرار تکرار: توان پرداختشود، اما در زبان ادبي به ویژه در شعر، به انواع گوناگوني از تکرار کالمي ميو انسجام سخن مي

در شعر معاصر، تکرار پرکاربردترین . که هر یک در ایجاد انسجام شعر نقش دارند...ناقص، تکرار واج، تکرار هجا، تکرار جمله و

روحاني، ) هاي تصنعيهاي آرایهآفریني است که به سبب سادگي، دور بودن از پيچيدگيترین عناصر زیبایيآرایه و یکي از مهم

شعر . بخشي و ایجاد انسجام واژگاني به طور گسترده در شعر شاعران معاصر به کار گرفته شده است، موسيقي(830 -813: 8330

پور نيز، از این قاعده مستثني نيست و شاعر به اشکال مختلف از این شگرد براي القاي موسيقي و ایجاد انسجام شعر قيصر امين

: شودپور پرداخته ميبه تکرارهاي آوایي، واژگاني و نحوي در اشعار قيصر امينرو، در این بخش از این. خویش سود جسته است

ناپذیر است در تحقيقات ادبي، سطح آوایي زبان از سطح معنایي آن تفکيک (:آراییواج) ـ تکرار و انسجام آوایی1ـ1ـ2ـ4

(. 11: 8310مارتينه، ) «دهندزهاي ارتباطي رخ نميتغييرات آوایي بدون توجه به نيا»به عبارت دیگر، (. 831: 8311ولک، و وارن، )

هاي خطي در نوشتار به عنوان مادۀ اوليه وعۀ امواج صوتي در گفتار و نشانهگراي هاليدي، زبان از مجمنقش-در نظریۀ سيستمي

ها و آواها باید نخستين ه به واجرو، توج از این(. 13: 8313صفوي، ) بردبراي برقراري ارتباط با جهان بيرون و انتقال معنا بهره مي

.باشد ،ویژه شعر به جام سخن،گام در بررسي انس

توازن کمي شامل وزن عروضي در شعر است و توازن کيفي . شودتقسيم مي« کيفي»و « کمي»هاي آوایي به دو بخش توازن

هاي ترین زمينه از مهم (8)(استاد شفيعي کدکني یا موسيقي بيروني به تعبير) وزن عروضي(. 301: همان) هاي واجيشامل توازن

ها و تناظرهاي آوایي همراه است و نظم و تناسبي در اصوات و ها و مصوتتوازن ناشي از تکرار کالمي است که با کميت صامت

(.33: 8311خانلري، ناتل) آیداجزاي سخن به حساب مي

1 reiteration

2 collocation

3 parallelism

8333بهار( 81پياپي)، 8هشتم، شمارهسال ،ن ادبيفنو / 801

. کندت که در تمام ابيات، بر مبناي تکرار آوایي به صورت یکسان عمل ميبخش شعر استرین عناصر انسجامبنابراین، از مهم

هاي است و برخورداري از وزن عروضي براي قالبغزل و رباعي سروده شده پور در قالبدرصد فراواني از اشعار قيصر امين

در برخي موارد از وزن عروضي به يزقالب نو و نيمایي سروده است ن پور درشعرهایي را که امين. مورد نظر امري بدیهي است

اما توازن کيفي که . شودنظر ميپور صرفنحو محسوسي برخوردار است که براي جلوگيري از اطالۀ کالم از بحث وزن شعر امين

شعار ، در ا(13: 8311شميسا، ) شودناميده مي« آرایيواج»است و در علم بدیع ( صامت یا مصوت) ناظر بر تکرار واحدهاي واجي

و هم به صورت تکرار 8(حروفيهم) آرایي در اشعار قيصر، هم به شکل تکرار صامت واج. پور از صنایع پربسامد استقيصر امين

دو کند که درآفرین است، اما زماني انسجام ایجاد مياین صنعت، اگرچه در شعر، موسيقي. به کار رفته است 1(صدایيهم) مصوت

که بر مبناي نظریۀ هاليدي، عناصر تکرارشونده باید دو جمله از متن را به هم مربوط کنند و چرا ار رود؛جمله یا دو مصراع به ک

پور، این شگرد در بسياري از جاها به عنوان یک عامل مؤثر در شعر امين. تکرار مؤلفۀ مورد نظر در دو جمله صورت بگيرد

،(اشک و تر) ،(اشک، چشم، گونه) نمونۀ زیر ضمن برقراري تناسب مياندر . آفرین استبخش در کنار عوامل دیگر نقشانسجام

:اي بخشيده استبه شعر انسجام ویژه( ب -ش) هاي، تکرار واج(نشيني و ميهماني شب)

.(831: 8330پور، امين) به ميهماني پر شور اشک و گونۀ تر نشيني شبنم به جشنوارۀ اشکـ به شب

: ضمن ایجاد موسيقي، به شعر انسجام بخشيده است( الف) در کنار مصوت( س -ر -ب) هايار صامتیا در نمونۀ زیر تکر

از / از عمق اقيانوس/ هاي سادۀ سطحيبا سایه/ هاي پيش پا افتادۀ بسياربا سایه / هاي تاربا سایه/ چه سنگين است/ ـ باري

.(811: همان) این است/ هاي خویشتنبا سایه / کليف منت / تکليف من با من/ ارتفاع آفتاب و آسمان گفتن

: شودپور بسيار دیده ميآرایي در شعر امينهاي واجنمونه

(الف -ب -س) صدا کوهسارها با توهم/ ها از توخندۀ سبز سنگ/ سروها با تو سارها با تو/ بالندـ سبز و سرخوش به ناز مي

.(813: همان)

(س -ل -خ) هاي توستو خرقه تبرک من دست/ پراکندوار خلوت من ميبر خلسه/ تو عطر خيال را ـ آرامش حضور

.(801: همان)

.(11: همان) (ز -ش) زنند از پيش پایتخورشيدها سر مي هایتـ اي مطلع شرق تغزل چشم

-ت -س -ب) هاي، واج«گشایش»عري با عنوان براي نمونه در ش. اي خاص استگر واژهها در شعر تداعيتکرار واج گاهي

که این واژه دو بار در شعر تکرار شده است و تضادي که ضمن این. کندرا تداعي مي« بسته»در فضاي شعر تکرار شده و واژۀ ( ه

: ميان تداعي این واژه با عنوان شعر برقرار ساخته، از دیگر شگردهاي انسجامي شعر است

/ به دستکاري همين غم شبانه بسته است / که رستگاري و درستکاري دلم / مرا خراب کن / و را به رستخيزت/ تو را به راستي ـ

.(811: همان) بهانه بسته استهاي بيبه این شکست / که فتح آشکار من

ن اینکه تضاد ميان دو خوان است، ضم، همکه در شعر تکرار شده« سکوت»با واژۀ (1)(ص -س) یا در شعر زیر، تکرار واج

: واژۀ صدا و سکوت، بر انسجام شعر افزوده است

ناگهاني / ناگهاني از صدا/ بر لب دو پرتگاه ناگهان/ امایستاده/ روي ریسمان آسمان/ امبا عصاي استوایي/ به باد/ امـ تکيه داده

راه / روي برزخ دو پرتگاه/ تا هميشه/ با صدایي از سکوت/ ناگزیر/ بازمانده است / دهان درۀ سقوط/ زیر پاي من / از سکوت

.(813 -811: همان) سرنوشت من سرودن است/ روم مي

1 alliteration

2 assonance

803 / شناسي هاليديپور با تکيه بر نظریۀ زبانبررسي شگردهاي ایجاد انسجام در اشعار قيصر امين

پور هاي پرکاربرد در اشعار قيصر امينتکرار واژه در جهت انسجام شعر، یکي از زمينه: ـ تکرار و انسجام واژگانی2ـ1ـ2ـ4

را ...( قافيه، انواع جناس و) شود و هم تکرار آوایي ناقصمي...( ، جناس تام وردیف) است که هم شامل تکرار آوایي کامل

: گيردميدربر

توان هاي کالسيک شعر فارسي ميقافيه و ردیف از جمله عناصري است که در زمينۀ انسجام واژگاني در قالب: قافیه و ردیف

سروده شده است و در ...هاي غزل، رباعي وشعار قيصر در قالبگونه که پيشتر اشاره شده، بخش وسيعي از اهمان. بدان پرداخت

یکي از صنایع بدیعي مبتني بر تکرار، . آفرین استاین دسته از اشعار، قافيه و ردیف، به نحو محسوسي در ایجاد انسجام شعر نقش

کاربرد این صنعت که . وم تکرار کنندبدین شکل که قافيۀ مصراع اول مطلع قصيده یا غزل را در آخر بيت د. صنعت ردالقافيه است

: شود، در شعر قيصر کاربرد فراواني داردمبتني بر تکرار کامل واژه است و موجب انسجام دوبيت مي

دلي نيلوفري دارم، پري باليدني امشب امشب تابيدني شبي چراغاني دارم ـ شبي

.(101: 8330پور، امين) امشب شبي تابيدنيتاب و تب دارم، شبي پر ترتر، شبي از روز روشنشبي دیگر، شبي شب

زارها با تو عطش شوره تو با بهارها ـ آرزوي

.(813: همان) با تو بهارهاخون بهاي خون لبخند گل به گردن باد

هاي فعلي عبارت اسمي، ضميري و هاي فعلي،اي به انواع ردیفپيداست که عالوه بر قافيه، قيصر در اشعارش رویکرد ویژه

جا که واژه، بند از آن. که مبتني بر تکرار آوایي کامل است شودميردیف از جمله شگردهاي انسجامي شعر محسوب . داشته است

قافيه شود، عملکرد انسجامي ردیف، بيشتر از گيرد، در تمام ابيات به شکل یکسان تکرار ميیا عبارتي که به عنوان ردیف قرار مي

شفيعي کدکني، ) داندهاي مردف ميهاي موفق در زبان فارسي را غزلاستاد شفيعي کدکني نيز، بيشتر غزل. مورد توجه است

: پورهایي از کاربرد ردیف در شعر قيصر اميننمونه(. 831: 8311

: ردیف اسمي

.(181: 8330ر، پوامين) کمي پنجرهیک ذره آفتاب و /کمي پنجرهـ یک کلبۀ خراب و

.(188: همان) تو محالبخت مني که خوابي و تعبير /تو محالـ تو قلۀ خيالي و تسخير

: ردیف ضميري

.(103: همان) تواي امتداد سایۀ من آفتاب /توـ اي آیه آیه آیۀ من در کتاب

.(103: همان) توهاي تر از گل است گل گونهنازک /توشنوم از صداي ـ بوي بهشت مي

: فعلي ردیف

.(331: همان) آیدميکسي از آن سوي مرز محال /آیدميهاي خطر بوي یال ـ ز جاده

.(100: همان) را گم کردهاي باغ شناسنامۀ گل /را گم کردـ دلي که معرفت کسب داغ

: جمله یا عبارت فعلي

.(331: همان) اگر درست بگویممازي تو ارتفاع ن /اگر درست بگویمـ تو حجم بستۀ رازي

(.818: همان) تو را دوست دارماز آغاز عالم /تو را دوست دارم ـ من از عهد آدم

.(381: همان) من، چرا چنين؟هاي الل گریه /من، چرا چنين؟هاي کال ـ بغض

.(180: همان) یا نزنم؟ بزنم! با توام، با تو، خدا را /بزنم یا نزنم؟... ها دارم اما ـ حرف

: پور نيز، حضور قافيه و ردیف بسيار چشمگير استعالوه بر شعرهاي کالسيک، در شعرهاي نو و نيمایي قيصر امين

نيستند بارها روي دوش شاخه / خورده نيز ي کال کرمهاميوه / نيستند دارهاي چوبه / هاي خشکشاخه / نيستند خوار / ـ خارها

(131).

8333بهار( 81پياپي)، 8هشتم، شمارهسال ،ن ادبيفنو / 880

نم نمهاي در هواي گریه/ ها که از چهار سو محاصره استاین جزیره/ است غمها که در تصرف این جزیره / هاي منـ چشم

عاقبت / کنمفکر مي/ درد را سختهاي سد صخره/ کندذوب مي/ درد را درختدهد آب مي/ هاي گاه گاه منگرچه گریه / است

.(111) درد را پایتخت / دکنفتح مي / هجوم ناگهان عشق

.(111) زنندمي موجروي نقشه / رودها/ زنندمي اوجروي نقشه سر به / هاـ کوه

/ اي دریغ و حسرت هميشگي / آي / شودمي ناگزیرلحظۀ عزیمت تو / پيش از آنکه باخبر شوي/ ـ باز هم همان حکایت هميشگي

.(318: نهما) شودمي دیر/ چقدر زود / ناگهان

که واژۀ شود، مبني بر اینتکرار واژه یکي از صنایع مبتني بر تکرار آوایي کامل است که موجب انسجام شعر مي: تکرار واژه

در شعر قيصر، تکرار واژه از شگردهاي پربسامد است که شاعر هم در اشعار نيمایي و . شده در دو مصراع یا دو بيت باشدتکرار

: اي از آن سود جسته استهاي سنتي به طور ویژههم در قالب

.(11: همان) تو چشمدارد دعاي ما اثري پيش /داشتيم چشمتو نظري چشمـ هر شب ز

.(31: همان) باید جاي خندیدن گریست خندهلب بيبر /است خندهلبي بيعشق اگر باشد ـ زندگي بي

.(813: همان) بر باد آبو آن / آبجهان نقش بر / آفرید آبسپس زندگي را از / را آبـ خدا ابتدا

براي سوست؛ ضمن اینکه با دیگر عناصر انسجامي در شعر هم ،گيردميشکل گسترده تمام فضاي شعر را دربر گاهي این تکرار به

آرایي ، واج«گاه گاه»و « گاهن»هاي در تمام فضاي شعر تکرار شده است و ضمن ایجاد جناس با واژه« راه»نمونه در شعر زیر واژۀ

: رفته در شعر موسيقي و انسجامي ویژه به وجود آورده استکار هاي بهدر سایر واژه« ه -ا -ر»در حروف

/ هانهتازیا راه راه/ هاروي شانه / راه راه / پشت سایه روشن مژه، نگاه/ راه راه / هاي رو به روميله/ راه راهپاي جامه / راه راهـ جامه

/ راه راهدر ميان این جهان / راه راه/ هاي تلخ گاه گاههاي شور و خندهگریه/ راه راهپر و پرنده بي / هاي کوچک سياهالنه / هاآشيانه

(833 -831: همان) ؟راهکجاست / کو؟ / راه / راه / راهاین هزار

-ميز، ميزبان، تميز، ریز و تخم»هاي ، تکرار هجا در واژه«ميز و صندلي»و « ميزبانميهمان و »یا در شعر زیر، ایجاد تناسب ميان

اجتماع کور موریانه، »هاي ضمن اینکه کوربودن موریانه را با عبارت به شعر انسجام بخشيده است؛« ز»رف آرایي در حو واج« ریز

شاعر در انتخاب واژگان مناسب در جهت تداعي مفاهيم مورد تداعي کرده و دقت « بسته انتخاب کردنتميز و چشمهاي بيموریانه

: نظر، از دیگر شگردهاي انسجامي شعر است

پا به / مثل ميهمان سرزده/ دهمتکيه مي/ هاي سخت ميزیا به پاي/ هاي نرم صندلياي که روي دستهلحظه / اماي که خستهـ لحظه

/ ميزهاي کوچک و بزرگ را / تميزهاي بيموریانه/ هاي ریزموریانه/ هاستکور موریانهاجتماع / ميزبان من/ قرار رفتنمراه و بي

.(138 -130: همان) ریزي شماستجاي تخم/ ذهن ميزهاي ما/ هاي ميزبانموریانه/ آه / کنندبسته انتخاب ميچشم

به عبارت دیگر، در شعر او گاه . بخشده به شعر انسجام ميبنابراین، تکرار واژه در شعر قيصر، همسو با دیگر تمهيدات شاعران

شوند و این ویژگي چنان در شعرش فراگير است که تقریبا بيت کنند و موجب انسجام شعر ميآفریني ميچندین شگرد با هم نقش

واژگان، تضاد، انواع جناس و تکرار واژه، تناسب. بهره باشدیا بندي از اشعار او نيست که از حضور فعال شگردهاي انسجامي بي

براي . پرداز؛در بيشتر اشعارش نمودي بارز دارد و در کنار شگردهاي انسجام دستوري به ایفاي نقش مي...تکرار واج و هجا و

در آرایي ، واج«رفتن»و ایجاد تضاد و تقابل بين این دو واژه، تکرار فعل « هميشه»و « هرگز»نمونه در شعر زیر، تکرار دو واژۀ

: موجب انسجام شعر شده است« اما»و استفاده از ادات ربط « ش -ز»حرف

حتي / هميشه رفتن/ رفتن/ آیداز ریشۀ هميشه مي/ اما هميشه/ زایدمي/ مرگ از طنين هرگز/ هرگز/ :دلم نخواست بگویم/ ـ هرگز

.(831: همان) !رفتن/ هميشه در نرسيدن

888 / شناسي هاليديپور با تکيه بر نظریۀ زبانبررسي شگردهاي ایجاد انسجام در اشعار قيصر امين

بدین معني که شود؛دیده مي« الصدر ردالعجز علي»یا « تصدیر»کرار واژه به صورت آرایۀ بدیعي در برخي از شعرهاي او، ت

: شوداي که در ابتداي مصراع اول آمده در پایان مصراع دوم تکرار ميواژه

.(10: 8330پور، امين) هازالليهمين که ماندم مرداب شد /بود و روان بود رود رو به دریایم زاللـ

.(10: همان) هاخياليکه دل زدیم به دریاي بي /غرق شدن در نگاه ژرف تو بود خيالـ

بيست و سه بار واژۀ « هادردواره»براي مثال در شعر . خوردپور نيز، تکرار واژه به طور وسيعي به چشم ميدر شعرهاي نو امين

: تکرار شده است« درد»

گرچه مثل / هاي مندرد/ هاي من نهفتني استدرد/ هاي من نگفتني استدرد/ .../ در آورمتا زتن / جامه نيستند/ هاي مندردـ

من ولي تمام / کندمي دردهایشان جلد کهنه شناسنامه/ هایشانمردمي که نام... / مردم زمانه است درد/ هاي مردم زمانه نيستدرد

.(111 -118: همان) ...کندمي درد/ هاي سادۀ سرودنملحظه / استخوان بودنم

هاي شعر را شود و این تکرار گسترده تمام عبارتبار در شعر تکرار مي 10بيش از « نام تو»عبارت « نه گندم نه سيب»یا در شعر

: گرداندمنسجم و مرتبط مي

این / نام تواز کيمياي / امروز هم/ جنگل شدند/ ها از آن روزو سنگ/ ها نوشتندبر سنگ / روزي تمام غارنشينان / را نام توـ

جز / امتا بوده/ اگر روزي/ شعرم حرام باد/ زنمدم مي/ نام تومن در اداي / شوندشعر مي/ هاي خستۀ مندر دست / هاي خام واژه

: همان) ...چين است نام تو / هند نام تو / نام دیگر شيرین نام تو / بيستون نام تو / نام مجنون نام تو / امشعري سروده/ نام توبا طنين

111- 110).

: گيردگاهي نيز، به صورت تکرار هجا در فضاي شعر صورت مي

: همان) ماندیم واریک دم عيسي اردر انتظ/ اما تمام عمر/ وارآ ارقط اربر پشت ما قط / ارگران اسف ارب / خواندیم/ وارخر/ وارـ خر

833).

/ یدمپرو صبح چون از جا / کردمواز ميپرالي ابرها و البه/ کشيدممي پردر آسمان / :گویا خودم را خواب دیدم/ ـ دیشب دوباره

.(331: همان) ...اکندهپر، گرم و پریک مشت / دیدم پریک مشت / در رختخوابم

بدین معني که شاعر یا . ا تجنيس استیکي از صنایع بدیعي که بر نوعي تکرار واژه مبتني است، صنعت جناس ی: جناس

کارگيري این صنعت در به. شبيه و در معني مختلف باشند نویسنده در سخن خود، از کلماتي استفاده کند که در ظاهر به یکدیگر

در شعر قيصر...(. جناس زاید، اشتقاق و) است و هم تکرار آوایي ناقص( جناس تام) شعر، هم در سطح تکرار آوایي کامل

یکي از شگردهاي ایجاد انسجام واژگاني، صنعت جناس است که به طور گسترده و در انواع گوناگون در اشعارش پور نيز امين

: کندجلب نظر مي

.(833: همان) بارگاهت را ببوسد آستانتا /افشاند بر وهم دو عالم آستيندل ـ

.(181: همان) یادرویم از ني، ما ميماتنها تو مي /آیدبوي تو مي بادـ از خاک ما در

.(183: همان) يم و به چيدن نرسيدیمباغکردۀ گل /يمداغـ خون خوردۀ دردیم و چراغاني

.(10: همان) هايبالخوشا پریدن با این شکسته /باکم اگر شکست چه بالحادثه بادـ به

.(31: همان) و زمين هميشه همين؟ نهماهماره زمان /زميناست آسمان و همينـ چرا هميشه

.(13: همان) اندوه من تراندوهشود مي /گيسوي تو ترانبوهـ هر چه شد

.(11: همان) ها را نفروشيداین خاطره پنجرهاین /این باغ صدا را نفروشيد حنجرهـ این

سازي نقشي را در سازي نقشي و جانشينشيننتوازن نحوي در شعر، سه محور تکرار ساخت، هم: ـ توازن نحوی3ـ1ـ2ـ4

(.133 -111: 8313صفوي، ) گيردبرمي

8333بهار( 81پياپي)، 8هشتم، شمارهسال ،ن ادبيفنو / 881

هاي توانند آرایشیکي از امکانات زبان فارسي این است که عناصر سازندۀ جمله ضمن حفظ نقش خود مي: تکرار ساخت

و معموال برخالف زبان ( 111: همان) تآرایش عناصر سازندۀ جمله در شعر، تابع وزن اس. متعددي را در جمله به وجود بياورند

اگر این نوع آرایش جمالت در شعر، تکرار شود، سبب انسجام شعر . سازي استرود که خود موجب برجستههنجار به کار مي

. توجه است قابل( و ترصيع) پور در قالب تکرار جمله و آرایۀ موازنهتکرار ساخت در اشعار قيصر امين. شودمي

گيرد مي هاي ایجاد انسجام در شعر است که در فواصل مختلف شعر صورتترین زمينهقيصر، تکرار جمله یکي از مهمدر شعر

جایي اجزاي جمله است هاین تکرار گاهي با جاب. گرداندکاررفته در اجزاي مختلف شعر را به هم مربوط ميو مفاهيم و مضامين به

: کندمعاني مختلفي را تداعي مي و به نوعي با بازي با کلمات، مفاهيم و

: 8330پور، امين) گذردکه مي/ شادم / این روزها/ گذردکه مي / شادم/ گذرداین روزها که مي/ شادم/ گذردـ این روزها که مي

11).

که دنيا / اما نه با دنيا / باید ساخت گفتيم / که دنيا را / اما نه با دنيا / گفتيم باید سوخت/ گفتند باید ساخت/ ـ گفتند باید سوخت

.(880: همان) را

.(111: همان) من خودم هستم: جرمم این است من خودم بودم: ـ جرمم این بود

پشت گوش بيندازم/ این بار / ها راخوب است حرف آینه/ آرام پشت گوش بيندازم / این تارهاي روشن را/ توانمـ دیگر نمي

.(113: همان)

یکي از پربسامدترین نوع تکرار جمله در شعر قيصر، تکرار بند اول شعر در پایان آن است؛ بدین صورت که جمله یا عبارتي که

شود و با این تکرار کليت شعر را در ابتداي شعر یا در مصراع اول آمده است، در انتهاي شعر و مصراع پایاني دوباره ذکر مي

: کنديمنسجم و به هم پيوسته م

و / تکان شاخۀ خاک / طنين نام نخستين / شروع شاخۀ ادراک / دامنه دارد / درد/ هنوز هم که هنوز است / دامنه دارد / ـ هنوز

.(111: همان) هنوز ادامه دارد / و درد/ ادامه خواهد داشت / که تا تنفس سنگ / طعم ميوۀ ممنوع

کاري به کار / گفتم که/ .../ در این زمانه دوست ندارم/ دیگر / من هيچ چيز و هيچ کسي را / کاري به کار عشق ندارم / ـ نه

.(81 -83: همان) عشق ندارم

.(318 -310: همان) !پيشاني تو را بسرایم / تنها / بگذار بعد از این/ .../ پيشاني تو را بسرایم / تنها / ـ بگذار بعد از این

ماندنداي کاش عاشقان تو مي / خوانممن با دهان مرثيه مي / .../ ماندنداي کاش عاشقان تو مي / خوانممرثيه مي ـ من با دهان

.(331 -333: همان)

دليل این سقوط ناگزیراین هبوط بي /، این کویر کور و پيرام از این کویرخستهـ

.(308 -300: همان) ام از این کویرخستهمرا ببر، با خودت /مثل کودکي بگير مرا، دست خستۀ...

و آسياب/ فرداست / شاید هميشه نوبت ما/ اما این آسياب کهنه به نوبت نيست.../ چرخدمي/ چنانهم / آسوده/ ـ و آسياب نان

.(113 -111: همان) چرخدمي/ چنانهم / کهنۀ نان

گيرد؛ به این صورت که چند جملۀ صورت مي... حروف شرطي، ضمير پرسشي وگاهي نيز، تکرار ساخت به شکل تکرار

هاي پيشين شود و در پایان شعر تنها با یک جواب شرط و یا یک جمله به تمام جملهدر شعر تکرار مي... پرسشي یا شرطي و

ت شرطي، شعر را منسجم ساخته و ساخت جمال« اگر»با تکرار واژۀ « توانستماگر مي»براي نمونه در شعر . بخشدانسجام مي

: است

عادت اگر/ ذهن آیينه خالي نبود اگر/ پر از ردپاي دقایق نبود/ دفتر خاطرات طراوت اگر/ داغ رسم قدیم شقایق نبود اگرـ

اگر / ایستادباد مي اگر / ها تر نبودندآب اگر / ها کر نبودندکوه اگر / زدساعت آسمان دور باطل نمي اگر/ ...عابران بي خيالي نبود

883 / شناسي هاليديپور با تکيه بر نظریۀ زبانبررسي شگردهاي ایجاد انسجام در اشعار قيصر امين

تو را / یک دسته لبخند پرپر بچينم/ توانستم از خاکمي اگر/ فرصت چشم من بيشتر بود اگر / بود اگرهاي دلم بي حرف

.(831 -830: همان) !یک بار دیگر ببينم / از دور / اي دور / توانستم مي

: وجب انسجام شعر شده استهاي پرسشي مهاي زیر، تکرار جملهچنين در نمونههم

.(833: همان) افتاد / هاي منحرف / از دهن چرا/ هوا سرد شد بادبي چرا/ تا تو را داغ بودم نگفتم چرا/ تا شکفتم چراـ

و خار کدام/ که بال در هواي گل پریدنش نبود؟/ کرم پيله بود کدام/ که تاب آبگينه دیدنش نبود؟/ خاره سنگ بود کدامـ

گل / گل کدام/ که آفتاب سرمدي نبود؟/ سایه و سراب کدام/ شبنم و حباب کدام/ نبود؟/ که آفتاب گردان/ سبزه و گياه زرد بود

.(813: همان) محمدي نبود

/ باد و مباد زاره / شاید و باید هزار / بود و نبود هزار / چون و چراي بي زیرا هزار / پرسش و اما هزار / خواهش و آیا هزارـ

بار هزار / بار هميشه هزار / راه نرفته هزار / حرف نگفته هزار / بوک و مگر هزار / بار نبرده هزار / کاش و اگر هزار / کار نکرده هزار

در / تو اي دم آخر مگر / بر این هزار خط ناتمام بگذاري / تو نقطۀ پایان مگر / تو اي همه هيچ مگر / تو اي همه هرگز مگر/ ...هنوز

.(833 -831: همان) سنگ تمام بگذاري / این ميانه تو

کاربرد سجع نيز، (. 18 -10: 8311شميسا، ) در شعر است( و متوازي) مبتني بر تقابل اسجاع متوازن( و ترصيع) صنعت موازنه

یکسان ( دو جمله) ر موازنه یا ترصيع، ساختار دو مصراعجا که داما از آن. آیدخود یکي از عوامل انسجام واژگاني به حساب مي

: شوداست، از عناصر انسجام نحوي شعر محسوب مي

.(180: 8330پور، امين) چشم من و گوشۀ این آستين /ـ دست من و دامن آن آستان

.(181: همان) جویمت چنان که لب تشنه آب رامي /خواهمت چنان که شب خسته خواب راـ مي

.(100: همان) به هر جا که گل کاشتم خار چيدم /ـ به هر کس که دل باختم داغ دیدم

: اي ویژه داردکاربرد این صنعت در شعرهاي نيمایي قيصر نيز، جلوه

دیگر غباري برنخواهد خاست / هاي قيراندوداز این خيابان / هاي شسته رفتهاز جاده / ـ هرچند

.(811: همان) هرگز بخاري برنخواهد خاست / از روي این دریاي سرب و دود/ رنگ و رو رفتهبا آفتاب / هرچند

.(311: همان) افتدمي/ آن اتفاق سرد / سان که مرگ آن / افتاد / افتدمي/ آن اتفاق زرد/ سان که برگ آن / ـ افتاد

.(818: همان) نه کالهش را پشم / ـ نه نگاهش را چشم

.(813: همان) که آفتاب سرمدي نبود/ کدام سایه و سراب/ ام شبنم و حبابـ کد

توان بررسي کرد، مبتني بر پور ميدر شعر قيصر امين« لف و نشر»این رویکرد که آن را در قالب صنعت : سازی نقشینشینهم

ارجاع کلمات به یکدیگر بر اساس نظم و « ونشرلف»صنعت . افزایدهاي نحوي است و بر انسجام شعر ميتکرار کالمي ساخت

ها را به یکدیگر دهد و معناي آن هاي دیگر ارجاع ميهایي را در بخشي از سخن به واژهجا که واژهترتيب خاصي است و از آن

: آیدگرداند، از عناصر مهم انسجامي در شعر به حساب ميمربوط مي

.(113: همان) را به که باید گفت هواو آبوضع این /شد اشکيو هر آینه آهيـ هر نفس

شب روزگار مو سياهه از این /ماهه تو روي و شب زلفونت ـ دو

.(13: همان) رو سياههو موي مو سفيدکه /اي دل شبو روزچه شد حاصل از این ...

.(11: همان) روشيدرا نف هواو آبپس دست کم این /آهو بجز اشکـ سرمایۀ دل نيست بجز

مل در سطح گيرد، با نوعي تکرار کاانجام مي« قلب مطلب»این عنصر که در زبان ادبي با صنعت : سازی نقشیجانشین

قلب مطلب زماني رخ . شودعر ميرو، موجب انسجام واژگاني شاز این(. 380: 8313صفوي، ) همراه است هاي واژگاني نيز توازن

:نظير. هاي بخش نخست کالم با ترتيب و توالي دیگري در بخش دیگر تکرار شودهدهد که برخي از واژ مي

8333بهار( 81پياپي)، 8هشتم، شمارهسال ،ن ادبيفنو / 881

.(301: همان) باز شادیم که یاران ز غم ما شادند /ندا ـ گرچه یاران همه از شادي ما غمگين

.(818: همان) دانمخواهد بگو عشق تو از جانم؟ نميچه مي /خواهددانم بگو عشق تو از جانم چه ميـ نمي

.(180: همان) بيا و ببين: گفتعشق چه مي/ ببين و بيا: ـ این همه گفتند

.(113: همان) دهمسوگند مي / که خدا را به تو / ايتو آن هميشه / اما/ دهندسوگند مي / تو را به خدا/ ـ مردم همه

.(830: همان) یابيه را درميهم/ تو ناگهان / اما / یابيمدر تمام عمر تو را در نمي/ ـ ما

آییـ باهم2ـ2ـ4

هاي آیي، رویکردي معناشناختي است که در اواخر قرن بيستم، در تقابل با مطالعۀ روابط واژگاني در محور جانشيني، بر جنبهباهم

. مطرح شد 8فرث.آر. بار این اصطالح در نظریۀ معنایي جينخستين(. 13: 8311افراشي، ) نشيني واژگان تأکيد داشته استهم

آیي را نه تنها معني انفرادي نشين اعتقاد داشت و مالک تشخيص جواز باهمهاي همها از طریق معني واژهفرث، به تشخيص واژه

(.100: 8318پناهي، ) ها دانستنشيني آن، بلکه عرف زباني در همهاهر یک از واژه

آیي واحدهاي واژگاني را حاصل دو نوع رابطه، یکي ميزان باهم»هاليدي . ه شدآراي فرث پس از او، توسط هاليدي به کار گرفت

از نظر او، درجاتي از مجاورت و نزدیکي در نظام واژگاني هر زباني موجود است که ... کندبا نظام زباني و دیگري با متن، ذکر مي

اي که در واژه. هاستنشيني آنها، بسامد همآیي واژهمدر باهعامل دیگر ... آیي استهایي معين به باهمیکي از نتایج آن تمایل واژه

(.101: همان) «آوردآیي با واژۀ دیگر گرایش بيشتري نشان ندهد، انسجام کمتري پدید مينوعي باهم

ت ادبي هم نشيني با یکدیگر دارند و عرف و سنها به لحاظ کثرت استعمال، تمایل بيشتري براي همدر زبان فارسي برخي واژه

ي علت ها برقرار است یا بر اساس تناسب است یا به عکس، تضاد معنایروابطي که ميان این واژه. گذاردنشيني آن صحه ميبر هم

آیندي که موجب انسجام واژگاني اشعار قيصر هاي باهمدر این بخش از پژوهش، واژه. ها در بافت سخن استقرار گرفتن آن

(3):دگيرمي معنایي و شمول معنایي مورد بحث قرارهار سطح تناسب معنایي، تضاد معنایي، همپور شده است، در چ امين

از . رفته در سخن استکار هاي بهو انسجام معنایي بين واژهتناسب، ایجاد هارموني (: مراعات نظير) ـ تناسب معنایی1ـ2ـ2ـ4

پور، در شعر قيصر امين. کند قوي است، انسجام بيشتري در سخن ایجاد مي ها، ارتباط معنایي بسيارهجا که ميان این دسته از واژآن

توان گفت تقریبا شعري نيست که او در آن از این صنعت به نحو مطلوبي بهره نگرفته باشد؛ اي دارد و مينظير جایگاه ویژهمراعات

-رفته در شعر او، آنکار هاي بهواژه. عات نظير استهاي شاعر بر پایۀ تداعي معني از طریق مراگزینيبه عبارت دیگر اساس واژه

خوبي هاي زیر، بهنمونه. جایي در آنها ممکن نيستهگيرند که امکان جایگزیني و جابهاي دیگر قرار ميچنان در تناسب با واژه

: گزیني واژگان و ایجاد تناسب و تداعي معاني مورد نظر استپور در بهدهندۀ قدرت امين نشان

.(310: 8330پور، امين) هاستپروانه خاکستر خرمن گرفت آتشکه شمع رعۀمزـ

.(31: همان) منقاربه قفسگرفته یک / نشسته روي دیوار / پرندهـ

.(181: همان) افتاد باد، در جان آتشاز بوي تو /از تو خاکستر خاکاز تو طوفان شد، آبـ

.(813: همان) امجاريرو به سوي تو دارم که رودبا /رقرابي موجقرار تو چون ساحلـ تا

دقایق کرانامواج بي / ي دوردریاتا لحظه لحظه در دل / دل بر کنم / سالم ساحلاز / آبکه ناگهان به سادگي / کنمـ باور نمي

.(831: همان) زنم پارو / را

.(813: همان) بماند تاکاین ریشهو رگ خاکه در تا ک /فرو ریخت شاخهشد و از رسيدنسرمست خوشهـ

هاي مرتبط با مدرسه و به طوري که واژه ؛کندها و عناصر مربوط به درس و مدرسه تناسب برقرار ميپور با واژهگاهي امين

: یابدود دست ميکند و با این تناسب گسترده به القاي معناي مورد نظر خآموزي سراسر شعر را به هم مربوط ميدوران دانش

1 J. R. Firth

883 / شناسي هاليديپور با تکيه بر نظریۀ زبانبررسي شگردهاي ایجاد انسجام در اشعار قيصر امين

اي که / ها پيداستجاي آن/ کنم پاکرا هاخطاگر این / بيهوده است پاک کن / خط زدرا مشق شبم دفتر / ـ صبح خورشيد آمد

دفتر پاکنویسي/ با خود ببرم کاغذهاي باطلههایم را روي مشق/ من کجا حق دارم/ تو بگو/ از توست دفتر مشقم خط خوردگي

.(311: همان) سر سطر نوشتاز / زندگي را باید / بخرم

یوسف، ) هایي از داستان پيامبراناساس مراعات نظير و تناسب واژگان بر پایۀ تلميح است؛ بدین صورت که گوشه گاهي نيز

:نظر خود دارد شود و شاعر با ایجاد تناسب ميان آنها سعي در القاي مضمون مورددر کالم گنجانده مي...( ابراهيم، موسي و

.(31: همان) ام در خودم امشبشده موساي تکلم / کلماتم طورتو تابيده به نورـ تا

/ دست بيندازند/ شاید دوباره/ ترسممي / برادران عزیزتحتي / دیگر براي هيچ کسي بازگو مکن / ي روشنت رایارؤ / !ـ فرزندم

یک خوابتا / حاال باش/ ايدر خواب دیده/ یازده ستاره و خورشيد و ماهتو / دانممي/ گرگشاید دوباره / در چاه / تو را خواب

.(88 -80: همان) ...اي کاش/ روشن کند / هاي تو راخواب تعبير/ دیگر ستاره

البته بي که / هابازار بردهخورده چوب حراج/ زنداني زليخا/ تنها چاه نابرادردر / اینکه باشي/ این است/ ـ از بد بتر اگر هست

روشن / را چشم به راهي هيچ چشمکه / را خاصيتو بي بو/ پاره پوره پيرهناین / پس بهتر است درز بگيري / !باشي یوسف

.(13) !کندنمي

نباید زخم گرگبوي این/ نه/ در باد/ بوي غریب پيرهني پاره/ شاید/ غریبم برادران بوي/ آیدغربت است که مي بويـ این

.(333: همان) ...باشد

/ ميراث باستاني ابراهيم... / مانددگر عزیز نمي عزي/ شکستيمرا که مناتو الت/ شکستنبا قامتي به قصد / ایمـ از راه رسيده

.(311 -313: همان) ...بياورند آتشاي به حيطۀ هيمهتا / هميشه به کارند نمرودیان/ هاي ماستشانهبر

جا که از آن. آید که بين معناي دو یا چند لفظ رابطۀ تضاد برقرار باشدتضاد معنایي هنگامي به وجود مي: ـ تضاد معنایی2ـ2ـ2ـ4

: 8311شميسا، ) گویندنيز مي« (تناسب منفي= ) تناسب تضاد»شوند، به آن نشين مياین الفاظ بر مبناي ضدیت معنا با یکدیگر هم

(. 881: 8311صفوي، ) شودناميده مي« تقابل معنایي»شناسي بطه، در زباناین را(. 803

پور تجلي هایي که مبتني بر تضاد و تقابل است و بر این اساس، شعر را انسجام بخشيده است، در اشعار قيصر امينتناسب واژه

: شودبخش شعر او محسوب ميخاصي دارد و از شگردهاي مهم انسجام

.(113: 8330پور، امين) م از پي دانستن بودابدکه هبوط دانستمهيچ نمي ازلروز ـ کاش از

.(183: همان) نرسيدیم رسيدنتا حادثۀ سرخ که سرسبز دل از شاخه بریدیم کاليمـ

.(811: همان) جواباي سؤال روشن ما را نگاه تو آن سوي این دیوار چيست؟: دارم ز تو پرسشيـ

.(13: همان) تو را ندیدم و دم نزدم درمان تو به جان خریدم و دم نزدم دردـ

.(11: همان) شدي کرد، دورهر چه از هرچيز و هر ناچيز نشدشد، مي ترنزدیکـ هر چه با مقصود خود

.(11: همان) بزرگکه خود را / کوچکنه آنقدر / بيابم خود را کوچککه / بزرگمـ نه چندان

.(13: همان) زندگي کردم یک دم / کهتا این / مردم هاي سالسالمن ـ

.(810: همان) شدم بد / که من / تو بود خوبياز / تقصير هيچ کس نيست / ـ اصال نه تو، نه من

هاليدي و حسن، ) یکي از عوامل انسجام سخن که هاليدي آن را زیرشاخۀ تکرار ذکر کرده است(: ترادف) معناییـ هم3ـ2ـ2ـ4

معنا در دو جمله، موجب انسجام سخن هاي همبدین صورت که تکرار واژه. هاست، استعمال الفاظ مترادف در جمله(111: 8311

آیي آورده شده رو، ذیل باهمهاي معنایي واژگان است، از اینکه از نامش پيداست، بيشتر ناظر بر جنبهچنان معنایي،هم. شودمي

تواند از جمله عوامل انسجام شعر او پور، شاهد مثال فراوان دارد و ميدر شعر قيصر امين نيز( مترادف) معنامکلمات ه. است

: قلمداد شود

8333بهار( 81پياپي)، 8هشتم، شمارهسال ،ن ادبيفنو / 881

/ یک روز/ چشم ندارد من و تو را روزگاراین / انگار/ دوست ندارم زمانهدیگر در این / ـ من هيچ چيز و هيچ کسي را

.(83 :همان) مالل ببيندخوشحال و بي

.(813: همان) !تمام / خامزهي خيال / ايکودکانه کالچه فکر / کمالرسيدن و / ـ گذشتن از چهل

.(111: همان) از کار خدا را به که باید گفت گله /چه و هرکس به خدا کردماز هر شکوهـ

.(831: همان) ندیدم عالجيبجز عشق راه /ندارد درمانـ بجز عشق دردي که

.(11: همان) گواههکه اشکم شاهد و آهم /ي جز چشم مستتشاهدندارم ـ

بدین معني است؛« شمول معنایي»ابطۀ معنا، استفاده از رهاي همهاي انسجام واژهاي دیگر از راهگونه: ـ شمول معنایی4ـ2ـ2ـ4

جا که واژۀ زیرشمول، بخشي از آن. شودگرفته ميآن به کار « کلمۀ شامل»رود و در جملۀ دیگر اي به کار مياي واژهکه در جمله

در شعر قيصر کاربرد این شگرد انسجامي نيز. آیدود مياز محدودۀ معنایي واژۀ شامل است، ارتباط انسجامي ميان دو جمله به وج

: دارد

.(11: همان) که خشکيد چرا قطرهحاليا حسرت یک /غرق کف دستم بود دریا دریاـ من که

.(101: همان) هاي توام شانهي خستگيعصافردا /تو آغوش گرم من گاهتکيهروز ـ ام

.(13: همان) گرد شد بيابانعين مجنون از پي ليلي /کویربعد هم تبعيد و زندان ابد شد در ـ

نتیجه

هاي دستوري و واژگاني زبان ظرفيت پور به واسطۀ تسلط شاعر بر زبان، گستردگي دایرۀ لغات و آشنایي بااشعار قيصر امين

رو، شگردهاي ایجاد انسجام در دو محور انسجام دستوري و انسجام واژگاني در از این. اي برخوردار استفارسي از انسجام ویژه

ت و از انسجام دستوري در شعر او با شگردهایي نظير ارجاع، حذف و ربط انجام گرفته اس. توجه است پور قابلاشعار قيصر امين

آرایي، تکرار واژه، جناس، تکرار جمله، موازنه، قلب مطلب، تناسب، تضاد، توان به واجشگردهاي انسجام واژگاني در شعر او مي

. اشاره کرد... ترادف و

شعار پور از شگردهاي انسجام واژگاني و دستوري در اشعارش به طور گسترده بهره برده است به طوري که در بسياري از اامين

رو، از این. پردازند و به نوعي مکمل یکدیگر در فرایند انسجام هستنداو، همواره چند شگرد در کنار یکدیگر به ایفاي نقش مي

باالیي دارددر حد را ها ها و جملهشناس که قدرت گزینش و تلفيق واژهآگاه و واژهپور شاعري است زبانتوان گفت قيصر امينمي

.است تنيده و به هم مرتبط ها و عباراتش درهمر منسجم و جملهو شعرهایش بسيا

ها نوشتپی

سازي را در دو گروه موسيقایي و زباني تبيين و چهار نوع موسيقي براي شعر در نظر کدکني، انواع برجستهـ استاد شفيعي(8)

و ( هاي مياني، تکرارهاي واجيها، قافيهجناس) ، موسيقي دروني(قافيه و ردیف) ، موسيقي کناري(وزن) موسيقي بيروني: گرفت

مجموع عناصر موسيقایي مذکور، مبتني بر (. 333 -338: 8311کدکني، شفيعي...(. )تضاد، طباق، مراعات نظير و) موسيقي معنوي

. شودتکرار و توازن کالمي است و موجب انسجام شعر مي

وجود ندارد، مالک تکرار آنها در ... و (ض -ذ -ظ -ز)، (ث -ص -س)لفظ ـ در زبان فارسي، به دليل اینکه تفاوتي ميان ت(1)

(.81: 8313راستگو، ) آرایي، آواي آنهاستواج

881 / شناسي هاليديپور با تکيه بر نظریۀ زبانبررسي شگردهاي ایجاد انسجام در اشعار قيصر امين

بازآیي ذکر کرده است / معنایي و تضادمعنایي را زیرمجموعۀ تکرار ، شمول(معنایيمه) ـ هاليدي اصطالحات ترادف(3)

(Halliday & Hasan, 1976: 284)جا که در موارد مذکور، نوعي تکرار مؤلفۀ معنایي نيز وجود دارد ن، اما از آ

.آیي معنایي قرار گرفته است، در پژوهش حاضر، ذیل عوامل باهم(131: 8313زاده و نوروزي، غالمحسين)

منابع

نشریۀ پور، شناختي سبک هندي در شعر پایداري قيصر امينهاي جمالجلوه (.8313) آقاحسيني، حسين؛ غالمي، مجاهد .8

.13 -8؛ سال اول، شمارۀ دوم، صص ادبيات پایداري دانشگاه شهيد باهنر کرمان

علوم قرآن و حدیث، سال چهلم، : ، مطالعات اسالمي«شناختي سورۀ عصرتفسير زبان» (.8311) احمدزاده، مصطفي .1

.33 -88، صص 18/ 3شمارۀ پياپي

.13-13، صص 1و1، شمارۀ زبان و ادب، «ي واژگانآینگاهي به مسئلۀ باهم» (.8311) افراشي، آزیتا .3

.مروارید: ، تهران1؛ چپور مجموعۀ کامل اشعار قيصر امين (.8330) پور، قيصرامين .1

.181 -813، صص11و 13، شمارۀ فرهنگ، «طرح کدبندي ابزارهاي انسجام در زبان فارسي» (.8311) بهجو، زهره .3

-833، صص 83، شمارۀ نامۀ فرهنگستان، «آیند در زبان فارسيترکيبات باهمآیي و فرایند باهم» (.8318) پناهي، ثریا .1

188.

جستارهاي ، «هاي کوتاه فارسي براي کودکانانسجام واژگاني در داستان» (.8311) پور، شهربانوجهانگيري، نادر؛ زکي .1 .10-8، صص838شمارۀ .(ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي مشهد) ادبي

پژوهش زبان و ، «(رویکردي زبان شناختي) گرادرآمدي به شعرشناسي نقش» (.8313) عليرضا؛ ميرزا، زهراجان، خان .1 .808 -13شمارۀ هفتم، صص ادبيات فارسي،

. سمت: ، تهران(فن بدیع) هنر سخن آرایي (.8313) راستگو، محمد .3

مجلۀ ؛ (بر شعر سپهري، شاملو و فروغبا تکيه ) بررسي کارکردهاي تکرار در شعر معاصر (.8330) روحاني، مسعود .80

.811 -813، صص (1پياپي ) سال سوم، شمارۀ دوم بوستان ادب دانشگاه شيراز،

نظریۀ انسجام و هماهنگي انسجامي و کاربست آن در یک داستان کمينۀ » (.8330) سارلي، ناصرقلي؛ ایشاني، طاهره .88

.11 -38، صص 1، سال دوم، شمارۀ لزهراءدو فصلنامۀ زبان پژوهي دانشگاه ا، «(قصۀ نردبان) فارسي

فرایند انسجام دستوري در شعري بلند از عمعق » (.8311) ـ شعبانلو، عليرضا؛ ملک ثابت، مهدي؛ جاللي پنداري، یداهلل .81

.811 -813، صص 3، شمارۀ گوهر گویا، «بخارایي

.آگاه: ، تهران1 ، چموسيقي شعر (.8311) کدکني، محمدرضاـ شفيعي .83

.ميترا: ، تهران1 ، چنگاهي تازه به بدیع (.8311) سيروس ـ شميسا، .81

-31، صص811، پياپي 1، شمارۀ کتاب ماه ادبيات، «گراي هاليديعلم معاني و دستور نقش» (.8311) ـ صالحي، فاطمه .83

18.

.چشمه: ، تهران(نظم: جلد اول) شناسي به ادبياتاز زبان (.8313) ـ صفوي، کورش .81

.سورۀ مهر: ، تهران3 ، چشناسيدرآمدي بر معني .(8311) ــــــــــــــ .81

مجلۀ علوم اجتماعي و انساني دانشگاه ، «هاي حافظپيوند عمودي و انسجام معنایي در غزل» (.8311) ـ عبداللهي، منيژه .81 .831 -811، صص (11پياپي ) ، شمارۀ سوم11، دورۀ شيراز

.سمت: تهران ،(گرایي و ساختارگرایيصورت) هاي نقد ادبي معاصرنظریه (.8311) مقدم، مهيارـ علوي .83

8333بهار( 81پياپي)، 8هشتم، شمارهسال ،ن ادبيفنو / 881

، «نقش تکرار آوایي در انسجام واژگاني شعر عروضي فارسي» (.8313) زاده، غالمحسين؛ نوروزي، حامدـ غالمحسين .10

.118 -138، صص (11پياپي ) 11، شمارۀ کرمان نشریۀ ادب و زبان دانشکدۀ ادبيات و علوم انساني

-3، شمارۀ پنجم، صصپژوهيدب، ا«پوره صدا، سه رنگ، سه سبک در شعر قيصر امينس» (.8311) ـ فتوحي، محمود .18

30.

هاي بررسي، تحليل و نقد چهار قصيدۀ فارسي بر اساس آموزه» (.8330) ـ قبادي، حسينعلي؛ رضایي جمکراني، احمد .11

. 33 -13، صص 10، شمارۀ پژوهش زبان و ادبيات فارسي، «نقشگرا -شناسي سيستميزبان

.نشر دانشگاهي: ، تهراندرآمدي بر اصول و روش ترجمه (.8318) پورساعدي، کاظملطفي ـ .13

.هرمس: ترجمۀ هرمز ميالنيان، تهران هاي آوایي،تراز دگرگوني (.8310) ـ مارتينه، آندره .11

-303ص ، ص11و 11، شمارۀ فرهنگ، «شگردهاي ایجاد انسجام متن در کليله و دمنه» (.8311) الدیني، فاطمهـ معين .13

311.

.مرکز: ، تهرانگرارهيافتي نقش: شناسي شعربه سوي زبان (.8311) ـ مهاجر، مهران؛ نبوي، محمد .11

.توس: ، تهران1، چوزن شعر فارسي (.8311) ـ ناتل خانلري، پرویز .11

، «پورتناسب هنري در دو محور همنشيني و جانشيني شعر قيصر امين» (.8313) نوري، زهراـ وفایي، عباسعلي؛ علي .11

.881 -33سال دوم، شمارۀ ششم، صص نامۀ زبان و ادبيات فارسي،پژوهش

. علمي و فرهنگي: ، ترجمۀ ضياء موحد و پرویز مهاجر، تهراننظریۀ ادبيات (.8311) ـ ولک، رنه؛ وارن، آستن .13

سي و مقایسۀ انسجام متني در غزليات سعدي و بيدل دهلوي، برر» (.8313) ـ یاحقي، محمدجعفر؛ فالحي، محمدهادي .30

، صص (11پياپي ) 11، شمارۀ کرمان نشریۀ ادب و زبان دانشکدۀ ادبيات و علوم انساني، «ده غزل سعدي و ده غزل بيدل

311- 311.

31. Halliday, M.A.K and Hasan, R. (1976). Cohesion in English. London: Longman.

32. Halliday, M. A. K. (1985). An Introduction to Functional Grammar. London: Edward

Arnold .

غنای قافيه در خسرو و شيرين نظامی

و ناهید نصر آزادانی محمدحسین سرداغی

چکيده

هرا نفتهره در آن سرآش آیرشار یردن نشان دادن هنر قافیه اندیشی نظامی در سررودن منظممرخ رسررو و یریرین و ارز

هر چند کمال هنر یک اثرر را . سروده یده استبرجسهگی این اثر در بین آثار نظامی و حهی آثار است که به تقلید از آن

ترمان ا از قماعد و اصمل فرو کاست اما با بازاندیشی در فرم درونی و بیرونی منظممخ رسرو و ییرین، می تمان به دسهه نمی

یی و ساز و کار هنر نظامی و عماملی را که سآش ارتقا کیتی و ارز زیآاینارهی این اثر یده اسرت، بره درسرهی یناسرا

بره ردیر نقر از آگاهی و قافیه در عاطتی و نرم، روان حروف و واژگان هنرمندانخ انهخاب در دقت. معرفی و تحلیل کرد

ها و طآرا ها و تشرارها و تناسش تمان ترکیش ساز . است برده باال نظامی یعر در را قافیه غنا فعلی، ها ردی رصمص

یمد، از یگردها هنر نظامی است که به قافیره و یرعر او ارز و ا قافیه دیده میو تضادهایی که در کل بیت در ارتآاط ب

.دهد اعهال و تأثیرگذار بیشهر می

نظامی، رسرو و ییرین، غنا قافیه، ردی ، ممسیقی یعر: ها واژه کليد

مقدمه

در بررسی . یناسی رو آن اثر است آکتعیین ارز واقعی یک اثر، نهیجخ کار س یناسی و تحقیقی، زیآایی در ادبیات علمی و

ها مفم، سطح آوایی سطح زبانی، یشی از مقمله ها ممرد بررسی، سطح زبانی مهن است و در ینارهی مهمن، یشی از سطح سآک

. یمد سطح آوایی رمد به سه بخ ممسیقی بیرونی، ممسیقی کنار و ممسیقی درونی تقسیم می. یا سطح ممسیقایی مهن است

نق ها آوایی کالم، یک یعر، بخ مفمی از ممسیقی کنار در یعر است که هم به تنفایی و هم در کنار دیگر بخ قافیخ

چه در سطح کلمات قافیه، تا حد زیاد سطح حروف قافیه و یعر، چه در بررسی قافیخ. مفمی در ارز بخشیدن به یعر دارد

( مسؤول مشاتآات) ، ایرانقزوین ،اسهادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه امام رمینی sardaghi.hosein@gmail.com

اصتفان، ایران زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصتفان دانشجم دکهر ، nasr_na688@yahoo.com

2/7/3131:تاریخ پذیر 6/4/3131:تاریخ وصملCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشی -علمی)فنمن ادبی

312-333ص، 3131بفار( 34پیاپی) 3هشهم، یمارهسال

3131بفار ( 34پیاپی)، 3هشهم، یمارهسال ،فنمن ادبی / 321

ها ممسیقی، تماند با بررسی دیگر بخ الآهه این تمانایی می .یعر بیان کند قدرت رالقیت یاعر را در هنر تماند تمانایی و می

. درونی، بیشهر بارز و مشخص یمد یعنی ممسیقی بیرونی و ممسیقی

ها بخشند، قافیه به اجرا ممسیقی می ها یک صدایی تنمع و طراوت راصی همچنان که سازها گمناگمن حهی در ممسیقی»

هر گاه یک لحن را با دو آلت ممسیقی بنمازیم، دو محصمل »(. 72:3121دادجم،)« دهند ها گمناگمن می و طعمنیز به یعر تنمع

. یمد این پدیده، در یعر با تتاوت قافیه حاصل می. کند و هر کدام طعم راص رمد را دارد کار از نظر صمتی با هم تتاوت پیدا می

نق قافیه در یعر، مثل . هرک، هرگاه در قافیه مهتاوت باید، تأثیریان فر داردمثال دو قصیدة هم وزن با ممضمع و مضامین مش

.(12-11: 3171یتیعی کدکنی، )« در ممسیقی است( تمنالیهه)نق کلید و دانگ

کند و یهایی است که گمینده با هنرمند تمام، از این تمانایی در یعر اسهتاده م ییرین نظامی، از جمله منظممه منظممخ رسرو و

این مسئله، یشی از امهیازات بزرگ هنر یعر نظامی نسآت به . گذارد همها بمدن رمد را در غنابخشی به قافیه به نمای می بی

. یمد پس از و آیشار می ها مقلدان اوست که با قیاس با منظممه

پيشينة تحقيق

هایی چمن قصیده و غزل به رصمص در بیشهر دربارة قالش ،آنچه دربارة قافیه و ارز غنا آن در یعر فارسی نمیهه یده است

دربارة غنا قافیه در قالش یعر مثنم سخن راصی نقل نشده است مگر ایارات . یعر بزرگانی چمن حافظ و ممالناست

در حمزة ها ارزیمند در بررسی غنا قافیه یشی از پژوه . آمده است یتیعی کدکنی« ممسیقی یعر»ا که در کهاب پراکنده

دربارة مقایسخ رسرو و ییرین نظامی و آثار .نمیهخ زهرا پارساپمر است« مقایسخ زبان حماسی و غنائی»قالش یعر مثنم ، کهاب

مقالخ . اند ها در این اثر غافل مانده مقلدان او نیز پژوهشگران معممال به محهما و معنا اثر و روند داسهانی پردارهه و از ارز قافیه

: 21و 22-13: 22 : 3177یعر، تابسهان )« یسخ روایی و سارهار رسرو و ییرین نظامی با ییرین و رسرو دهلم مقا»

. رالی است مفم، نمیهخ عصمت اسماعیلی نیز از بیان این نشهخ( 47-12

دربارة قافيه . 1

واژگان پایانی یعر، عجز، نق . گمیند می «صدر و عجز»ها ها هر بیت واژگانی قرار دارد که در اصطالح به آن در کناره

ها به صمرت بندها بر عفده دارد؛ یعنی در عین وحدت بخشیدن به بند آن ها و دسهه ا در به هم پیمسهن مصراع برجسهه

ردی و این کلمات را در اصطالح، قافیه و . رساند بخشد و ممسیقی آن را به کمال می سارهمان یعر، به هر بیت اسهقالل کامل می

یمد ها میانی نیز در یعر یاعران مشاهده می ها آغازین و قافیه الآهه گاه ردی . نامند به لحاظ ممسیقی یعر، ممسیقی کنار می

. کند که غنا ممسیقی را مضاع می

اصطالح یاعران، درگمییم، در اصل لغت به معنا از پس رونده و از پس درآینده و می« پساوند»قافیه که آن را در فارسی »

«ها یشی است به این یرط که کلمات عینا تشرار نشده باید کلمات آرر ابیات است که آررین حرف اصلی آن

:در بیت زیر« بنما »و « بگشا »مثل دو کلمخ ؛(42:3121کامران،)

تمفیرررررری بگشررررررا رداونرررررردا در

نظرررررررامی را ره تحقیررررررری بنمرررررررا

(3/324: 3176نظامی، )

و تحمالت اثر بر و اند ینارهه می آید، می یعر کمک به که رارجی نیرو یک عنمان به را قافیه نظر، اهل و همییاران همیشه»

ماهیت با آن رابطخ حدود و قافیه ممضمع است، یافهه راه این از پی قرن چندین از یعر اهل و ناقدان افشار در که هایی دگرگمنی

در ممسیقی قافیه به دلیل جایگاه راصی که در یعر دارد،. (361: 3171 کدکنی، یتیعی)« است گرفهه قرار نظر ممرد بسیار یعر

. یعر مؤثر باید تماند در ارز بخشیدن به جفت معنایی می چه از لحاظ آوایی و چه از و انهخاب آن یعر نیز مؤثر است

در تماند ها مشهرک میان دو کلمخ قافیه می در قافیه به رصمص در هجا قافیه و نیز میزان واجها ممجمد ها و مصمت صامت

323/ غنا قافیه در رسرو و ییرین نظامی

زیرا رماننده منهظر است بیت با آهنگی راص به پایان . تقمیت ممسیقی یعر و در نهیجه احساس لذت بیشهر رماننده مؤثر باید

ها مخهل یعر نیز بیشهر به وسیلخ جایگاه قرار ت و قالشتشخص دادن به کلمات هر بیت نیز از جمله رماص قافیه اس. رسد

(. 11: 3122احمد ، و آقاحسینی؛ 62: 3171یتیعی کدکنی، )یمند ها از یشدیگر مهمایز می گرفهن قافیه در آن

ر دارا یع هاست، ترین اوزان یعر است و قسمت اعظم زایایی عروض فارسی بر عفدة آن آهنگ در اوزان دور که از رم

تمان ارز قافیه را در یمد و در این اوزان بفهر می ترین رکن وزن دور یاد می از عنصر قافیه به عنمان مفم. یمد قافیخ درونی می

. زیآایی یعر فارسی احساس کرد

و برا یعر عربی از آنجا که قافیه در یعر هجایی پی از اسالم نق چندانی ندایهه است و نخست علم قافیه به زبان عربی

وضع و تدوین یده و سپس از زبان عربی به زبان فارسی وارد یده، مصطلحات این علم نیز از فرهنگ و زبان عربی اقهآاس یده

ها است در زبان فارسی، رط عربی در ممضع قافیه برا یاعران امشان تتنن و هنرنمایی همچنین این امر سآش یده. است

به همین سآش، بسیار از یاعران ایرانی بعد از اسالم، هنگامی که در تنگنا یافهن . (313: 3121پملی، زی)مهعدد را فراهم کند

قصیده یا مثنم گمیی ا فارسی در ممضع قافیخ ممرد نظریان به رصمص در گرفهند و واژه ا مناسش در یعر قرار می قافیه

ا را اند هر واژه هر چند یاعران گذیهخ ما اعهقاد دایهه. رفهندگ ید، از واژگان زبان عربی و رط عربی کمک می یافت نمی

اند یاعران تمانایی اند اما بمده در انهخاب واژه به اسهمار لتظ و قدرت واژه در بیان معنا اهمیت داده تمان در یعر وارد کرد و نمی

و این امر، نشانگر اوج .اند فایت دقت را دایههیعریان ن واژگان فارسی در نظیر فردوسی یا نظامی که در رعایت زبان فارسی و

حال باید دقت کرد و ففمید عظمت کار مردان بزرگی چمن نظامی به چه .ها واژگان آن است ها از این زبان و تمانایی ینارت آن

هر یاعر دامنخ لغت اندیشی و کاربر محدود واژگان ندارند، به گتهخ کسانی که اعهقاد به جزم سآش بمده است؟ آیا صرفا بنا

بیشهر دایهه باید یعر اعهال رماهد یافت؟

اندیشی واژگانی، ممجش ضع در تألی و باید اذعان کرد اگر چه در یعر سنهی، محدودیت کاربر واژگان و اعهقاد به جزم

کرد ژه را در یعر افزون میید اما ینارت غنا ارزیی واژگان، القاءکنندگی و یدت اسهعمال وا می پرداز اندیشخ یعر

تمانند بدون روادید در عرصخ یعر بهازند و درست است درست است واژگان می(. 377: 3122آقاحسینی و آلگمنه جمنقانی، )

این امر ممجش غنا واژگانی یعر رماهد ید اما عدم آینایی یاعر یا نمیسنده با سمیخ تألیتی واژگان، ممجش صدماتی به حیثیت

(.233-221: 3121امامی، )نماید ناپذیر می ر یده است که جآرانادبی یع

قافيه در منظومة خسرو و شيرين . 2

که در اوایل قرن هتهم تمسط یمس قیس راز تألی یده و بخ مفمی از آن دربارة فن « المعجم فی معاییر ایعار العجم»کهاب

: گمید است؛ آنجا که نمیسنده می رین ممرد تمجه اهل ادب بمدهدهد ممسیقی مثنم رسرو و یی عروض و قافیه است، نشان می

دوسهی از اهل طآع که در نظم و نثر دسهی دایت و از عطیت یزید فی الخلی ما یشاء که در بعضی تتاسیر آن را آواز رم »

، بیهی چند از رسرو و ییرین تأویل کرده اند نصیآی تمام، چمن مجلس از اغیار رالی دید و مجالس را به زیمر اتحاد حالی یافت

(.376 :3112یمس قیس راز ، )« نظامی به لحنی رم و آواز دلش بررماند و با چند ظری آن را ضربی رتی می زد

باید )ها سجع را دارد ا قم است و به ندرت، یشل جناس و بیشهر یشی از یشل قافیه در رسرو و ییرین نظامی قافیه

تنمع قافیه در این منظممه باالست و عامل اصلی و الینتک این (. جناس، آهنگین تر از سجع است ممسیقایی، تمجه دایت از لحاظ

ها فعلی و طمالنی نیز در این منظممه کم قافیه. افزاید تنمع، قالش یعر آن یعنی مثنم است و این امر، بر ممسیقی منظممه می

. نمازد نیست و همین قمافی بیشهر گم را می

.اسهتاده کرده است( ان، ار، ا، ند)ییرین بیشهر از قافیه ها پرکاربرد و مشفمر فارسی مانند نظامی در رسرو و 2.3

3131بفار ( 34پیاپی)، 3هشهم، یمارهسال ،فنمن ادبی / 322

و یا « »، «ن»، «م«»ر»: حروف قافیه در این منظممه بیشهر از حروف نرم و روان و سایشی انهخاب یده است، حروفی مانند

:مثال« ا »، «ا»مصمت

ی بگشرررررررا رداونررررررردا در تمفیررررررر

نظررررررررامی را ره تحقیرررررررری بنمررررررررا

(3/324)

معرررررررانی را بررررررردو ده سرررررررربلند

بنررررد سررررعادت را برررردو کررررن نقرررر

(31/324)

سیاسررررت را ز مررررن گررررردد سررررزاوار

ایررررن سررررمگندهایی رررررمرد بسرررریار بررررر

(12/342)

برنررررررررده ره بیابرررررررران در بیابرررررررران

برررره کمهسررررهان ارمرررررن یررررد یرررررهابان

(37/311)

سرررریده یررررد پنفرررران و پیرررردا بسرررری پر

یررررد سررررر آن صررررمرت همیرررردا نمرررری

(43/361)

یمند، رصمصیهی است که ممجش کمال ممسیقی که کلمات دارا اعرابند و به مصمت رهم می این رصمصیت زبان عربی

یتیعی )امهداد دهد یمد رماننده هنگام تغنی و زمزمه، صدا را به راحهی این ویژگی ممجش می. یمد قافیه در یعر عربی می

زمانی که یک بیت به . یمند ها هسهند که ممجش نرمی کالم می ترین و رساترین واج ها روان زیرا مصمت( 316: 3171کدکنی،

پارساپمر،)گردد تر پخ تماند صدا را مهناسش با آهنگ یعر امهداد دهد و صمت به یشل نرم یمد، رماننده می مصمت رهم می

3121 :243.)

نیز به عنمان رو در قافیه « ک»و « پ» ،«ب» ،«گ» به ندرت از و« ت» ،«د» ها انتجار مثل صامت آهه در برری ممارد ازال

: مانند اسهتاده یده است؛

مرکررررز رررررراک ز پرگررررار زحررررل تررررا

هررررا افررررالک رمانررررد آفرررررین فرررررو

(42/347)

چررم مررن نقرر قلررم را درکشررم رنررگ

گمررررانی قلررررم در نقرررر ارژنرررر کشررررد

(4/311)

تیرررال پاللرررک چرررم برررر دریرررا زنرررد

بررره مررراهی گررراو گمیرررد کیررر حالرررک

(14/313)

هرررر آن صرررمرت کررره صرررمرتگر نگرررارد

نشررررران دارد ولررررریشن جررررران نررررردارد

(64/361)

لررش و دنرردان زان در سررنگ زد چنررگ

کررره دارد لعرررل و گرررمهر جرررا در سرررنگ

(21/311)

یررمع پرترراب برره وقررت رمیرردلی چررمن

دارد دیررررده پررررر آب رنررررده دهررررن پررررر

(317/347)

321/ غنا قافیه در رسرو و ییرین نظامی

ییرین نظامی، اسهتادة زیرکانه از التاظ قمافی به یشل یشی از انماع جناس ها در رسرو و یشی از دالیل ارزیمند قافیه. 2.2

: یمد است که در زیر به برری از انماع آن ایاره می

جناس تام . 2.2.3

رنررگحماصررل چررمن بررمد در آب چررمن

رنرررررگاو از آب و از همررررران رونررررری در

(42/371)

مهرررررزمرررررین از سرررررآزه نزههگررررراه آ

مآهرررررهرررررما از مشرررررک پرررررر ررررررالی ز

(31/366)

نررم برراده کرررد و لعررل پررر قرردح پررر

نرررم بررره رسررررو داد کررراین را نرررم کرررن

(43/333)

برررازچرررم حسررررت ررررمرد از پررررواز آن

زبرررراهمرررران برررراز آمررررد بررررر دسررررت او

(43/367)

نیز به معنا عیش و به معنا جانمر و« آهم»در بیت دوم، . به معنا جان و به معنی رونی و رمبی است« رنگ»در بیت اول،

پرندة راص یک بار به معنا « باز»بیت چفارم، در .نیز به معنا گماراست به معنا یربت و« نم »در بیت سمم، . نقص است

.دوباره است نا در مصراع دوم به مع آمده و

جناس مرکش. 2.2.2

پروانررره بینررری بررره یرررمع برررر بسررری

پرررروا نررره بینررری ز نررراز سرررم کرررس

(41/311)

زبرررراکمرررران کرررررد در آن آمرررراج کررررم

بررررراز طآلرررررککررررررد ز طآرررررل زهرررررره

(23/347)

عایی یعنی «بینی پروانه»: است یده تششیل جزء دو از دوم مصراع در و است کلمخ مترد اول، قافیه یک بیت اول مصراع در

هدف به را تیر از کنایه «کردن باز کمان» دوم، بیت اول مصراع در. بینی نمی رغآهی یعنی «بینی نه پروا»دوم، مصراع در و بینی می

.کند حرکت رمد یشار سمت به یشار باز آن، اثر در که طآلی نمارهن یعنی «کردن باز طآل»دوم، مصراع در و است زدن

جناس رط .2.2.1

ررررالیحریتررری جرررنس دیرررد و رانررره

حررررالیطآرررری پررررم از طآرررری بردایررررت

(13/362)

حرررررالیوز آنجرررررا رررررررت بربسرررررهند

ررررررالیهرررررا سرررررآزه را کردنرررررد ز گرررررل

(4/313)

جناس افزایشی. 2.2.4

د گرررررددعررررمزگررررال از دود رصررررم

گررررردد مسررررعمدکرررره مررررریخ از ذنررررش

(4/312)

3131بفار ( 34پیاپی)، 3هشهم، یمارهسال ،فنمن ادبی / 324

آبررری چشرررمه زان اگرررر مرررن ررررمردمی

کآررررررررابینآایسررررررررهی ز دل کررررررررردن

(4/371)

یعر نظامی از حیث تنمع تشرار قم و غنی است و زبان یعر و آمیخهه با صنعت تشرار است، گمیی تشرار رصیصخ .2.1

تشرار به طمر که در کنار تشرار واژه، چه به یشل همگمنی ناقص و چه به یشل همگمنی کامل،. زبانی در جمهر یعر اوست

تشرار واج به تنفایی در تقمیت یعر مؤثر است اما اگر تشرار در سطح کلمه باید، هم در .کنیم واج را نیز با بسامد باال مشاهده می

.متفمم و معنا بیت مؤثر است و هم در ممسیقی یعر

ژة قافیه در پایان مصراع هنرمند کرده نظامی گاهی با تشرار یک کلمه در بیت به زیآایی مهن افزوده و گاه با تشرار وا. 2.1.3

:است

گسرررررهاا گسرررررهااپرنرررررده مرغشررررران

یرررراا بررررر یرررراا یررررمایل بررررر یررررمایل

گررم برر گررم بره هرر گمیرره دو مرغرک

نرررم برررر نرررم زده برررر گرررل صرررال

(32/313 و 31)

قضررا عشرری اگررر چرره سرنآشررهه اسررت

اسرررت نآشرررتاو در نآشرررتمررررا ایرررن سر

(23/332)

هکررررررد کرررررافمررایررررر ز مشرررررک آ

ر ررررررمردهکرررررافم جفررررران کرررررافمرز

(21/362)

کیسررت اینجررا مررن و تررم جررز مررن و تررم»

حررررذر کررررردن نگررررمیی چیسررررت اینجررررا

(36/213)

یمد، هنر تشرار و رعایت قافیه و ردی ، ممسیقی یعر نظامی را به حد اعال رسانده گمنه که در دو بیت اریر مشاهده می همان

: یات زیر نیز چنین استدر اب. است

نررررررم راه یررررررااگررررررر در راه بینرررررری

را نرررمنمرررا ایرررن مررراه نرررم ه یرررابررره

(312/364)

لعرررل لعرررل و کمرررر و قآرررا لعرررل کلررره

لعرررلدر عرررلبینررری ل لعرررلررررر هرررم

(314/364)

ز واژگان قافیه را در دو مصراع است ولی یاعر برا زیآاتر کردن آهنگ کالم، واژگان قآل ا گاهی اگرچه بیت دارا قافیه.2.1.2

که در صمرت دوم، به آن ها حروف مشهرک باید دهد که یا عینا تشرار یمند و یا مانند واژگان قافیه، آرر آن ا قرار می به گمنه

.تمان یافت ها در یعر نظامی ممارد مهعدد می از این نممنه .گمیند بیت، ذوقافیهین می

: هسهندنممنخ ابیاتی که ذوقافیهین

کرررررردن گلرررررزار تمایرررررا گرررررل و

رررررمردن دلرررردار مرررری لعررررل از کرررر

(22/211)

چشررریدن حلرررما ولررری ترررش کررررده را

کشررررریدنا صرررررترهرررررا نیررررررزد سرررررال

321/ غنا قافیه در رسرو و ییرین نظامی

(322/211)

ریرر مشررن نمررک در رنررده کررین لررش را

بررری بشرررن بررره هرررر لترررظ مشرررن در صرررد

:است نممنخ ابیاتی که کلمخ قآل از قافیه در دو مصراع مشهرک

درآرم دسررررهیدویرررردم تررررا برررره تررررم

برررررآرم دسررررهیبرررره دسررررت آرم تررررم را

(322/211)

ه یررمیدچشررمعجررش بایررد کرره گررل را

رویرررد چشرررمهغلرررط گترررهم کررره گرررل برررر

(72/372)

سرررتت مررری آهسرررههگیرررا را زیرررر نعرررل

گترررررت مررررری آهسرررررههدر آن آهسرررررهگی

(17/371)

رترت از ایرن پرس ررماهم چه پندار کره

گتررت از ایررن پررس رررماهمبرره ترررک رررماب

(4/212)

چینرررری نقرررر برررررون آمررررد ز درج آن

بینررری نقررر یررردن را کررررده برررا ررررمد

(311/361)

داده سرررررریمابنرررررره مرررررراه آیینررررررخ

زاده سررررریماب چرررررم مررررراه نخشرررررش از

(41/371)

مرررری پفلررررم سررررگ قصرررراب را در

ررررمی پفلرررم جگرررر بایرررد ولیرررک از

(21/213)

ریرررزد پررراکچرررم دهقررران دانررره در گرررل

ریررررزد پرررراک ز گررررل گررررر دانرررره ریررررزد

(3/323)

کرررارم یرررمریدهبررره حشرررم آن کررره برررس

ه دارمیررررمریدچررررم زلرررر رررررمد دلرررری

(14/362)

سرررریاهی چشررررمهز چشرررم برررررده آن

مرررراهی چشررررمه در او غلطیررررد چررررمن در

(311/372)

کررررررده بیررررردانجیرز بیرررررد گربررررره

ررررررمردهبیررررردانجیر سریرررررش تخرررررم

(313/371)

:تمانند ترصیع و ممازنه ایجاد کنند اوج هنر نظامی آنجاست که همخ واژگان بیت با آرایخ سجع می .2.4

ز ده دیررمن کمنرررد ررررام ترررر برررمد

ز نرره قآضرره ررردنگ تررام تررر بررمد

(13/347 )

3131بفار ( 34پیاپی)، 3هشهم، یمارهسال ،فنمن ادبی / 326

برررر و برررازو چرررم بلرررمرین حصرررار

سررر و گیسررم چررم مشررشین نمبفررار

(34/363)

فلرررک را پارسرررایی برررر ترررم گرررردد

جفررران را پادیرررایی برررر ترررم گرررردد

(23/331)

ممسیقی یمد که به راطر مصمت پایانی آن معممال تأثیر زیاد در لحن قافیه و فیه گاه به صمرت صتت متعملی آورده میقا.2.1

:کالم یاعر دارد

کلیررررد از دسررررت بسررررهانآان فهرررراده

ز بسرررررهان نرررررار پسرررررهان برگشررررراده

(14/373)

هدلررری کررران نرررار یررریرین کرررار دیرررد

ز حسررررت گشرررهه چرررمن نرررار کتیرررده

(11/373)

برردان چشررمه کرره جررا مرراه گشررهه

عجررررش بررررین ک فهرررراب از راه گشررررهه

(16/373)

زمررین کررن کررمه رررمد را گرررم کرررده

سرررم ارمرررن زمرررین را نررررم کررررده

(11/371)

در آمررررد سرررررگرفهه سررررر گرفهرررره

عهررررابی سررررخت بررررا مررررن درگرفهرررره

(7/344)

: گاهی کلمخ قافیه با یشی از کلمات دارل بیت تضاد دارد.2.6

چررم برگتررت ایررن سررخن یرراپمر هشرریار

بیرردارعشرری گشررت و رتهررهفراغررت

(26/314)

سررازم رررارگفرری بررا گررلگفرری بررا

پرررس برررا کرررار سرررازم بآیرررنم کرررار و

(31/311)

نمیسررند بررد آمررد ایررن ار نیررکز مررن

بررره مرررزد مرررن گنررراه ررررمد نمیسرررند

(11/341)

ا قرردح یررش ررررت بنررددگفرری گتررت

بخنرردد یرریرینتررا تلررخ بگررر تررم

(44/333)

رديف در منظومة خسرو و شيرين. 3

وقمف طآع یاعر و بسطت او در سخن به بربسهن ردی رمب . بیشهر ایعار عجم مردف است» :حدائی السحر آمده است در

: 3123نصیرالدین طمسی، ) «ردی عیش قافیه را می پمیاند»هر چند به نظر علما علم قافیه . (21: 3162وطماط، ) «ظاهر یمد

مسئلخ پیمسهگی ردی و ممضمع و پیمسهگی قافیه و ردی از نظر سارهمان صمتی در بالغت سخت قابل دقت است ،(321

و در ( 316 :همان)« ی از یخصیت غزل استحقیقت ردی جزئ در»ها مثل غزل بعضی قالش در (.361: 3171یتیعی کدکنی، )

.(313 :همان)اند ممرد مثنم ، در مماضعی که یعر احهیاج به ممسیقی بیشهر دایهه باید از ردی بیشهر اسهتاده کرده

یعرها مردف، به یرطی که ردی به رمبی در ابیات نشسهه باید و فقط برا پر کردن جا یک واژه نیامده باید، ممسیقی

یمد و این تشرار در نظر رماننده ردی تشرار می کند زیرا پس از آمدن چند واژه، بیشهر را در ذهن رماننده ایجاد می

327/ غنا قافیه در رسرو و ییرین نظامی

ها طمالنی بر ممسیقی یعر رمد بیتزاید و کالم رمد را بیشهر با آوردن ردی و یا قافیه کمیدیاعر معممال می. بخ است لذت

. برد صمص اگر ردی با مصمت پایان پذیرد، آهنگ کالم را با نرمی به پایان میمطآمع طآع رماننده گرداند؛ به ر

درصد 72دارند که از این تعداد، حدود ( ا ها یک کلمه اکثرا ردی )درصد ابیات ردی 22در منظممخ رسرو و ییرین،

این امر . اند ارند و بقیه دارا ردی اسمیدرصد ردی اسمی است؛ یعنی اکثر ابیات ردی دار، ردی فعلی د 22ردی فعلی و

اند، از لحاظ نحم نیز نظم بیشهر دارند زیرا فعل در جا اصلی تر دهد ابیاتی که از لحاظ ردی دارا ممسیقی قم نشان می

یمد در واقع، زبان غنائی منظممه سآش یده است نظم و ترتیش منطقی جمالت رعایت. رمد یعنی انهفا جمله آمده است

.گیرد بررالف زبان حماسی که فعل اکثرا در ابهدا جمله قرار می

رماهد جنآخ عاطتی و یعر را تقمیت هنگامی که یاعر می .میزان آوردن ردی در ابیات مثنم بسهگی به مضممن یعر دارد

بیت از ابیات منظممخ 611سی حدود برر. گیرد تا ممسیقی یعر از این جفت غنی تر گردد کند، از ابیات مردف بیشهر بفره می

دهد از ردی در زیآا و لطی تر کردن کالم بسیار بفره برده یده ها مخهل داسهان نشان می بخ و مقایسخ ییرین رسرو و

ها غنائی و لطی منظممه است، که از زیآاترین بخ «سخنی چند در عشی»بخ به عنمان مثال، طآی جدول زیر، در .است

یتیع انگیخهن رسرو پیران را »ها قسمت. هاست قسمت سهتادة نظامی از ردی به رصمص ردی فعلی بیشهر از بقیخدرصد ا

.اند در مرتآخ بعد «نممدن یاپمر صمرت رسرو را بار سمم»و «پی پدر

در صد ردیف های فعلیتعداد ردیف های فعلی درصد ابیات مردفابیات مردفمجموع ابیاتموضوع ابیات

301137930سخنی چند در عشق 1

541222611آغاز داستان خسرو و شیرین 2

37513.5513.5عشرت خسرودرمرغزاروسیاست هرمز3

25832832شفیع انگیختن خسرو پیران را پیش پدر4

1915.2515به خواب دیدن خسرو نیای خویش انوشیروان5

10521202020حکایت کردن شاپور از شیرین و شبدیز6

42614.25414رفتن شاپور در ارمن به طلب شیرین7

40512.5312.5نمودن شاپور صورت خسرو را بار اول8

20420420نمودن شاپور صورت خسرو را بار دوم9

3811291129نمودن شاپور صورت خسرو را بار سوم10

13032252825پیداشدن شاپور11

8219231523گریختن شیرین از نزد مهین بانو به مداین12

14530212821دیدن خسرو شیرین را در چشمه سار13

3131بفار ( 34پیاپی)، 3هشهم، یمارهسال ،فنمن ادبی / 322

: دافزای ها فعلی گاه از یک کلمه هم فراتر می رود و به ممسیقی و زیآایی کالم می ردی

گر این بت، جان من برمد ، چره برمد

ور این اسش، آن مرن برمد ، چره برمد

(12/371)

جفانرردار از جفررران دوسررهر دایرررت

جفان چره برمد ز جران دوسرهر دایرت

(47/347)

جررررد بایرررم آنگررراهمرررن و عشرررقی م

بیاسرررایم چرررم متررررد بایرررم آنگررراه

(16/337)

یررگتت آیررد مرررا گررر یررار مررن نیسررت

دلررم چررمن برررد اگررر دلرردار مررن نیسررت

(21/372)

ينتناسب در منظومة خسرو و شير

یرط واژگان در یعر نیست قید و غنا قافیه است، ورود بی اعهال ارزیی واژگان و در یعر نظامی آنچه سآش ارز یعر و

از یک طرف برا هماهنگی با » .بلشه واژگان انهخابی نظامی، همگی در پی غنا بخشیدن به بار ارزیی سارهار تألیتی مهن هسهند

یمد و از طرف دیگر برا ایجاد بعضی صنایع ه ممجد نمعی ممسیقی درونی در یعر میسایر کلمات و ایجاد تناسش صمتی ک

پمر ) «یمد بدیعی از قآیل طآا و تضاد و مراعات النظیر که باعث ارتآاط کلمات و تناسش لتظی و معنم آنفا با یشدیگر می

.(131-136 :3123نامداریان،

رمد به جنآخ تخیلی و عاطتی یعر یار می رساند، نشهه ا است که فرمالیست ها این که بار ممسیقایی واژه در وجه تألیتی»

طآیعی است انهخاب یک واژه از میان مهرادفات کار دیمار است اما این انهخاب زمانی مثمر ثمر واقع می . به رمبی دریافهه اند

کلمه ممشن است حاو (. 371: 3122ه جمنقانی، آقاحسینی و آلگمن)« یمد که با تناسآات آوایی دیگر دمخمر و دمساز باید

باید که یاعر یا نمیسنده با احاطه و تسلط بر این کارکردها، در القاء و ... معنم ، تلتیقی و ها تصمیر ، ممسیقایی، برری ارز

غیر رماندنی نزد وهایی به پرداز آثار ضعی درک چنین ضابطه عدم آینایی و .ممثرتر جلمه دادن پیام یعر ممفی رماهد ید

ها را ترین آن یمد که مفم کار منجر رماهد ید؛ این از آنجاست که اسهعداد ینارت کلمه از اممر مهعدد نایی می یاعران تازه

حقیقی کلمه، ینارت راصیت اصمات، پربار ذهن از نظر دایرة متاهیم مجاز و ترکیش و تمجه به یشل و تمان در دقت و می

(.132: 3123پمر نامداریان، )یعمر و همییار یاعر رالصه کرد قریحه و ها فرهنگی و نیز ذو و نهلغات، وسعت زمی

323/ غنا قافیه در رسرو و ییرین نظامی

یمد و حهی کلمخ قافیه نیز جزئی از این تناسآات است، نشانگر اوج هنر ییرین پیدا می تناسش زیاد که در اکثر ابیات رسرو و

آورد که دارا آرایه هایی را در یک بیت می جمیشی واژه یاعر نظامی در تنظیم ابیات است؛ و به صمرت لطی و

: مثال .النظیر یا تناسش است مراعات

را دسررررت اقآررررال برگشرررراد سررررعادت

پیمسررررت زهرررررهدر مشررررهر قررررران

(21/332)

برره نخجیررر یرریرینم کرره یرریرم مررن آن

زنجیرررربرنفررراد از زلررر گرررردن بررره

(11/332)

اسررت سررنگ کآررمداز پررملی اگررر رررمد

اسرت رود است پرل زان سرم آب چم بی

(33/213)

در دسررت جررامنرررگس و سرراقیسررمن

مسرررت سررررا گرررل و رمرررار بنتشررره در

(2/331)

یا قران در آدمی اقآال یا سعادت قدما باور طآی وجمد دارد زیرا تناسش مشهر و زهره قرآن، اقآال، سعادت، بین اول، بیت در

پل، بین تناسش سمم، بیت در. تناسش وجمد دارد زنجیر گردن و نخجیر، ییر، بین دوم، بیت در. است زهره در مشهر پیمسهن

بار و مست رمار و جام، ساقی، بین تناسش بار یک. یمد می دیده تناسش ممرد دو چفارم، بیت در است و رود آب و کآمد، سنگ

انهظار ینیدن ادامخ بیت بعد را در بررالف قالش غزل و قصیده که قافیه باید ایهیا و. گل سرا بنتشه و نرگس، دیگر، بین

جداگانه دارد، نظامی تمانسهه ا مسهقل و اس قالش آن، هر بیت قافیهاس ییرین که بر مخاطش پدید آورد، در منظممخ رسرو و

مسهقل درآید و از نظر معنایی ا ابیات رمد را بیان کند که هر بیت به عنمان یک جملخ کامل و است با نفایت هنرمند به گمنه

ییرین حالی است که منظممخ رسرو و ریمد؛ این د المعانی در این داسهان دیده می لذا به ندرت ابیات ممقمف کامل باید و

حلقخ اتصال به ادامخ یده و هر قسمت به نمعی ادامخ قسمت قآل از رمد و ها مخهل بیان داسهانی طمالنی است که در بخ

. رسرو و ییرین است ها محشم و اساسی در بیان ماجرا عایقانخ ماجراست اما تمام ابیات، زنجیره

:المعانی مثال برا ابیات ممقمف

سررخن پیمررا فرهنگرری چنررین گتررت

برره وقررت آن کرره درهررا در سررتت

کرره زیررر دامررن ایررن دیررر غررار اسررت

درو سررنگی سرریه گررمیی سررمار اسررت

(26/316و 27)

یمد و ا رسیدن یش یا روز دیده میتمصیتاتی چمن فر ها آغازین داسهان و المعانی، در بخ معممال این گمنه ابیات ممقمف

.ها زیاد نیست تعداد آن

ویژه دو اثر مشفمر غنائی لیلی و مجنمن و رسرو و ییرین، بسیار از یاعران در صدد برآمدند پس از سروده یدن رمسه به

ید از منظممخ رسرو و ییرین، امیر ترین این مقلدان، به رصمص در تقل یشی از ممفی. هایی پدید آورند به تقلید از این آثار منظممه

یشی از دالیل ارهالف .رسرو دهلم است ولی با این حال بین یعر نظامی و یعر او و تأثیر در رمانندگانشان تتاوت بسیار است

در بیان و دهد آن ابیات امیر رسرو که ها نشان می بررسی در میزان تأثیرگذار بر رمانندگان، غنا قافیه در یعر نظامی است زیرا

به عنمان . تا حدود در تقلید ممفی تر بمده است، در رماننده تأثیر بیشهر دارد تر و لتظ و معنی و قافیه به ابیات نظامی نزدیک

: یمد نممنه چند بیت از تشابفات کار امیررسرو و نظامی آورده می

: نظامی

3131بفار ( 34پیاپی)، 3هشهم، یمارهسال ،فنمن ادبی / 311

ازو یافررت نررامبرره نررام آن کرره هسررهی

ازو یافررت آرام زمررین فلررک جنررآ

3/324)

: امیررسرو دهلم

داد زنرردگیبرره نررام آن کرره جرران را

داد پاینررردگی طآیعرررت را بررره جررران

(32/2: 3162رسرو دهلم ، )

و «نرام »ولی انهخاب دو واژة من و یشل تا حدود زیاد از نظامی پیرو کرده استبا این که در اینجا امیررسرو از لحاظ مضم

اول مصراع اول و ایجاد آرایخ جناس تام بین آن دو در مصرراع در« نام»نظامی و همچنین تشرار واژة به عنمان قافیه در یعر «آرام»

و «هسهی، فلرک و زمرین »ها ست و رعایت تناسش در واژها «یفرت و آوازه»دومی به معنا و «اسم و نشان»که اولی به معنا

و قافیرخ آن ترر ، مجممعخ زیآایی آفریده که سآش یده است یعر نظامی بسیار هنرمندانه«جنآ و آرام»و «فلک و زمین»بین تضاد

: یا در این ابیات. زیآاتر به نظر برسد

:نظامی

را سریررهی ررردایا چررمن گررل مررا

مرررا نمیرررهی ا برررر وثیقرررت نامررره

(3/322)

:امیررسرو دهلم

رررردایا چرررمن بررره منشرررمر الفررری

قسرررم کررررد سرررپید و سررریاهی

ز بررراران عنایرررت گرررل سریرررهی

برررررات مردمرررری بررررر و نآشررررهی

(14/1و 11/1: 3162رسرو دهلم ، )

را به کار برده « برات»نامه اده از مهرادف کلمات ممفی بمده و به جا وثیقتبا این که امیررسرو در اوج تقلید است، تنفا در اسهت

اوال در یک بیت معنا را بیان کرده است و امیررسرو در دو بیت؛ ثانیا با وجمد قافیخ مشهرک هنر نظامی در این است که است اما

( نمیهی، سریهی) قافیه قآل از کلمات «ما»و « را»لمخ آوردن دو ک در کل بیت و( آ) نظامی با تشرار مصمت بلند در هر دو مهن،

.ها غنا بخشیدن به قافیه است مزدوج در یعر یشی از راه زیرا آوردن قافیه غنا قافیه در یعر رمد را بیشهر کرده است

:نظامی

هررا کرره دار تررم بررا چنرردان عنایررت

ضرررعیتان را کجرررا ضرررایع گرررذار ؟

(4/322 )

:امیررسرو

هررا نماسرراز تررم بررا چنرردین کرررم

ز متلرررس کررری سرررهانی داده را بررراز؟

(13/6: 3162رسرو دهلم ، )

در «ار»مانند ا سایشی است زیرا حروفی یمد قافیخ یعر نظامی، نرم و قافیه بیت امیررسرو، قافیه گمنه که مالحظه می همان

.آید جزء حروف سایشی به یمار می «ز»حرف و زبانشناسی جزء حروف نرمند

غنی تر و و مهنی با نظامی همپایی کند، یعر آن جا که امیررسرو تمانسهه عالوه بر معنا و متفمم، در رو قافیه و واژگان درون

:به رصمص در بخ دعاها و مناجات ها قم تر یده است،

:نظامی

به فعرل مرن مشرن برا فعرل مرن کرار کرن فضرلی مررا یرار به فضرل ررمی

313/ غنا قافیه در رسرو و ییرین نظامی

(12/323)

:امیررسرو

برره هررر فعلررم کرره گردانرری سررزاوار

رضا ررمی کرن برا فعرل مرن یرار

(63/6: 3162رسرو دهلم ، )

:نظامی

فررریو ررررمی ده نرررمر چرررراغم راز

رسرررم را ز آسررهان رررمد مشررن دو

(13/323)

:امیررسرو

چنررران ده مرررردم چشرررم مررررا نرررمر

گرراه از مردمرری دور کرره نآررمد هرری

( 62/7: 3162رسرو دهلم ، )

:گاهی نیز امیررسرو از لحاظ معنی و صمرت و لتظ و قافیه کامال راه تقلید را سپرده است :نظامی

یرررن ره کررر عمرررار ا عقیرررده م را در

کرررره هسررررت آن راه راه رسررررهگار

(21/322)

:امیررسرو

امیررردم را بررره جرررایی کررر عمرررار

کرررره بایررررد پیشررررگاه رسررررهگار

(1/3: 3162رسرو دهلم ، )

یمد؛ یابد، باز هم تقلید در قافیه دیده می رو بر یعر نظامی برتر میدر ممارد نادر مانند بخ معراجنامه که گاه سخن امیررس

ها با کلمخ قافیه سآش به عنمان مثال در بیت زیر در نعت نآی اکرم، دقت امیررسرو در انهخاب واژگان و تناسش آوایی و معنایی آن

: یده است کالم و زیآاتر به نظر برسد

:نظامی

بررره رنرررح و راحررره در کرررمه و غرررار

حررررم مرررار و محررررم سمسرررمار

(23/311)

:امیررسرو

یررررده بررررر عنشآررررمتی سررررم غررررار

یررشار مگررس گیررر یررده عنقررا

(31/3: 3162رسرو دهلم ، )

رمرد که به چشم می( آرایی در کلمات عنشآمت، عنقا و غار و همچنین واج تناسش بین عنشآمت و مگس، تضاد بین عنقا و مگس

.عنشآمت بر در غار در داسهان هجرت پیامآر تلمیح دارد به داسهان غار و تنیده یدن تار

نتيجه

ایی ه که در آن تنمع قافیه بسیار است ولی نظامی در کمال هنرمند تمانسهه است به سراغ قافیه با آن که قالش مثنم قالآی است

ها پر تشرار جایگزین کردن قافیه حهی در انهخاب و و . ها حتظ یمد برود که هم کالم او را زیآاتر کند و هم طراوت قافیه

و .ها احساس لذت را از رمانندة رمد گرفهه باید نزدیک به هم قافیه نفایت دقت را دایهه است تا مآادا با تشرار بی از حد و

ها برد که به نرم و روانی مهن کمک کند؛ چنان که قافیه ا به کار می اصمات، لغات را بیشهر به گمنه با آگاهی کامل به راصیت

3131بفار ( 34پیاپی)، 3هشهم، یمارهسال ،فنمن ادبی / 312

ها عاطتی تر، در بخ (ا )و ( آ)هایی مانند از مصمت را با نفایت دقت، بیشهر از حروفی انهخاب کرده است که نرم و روانند و

تشرار، النظیر، تضاد، معنم بدیع مانند تناسش یا مراعات ها لتظی و ا کاربرد آرایهارز قافیخ او گاه ب .اسهتاده کرده است بیشهر

رماهد ید که ... ها تصمیر ، ممسیقایی، معنم و یمد زیرا در این حالت، کلمخ قافیه دارا ارز سجع و جناس بیشهر می

ها عاطتی رسرو و عاملی در غنی تر کردن بخ نظامی از ردی نیز به عنمان. سآش مؤثرتر جلمه دادن پیام یعر رماهد ید

قیاس با آثار مقلدان او از ها نظامی هنگامی بیشهر روین رماهد ید که کار او را در این تمانمند .ییرین اسهتاده کرده است

.واژگان کالم بسنجیم ها یعر و نظر قافیه و ردی

منابع

.363-321: 361 جسهارها ادبی،، «هالخ ارزیی واژگان». (3122)آقاحسینی، حسین؛ آلگمنه جمنقانی، مسعمد .3

ادبیات ها زبان و پژوه ، «بررسی ممسیقی یعر رودکی» .(3122)ررررررررررررررررررررررر؛ احمد ، اسراء السادات .2 .33-14: 2 علمم انسانی دانشگاه اصتفان، فارسی، دانششدة ادبیات و

.نشر جامی: تفران ،1چ ،ها نقد ادبی رو مآانی و (. 3121)امامی، نصراهلل .1

انهشارات : ، تفرانغنائی با تشیه بر رسرو وییرین و اسشندرنامخ نظامی مقایسخ زبان حماسی و(. 3121)پارساپمر، زهرا .4

.دانشگاه تفران

.نگاه: تفران ،(تأملی در یعر احمد یاملم)مه ستر در(. 3123) تقی پمر نامداریان، .1

.61-71: 11 نامخ فرهنگسهان،، «قافیه از نظرگاه ممسیقایی با تمجه به قافیه در یعر حافظ» .(3121)دادجم، دره .6

.یقایی: ، تصحیح امیر احمد ایرفی، تفرانییرین و رسرو(. 3162) دهلم رسرو .7

. 313-334: 24، نامخ فرهنگسهان، «پژوه در فن قافیخ یعر فارسی»(. 3121)زیپملی، ریشاردو .2

.آگاه: تفران ممسیقی یعر،(. 3171)محمدرضا نی،یتیعی کدک .3

. انهشارات دانشگاه تفران: ، تصحیح محمد قزوینی، تفرانالمعجم فی معاییر ایعار العجم(. 3112)راز یمس قیس .31

فصلنامخ ، «صمرت و سارت یعر رسرو و ییرین نظامی» (.3122)طغیانی، اسحا ؛ آلگمنه جمنقانی، مسعمد .33 .317-322: 24 ،6ال س ،ها ادبی پژوه

.میراث مشهمب :تفران تصحیح محمد فشارکی، ،معیار االیعار(. 3123)نصیرالدین طمسی، محمد .32

.43-41: 2 ،حافظ ،«حافظ و قماعد ردی و قافیه» (.3122)کامران، مایاء اهلل .31

.361-371: 4-1 ،23دوره ،ارمغان ،«یعر چیست؟ یاعر کیست؟» (.3113)کی من ، کیممرث .34

-انهشارات نگاه: ، تفران2، تصحیح وحید دسهگرد ، چ3کلیات نظامی گنجم ، ج(. 3176)نظامی، الیاس بن یمس .31

.انهشارات علم

.61-72: 1، مطالعات عرفانی، «قافیه اندیشی ممالنا» ،(3121)، مفد نمریان .36

کهابخانخ طفمر : قآال آیهیانی، تفران، تصحیح عآاس احدائی السحر فی دقایی الشعر (.3162)رییدالدین محمد وطماط، .37

.و کهابخانخ سنایی

های طاهره صفارزاده محور از منظر آثار و دیدگاهفرمالیسم و شعر اندیشه

بهنام رستمی جونقانی ،غالمحسين شريفی ولدانی

دهیچک

. استوار است های طاهره صفارزاده آثار و ديدگاهادبی با تکيه بر متوندر تحليل ادبی فرماليسم جنبشاين پژوهش بر نقد

در ابتدای فعاليت ، آغاز شد شکلوفسکی ويکتور نوشتۀ «ها واژه رستاخيز» ۀانتشار مقال با. م9191سال دراين جنبش که

تأکيد متون ادبی لزوم تحليل علمیبر ادبی، های سنتی و سمبوليستی در بررسی آثار معايب نقد طريق بازنمايی خود، از

ترين فصل مشترک را با ، مهم«زبان»گيری از که از نظر بهره« زبانشناسی»دانش ی ها با استفاده از يافته ها فرماليست .کرد

کردندو عينی مختلفی را برای تحليل متون ادبی ارائه های علمی را کشف و ابزار« ادبيت»ادبيات داشت، بسياری از رموز

های تحليل رسد که ابزار اين حال، به نظر می با. داشت را در پین آثار ادبی تقبال بسياری از مؤلفان و منتقداکه اس

هايی مواجه ، با نارسايی«محورمعنا»تحليل آثار گيرند و در را در بر می« محورزبان»ادبيات، عمدتا آثار ادبی فرماليستی در

از -ای طاهره صفارزادهه ، از طريق نگاه تحليلی به آثار و ديدگاهها برخی از اين نارسايی به بررسیدر اين نوشتار . هستند

کوشيم همچنين می. پردازيم می -نظر در شعر معاصر های انديشمند و صاحب و از چهره «گرا مفهوم»ترين شاعران شاخص

و در پايان الگويی های فرماليستی نمايان کنيم، ابزارها و انداز انديشه را از چشم« گرا مفهوم»ه از اين طريق، جايگاه شعر ک

.های موجود را نداشته باشد های شيوه مکان، کاستیاال نماييم که حتی ی تحليل اين آثار پيشنهاد مناسب برا

، صفارزادهگرا فرماليسم، زبان ادبی، شعر مفهوم :ها واژهکلید

مقدمه

1فرمالیسم/ گراییشکل/ گراییصورت -1-1

اين مقاله، سرآغاز انتشار. منتشر شد م ويکتور شکلوفسکیو به قل .م9191ای است که در سال عنوان مقاله ها يز واژهرستاخ

اين جنبش در مدت کوتاه عمر خود، عالوه بر اينکه توانست به عنوان يک . شهرت يافت« فرماليسم»جنبشی ادبی گرديد که به

( ول مکاتباتؤمس) ، اصفهان، ايراناصفهان دانشگاه ،ادبيات فارسیزبان و استاديار گروه gsharifi22@yahoo.com

اصفهان، ايران دانشگاه اصفهان ،ادبيات فارسیزبان و دانشجوی کارشناسی ارشد ، bm_rostami@yahoo.com

1 95/99/9: تاريخ پذيرش 1 6/5/9: تاريخ وصولCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as

they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially. 1Formalism

2Resurrection of the words

3Victor Cheklovsky

(پژوهشی -علمی)فنون ادبی

918- 9، ص15 9بهار ( 91پياپی)، 9، شمارهمشتهسال

بهار( 91پياپی)، 9م، شمارهتشهفنون ادبی، سال

اين تأثير و نفوذ . ر قرار دادهايی نظير پيرنگ داستان، و بوطيقای سينما را نيز تحت تأثي مکتب مستقل نقد ادبی مطرح شود، حوزه

های هواداران آن هنوز هم به حدی گسترش يافت که امروزه پس از يکصد سالی که از ظهور فرماليسم گذشته است، آرا و نظريه

.ويژه بر نقد ادبی، سايه افکنده است هها و مکاتب هنری، ب بر بسياری از نظريه

. گرفت صورت می« های زبان شعری انجمن پژوهش»و « شناسی مسکو زبان»و انجمن ها، در د های فرماليست نخستين فعاليت

استوار کنند، کوشيدند تا مطالعۀ ادبيات را بر مبنايی علمی پژوهشی می ۀتاريخ نگاران اين دوحلق شناسان و در اين جلسات، زبان

کردند که هنر، وجودی زيبايی شناختی است که تأکيد میآنان بر اين نکته . را سست کنند« است هنر بازتاب واقعيت » :نظريۀو

برای های علمی بنابراين، تالش خود را بر اين نکته متمرکز کردند که با تعريف ابزار. کند قوانين درونی خود عمل میيۀ برپا

را از زبان عادی و آن يزبه دست آورند، و وجوه تما« زبان ادبی»های تحليل متون ادبی، رموز ادبيت متن را از طريق مؤلفه

ترين ابزار مورد نظر خود، متوجه اساسی های علمی شناسان و منتقدان ادبی برای رسيدن به ابزار زبان اين. متعارف مشخص کنند

يافته یتی علمهای خود، هوي شناسی که به دليل قطعيت نسبی يافته های زبان شدند و کوشيدند که از دستاورد« زبان»ادبيات، يعنی

آميز بود که به تدريج موفقيت ای ه های ادبی، به انداز و جالب آنکه قابليت تعميم اين دستاوردها به حوزه بود، استفاده کنند،

کلی از اين جنبش که در يک توصيف آن سانهای ادبی تبديل شد؛ شناسی، به تنها مبنای ابزارسازی برای تحليل های زبان يافته

(.6: 69 9ايگلتون،) «شناسی در ادبيات بود فرماليسم، اساسا کاربرد زبان»: تتوان گف می

ها، هويت مستقلی برای متن ادبی قائل شوند های ادبی موجب شد که فرماليست های گوناگون برای تحليل دست يابی به ابزار

ها و که اساس تحليل... تاريخی، سياسی، اجتماعی وزندگی شخصی مؤلف، عوامل روانی، : و ادبيات را از ارجاعات بيرونی مانند

حوادث زبانی بپردازند؛ به همين ايۀ های منتقدان سنتی و سمبو ليستی بود، خارج کنند و صرفا به بررسی اين متون، بر پ تفسير

از 9مآخن باو ريسبو. معروف شدند« فرماليست»عنوان آزاردهنده و تحقير آميز با جهت بود که آنان از سوی مخالفين خود

هندۀدمعترضان برچسب مبهم و آزار»: يسدنو ديگر همتای فرماليست خود، می های مشهور، به نقل از ياکوبسن فرماليست

(9).(91: 85 9تودوروف،)« محکوم کنند کارکردشاعرانۀ زبان را بشدت ينۀزم فرماليسم را رواج دادند تا هر گونه تحليل در

يی اجتماعی دولت شوروی، گرا های فرهنگی مبتنی با واقع ها بر استقالل زبان ادبی که با ديدگاه رماليستاصرار بيش از حد ف

. مارکسيستی خود قرار گيرندهای نخستين، مورد هجوم شديد منتقدان يان، از همان سالگرا در تضاد بود؛ باعث شد که صورت

های مشهور، مجبور به خاموشی، تغيير روش، يا مهاجرت و فرماليست م شد،فرماليسم رسما مردود اعال. م8 91تا اينکه در سال

.(ذيل صورتگرايی روسی/ 81 9مکاريک،.)شدند

های آنان به عمل ها از سوی حکومت وقت شوروی، و نيز تمام انتقاداتی که از باور به هر روی، با وجود سرکوب فرماليست

و امروزه تمام عقايد منتقدان و . در قرن بيستم است حادثۀ ادبیوسی بزرگترين فرماليسم ر»: آمد، واقعيت آن است که

ای پرورش ما وجود نظريه» و (911: 88 9شميسا،) «هاست شناسان به نحوی مأخوذ از آرا و عقايد فرماليست شناسان و سبک زبان

.(95: 85 9تودوروف، ) «ها هستيم بيات را مديون فرماليستيافته در باب اد

طاهره صفارزاده -1-2

کودک »شعری به نام ، با انتشار پرداز، محقق، مترجم و استاد دانشگاه ، شاعر، نويسنده، نظريه(ش.ه95 9-81 9) طاهره صفارزاده

ها سر زبان را بر خودنام ،پرداخت های آنان می باریبندو و بی ،آن روز ايران که در آن به وضعيت زنان متجمل و غربزده« قرن

.انداخت

1 B. Eichen Baum

2 Jakobson

ههای طاهره صفارزاد فرماليسم و شعر انديشه محور از منظر آثار و ديدگاه

بود تا ذهن جويای او، عالوه بر فرصت مغتنمیهايی چون انگليس و آمريکا به منظور ادامه تحصيل، سفر شاعر به کشور

ها، گيری از اين تجربه ادبی غرب نيز آشنا شود و با بهرهها و تجربيات تجربيات و مطالعات خود در شعر فارسی، با نظريه

شعر، و ارائۀ تعاريف و نظريات جديدی که خأل آن را در زبان بر محور رسيدن به زبانی مستقل در های شعری خود را فعاليت

، «سد و بازوان»، «طنين در دلتا»های گوناگونی مانند مجموعه ها، انتشار حاصل اين تالش. فارسی احساس کرده بود، متمر کز کند

های متفاوتی از شعر معاصر که هر کدام به نوبۀ خود تجربهاست « ديدار صبح»و « مردان منحنی»، «بيعت با بيداری»، «سفر پنجم»

. شود محسوب می

پیشینۀ تحقیق - 1-3

های فرماليستی، پژوهشگران های مبتنی بر نگرش تحليل ادبی از طريق يک متن« ادبيت»امروزه جذابيت استخراج بخشی از رموز

ها در ادبيات ما نيز آنچنان اين پژوهش ۀدامن. ادبی بپردازند اين رويکرد، به بررسی آثار است که با بسياری را بر آن داشته

( سرشک. م) و شفيعی کدکنی( اميد. م) چون اخوان ثالثتا شاعران معاصر ... است که از آثار موالنا و سعدی و حافظ و گسترده

.است را در برگرفته

اند، کاربرد آنها در تحليل پيش بينی شده« زبان محور»های فرماليستی برای شعرهای با وجود اين، از آنجايی که ابزار

.منتهی می شود های اين گروه از آثار ، به ناديده گرفتن برخی از ارزش«گرا مفهوم»آثارشاعران

، به -بيات معاصر ايرانيی در ادگرا به عنوان شاخصی از مفهوم -های طاهرۀ صفارزاده بررسی شعر و ديدگاهپژوهش حاضر، با

های ادبی اين نوع و از سويی ديگر، کاستی. های فرماليستی در تحليل اين دسته از آثار می پردازد شناسی استفاده از ابزار آسيب

.دهد مورد بررسی قرار می آثار را از ديدگاه فرماليستی

ها های فرمالیست ترین آرا ونظریه مهم -2

شکل / مفهوم فرم -2-1

يابد، بررسی گردد و شناخته ها می تا سخن، بايد در پيوندی که با ساير نکته هرنکتۀ ادبی از واژه»: معتقد بودند کهها، فرماليست

برای بررسی يک ژانر سوسور، بر اين باور بودند که« همزمانی»آنان همچنين با توجه به پژوهش ( 51: 81 9احمدی، ) «شود

متون ها ازفرم، از همين دو پيشنهادی که برای تحليل برداشت فرماليست. با نظام ادبی بررسی شودهای آن ادبی، بايد مناسبت

کند است که هر عنصر با عناصر ديگر پيدا می ارتباطیدر نظر آنان، « فرم»بنابراين مفهوم (. همانجا) شود دهند، آشکار می ادبی می

. آيدبه وجود تا به دنبال آن ساختاری منسجم و يکپارچه

ها و صور خيال، وزن عروضی، قافيه، رديف، نحو، هجاها، صامت: مانند پايۀ چنين تعريفی از فرم، همۀ اجزای يک متنبر

، فنون داستان ... ويژه ابهام، استخدام، ايهام، تناسب و تضاد، تلميح وهها، آهنگ قرائت شعر يا داستان، صنايع بديعی ب مصوت

.( 1: 81 9شايگان فر،)شوند شکل محسوب می جزء... ، زاويۀ ديد ونويسی، نوع ادبی، پالت

پذيرد و های ادبی نمی طاهره صفارزاده، اين تلقی از شکل و فرم را به عنوان غايت نهايی برای شعر، و الگويی برای تحليل

گاه که از هنرمندی با عنوان آن»: گويد میاو . معتقداست که يک چنين برداشت مکانيکی از اثر ادبی، با روح ادبيات سازگار نيست

اسکلت خواهد ثابت کند که فرماليست کسی است که می... شود، به پوچی کار او اشاره شده است ياد می گرا فرماليست يا شکل

و اسکلت فرم مطلق است و در جدايی از رگ . اين تصور پوچ است انسان در اطاق تشريح و انسان زندۀ متحرک يکی است و

توان آن را انسان زنده خواند، فقط در پيوستن و ارتباط با آن روح که نمی اما چيزی ايستا و بی. چيزی هست پی و مغز

( ).( 9: مردان منحنی)« شود هاست که شکل بيان، عامل و ظرف حرکت در زندگی و به طرف زندگی می «درونمايه»

بهار( 91پياپی)، 9م، شمارهتشهفنون ادبی، سال

او برای آن حرفی است کهمورد نظر شاعر است، و ارزش آن در بهتر گفتن ، چگونگی بيان محتوای«فرم»از نظر صفارزاده

دانند و مقصود آنها می «شيوۀ بيان مفاهيم»ها آن را همان چيزی است که فرماليستاين تعريف از فرم تقريبا معادل . گفتن دارد

ای ها به گونه ها و فرهنگ ست که در همۀ زباناعشق، مرگ، راستی، عدالت : اين است که ادبيات سرشار از مفاهيم مشترکی مانند

ای، شويم، به اين علت است که شاعران هر دوره پرداخته شده است و اگر ما از تکرار اين مضامين دلزده و ملول نمی ها بدان

.گيرند ها میکنند و زشتی تکرار را از آن مضامين تکراری گذشته را به شکل متفاوتی ارائه می

اين شاعر فراوانی در آثار ، شواهد«فرم»ها به مسئلۀ فرماليستته نگذاريم که با وجود مخالفت صفارزاده با نوع نگاه البته ناگف

و اين از آن جهت است که او نيز در شعر، . است شکل گرفته در مفهوم فرماليستی آن« فرم»ايۀ خورد که شعر او بر پ به چشم می

عمدۀ تفاوت . عناصر جمله بايد به سوی آن کليت واحد حرکت کنند عتقاد دارد که تمامیوجود نوعی کليت و انداموارگی ا به

وجود دارد « معنا»و « محتوا»ای است که در ديدگاه صفارزاده برای ها، در نقش برجسته مورد نظر فرماليست« فرم»با « کليت»اين

. است اما در ديد گاه فرماليستی، اين نقش به فرم، داده شده

شويم که تنها بر ارتباط صوری عناصر متن استوار نيست، بلکه روابط ترتيب، ما در شعر صفارزاده با کليتی روبرو می اين به

البته شايان ذکر است که اين روابط معنايی، گسترده تر از عناصری مانند تشبيه، . نيز در به وجود آوردن آن مؤثر است« معنايی»

ستفاده از عناصر زبانی است که مورد نظر صورتگرايان است؛ به اين ترتيب که در اين شيوه، شاعر به جای ا استعاره و امثال آن

کند که از نظر او چيزی فراتر از آن است که در بحث تداعی معنی استفاده می« تداعی معانی»بندی شعر، از نوعی برای مفصل

.شود مطرح می

است که « خاطره»افتد، تداعی بر اساس ای به ياد دوران کودکی خود می ی با ديدن پسر بچهاست اينکه پيرمرد صفارزاده معتقد

او تداعی مورد نظر . کند را پيشنهاد می« دريافت»و به جای آن، تداعی از طريق . شود از اصول ابتدايی تداعی معنی محسوب می

. هاست دترين دريافتنامد که به زعم او عامل ارتباط بعي می« های ذهنی پرواز»خود را

در « نااميدی»زند که يافتن وجه شبه مثال می طنين در دلتا های خود را از مجموعۀ او برای روشن شدن مطلب، يکی از تصوير

:های ذهنی ميسر است آن، بر اساس مشابهتی است که با پرواز

/ رفت پرون را بکشد می/ روزر مثل مردی که ه/ رسيم به انتها نمی/ های نيويورک هرگز در اتوبوس

( ).(95: طنين در دلتا) صفی پيش از او ايستاده بود اما

مجموعۀ در « سفر اول»توان در شعر بلند های استفاده از شگرد تداعی معانی در شعر صفارزاده را می يکی از بهترين نمونه

هاست که به یای از تداع شعر، مجموعه اين. رود ز به شمار میهای او ني ترين شعر مشاهده کرد که يکی از برجستهسفر پنجم

آيد، دايرۀ دوم ست که در هند برای شاعر پيش میا هايی کنند؛ دايرۀ اول ماجرا تويی در شعر جلوه پيدا میدرهای تو صورت دايره

. است« های ذهنی پرواز»ارتباط آنها شود که عامل هايی در آمريکا را شامل می وقايعی در وطن خويش است، و دايرۀ سوم رويداد

(1).سازد اين دواير در مجموع، ساختمان نهايی شعر سفر اول را می

لفظ و محتوا 2-2

ادبی، و ازآن نظران اره در ميان صاحباست که همو دراز دامنی، يکی از مباحث ديرين و «لفظ/ شکل»و « معنی/ محتوا»تقابل

، و گروهی ديگر، آن را اند شمرده« محتوا»را برتر از « لفظ»در اين مباحث، گروهی . است بودهمطرح اسالمی علمای بالغتجمله

سنتی، بی آنکه به برتری نهايی يکی اين تقابل (5)اند يکسانی قائل شده برخی نيز برای هر دو ارزش. اند دانسته« محتوا»از تابعی

. های روسی شد آنها مورد توافق قرار بگيرد، وارد مباحث ادبی فرماليستاز اين دو گروه، بر ديگری بيانجامد، يا ارزش مساوی

از اساس موضوعيت « معنا»و « صورت»ها از اين بحث ارائه دادند آن بود که در واقع چنين تقابلی بين ای که فرماليست نتيجه

«آيد ست که از طريق صورت به دست میمحتوا همان چيزی ا. وجود ندارد« صورت/محتوا»اصال چيزی به نام »چرا که . ندارد

ههای طاهره صفارزاد فرماليسم و شعر انديشه محور از منظر آثار و ديدگاه

ادبی تنها ، و تأکيد بر اين نکته که يک اثر«لفظ»و « محتوا»ناپذيری اعتقاد به تفکيک با ها، فرماليست(. 1: 19 9شفيعی کدکنی،)

ر، عالوه بر پايان آنان با اين اظهار نظ. جای دادند« فرم»تشکيل دهندۀ است، محتوا را نيز در ميان عناصر « فرم محض»و تنها يک

که چرا کردند؛ارائه خود را نيز نظريۀ جنبشترين ، بنيادی«يانگرا لفظ» ويژه بهدادن به اين کشمکش ديرين، و اقناع نسبی طرفين،

« تفکيک ناپذيری لفظ و معنا»کردند، به نحوی بر نظريۀ اساسی از آن، عمدۀ نظرياتی که آنان در حوزۀ مسائل ادبی ابراز میپس

.بود ستوارا

هوم با فرم، در پذيرفتن يگانگی مف« معنا»در متقاعد ساختن طرفداران اقناع نسبی، آنان در دراز مدت نتوانستند اين وجودبا

از . و منتقدان هوادار آنها يافتند« معناگرا»خود را در معرض انتقادات شديد شاعران ۀو ديری نپاييد که نظري توفيق چندانی بيابند

های ن جمله، از ميان فعاالن ادبيات فارسی؛ طاهره صفارزاده، به عنوان شاعر و صاحب نظر ادبی که از سويی، مکاتب و نظريهآ

، با بودادبيات فارسی شناخت و با ادبيات غرب آشنايی داشت؛ و از ديگرسو، صاحب تجربيات قابل توجهی در غربی را می

. را زير سؤال برد ماليستینظريۀ فر صراحت تمام بنيادی ترين

هايی متفاوت هستند و و دارای ارزش صورتگرايان، دو مقولۀ جدا از هم ، بر خالف تصور«معنـــا»و « لفظ»از نظر صفارزاده،

آن به عکس ، کامال رابطۀ اين دو مقولهشود؛ بلکه اثر ادبی قلمداد« فرم»تواند به عنوان يکی از عناصر تشکيل دهندۀ نمی« محتوا»

های بيشتر، يا نفر های رابطۀ دو نفر و شکلهای شعر، همچون شکل»او ۀبه عقيد. ها به آن اعتقاد دارند است که فرماليست چيزی

که در شود آنگاه مشخص می« فرم»در اين ديدگاه، ارزش يک (. 9 9:مردان منحنی)« يعنی مقصد ومعنای شعرند« درونمايه»پيرو

. تر ظاهر شود تر و رساتر محتوا، موفق هنرمندانه تکليف خود، يعنی بيان ترين انجام مهم

ها پيروانند سايه /هم آهنگ يا نا هم وزن/ ها را لفظ/ ها نه انديشه/ ها را؛ انديشه/ ها لفظ/ هايند سايه/ در شعر اصيل

(99: رهگذر مهتاب)

ها لیستتضاد با منتقدان سنتی و سمبو: استقالل متن ادبی - 2-3

زندگی : مانند. متن بود در واقع، در بيرون ازآنها منتقدان سنتی، از ديرباز برای نقد آثار ادبی به عواملی توجه داشتند که جايگاه

. ای که اثر ادبی در آن پديد آمده بود دوره شخصی مؤلف، احواالت روحی و عقيدتی او، تاريخ و اوضاع سيــــاسی و اجتماعی

پذيرفتند، هايی قرار گرفتند که نقش هيچ يک از اين عوامل را در بررسی و تحليل اثر ادبی نمی طۀ مقابل آنها، فرماليستاما در نق

.دانستند و به عنوان عوامل فرعی می ايگاه اين عوامل را، درحاشيۀ متنيا حداکثر ج

شناسی در مطالعات ادبی، نقد ادبيات نيست، بلکه جامعه نقد سنتی، بر اين باور بودند که نقد تاريخی، و خصوصآنان در

ياکوبسن در . موجب دور شدن از ساحت ادبيات، و تحليل صحيح آن استآنها ای از نقد اين علوم است که پرداختن به گونه

کند که برای بيه میگيرد، تاريخ نگاران ادبيات را به پليسی تش هايی که برای تحليل متن به کار می انتقاد از نقد سنتی، و روش

و به همين قياس، تاريخ نگاران ادبی نيز هر چيزی اعم از زندگی . کنند يافتن مجرم، هرکسی حتی رهگذران را نيز دستگير می

.(911: 81 9مکاريک،) گنجانند مطالعات خود می ۀشناسی و فلسفه را در حوز سياست، روان روز مره،

کردند؛ چرا که باور داشتند اجتماعی تأکيد می -های تاريخی ، بر جدايی متن از تأويلويژه بهی، ها، در تقابل با نقد سنت فرماليست

احمدی، ) «اند شهر کوبيده ندارد که بر دروازه رنگ آن ربطی با رنگ پرچمی»هنر از واقعيت جداست وبه قول شکلوفسکی،

« من»زيرا نيست؛ ه از خالل آثار او، کار چندان صوابی ازاين ديدگاه، پی بردن به شخصيت يک شاعر و نويسند(. 11: 81 9

های تاريخی که در يک اثر هنری حاضر حتی شخصيت و. استناد است مجازی و غيرقابل« من»مؤلف در آثارش، بيشتر يک

اند و دست داده های واقعی نيستند؛ چون در قلمرو ادبيات که بر مجاز استوار است، چهرۀ واقعی خود را از شوند، شخصيت می

ندارد که در شعر شود هيچ ارتباطی با همين شخصيت مثال سلطان محمودی که در تاريخ مطرح می. اند شخصيت متفاوتی يافته

.( 5: 81 9شايگان فر، ) سايد و کماالت فراوانی دارد گوشۀ او به سياره کيوان می فرخی کاله

بهار( 91پياپی)، 9م، شمارهتشهفنون ادبی، سال

است که مورد تأکيد هايی نيز از وجوه عمدۀ تمايز فکر و شعر او با ديدگاه« ادبیاستقالل متن »نگاه صفارزاده به بحث

که او به شعر متعهد و مسئوليت پذيری معتقد است که از اوضاع سياسی، اجتماعی و ايدئولوژيکی يان است؛ چراگرا صورت

بنابراين، . کند بخشی و روشنگری می اهیدهد، و آگ ه آن واکنش نشان میپذيرد، با حساسيت زيادی نسبت ب عصر خود تأثير می

. شکل و قالب اثر ادبی بايد خود را با اقتضائات محتوا هماهنگ کند تا پيام شعر در بستر مؤثرتری به مخاطب انتقال داده شود

و اين انتظار است با متن ارتباط برقرار کند های اجتماعی خود، قادر روشن است که در چنين شعری، مخاطب به ميزان آگاهی

زيرا در اين شعر، محتوا عنصری پنهان شده در مناسبات لفظی برد؛ برسد، راهی به دهی نمیبه محتوا از طريق مناسبات فرمی که

. است های زبانی نيز همراه شده نيست که نيازی به کشف شدن داشته باشد، بلکه معادل با خود شعر است که با برخی از شگرد

دهد، پی ببرد تواند به عمق تعريض و طنزی که شاعر از فضای يک ميهمانی مارکسيتی گزارش می ، مخاطبی میمثال در اين شعر

: ترين اين عقايد است، آشنايی داشته باشد که با عقايد اين گروه، که مخالفت با مالکيت خصوصی، از محوری

به فردوسی هم / چند سيب لبنان/ ند پرتقالچ/ چند موز/ يک بشقاب/ رسند شکر که همه دارند به حداقل تساوی می

طنين )بياورد / بگو خانم من را از منزل من رانندۀ منپيشخدمت به :/ مردی از آنسوی اطاق فرياد زد.../ اند يک تاالر داده

(. 19: در دلتا

زندگی و فرهنگ و سنت و تاريخ اين »و مصالح آن است از دنيای امروزويری واقعی تص است که شعر او معتقد صفارزاده

بنابراين، ( 969: حرکت و ديروز) «...لمس هستند هنگ متداول جهان امروز است و اينها همه واقعی و قابلديار و همچنين فر

های او حتی استعاره از اين روست که .گيرندر های موردنظر او تحت تأثير ماهيت مجازی شعر قرا دهد که واقعيت اجازه نمی

بزرگترين ويژگی »: گويد داند و می روند، مبتنی بر واقعيت می موجود در شعر خود را که بالطبع در ايجاد زبان مجازی به کار می

تخيل شاعرانه را ت نبايداما توجه به واقعي ستا های مصنوعی ابهام و پيچيدگی و ظرافت از گريز شعر من گرايش به واقعيت و

درباره آزادی فرانسوی، « دوگل»وقتی . پردازی و شاعری با هم فرقی نخواهند داشت نويسی و مقاله دفع کند و گرنه گزارش

پس در اين تصوير از . دولت کانادا شبانه عذر مهمان را خواست و او و چمدانش را تا پای طياره بدرقه کرد ،حرف زد« کوبک»

: «ولسفر ا»

. به روزی بلند پرتاپ کردند/ از ديوار شب / را مدانشچ

توان بنابراين، می(. 951 :ديروز حرکت و) «...، تشبيه و استعاره نيز هستند عناصر واقعی گزارش تاريخی ضمن واقعی بودن

های درجلوه»و « روشنگران راه»، «در پيشواز صلح»، «بيعت با بيداری»: مانند در چند مجموعۀ مشخصشعر صفارزاده را حداقل

.نيازی متن از ارجاعات بيرونی دانست ، استثنايی بر بحث بی«جهانی

مؤلف و اثر رابطه -2-4

ها، با استقالل متن ادبی منافات های خارج از متن بود که به زعم فرماليست يکی از تعين ،«اثر ادبی»و « مؤلف»نسبت داشتن

نامه، شرايط روحی، اخالقی، اقتصادی و اعتقادی مؤلف يک اثر، عالوه بر اين که چرا که پرداختن به مسائلی نظير زندگي. داشت

ياکوبسن، برای . رود مؤلف نيز مرجع مناسبی به شمار نمی برای نيت و انديشۀ واقعیکند، متن پيدا نمی« ادبيت»اساسا ارتباطی با

است، ی آنها، به يک موضوع مشترک پرداخته شده ر دوشخصی شاعری که در ه اشعار و دفترچۀ خاطراتاثبات اين ادعا، به

ای سيماچه در شعر، چهرۀ شاعر اثر»رسد که میکند که هيچ سنخيتی با هم ندارند و همانند آخن باوم، به اين نتيجه اشاره می

دهد؛ لف را بازتاب تواند به طور کامل و روشن، سيمای مؤ و اين بدان معناست که اثر نمی( 16: 81 9احمدی، )« بيش نيست

.، برای تحليل يک متن ادبی، توجه به زندگی او بی حاصل استبنابراين

ههای طاهره صفارزاد فرماليسم و شعر انديشه محور از منظر آثار و ديدگاه

ها به جدايی مؤلف از اثر، به اين معنی نيست که آنها از همان موضعی سخن البته بايد يادآور شد که اعتقاد فرماليست

ه اوال اين مکتب، نگرشی متافيزيکی به هنر دارد، و اين امر با کگويند؛ چرا سخن می« هنر برای هنر»گويند که طرفداران مکتب می

آن قوانين علوم تجربی برایوضع قوانينی چون نشان دادن ادبيات داشتند و در صدد سعی در علمیها که اصول فرماليست

توان به عتقد بودند از روی اثر نمیکردند، بلکه م بودند، مغايرت دارد و ثانيا آنها نقش مؤلف را در يک اثر ادبی به کلی رد نمی

واقعی « من» مجازی است و مطابقت آن با« من»که من هنری در ادبيات، بيشتر شۀ شاعر به طور کامل پی برد؛ چرانيت و اندي

است ها در اين بحث، بر روی آثاری ضمن اينکه تکيۀ فر ماليست. گردد های نادرست می گمراهی و ارائۀ داورینويسنده موجب

اند است، نه آثاری که اين عناصر را به صورت آگاهانه در خود جای داده صورت ناآگاهانه به کار رفته که در آنها، عناصر بيانی به

های ادبی، حضور مؤلف را به عنوان يک عامل فرعی و درجه دوم نفی عالوه بر اين، آنها هيچ گاه در تحليل(. 5 : 89 9همان، )

. کردند نمی

کنيم و به تبيين ميزان سنخيت شعر و شخصيت ، بررسی می«جدايی مؤلف از اثر»ينک شعر طاهرۀ صفارزاده را از منظر نظريۀ ا

روزگار بودن با اين وجود دارد که به دليل هم زيرا برای ما اين امکان که البته کار چندان دشواری نيست؛پردازيم واقعی او می

. بررسی کنيم عر را از منابع ديگری بجز شعر ویتی اين شاشاعر، زوايای مختلف شخصي

قرآن، که بهترين ويژه بهامروزی ما از صفارزاده دارد، تصوير زنی است مذهبی، و آشنا به معارف اسالمی، ۀتصويری که جامع

در زمان رياست او بر که میاز اين کتاب مقدس است که با قلم روان او در دست است و نيز اقدام مه ای مصداق آن ترجمه

با عنوان ، گنجاندن يک واحد درسی، و بنا به پيشنهاد و پيگيری خود وی انجام شد و آن(شهيد بهشتی فعلی)دانشگاه ملی

های فارسی و های قرآن به زبان هايی که در ترجمه در دروس دانشگاهی بود که با اين اقدام، کاستی« ترجمۀ متون اسالمی»

. های قرآن مجيد پديد آمد توجهی در ترجمه و نقد ترجمه رد توجه قرار گرفت و تحول قابلوجود داشت، موانگليسی

های مختلف، بر با شيوه های سياسی و اجتماعی که انديشه ، زنی است باستا تصوير ديگری که از صفارزاده به يادگار مانده

و حمايتی ندارد؛ اين مبارزه صرفا جنبۀ فرهنگیکند و البته ن خارجی مبارزه میگرا عدالتی و استبداد داخلی و استعمار عليه بی

پيوندد و در اين راه خود، به صف مبارزان می های برای تحقق آرماناو نيز که همزمان با شروع مبارزات خيابانی، چرا

اشتن چنين تصويرهايی از زندگی واقعی شاعر، خود به بنابراين، مخاطب با د. کند های امنيتی گوناگونی را نيز تجربه می برخورد

های اجتماعی، سياسی و شعر مذهبی و سياسی صفارزاده، به معنای واقعی خود، انعکاسی از اين سويهرسد که اين نتيجه می

:مذهبی اوست

بيراهه /خاک بودم من /در آتش التهاب فساد و فتنه /در خاک نور هدايت هست /و دشمن از آتش/ ام من از گل آمده

(11: مردان منحنی ... ) در باد/ رفته بودم

و هرم وحشی /از هرم وحشی تابستان در پاييز/ در دود/ در شرجی/ /تمام عمر در آتش بودی/ خاکستر ۀتو ای قبيل

... سرگردان/ شد ديگر می از بندری به بندر/ دنبال کشتی غارت/ وو دود پرسش آه ت/ دوزخ در تابستان

(51:همان)

نيست؛ زيرا «گرا مفهوم» هماهنگی بين اثر و مؤلف در آثار همۀ شاعرانبه معنای تأييد اين بحث، شود که ذکر يادآوری می

همچنين در اين نوشتار، بنا . ناپذيراستا آثارشان دارند، واقعيتی انکارگرايی که شخصيت متفاوتی ب وجود نويسندگان مفهوم

مصاديق فراوانی برای تأييد لزوم جدا نيست که به استناد شعر صفارزاده، درستی جدايی مؤلف از اثر را به کلی نفی کنيم؛ زيرا

های متناقض برخی از مفسرين زنی نمونۀ آن، گمانههای شخصی مؤلف آن وجود دارد که يک تن ادبی از ويژگیبودن تحليل م

مقصود از است؛ بلکه از شعر او را در پی داشتهو نقيضی های ضد ديوان حافظ در خصوص شخصيت وی است که تفسير

بهار( 91پياپی)، 9م، شمارهتشهفنون ادبی، سال

توان به عنوان فاوت مؤلف از اثر خود، يک قانون کلی نيست و نمیپرداختن به اين ويژگی شعر صفارزاده آن است که هويت مت

که استثنائاتی چون شعر صفارزاده وجود دارد که شمول کلی اين نظريه را زير به کار بست؛ چرا برای همۀ آثار ادبیای نسخه

.برد سؤال می

1ادبیت –2-5

موضوع علم ادبی، ادبيات » و عينی، و اثبات اين مدعا که های علمی مصورتگرايان، در تالش برای تحليل ادبيات بر اساس مکانيز

، بنابراين. يک اثر داشتند( ادبيت)نياز به تعريفی مشخص از ادبی بودن ،( 1: 81 9 احمدی،) «است« ادبيت»نيست، بلکه

به بيان ديگر، کوشش . شخص کنندرا م« ادبیزبان غير»و « زبان ادبی»ايز بين برآمدند که وجوه تم هايی درصدد ارائۀ مالک

. ادبی است، بيابندمشاهده، الگويی برای اثبات اينکه متنی ادبی يا غير های غيرذهنی و قابل کردند که براساس معيار یم

انست از زبان عرفی و متعارف؛ يعنی زبان عملی د ، ادبيات را عدول«ادبیزبان غير»و « زبان ادبی»تمايز شکلوفسکی، در بيان

بر اين اساس، از نظر او کسی که از . کنيم و مقصود او از زبان عملی، زبانی بود که برای خبررسانی و ايجاد ارتباط استفاده می

کند، وارد ساحت که از زبان عملی عدول می دارد اما کسیقرار « ادبیزبان غير»و کند، در واقع در قلمر ه میزبان عملی استفاد

هدف زبان روزمره، برقرار کردن ارتباط »: ياکوبسن اين شاخص را مطرح کرد که(. 915: 88 9شميسا، ) ستا شده« زبان ادبی»

نمايانند، توجه را به که کلمات بازمی به جای اشياء يا مفاهيمی ،اما زبان شعر. ها و چيزهاست مؤثر از طريق ارجاع به انديشه

(.11 : 81 9مکاريک،) «کند سوی بافتار خود جلب می

ناميم، با بحران داشتن تعريف جامع و مانع روبرو بود و می« زبان معيار»زبان عملی مورد نظر شکلوفسکی که امروزه آن را

های کامال روشنی به سؤاالتی که پيرامون يک است، پاسخ هايی که برای ابهام زدايی از آن صورت گرفته هنوز هم با وجود تالش

به هر روی، پژوهشگران مختلفی به اين موضوع پرداخته، و به تعاريف مختلفی نيز . است داده نشده چنين زبانی وجود دارد،

متون مختلف، از آنها « ادبيت»های زبانی، و تعيين هايی مانند مباحث مربوط به هنجار گريزی اند که امروزه در پژوهش دست يافته

.شود استفاده می

بندی تعاريف است که به جمع ، با بررسی انتقادی تعاريف مختلف زبان معيار سعی کرده( 1 :81 9) در اين ميان، سارلی

است که با تغييراتی که در های زبانی رايج در جامعۀ زبانی زبان معيار، يکی از گونه»: مختلف بپردازد و تعريف جامعی ارائه کند

افراد جامعۀ سوی اکثر گردد، از ايجاد می( ترش نقش وکارکردگس) و نيز نقش و کارکرد آن( تدوين و تثبيت)صورت و ساخت

بر اين «.رود شده به کار می ريزی های برنامه و گفتار های رسمی تارشود و در نوش زبانی به عنوان الگوی زبانی معتبر پذيرفته می

ان نوشتاری ما دنباله همان زبان کردگان پايتخت، و زب اساس، زبان معيار گفتاری امروز ما در ايران، زبان گفتاری تحصيل

(. 8 :همان) است نويسی قرار گرفته ا رسيده، و تحت تأثير گرايش سادهنوشتاری معياری است که از ادوار گذشته به م

زبان معيار است؛ چراکه اين گونه کمتر دچار گفتاری، گونۀ نوشتاری بيشتر مدنظرهای نوشتاری و است که از بين گونه گفتنی

.تری دارد شده گردد و شکل تثبيت غيير و تحول میت

رود، چنانکه اشاره شد، به نوع توجهی که زبان به پيام نشان متن به کار می« ادبيت»در تشخيص معياری ديگری که معموال

تعريف ب و خود پيامام بين گوينده، مخاطهای پي های زبان بر اساس جهت گيری از نظر ياکوبسن، نقش. دهد، بستگی دارد می

، بار اطالع رسانی موضوعی، (نويسنده) گيری پيام به سوی خود پيام باشد، يعنی برای گوينده مطابق اين نظر، اگر جهت. شود می

حال با اين معيارها به سراغ شعر صفارزاده .است مطرح نباشد، نقش ادبی زبان و رسيدن به زبان ادبی محقق شده... عاطفی و

.رويم می

1Literarriness

ههای طاهره صفارزاد فرماليسم و شعر انديشه محور از منظر آثار و ديدگاه

های اين شاعر با اين معيارها آيد که برخی از شعر های شعری او، اين نتيجه به دست می نگاه کلی در مجموعهبا يک

خود چرا که بنا بر نظر شکلوفسکی از زبان معيار جامعه. محدودۀ زبان ادبی قرار دارند ها، در سازگارترند و از نظر فرماليست

همواره بين توجه به مخاطب و توجه به خود، در نوسان ،تبه سوی خود متوجه نيس اگرچه کامال اند، و پيام نيز فاصله گرفته

:است

و چشم چشم /های هجوم های تيره بر آمد ز سايه و ابر/ کردند ای اشاره /خوار عقابانددان مانده / نشانده ددان دست

ام بيداری/ دريد نسوج خواب مرا می/ های رابطه سيمدر / های شکنجه عبور جيغ/ وزوز حشرات کتابخوان/ و/ ديد نمی

(8 : مردان منحنی) مرد و درد در تحمل من می/ شد تر می ام ناشناس مدام زخم حنجره/ يگانه ياور من بود

سلسلۀ اضطراب و انقراض / آيا فردا دوباره ابر است/ آيد می/ صدای پرسش دريا از دريا/ صدای پرسش دريا از شب

.(16: سفر پنجم)ن نيست ممک

شويم که توان ذکر کرد که با اين معيارها همخوانی ندارد؛ يعنی با شعری روبرو می های صفارزاده را نيز می اما بسياری از شعر

م باشد، است و جهت گيری پيام به جای آنکه به سوی خود پيا يا در محدودۀ زبان معيار قرار دارد، يا فاصلۀ چندانی از آن نگرفته

:به سوی مخاطب است

ورود هيأت / بيش از هميشه/ و اين عناصر تخريب/ کند را تأييد می« تجاوز»مقام / خودخواهی و ستم/ حرص و طمع

.(11 :طنين بيداری) اند ممنوع کرده/ به زندگی انسان/ معنا را

در خواب / اينان مردمی وجدان/ کنند ه میدر اين عمارت محکم چ /شورا/ های سنا فسيل/ عناصر اين مردمان سس

يکروز / در زلزله/ در سيل/ در باران/ رود در باد می/ های گلی و خانه/ است رفته

بيعت ) زمام دارالشوری را دارند/ هميشه اين مسترها/ کند امروز حکم مستر ديگر وا می/ مجلس را بست/ حکم فالن مستر

(. :بابيداری

فربه و فربه تر / گرانفروشان/ سال تجارت بيداد/ سال رواج عکس و پوستر رنگی/ جوم دلزدگی بوده/ سال گذشته

(.1: ديدار صبح...) رفت باال می/ در ذهنشان مدام قيمت کاال/ شدند

ا در های فرماليستی، مدر اين شعرها، بنا بر الگو. های متعددی را ذکر کرد توان مثال صفارزاده از اين گونه موارد، می در همۀ آثار

رسانی به مخاطب را بر دوش پيام ستيم و هم شعر، تنها وظيفهزبان معيار ه زيرا هم در محدوده ساحت زبان ادبی قرار نداريم؛

.است به بيان ديگر، زبان تنها به عنوان محملی برای انتقال پيام و انديشه به کار رفته. کشد می

است که در کنار ديدگاه های رهای صفارزاده، داليل اين رويکرد غير شعری به شعر بيان شدهدر برخی از اظهارنظرها و شع

:صاحب نظران ديگر می تواند در اين بحث راهگشا باشد

اعتقادبه کلیت وماهیت واقعی شعر (1

و به طور . کند دار او مطرح میوار و هنجار مهای نثر اران شعر را از شعرکاندر گفتگو با صفارزاده، انتقاد دست محمد حقوقی در

:دور است زند که سخت از زبان ادبی به ل میمثا« طنين در دلتا»مشخص اين چند سطر را از مجموعۀ

...رود باز که اين قاطر دارد لب دره می/ افسار را محکم بگير ابوطالب

خود را هم بر مبنای آن « طنين»قاد محوری اوست، و شعر کند که اعت صفارزاده در پاسخ به اين ايراد، به همان کليتی اشاره می

با دانست و نيز نبايدهای مهجور در ظرافتتنها را هم و زيبايیبود سطر زيبا دنبالاز نظر او نبايد در شعر . کند تعريف می

ر کليت آن ديد و به ادبيتی که د بايدادبی بودن يک اثر را ، دربارۀ ميزان ادبيت آن قضاوت کرد، بلکه استخراج بخشی از يک شعر

بهار( 91پياپی)، 9م، شمارهتشهفنون ادبی، سال

و نزديک شدن به زبان شده در زبان ادبی های تعريف همچنين خروج از معيار او. آيد توجه کرد در مجموع کالم به دست می

؛ردبافت تغزلی و قراردادی شعر قديم را ندامن، شعر» :گويد داند و می با فضای واقعی و طبيعی شعر خود مرتبط می عاميانه را

که است شعری؛ ندارد ساختگی ۀکه آه و نالشعری ؛ نيست شعری که اظهار دلتنگی برای گل و گياه و کوه و پرنده و دريا کل

، پذيرفته و در خود وارد و جزء به کار گرفته کل خودش زندگی امروز را از که با منطق خاص است شعری ؛حرکت و انرژی دارد

(.همانجا) « است کرده

مثال در يک سفر هاست، نبايد توقع داشت که نابراين، روشن است که از يک چنين شعری که به معنی واقعی بازتابی از واقعيتب

حرکت ) «شود و از ميان ابرها عبور کند های پرستو سوار بر بال ،آدم به جای قاطر ،زيارتی که گذر از ميان بيابان و تپه و دره است

.(1 9: ديروز و

به های آن حرکت کردن، يکی از تمهيدات طبيعی شعر صفارزاده است که بر اين اساس، نزديک شدن به زبان معيار و در مرز

: زيرا که او اعتقاد دارد کند؛ میحرکت « ادبی زبان»های تعريف شدۀ کامال خالف جهت معيارها، از نگاه فرماليستاين دليل،

او حتی عناصر تخيلی شعر مانند تشبيه و (. 8 9: همان) «های مختلف زنده را ندارد زبان پرداخته و ادبی ظرفيت پذيرفتن تجربه»

ند و نتوانند سازی، بخشی از ساختار واقعی کالم نيز باشرد که در عين داشتن ماهيت تصويرگي ای به کار می استعاره را نيز به شيوه

اين بدان معنا نيست که صفارزاده بر اساس چنين البته .ای که مورد نظر شاعر نيست، بيان کنند مفهوم مورد نظر را به گونه

ض احساس آورد، بلکه به عکس، همواره مراقب است که به مح پردازی روی می نويسی و مقاله ديدگاهی، يکسره به گزارش

. طب، او را با يک تکان ناگهانی، به شعر بازگرداندشاعرانه از سوی مخافضای غير

داند و بر اين کالم شاعر که ، نوسانات زبانی صفارزاده ميان شعر و نثر را در نهايت، به سود شعر می(6 : 11 9) بابا چاهی

شود ولی پايان زبان معيار شروع می مانند اين شعر که در فضای. گذارد بايد در کليت شعر، توقع شاعرانگی داشت، صحه می

: ای دارد شاعرانه و غير منتظره

درخت را بردند

باغ را بردند

گوش را بردند

گوشواره را بردند

اما جد جد مرا

.(65:سفر پنجم) عشق را نبردند

گرا نقش ترغیبی زبان در شعر مفهوم( 2

انديشه »و « يیگرا مفهوم»کند، ماهيت های زبانی را از شعر صفارزاده برآورده نمی ديگری که توقعات مبتنی بر زيبايی اما دليل

های زبانی ها و هنجارگريزی در آن نقش اساسی دارد و شاعر ظرافت« زبان»که « زبان محور»آن است، بر خالف شعر « محوری

اصلی شاعر، رساندن شفاف و قابل فهم پيام به مخاطب است و به اين جهت به غۀدغد»عر انديشه محور، کند، در ش را دنبال می

رود که جريان پيام کار و محتاط است و تا آنجايی پيش می های آن محافظه ر و شکستن قراردادطور طبيعی در گريز از زبان معيا

(. 91: 86 9حسنلی،)نی به مخاطب با اخالل مواجه نشود رسا

تعهدات ست، و خود را در عمل پابند به گرا های شعر مفهوم نمونهترين ترتيب، شعرصفارزاده نيز که از شاخص اين به

های شد، به اولويت بديهی خود که بيان انديشهخود از زبان معيار با درجۀ انحرافکند؛ بدون اينکه نگران روشنگرانه تعريف می

نظر خود نگاه دارد و از اين فضای فکری و احساسی مورد پردازد تا مخاطب را در است، می گوناگون سياسی، اجتماعی و مذهبی

ههای طاهره صفارزاد فرماليسم و شعر انديشه محور از منظر آثار و ديدگاه

مخاطبی کهخود را در رساندن پيام به رو همواره مراقب است که با کاربرد نابجای شگردها و موانع زبانی غيرضروری، شعر

های مبارزه و جنگ اين شاعر که های سال ويژه در شعر اين ويژگی زبانی، به. مواجه نکندای هم نيست، با اخالل لزوما حرفه

. شود ديده می است، گردآوری شده بيعت با بيداریعمدتا در مجموعۀ

سپارد ی تعهدات ادبی خود را به فراموشی میکشد و شاعر به گونۀ ملموس میتوجهی به زبان، گاه به افراط در اين مجموعه، بی

توان از يک شاعر متعهد و رسد و جز اين هم نمی که البته اين امر، با توجه به شرايط حاکم بر آن دوران کامال طبيعی به نظر می

تواند صرفا دل در گرو وجوه ناب و طيت نمیشعر دورۀ مشراين شعر، چونان » داشت؛ چراکههای اجتماعی انتظار در عرصه فعال

معترض، فقط به انتقال اين شعر .شوند شناختی داشته باشد که در دوران تأمل و در خلوتی خاص سروده می های زيبايی و ارزش

ی را امری دروغ تلقی کند، شناخت های زيبايی های صوری و کارکرد دوران انقالب اگر زيبايی شعر .انديشد مفاهيم و شليک معنا می

«گيرد انديشی را از شعر می ساز، مجال هر گونه ناب های سرنوشت و مدلول گيری هنرمند با مفاهيمپذير است؛ چراکه در توجيه

( 1 : 11 9 باباچاهی،)

1زدایی آشنایی-2-6کردند با نشان دادن و تالش می دانستند های منقدان سنتی و سمبوليست را در تضاد با روح ادبيات می ها چنانکه اشاره شد، شيوه فرماليست

ترين يکی از برجسته. و عينی را در تحليل متون ادبی، توجيه کنند هايی علمی استفاده از ابزارهای انتقادی اين دو گروه، لزوم های شيوه کاستی

، به قلم ويکتور .م9191، که در سال (Art as device) «فرآيند /تمهيد /هنر به منزلۀ شگرد»ای بود به نام ها، مقاله اين تالشهای نمونه

.شکلوفسکی انتشار يافت

انديشيدن در »ها از هنر داشتند و آن را در رد برداشتی که سمبوليست هايی لۀ خود، ضمن ارائۀ استداللکلوفسکی در مقاش

کنيم و بر داند که ما به مرور زمان به آنها عادت می های مختلفی می کردند؛ زندگی را سرشار از پديده تعريف می« قالب تصاوير

ها را که هر روز جلوی چشم ما بر اثر تکرار و عادت، اين پديده شويم؛ يعنی می ها، دچار نوعی کوری ذهنی اثر اين عادت کردن

تصاوير زيبايی را که ، کثرت مشاهدۀ پديدۀ طبيعی برفها، ساکنان مناطق کوهستانی بر اثر مثال بر اثر اين عادت. بينيم هستند، نمی

اما ساکنان مناطق. دانند ای می افتادهپا د و آن را امر پيشکنن مشاهده نمیآورد، اين پديدۀ ديدنی در گسترۀ طبيعت بوجود می

افتاده، غرق لذت و مسرت پا همين پديدۀ به ظاهر پيشتماشای کنند تا از درازی را طی میهای ، مسافتکويری و گرم و خشک

.شوند

های تکراری و روزمره، ای که پديده هداند؛ به گون ها می هنر را برهم زدن آسايش، و مختل کردن اين عادتظيفۀ شکلوفسکی و

و افزودن بر دشواری و در اين حالت، هنر با ايجاد اشکال غريب. ما نشان دهند العاده به ای غير منتظره و خارق را به شيوهخود

«ايد طوالنی تر شودکنش ادراک در هنر، هدفی فی النفسه است و ب»کند؛ زيرا می« زدايی آشنايی»ها و اشياء اک، از پديدهزمان ادر

(. 81: 85 9تودوروف، )

شود، فراوان است که برخی از آنها از اين می« زدايی آشنايی»ها، موجب هايی که از نظر شکلوفسکی و ساير فرماليست شگرد

: شاعرانه مانندان های بي ، مجاز...کاربرد وزن، قافيه، رديف، موسيقی آوايی و :مانندنظم و همنشينی واژگان در شعر : قرار است

، کاربرد ويژۀ ساختار نحوی(باستانگرايی) گويی، کاربرد واژگان کهن خالصه ، ايجاز و...، مجاز، تشبيه، کنايه، حساميزی واستعاره

واژگانیهای غيرمنطقی، نوآوری های معنايی جديد، بيان استوار به ناسازه ناآشنا يا کهن، کاربرد صفت به جای موصوف، ترکيب

بعدها به وسيلۀ شود، های زبان معيار محسوب می شگردها، که هر کدام به نوعی عدول از هنجار اين(. 61: 81 9احمدی، )

1Defamiliarization

2G. Leech

بهار( 91پياپی)، 9م، شمارهتشهفنون ادبی، سال

بندی شد که امروزه مبنای بسياری از در قالب هشت نوع هنجارگريزی طبقه ،(9«جفری ليچ»سی انگليسی، به نام شنا زبان

. ستا «زدايی آشنايی»تحليل آثار ادبی از منظر تحقيقات مرتبط با

عدول از ) نحوی ،(جديد واژگان ساختن) واژگانی» های هنجارگريزی :گانۀ مورد نظر ليچ عبارت است از های هشت هنجارگريزی

ريختن قواعد همنشينی برهم) ، معنايی(عدول از شيوۀ نوشتاری متعارف) نوشتاری، (عدول از قواعدآوايی) آوايی ،(قواعد نحوی

به کار بردن ) و زمانی( استفاده از زبان گفتاری) ، سبکی(و محلی شاعر به کار بردن زبان بومی) ، گويشی(ثير بر معناکلمات و تأ

.( 5: 11 9صفوی، ) «است در گذشته رايج بودههايی که صورت

بندی، در اين طبقه. دهند قرار میويژگی مشترک هر هشت نوع هنجارگريزی ليچ آن است که تحوالت زبانی را مورد بررسی

بندی ده، و در هنجارگريزی معنايی طبقهحتی به مقوالتی چون تشبيه، استعاره و مجاز و جز آن هم از ديدگاه زبانی نگريسته ش

ن است، زباآنها که اساس کار« گرا زبان»زدايی، شعر شاعران اين نگاه به هنجارگريزی و آشنايیروشن است که در . اند شده

فارزاده، اوضاع قدری متفاوت است؛چون طاهرۀ ص« يیگرا مفهوم»اما در شعر شاعران . يابی است ل بررسی و مصداقبيشتر قاب

است که به زبان مردم سخن بگويد، شعر خود دارد، ضروری يانۀ زندگی را درگرا که ادعای بازتاب مستقيم و واقع زيرا شاعری

دورۀ گذشته، درهم ريختن مکرر نحو کالم، يا هر شگرد ديگری که رابطۀ اژگان و نحو هايی مانند استفاده از و و به هنجارگريزی

.را تحت تأثير قرار دهد، رغبتی نشان ندهد وی و مخاطب

صفارزاده دارند که او از گانه، دو نوع هنجارگريزی معنايی و نوشتاری بسامد بيشتری در شعر های هشت از ميان هنجار گريزی

زی يا به نسبت اشعار او است که ديگر انواع هنجارگري اين در حالی. کند اط با معنا و مفهوم شعر خود استفاده میآنها در ارتب

. توجهی ندارند يا آنقدر مصاديق ناچيزی دارند که قابل طرح کردن نيست حجم قابل

است که اين شاعر به اه ويژه و متفاوتیهای مختلف هنجارگريزی معنايی در شعر صفارزاده، نگ يکی از داليل وجود گونه

از نظر صفارزاده، ارزش عناصری مانند تشبيه و استعاره به اين است که در . برخی از عناصر معنايی مانند تشبيه و استعاره دارد

و نکتۀ ديگر . در آن داشته باشند در صورتی که باعث تعقيد و تصنع شعر نشوند، نقش مهمیخدمت کليت شعر قرار بگيرند و

او، چنانکه پيش از اين اشاره شد، نه صرفا بر اساس تخيالت شاعرانه، آنکه صفارزاده مدعی است که تشبيه و استعاره در شعر

. کند يابد و تصاويری واقعی ايجاد می که بر مبنای جريان واقعی و طبيعی شعر حضور می

ری هم اين است که او توانسته از امکان دخل و تصرفی که شعر نو در توجه ويژۀ صفارزاده به هنجارگريزی نوشتادليل

ای برای تقويت برای ديداری کردن شعر، بلکه به عنوان شيوه است، نه فقط به عنوان يک شگرد فرمی نوشتن شعر فراهم کرده

، در خواننده «فشار»کردن، و تکرار واژۀ زير هم نوشتن، از سر سطر آغاز ن در اين شعر، مثال تفاده کند؛معنا و محتوای شعر اس

آيد و او با هر فشار، بيشتر و بيشتر خرد و نابود های ممتدی وارد می آورد که بر کسی يا چيزی فشار اين احساس را به وجود می

:شود می

من شاهدم

من شاهدم که مردم ما

تاب فشار قبر ندارند

فشار قرض

فشار قسط

فشار دلتنگی

فشار چکمۀ دژخيمان

ههای طاهره صفارزاد فرماليسم و شعر انديشه محور از منظر آثار و ديدگاه

در اين جهان

.(8 : همان) است پيوسته استخوانشان را کوبيده

اتی در شعر تجربي گيرد، ارائۀ شعر که در اختيار محتوا قرار می های بارز استفادۀ صفارزاده از شيوۀ نوشتاری نمونهديگر زا

تشخيص يا انتزاعی به ود که کلمات در قالب يک شکل قابلش اطالق می ای از نگارش شعر به شيوه»است که 9 «کانکريت»

کند که حاصل کار هم اثری توليد می شاعر مندی از امکانات صوری حروف و کلمات، به زبان ديگر با بهره .عرضه شود خواننده

معموال توقع معنايی از شيوۀ نوشتاری هم کهاست که صفارزاده تالش کرده (.118: 85 9صفاری، ) «شعر است هم گرافيک

ها، شعری با عنوان ميز گرد ای از اين تجربه نمونه. کند کالم استفاده می« بعد معنايی»رود، در جهت تقويت زيادی از آن نمی

:مروت است

(51: تاطنين در دل)

گرفته و بعد در وسط ميز هم « من» ،ظران مختلف ست که پيرامون آن را در عوض صاحبنا ميزگردی»شامل « ميزگرد مروت»

گری و فاشيزم در يعنی کشف سلطه. بينيد ، شما صليب شکسته را می فارسی« ن»و « م»که از .است« من»، باز مورد بحث مسأله

(. 95: حرکت و ديروز) «تری هم داشته باشد قعميعبير تواند ت ، که می فارسی

شکنی هنری، به منظور جلب توجه و طوالنی کردن فرايند ادراک و هايی برای عادت زدايی را شگرد يیترتيب، اگر آشنا اين به

بايد صفارزاده و شاعرانی مانند او را، های زبانی محدود کنيم، ناگزير افزايش التذاذ هنری بدانيم و آن را صرفا در هنجار گريزی

را هاشعر آنهای نهفته در های هنری و ارزش شکنی ای ادبی بدانيم و بسياری از عادته قابليت شاعرانی با دارا بودن حداقل

.ناديده بگيريم

تجربيات ارزشمند بسياری وحی در آنان، شکنی از ذهن مخاطبان، و افزايش لذت ر عادت است که صفارزاده در اين در حالی

معايب وزن و آهنگ در شعر، به جای آن، شعری با مثال او با بر شمردن گيرد؛ ها قرار نمی هنجارگريزی دارد که در اين دسته از

ه شکلی که های شعر است، ب برای واژگان و عبارت« بعد معنايی»کند که مقصود از آن، قائل شدن را پيشنهاد می« طنين»نام

های معنايی، عالوه بر اينکه های مداوم اين طنين ضربه. دريافت اين بعد معنايی، مانند ناقوسی در ذهن مخاطب منعکس شود

دارد؛ مثال در اين دو ا میکند، ذهن مخاطب را در حالتی از هوشياری و آگاهی به حرکت و جای وزن و آهنگ را در شعر پر می

: «ر اولسف»آغازين شعر سطر

سوختن هيزم و اسکلت انسان را نه/ سوختن هيزم را ديده بودم

ميرد، درست است كه وقتي مي زدهشاخص يك هندي فقر » اسكلت»فهمد كه كلمة مي» ،دقت كند خواننده اگرشاعر معتقد است

به اين (. 721: حركت و ديروز) »سوزد آن اسكلت است كه مي ؛ گوشت بين اسكلت و آتش حايل نيست. مثل يك اسكلت است

1Concrete Poem

بهار( 91پياپی)، 9م، شمارهتشهفنون ادبی، سال

وار آن در ذهن، خواننده را در يك ناقوس است كه به علت بازتاب» ينطن»يا » بعد معنايي»در اين شعر، داراي »اسكلت»ترتيب واژۀ

يی واژه در کند، بلکه به توانا های لفظی اين واژه پيدا نمی و اين ارتباطی با ويژگی ،دارد فرآيند ارتباطي فعال با ذهن شاعر نگاه مي

.ترا برای آنها برگزيده اس« طنين»شود که صفارزاده نام های معنايی مربوط می به وجود آمدن ضرباهنگ

به عنوان نمونه، او . پردازد شکنی می های شعری نيز به عادت درونمايه عالوه بر اين موارد، صفارزاده در به کاربردن موضوع و

مخاطبانی را که در مدت حيات و کند ای در شعر نو وارد می نگرش تازهست که شعر مذهبی را با حجم و از نخستين کسانی ا

يا گسترش دهد و نوع مطرح کردن آن، عادت نداشتند، در حالتی از شگفتی و درنگ و تأمل قرار می شعر نو، به اين موضوع

های تحت سلطه، نخستين بار با شعر صفارزاده افکنی از چهرۀ عمال داخلی استعمارگران در کشور دری عليه استعمار و نقاب پرده

کند و با تأمل بيشتری به خواندن متن گيرد، درنگ می مسائل قرار می مخاطبی که در مواجه با اين (6).وارد ادبيات شده است

با اين تفاوت که در اين موارد، از عادت زدايی به دنبال آن هستيم، ع همان انتظاری است که در آشنايیو اين در واق. پردازد می

در ويژه بهشکنی، ت که اين نوع عادتواضح اس. گيرد زدايی صورت می مضامين و انديشه های شعری آشنايیکردن مخاطب به

فارسی در قرن ششم و هفتم است ترين آنها ورود مفاهيم عرفانی به شعر ای دارد که يکی از شاخص های برجسته ادبيات ما نمونه

.های فکری مخاطبان را نيز تحت تأثير قرار داد عادت که عالوه بر ورود واژگان و اصطالحات جديد،

راتر ف -هم که در حوزۀ معنايیهايی زبانی، به هنجارگريزی های رسد که الزم است در کنار هنجارگريزی نظر میبنابراين، به

ن هم به برخی توا می ،به اين ترتيب .گيرد، در مبحث مستقلی پرداخته شود و فکری صورت می -از آنچه که مورد نظر ليچ است

هايی پرداخت و هم به هنجارگريزی( شعر طنين و پروازهای ذهنی صفارزادهنظير )شکنانه در حوزه معنا های عادت از نوآوری

. انجامد، پرداخت خاطب و افزايش تأثيرگذاری متن میشود و به جلب توجه م که در مسائل فکری انجام می

تواند مبنای مناسبی دهد، می ارائه می( 11: 88 9) شناسی سبک کلياترسد الگويی که شميسا در برای اين مقصود، به نظر می

شميسا، انواع هنجارگريزی را در سه گروه مختلف قابل . باشد گرا در شعر شاعران مفهوم ويژه بهها، برای بررسی هنجار گريزی

:داند بررسی می

.که شامل سه بخش آوايی، لغوی، و نحوی است: زبانی (الف

.گيرد که مسائل بيانی و بديعی را در بر می: ادبی (ب

.خسرو به لحاظ طرح مسائل سياسی و عقيدتی هنجارگريزی دارداست؛ مثال ناصر که مربوط به مسائل فکری: ايیمعن (پ

های ادبی های زبانی را مورد بررسی قرار داد، در قالب هنجارگريزی توان انواع هنجارگريزی در اين الگو، عالوه بر اينکه می

و در . کند و ماهيت زبانی ندارند، پرداخت که صفارزاده مطرح می« پروازهای ذهنی» يا « ينطن»توان به مواردی مانند شعر نيز می

دری عليه استعمارگران پرداخت که در بی به شعرنو، يا مباحثی چون پردههنجارگريزی فکری، به مسائلی نظير ورود مسائل مذه

.است، و به آنها اشاره کرديم شعر صفارزاده صورت گرفته

بندی زبان، مفهوم و اشکال ادبی تقسم: زدايی در ادبيات را مطابق نظر شکلوفسکی، در سه سطح ا ريما مکاريک، آشنايیايرن

بندی اگرچه مقصود از سطح مفهوم، دقيقا منطبق با نظر شميسا و اين در اين تقسيم(. زدايی ذيل آشنايی: 81 9مکاريک، ) کند می

زدايی را مبنايی برای سنجش يک اثر هنری، از جمله شعر که اگر قرار است آشنايی ر اين است مقاله نيست، اما به هر حال نشانگ

هايی بندی مکاريک، اين نکته از نظر فرماليست ی هم توجه کنيم و بر اساس تقسيمبدانيم؛ عالوه بر زبان، بايد به مسائل ديگر

. چون شکلوفسکی نيز دور نبوده است

ههای طاهره صفارزاد فرماليسم و شعر انديشه محور از منظر آثار و ديدگاه

نتیجه

مقابل داند و از اين حيث در نقطه نظر معاصر است که شعر را مبتنی بر معنا و محتوا می ده از شاعران صاحبطاهره صفارزا

.گيرد های پيروان آن بر سراسر ادبيات جهان سايه افکنده است، قرار می جنبش ادبی فرماليسم که امروزه نظريه

ها، بيشتر برای آثار های پيشنهادی فرماليست ابزار رسيم که های اين شاعر به اين نتيجه می با بررسی اشعار و ديدگاه

اما در آثار . های زبانی، کارايی دارند سازی قدرت، ظرافت، هنجارگريزی و شگفتیيعنی آثار مبتنی بر محوريت ،«محور زبان»

است و برای رسيدن به اين هدف و ئلرا به مخاطب قا پياميانتقال مؤثر محتوا محور؛ يعنی آثاری که شاعر برای اثر خود وظيفۀ

کاهد، معيار کامل و آنها می و کيفيتگذارد يا از کميت ايفای تعهد اجتماعی خود، بسياری از تمهيدات زبانی را کنار می

ی تحوالت های زبانشناسی، نظير فرماليسم، برا های نقد مبتنی بر يافته از سويی ديگر، در شيوه. شود ای محسوب نمی جانبه همه

های تصوير سازی يانۀ او از ابزارگرا طاهره صفارزاده، و استفادۀ خاص و معنا« طنين»ادبی در حوزۀ معنا، مانند پيشنهاد شعر

با وجود اين، برای . است های نوشتاری و ايجاد فرم از طريق تداعی معانی، جايگاهی در نظر گرفته نشده هنری و هنجارگريزی

های نسبی آن، مزيت دارد نيز با وجود« گرا مفهوم»بازگشت به روش نقد سنتی که سازگاری بيشتری با شعر تحليل اين متون،

و عدم « های زيباشناسانۀ کالم ناديده گرفتن جنبه»چون که در اين صورت، معايبی چرا ؛شود برای بررسی اين متون، پيشنهاد نمی

.د مانند نقد فرماليستی، گريبانگير اين آثار خواهد شدهای جدي های ارزشمند نقد استفاده از دستاورد

اند، شناختی را نيز از نظر دور نداشته های زيبايی که توجه به ارزش گرا رسد برای بررسی انتقادی متون مفهوم بنابراين به نظر می

و به طور مشخص برای شاعرانی . باشدای معقول و مناسب های مبتنی بر زبانشناسی، سمبوليستی، و سنتی شيوه تلفيقی از نقد

های اثر نيز توجه چون صفارزاده که عالوه بر توجه به پيام شعر و تعهدات اجتماعی آن، به نوآوری در زبان و شيوۀ بيان درونمايه

، به های زبانی شميسا، که در کنار هنجارگريزی شناسی کليات سبکشده در کتاب اند، استفاده از الگوی ارائه ای داشته ويژه

. های ادبی، و هنجارگريزی فکری هم نظر دارد، شيوۀ مناسبی خواهد بود زدايی؛ يعنی هنجارگريزی های ديگری از آشنايی نمونه

ضمن اينکه در بررسی اين آثار نبايد توجه به عوامل بيرونی نظير اوضاع سياسی، اجتماعی، ايدئولوژيکی را که در آفرينش و

.نقش مهمی دارند، از نظر دور داشت تحليل اين آثار

ها نوشت پی

.ها، بعدها با اين عنوان کنار آمدند و خود نيز برای ناميدن جنبش خود از آن استفاده کردند البته فرماليست -1

تلقی »بوده است و توجه ، به تحوالت فرماليسم بیدربارۀ فرم، صفارزاده در چنين اظهار نظری ( : 11 9) از نظر علی بابا چاهی -

بل نقطۀ مقابل نه محتوای مادی شده و ارگانيک اثر، سی چهل سال اخير است که فرم را او از فرماليسم، تلقی عام و مسلط بر شعر

«داند و تعهد اجتماعی شعر می محتوا

.(1 9-6 9: حرکت و ديروز) گفتگوی صفارزاده با محمد حقوقی -

مختلف آن های به تفسير شعر سفر اول و شرح تداعی( 191-199: ، صص59 9) از آعاز تا امروز ر نوشعمحمد حقوقی در کتاب -1

.پرداخته است

، به نام برخی از علمای بالغت اسالمی، و نظرات گوناگون ( 5-96:صص ،15 9)، «دربارۀ بالغت»در مقالۀ مهدوی دامغانی، -5

.تپرداخته اس« محتوا»و « لفظ»آنها در بارۀ

ن و عمال آنان انجام شده است، با اشاراتی که در شعر مشروطه و پس از آن به گرا در شعر صفارزاده عليه استعمار هايی که دری پرده -6

دری از طريق ظ کاربرد اشارات مشخص، اين پردهاز لحا» :خود صفارزاده معتقد است. موضوع استعمار شده است، تفاوت زيادی دارد

گرفت، آن هم با اشاره و استعاره، در در ادبيات و هنر آن دوران فقط شاه هدف مالمت قرار می. د و اين جرم بزرگی بودمن در شعر آم

بهار( 91پياپی)، 9م، شمارهتشهفنون ادبی، سال

طنين در کتاب . که حکام داخلی فرمانبردارانی بيش نيستند در حالی. کسی به نقش استعمار نپرداخته بود. شعر مقاومت که اين طور بود

.(11: مردان منحنی) «...الملل ت دربارۀ نقش امپرياليزم بينگريسآغازگر اين افشا دلتا

منابع

.مرکز :، تهران 9چ ،تأويل متن ساختار و .(81 9) بابک احمدی، .9

.مرکز :تهران ،عباس مخبر، چ نخست ترجمۀ ،درآمدی بر نظريۀ ادبی پيش .(69 9) ايگلتون، تری .

.نارنج :ان، تهر9چ ،های منفرد گزاره .(11 9) چاهی، علیبابا .

ترجمه از فرانسه به فارسی از ،(فرماليسم روسی به زبان فرانسوی هايی از ترجمه متن) نظريۀ ادبيات .(85 9) تودوروف، تزوتان .1

.اختران :عا طفه طايی، تهران

.نشر ثالث :، تهران چ ،ايرانهای نوآوری در شعر معاصر گونه .(86 9) حسن لی، کاووس .5

.های جيبی کتاب شرکت سهامی :، تهران9چ ، شعر نو از آغاز تا امروز .(59 9) حقوقی، محمد .6

.هرمس :، تهران9چ ،زبان فارسی معيار .(81 9) سارلی، ناصرقلی .1

.دستان :، تهران9چ ،نقد ادبی .(81 9) فر، حميدرضا شايگان .8

.ميترا :تهران ،شناسی کليات سبک .(88 9) شميسا، سيروس .1

.سخن :، تهران9چ ،رستاخيز کلمات. (19 9) شفيعی کدکنی، محمدرضا .91

.رواق :تهران ،9چ ،حرکت و ديروز .(51 9) صفارزاده، طاهره .99

.رواق: ، تهران ، چ سفر پنجم(. 51 9)ــــــــــــــ . 9

.نويد: ، شيراز ، چ بيعت با بيداری(. 65 9)ــــــــــــــ . 9

.نويد: ، شيراز ، چ رهگذر مهتاب(. 65 9)ــــــــــــــ .91

.نويد: ، شيراز ، چ طنين در دلتا(. 65 9)ــــــــــــ ــ .95

.نويد: ، شيراز9چ ،مردان منحنی(. 66 9)ــــــــــــــ .96

(199-118صص) 9و 99شماره ، (گوهران) فرهنگ و هنرنشريۀ ، «از پرندۀ توشيح تا پرواز کانکريت»(. 85 9)صفاری، عباس .91

.سورۀ مهر: ، دورۀ دو جلدی، تهران ، چ از زبان شناسی به ادبيات(. 11 9)صفوی، کورش .98

.آگاه: ، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهرانهای ادبی معاصر نظريه(. 81 9)مکاريک، ايرنا ريما .91

(. 5-96صص)، 1، شماره مجلۀ نامۀ فرهنگستان، «در باب بالغت»(. 15 9)مهدوی دامغانی، احمد .1

تاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصیدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمنام

عليرضا شعبانلو

دهیچک

های ارائة ادب تعليمی شود، یکی از شيوه قصاید مصنوع که بيشتر در آنها قواعد عروض و قافيه و صنایع شعری طرح می

های محققين تا کنون در پژوهش. اند آموزش هنرهای ادبی نيز توجه کردهاست که سرایندگان آنها در سایة عرض هنر، به

ها و هم های وزنيه، هم بر بدیعيه تعریفی دقيق از قصيدة مصنوع و انواع آن داده نشده و اغلب، این نام را هم بر منظومه

ع آن و بررسی سابقه و سير تاریخی در این مقاله ضمن تعریف قصيدة مصنوع و تفکيک انوا. اند بر قصاید موشح نهاده

نخستين قصيده با نام مخزن السرور و مجمع . قصاید مصنوع، دو نمونة ناشناخته و کهن از این قصاید معرفی شده است

ای به نام نصراهلل عراقی است که از سراینده روضة السحور و درة البحورالبحور سرودة بهاءالدین ساوجی و دومی با نام

از شعرای نيمة دوم قرن هفتم و نيمة نخست قرن هشتم هستند و در دربار تاج الدین علی عراقی حاکم کرمان و هر دو

های معاصرین و حتی منابع دستنویس و نسبتا کهن از این دو قصيده که در هيچ یک از پژوهش. زیستند بم وسيرجان می

توان دانست های مندرج در مقدمه و متن این قصاید می گاهیاز آ. تنها یک نسخه از آنها برجای مانده سخن نرفته است

که بهاءالدین ساوجی و نصراهلل عراقی بعد از سيد ذوالفقار شروانی و فخری اصفهانی سومين و چهارمين سرایندة قصاید

.مصنوعند

.بهاءالدین ساوجی، نصراهلل عراقی مصنوع، بدیعيه، ة، قصيدفارسیشعر :اه واژهکلید

مقدمه

ادب تعلیمی و قصاید مصنوع

توان خط مرز قاطع ميان آنها ترسيم کرد به دليل تداخل و همپوشانی انواع ادبی، بویژه تداخل نوع ادبی تعليمی در دیگر انواع، نمی

ات به انواع هستيم ای که جامع و مانع باشد، ارائه نمود، با این حال ناگزیر از تقسيم بندی ادبي و تعریفی دقيق از انواع ادبی به گونه

بندی رایج ادبيات به انواع حماسی و غنایی و نمایشی و تعليمی را پذیرفته و مبنای بحث خود را بر آن و در اینجا عجالتا بخش

.نهيم می

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران گروه زبان و ادبيات فارسی، استادیار alirezashabanlu@gmail.com

23/4/3222:تاریخ پذیرش 32/7/3223:تاریخ وصولCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشی -علمی)فنون ادبی

373-342، ص3221بهار ( 34ياپیپ) ،3سال هشتم، شماره

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 313

ف اصلی تواند داشته باشد اما رویکرد و هد های گونه گون و گاه متفاوتی می گيری ادب تعليمی با آنکه مانند دیگر انواع، جهت

های اصلی ادبيات فارسی و مورد عالقة شعرای فارسی زبان نوع ادبی تعليمی یکی از گونه. آن، آموزش به مخاطبان خود است

اند که به طور کلی به طرح مسائلی چون آثار بسيار ارزشمندی در این گونة ادبی از دیرباز در زبان فارسی آفریده شده. است

هایی چون منطق الطير، بوستان و نصاب الصبيان به ترتيب به آموزش مثال منظومه. اند و علمی پرداختههای اخالقی و عرفانی آموزه

آموزش مسائل علمی از جمله علوم ادبی، بویژه صنایع و فنون شعری از طریق . مسائل عرفانی و اخالقی و علمی اختصاص دارند

ها به چند روش در منظومه. آنها، در زبان فارسی سابقة درازی دارد ها به دليل سهولت یادگيری موضوعات مطروحه در منظومه

یکی مثل ریاض الصنایع قطبشاهی، سرودة الفتی ساوجی، مباحث عروض و قافيه و بدیع و بيان : اند صدد تعليم علوم ادبی برآمده

ها و امثال بحور و اوزان را در و نمونهتعریف کرده است « فاعالتن مفاعلن فع لن»را به صورت منظوم در قالب مثنوی و در وزن

:گوید مثال در تعریف زحافات می. کند، آورده است قالب قطعه یا رباعی در همان وزنی که آن را معرفی می

ـــت ـــن از دو و چـــار و پنجـــم و هـفـ ساک

خــبن و طــی، قــب و کــف شــود چــون رفــت

قصـــر از آخـــر چـــــو ساکنــی انــداخت

بــــدان کـــه ساکـــن ســـاخت پيــــش او را

حــذف از آخـــر سبــــب فکنـــد ای یـار

ـــار ـــود اضمـ ـــن دوم بــ ـــو سـاک ـــد چ ...ش

(4برگ: 3173کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی )

افات را به صورت منظوم در های اوزان و زح ها و مثال در زبان عربی نيز ابن عبد ربه در عقد الفرید، قواعد عروض و نمونه

بيت نخست، در قالب مثنوی و به یک وزن ذکر شده که 323مجموع قواعد عروض در . ششصد و چهل و شش بيت آورده است

:بيت نخست آن چنين است

بـــــــاهلل ن بــــــــد و بـــــــه التمــــــــام

ــت ح الکــــــــــالم ـــــــ و باســــــــــمه یفتـ

(. 232-343:جزء سادس/ 2، مجلد3231عبد ربه، )بيت ایراد شده است 414ها و امثال اوزان و زحافات در قالب قطعه در و نمونه

. شيوة دیگر این است که شاعر شعری بسراید که هر بيت یا چند بيت آن در یک وزن باشد، و بدین ترتيـب اوزان را معرفـی کنـد

دهند که از ادیب صـابر تاد مينوی احتمال میمانند این منظومه که هم به نام رشيد وطواط آمده هم به نام ادیب صابر ترمذی؛ اما اس

. باشد

خوشتر است از بحرهـا بحـر رمـل بـر اتفـا

ــد ــيش باش ــش ب ــوی نظم ــا را س ــتيا طبعه اش

فـــاعالتن فـــاعالتن فـــاعالتن فـــاعالت

ــدر ـــه ص ــو آراست ــه ت ــرا ای ب ــان و ع خراس

رمــل مخبــون را هســت لطافــت بکمـــال

حــالچنــين کــن همــه چــو بپرســند تــو تقطيــع

فعالتـــــن فعالتـــــن فعالتـــــن فعـــــالن

ای مبــارن نفــس و خــوش ســخن و نيکــو فــال

(24-32: 3243مينوی، )

:منظومة اوزانية صفی الدین حلی نام برد که ابياتی از آن چنين است توان از در زبان عربی نيز می

طــــــویل لـــــه دون البحـــــور ف ـــــائل

فعــــــولن مفــــــاعيلن فعــــــولن مفاعــــــل

عنــــــدی صـــــفات لمــــــدید الشعــــــر

ـــالت ـــن فاعـــــــ ـــالت فاعلــــــ فاعــــــ

(361-364ص: 3211حکيمی، )

313/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

های شاعرانه در آنها خبری نيست جز همين نظم و سامان دادن به دو روش فو صرفا رویکرد آموزشی دارند و از هنرنمایی

. مباحث علمی

سرایند و صنایع شعری، قواعد عروض و قافيه، و بحور را یای م اما شيوة سوم که هنریتر و مشکلتر است این است که قصيده

سازند کشند و از آن شعری می گنجانند و یا حروف و کلماتی را از حشو ابيات بيرون می بی آن که تعریف کنند در آن قصيده می

.اند ه اند، خود سه گونهاین قصاید که به قصاید مصنوع و بدیعيه نام برآورد. که نمودار یکی از صنایع و فنون ادبی باشد

قصاید مصنوع و انواع آن

در قصاید و اشعار، بسيار گسترده است، به طوری که گاهی اشعاری مانند قصاید خاقانی و انوری را « مصنوع»دایرة استعمال واژه

را بر اشعاری « مصنوع» نامند؛ گاهی نيز نام اند مصنوع می که از استعارات و تشبيهات دوریاب و اصطالحات علمی استفاده کرده

اند و یا حرفی یا حروفی را در شعر به کار نهند که قوافی و ردیف مشکل دارند و یا در همة ابيات تکرار کلماتی را التزام کرده می

این اما در . اند یا موشح هستند و یا دارای هر صنعت و هنری که شعر را از حالت عادی و طبيعی خود خارج کرده باشد نبرده

:در موارد زیر به صورت اصطالح در آمده است« مصنوع»ميان، کاربرد واژه

بر چند بخش مختلف الوزن نهند که جملة آن یک قصيده باشد و چون »ای است که بنای آن را قصيده: قصیدة موشح محیز: الف

باشد که در هر مصراع حرفی یا »و ( 226: 3272 شمس قيس،)« ای دیگر بر وزنی دیگر آید هر بخش را جداگانه برخوانند قصيده

(.222: همان)« ای نگاه دارند که چون جمع کنی، اسمی یا شعری یا دعایی باشد کلمه

و بنای بيت بر آن صنعت نهند و 3که هر بيت یا دو بيت آن دارای حد اقل یکی از صنایع بدیع باشدآنست : قصیدة بدیعیه: ب

.(323: 3211حکيمی، )آن قصيده به نظم درآورند و بيتی بدون صنعت در آن پيدا نشود همه یا عمدة صنایع را در

این قصاید از لحاظ موشح بودن، مانند گـروه نخسـت . این نوع، ترکيبی از دو نوع قبلی است: (بدیعیة موشح)قصیدة مصنوع : ج

اما از این بعد که در هر یک از ابيات مستخرج از . آید يرون میهستند؛ زیرا از درون این قصاید، اشعاری با اوزان و بحور مختلف ب

ابيات بـر آمـده . اند حشو و یا حروف نخست مصاریع قصيدة اصلی، صنعتی از صنایع بدیعی گنجانده شده به قصاید نوع دوم شبيه

ر نيـز هسـتند؛ از ایـن رو دکتـر از حشو و توشيح این قصاید، افزون بر خواص فو ، معرف یکـی از اوزان و بحـور مختلـف شـع

وحيدیان کاميار به این قصاید، منظومة وزنيه نيز گفته و قصيدة سلمان ساوجی و صفی الدین حلی را از ایـن گونـه شـمرده اسـت

که به گمان بنده از یک نوع دانستن قصيدة سلمان و صـفی الـدین حلـی و وزنيـه محسـوب ( 332-337: 3271وحيدیان کاميار، )

ن قصيدة سلمان نادرست است؛ زیرا منظومة وزنيه همان است که پيشتر برای نمونه از ادیب صابر و صفی الـدین حلـی نقـل داشت

آنچه در ميان ادبا و شعرای فارسی زبان، بيشتر به عنوان قصاید مصنوع معروف و مورد توجه بوده و در این مقاله نيـز مطمـح .شد

.تر است تر و هنرمندانه ست که سرودن آن از انواع دیگر بسی سختنظر خواهد بود، همين نوع سوم ا

پژوهش پیشینه

؛ عباس اقبال آشتيانی در مقدمه حـدایق السـحر، 33و32کسانی چون جالل الدین همایی در صناعات ادبی، صص در دورة معاصر

؛ سيد 42-32ازی در دیباچة بدایع االفکار صص؛ مير جالل الدین کز221، ص3، بخش 2ص سو؛ ذبيح اهلل صفا در تاریخ ادبيات ج

؛ بهروز ایمانی در مقدمة مصحح بر شـرح «ن حسام و منظومة بدیعية وزنيهاب»تقی وحيدیان کاميار در ؛ «بدیعيات» حسن فاطمی در

ية فارسی، بدایع االسـحار فـی نخستين بدیع»بدایع االسحار؛ شهباز ایرج در مقدمه مصحح بر ممتاز البدایع؛ سيد ابراهيم دیباجی در

؛ دربـاره سـابقة «بدیعيه سرایی در فارسی و عربـی » ؛ مجاهد غالمی و حسين آقاحسينی در «صنائع االشعار قوامی مطرزی گنجوی

با این حـال نوشـتة . اند که هيچ کدام تحقيقی جامع و اصيل نيستند بدیعيه و قصاید مصنوع در زبان فارسی کم و بيش سخن رانده

. دکتر کزازی در معرفی تاریخچة سرایش بدیعيه و قصاید مصنوع از دیگر آثار کاملتر و بهتر است

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 313

چاپ « های مصنوع قصيده»برای نخستين بار، دکتر عباسعلی وفایی، هشت قصيدة مصنوع و دو بدیعيه را در کتاب 3213در سال

. و منتشر کرد

کامل نموده است که بعدها همان ، بحثی نسبتا«تطور بالغت»يز شوقی ضيف در کتاب دربارة بدیعيه سرایی در زبان عربی ن

پس از این، هر سخنی که ایرانيان دربارة بدیعيه سرایی در . نقل کرد« ادبيات و تعهد در اسالم»مطالب را محمدرضا حکيمی در

.اند گرفته« ادبيات و تعهد در اسالم»اند، از کتاب زبان عربی گفته

مثال سيد . اند و کسی ميان این دو فر قائل نشده است های فو ، همه جا بدیعيه و قصيدة مصنوع یکی شمرده شده در پژوهش

کند، شعر قوامی مطرزی را با شعر ذوالفقار شروانی از یک نوع ابراهيم دیباجی وقتی که دربارة نخستين بدیعية فارسی بحث می

های عربی های فارسی و عربی، قصاید مصنوع فارسی را در نظر داشته و با بدیعيه می در مقایسة بدیعيهیا مجاهد غال. پندارد می

های عربی از نوع قصاید مصنوع امثال سيد ذوالفقار و سلمان ساوجی نيستند، مقایسه کرده است؛ در حالی که هيچ یک از نمونه

تا جایی که نگارنده بررسی .شمس الدین بردعی اندحافظ علی بن نور و بدیعيه بلکه شبيه بدایع االسحار قوامی و ممتاز البدایع

.کرده، ظاهرا در زبان عربی اصال قصيدة مصنوع وجود ندارد و هر آنچه هست بدیعيه یا منظومة وزنيه است

ح آنها، دو قصيدة مصنوع در آنجا یافـت ای به نام عراقيات و تصحي نگارنده هنگام استخراج اشعار بهاءالدین ساوجی از مجموعه

که در مقدمة یکی از آنها دربارة مخترع قصاید مصنوع سخن رفته بود و این دو قصيده پـس از قصـاید سـيد ذوالفقـار شـروانی و

معرفـی از این رو وقت را معتنم شـمرد و ایـن مقالـه را در . فخری اصفهانی رتبة سوم و چهارم را در ميان هم نوعان خود داشتند

. قصاید مذکور و تاریخچة قصاید مصنوع نگاشت

از قصاید موشح تا قصاید مصنوع

هرمان اته معتقد است که سيد ذوالفقار شروانی . در شعر فارسی سابقة قصاید موشح از دو نوع دیگر؛ بدیعيه و مصنوع بيشتر است

قدیمترین نمونة صنعت توشيح را در زبان فارسی به دست داده است در قصيدة مصنوع خود با نام مفاتيح الکالم فی مدائح الکرام،

رادویانی در ترجمان . شود اند، رد می سخن هرمان اته بوسيلة مثالهایی که رادویانی و شمس قيس رازی داده(. 334: 3126اته، )

و شمس قيس نيز در المعجم فی معائير چند بيت از قصيدة موشح شاعری به نام موقری را ذکر کرده است .(336: 3263)البالغه

هایی از آن را آورده و بدان نام موشح محيز نهاده است، مانند قصيدة رشيد سمرقندی که چند بيت نخست آن اشعار العجم نمونه

:این است

ای کــف راد تـــو در جــود بــه از ابــر بهــار »

خلــق را بــا کــف تــو ابــر بهـــاری بــه چــه کــار

ــالمی را دل ــت عــ ــاران کفــ ــاندن بــ از افشــ

خوش و خرم شـده و آراسـته چـون بـاب و بهـار

ــه ــن طایف ــدازة ای ــيش از ان بررر بنررده ن رراد ب

زان دو کــف گــوهر بــار جررود تررو بررار گررران

مررب بنررده ز شررکردیگراننــد چــو مــن بنـــده و

وز خجلــی گشــته فکــار عرراجزم چررون دگررران

کردسررتج جرررمعجــز یــک ســو نــه و انکــار کــه

ــار عفررون ناررران سررو ــر تيم ــده و دل پ مان

جررم بره ف ر ایب تو خداوندی احسـان کن و

زان که تویــی جـرم گـذار زیب رهی در گذران

:نوشته است چون جدا برخوانی این دو بيتی است[ در اینجا سياهتر]جملة قصيده از بحر رمل است و آنچه در حيز اول به سرخی

ـــده نهـــاد جــــود تــــو ــر بن ـــار گــــرانب ب

مـــن بنـــده ز شـــکر عـــاجزم چـــــون دگـــران

312/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

ــران ـــوت نگ ـــوی عف ـــرم س ـــم ج کـردست

ــذران ــی درگ ــن ره ــل زی ــه ف ــرم ب ــن ج «ای

(226-243: 3272شمس قيس،)

رزی قدیمترین نمونة به دست آمده و شناخته شدة بدیعيه را قوامی مط. ها قدمت بيشتری دارند پس از قصاید موشح، بدیعيه

این قصيده را محمد بن بدر الجاجرمی در . ای، شاعر قرن ششم هجری، با نام بدایع االسحار فی صنایع االشعار سروده است گنجه

مونس االحرار آورده است، که نود و هفت بيت دارد و با احتساب یک رباعی مقطعه که در آخر آن آمده است به نود و نه بيت

:مطلع قصيده این است. ات، هشتاد آرایة بدیعی معرفی شده استدر مجموع این ابي. رسد می

ـــار ــو بـ ـــدر ت ـــوای قـ ـــک را هـ ای فـلــ

وی مـلـــــک را ثـنـــــای صـــــدر تـــو کـــار

(16ص: 3ج 3213محمد بن بدر جاجرمی، )

ی و آسانی سرودن آن بود که محملی شاید دليل این امر، سادگ. بدیعيه سرایی، در شعر فارسی از استقبال چندانی برخوردار نشد

ای هستند، به هایی که پسرو قصيدة قوامی گنجه از بدیعيه. نمود مناسب برای هنر نمایی شاعران متکلف و اهل تصنع فراهم نمی

و ( همشاعر سدة د)های شمس الدین بردعی ممتاز البدایع از حافظ علی بن نور کاتب غوری هروی، متخلص به عيشی و بدیعيه

.اشاره کردتوان میمحمد ابراهيم شربتدار از شعرای زمان شاه سلطان حسين صفوی

ای را به صد و سی و شش آرایه رسانده و آن را در صد و شصت و سه بيت، به نام های قوامی گنجه عيشی هروی تعداد آرایه

:سلطان حسين گورکان سروده است، بدین مطلع

ــرا ــور فــــ ــوده جــــ رای ز دادت نمــــ

ــی مـــــرادت نبـــــوده دور بــــه کــــار بــ

(13: 3272حافظ علی بن نور، )

از قصيدة بدیعی بردعی که به اسم سلطان سليم پادشاه عثمانی سروده شده، تنها هفتاد و هشت بيت منتخب در مجالس النفائس

: آمده است که هر بيت آن دارای یکی دو صنعت از صنایع شعری است

ک بـــه ذات تــو پایــدارای تــاج و تخــت ملــ

ــای دار ــه پ ـــادا ب ـــو، ب ـــان ت ـــرهای دشمنـ س

بيـزد از سـالم تـو گـل هـــای مکــرمت می

ــی ــل م ــو م ــالم ت ــزد از ک ــگوار ری ـــای خوش ه

از مویــه همچــو مــوی شــدم از غــم حبيــب

ــار ــرا ی ـــدم از ف ـــال شـ ـــو ن ــه همچ از نال

(273: 3233نوایی، )

معلوم نشد که این (. همانجا)این قصيده به پيروی از قصيدة موالنا شرف سروده شده است : نویسد می مترجم مجالس النفائس

نباشد، باید او را نيز صاحب قصيدة بدیعی به روش االبصار نزهةموالنا شرف کيست؟ اگر شرف الدین قزوینی یا شيرازی سرایندة

حر م ارع است بر خالف بدیعية قوامی گنجوی و حافظ علی بن نور که بدیعية شمس الدین بردعی در ب. قوامی گنجوی بدانيم

.اند در بحر خفيف ساخته شده

در عنوان . رشيد وطواط را به نظم کشيده است حدیقة السحرمحمد ابراهيم شربتدار نيز دو قصيدة بدیعيه دارد که صنایع شعری

:هکذا. سحر رشید وطواط و صنعته تمام الصنایع البدیع الشعریقصاید المصنوع فی جواب حدیقة ال»: قصاید نوشته است

ای ز عـــــدلت ســـــتم کشـــــيده عنـــــان

«وی ز بـــــــذلت درم خریـــــــده مکـــــــان

(77-61: 2434کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی )

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 314

قصيدة . است و هفتاد و چهار بيت دارداین قصيده به سبک و سيا و وزن قصيدة قوامی رازی اما با قافية متفاوت سروده شده

دیگر که بعد از قصيدة نخست آمده، به سيا قصيدة قبلی، صرفا برای صنایع شعری نمونه آورده اما در بحر متقارب مثمن سالم و

:از این قصيده تنها یازده بيت آمده است(. ر-»قافية

ــر ــتی مظفــ ــه گشــ ــکرانة آن کــ ــه شــ بــ

زنــــد مهـــــر هـــــر صـــــبحدم ســـــاغر زر

(71-77: 2434کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی )

که پيش از ایـن معرفـی « عراقيات»کتاب . قصاید موشح و بدیعيات در هم آميختند و بدیعية موشح یا قصيدة مصنوع را ساختند

نسـخه موجـود عراقيـات، بـا آنکـه . آمـده اسـت شد، قدیمترین منبعی است که در آن دربارة مخترع قصيدة مصنوع سخن به ميان

آید نسبت به نسخة اصل نـاقص اسـت و اوراقش کامل و سالم است اما چنان که از سيا عبارات و ارتباط و انسجام مطالب بر می

صـراهلل عراقـی در این نسخه دو قصيدة مصنوع آمده که یکی از قصاید، سرودة بهاءالدین ساوجی و دیگری از ن. هایی دارد افتادگی

هميشه از نظر خاطبان در تتق استتار مختفی بوده [ که]این نوعروسی است » : نصراهلل در مقدمة قصيدة مصنوع خویش نوشته. است

که مخترع ایـن جمالی ستمکشجز استاد الشعرا . صاحب جمالی که تا غایت وقت بر منصة ظهور جلوه نيافته 3است و این بدیعة

از بيست و دو بحر بر نينگيخته است و بعد از او چابک سواران عرصة نظم، دیگـر متصـدی ابـداع ایـن شـيوه طریقه است زیادت

نادرة الزمان سحبان البیان موالنا بهاءالملة و الدین دام ظله قدوة صدور االنام مفخر امراءالکالمنشده؛ مگر در این دور، برادر این بنده،

اعظم اکرم صاحب قران، نظام ممالک ایران، وزیر سلطان ابهت، آصف سليمان حشمت، تاج الحق که بواسطة آفتاب عنایت مخدوم

م ایق انشاء این طریقه راه یافت و به مدد فکر ثاقب و رای تيـز بـين [به]والدین شمس االسالم و المسلمين اعز اهلل انصار دولته،

، 234کتابخانه سپهساالر، نسخة خطی ) «... .متابعت او را از فرای شمردهبندة کمينه نيز . بر ابداع دقایق این اسلوب واقف گشت

(.پ27برگ

شاعری با عنوان جمالی سـتمکش یـا سـيمکش شـناخته . نصراهلل عراقی، مخترع قصيدة مصنوع را جمالی ستمکش دانسته است

گمـان (. 67: 3213دولتشـاه، )تبریزی بوده اسـت از شاعری با نام شمس سيمکش یاد شده که شاگرد قطران تذکرة الشعرادر . نشد

ممکن است گفته شود که منظور وی از جمالی، جمـال الـدین قـوامی مطـرزی . رود که منظور نصراهلل از جمالی این فرد باشد نمی

دة جمـالی این فرضيه با اطالعاتی که نصـراهلل دربـارة قصـي . بوده و ستمکش نيز تصحيف سيمکش است که به مطرزی اشاره دارد

زیرا قصيدة قوامی مطرزی اصوال بدیعيـه اسـت و موشـح . شود رد می« زیادت از بيست و دو بحر بر نينگيخته»: گوید دهد و می می

. نيست که از آن ابياتی در اوزان مختلف شعری بيرون آید

مين شـاعر سـرایندة چنـين قصـایدی سيمکش، بهاءالدین ساوجی و خودش را دومـين و سـو / نصراهلل پس از جمالی ستمکش

وی در حالی این سخن را گفته و چنين ادعایی کرده است که بهاءالدین مدعی است که قبل از وی فقط فخری . معرفی کرده است

. ای سروده و ذوالفقار نيز از فخری پيروی کرده است چنين قصيده

مــرا اگـــر چــه بــه مــدح تــو دســـترس نبــود

ــن ــنا ضــرورت اســت در ای ــه ش ــنم ب بحــر، رفت

وگر چـــه از شـعرای جهـان جـز از فخـری

ــا ــس گوی ــم ک ـــوه نظ ــدین شي ـــرد ب ــان نک لس

ــيده ـــری قص ـــریقة فخ ـــن از ط ــتم م ای گف

تـــو را کـــه نظـــــم نيفتـــاد مثــل آن حــاال

همـان طــریق نمودسـت ذوالفقـار حکــــيم

ـــا ـــافت بهـ ــه ز هـــر دو ی ـــا ب ــار بهـ ــک ک ولي

(313: 3223دین، بهاءال)

311/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

:شود از حشو ابيات فو ، بيت زیر استخراج می

ـــز از فخـــری و ذوالفقـــار ـــر چـــه ج اگ

ـــن شيــــوه کــــس را نيفتــــاد کــــار در ایـ

توان چنين استنباط کرد که فخری اصفهانی و سيد ذوالفقار شروانی کـه از سخنان نصراهلل عراقی و بهاء الدین، روی هم رفته، می

. اند و بهاءالدین و نصراهلل پس از ایشان قرار دارند اند، از نخستين سرایندگان قصيدة مصنوع یبا هم سن و سال بودهتقر

اند و هيچ سخنی از قصيدة بهاءالدین و در منابع بعدی همه جا مبتکر این نوع قصيده را سيد ذوالفقار شروانی معرفی کرده

قبل از سلمان ساوجی کسی در صنعت شعر مثل قصيدة ذوالفقار » : نویسد دولتشاه سمرقندی می .اند نصراهلل به ميان نياورده

است که مجموع صنایع و بدایع شعر را شامل باشد و آن قصيده مشتمل است بر توشيحات و دوائر و زحافات و از هر یک نگفته

تقی الدین اوحدی نيز (.323ص: 3213دولتشاه، )« شود بيت چندین مصاریع و ابيات ملون در بحور مختلف اخراج می( ؟)

سلمان و غيره تتبع . شود از مخترعات اوست قصيدة مصنوع که از او دوایر و غيره استخراج می... سيد ذوالفقار شروانی»: گوید می

حافظ علی بن . داند نوع میهم وی را مقنن قانون قصاید مص( 13: 3227)و آذر بيگدلی ( 3422: 3212تقی الدین، )« اند وی نموده

نور کاتب هروی، متخلص به عيشی که خود چندین قصيدة مصنوع دارد، در مقدمة نخستين قصيدة مصنوع خود که آن را برای

مختر ع سيد ذوالفقار شروانی است و ملک الشعرا خواجه » گوید که قصيدة مصنوع سلطان حسين بهادر خان سروده است، می

مان ساوجی ت غ مد اهلل بغفرانه در جواب آن به احسن و اکمل وجهی مبادرت نموده و موالنا فصيح الدین محمد جمال الدین سل

کتابخانة مرکزی دانشگاه )« اند خوافی و جمعی از ف الی متأخر دست همت در کمر ریاضت زده به جواب این جر ت نموده

(. 3برگ : 3347، نسخة خطی شمارة تهران

ممکن است این شائبه . فخری اصفهانی که خود دارای قصيدة مصنوع است، از قصيدة مصنوع پدرش سخن نگفته است شمس

قصيدة مصنوع خود را در . 723در ذهن صورت بندد که منظور بهاءالدین ساوجی از فخری، شمس فخری باشد که در سال

توان معاصر شمس فخری و سيد ذوالفقار را به هيچ روی نمیاین تصور درست نيست و . مدح غياث الدین وزیر سروده است

هنوز به دنيا ( 672-662در ميان )تلقی کرد؛ زیرا سيد ذوالفقار از پدر شمس فخری بزرگتر بوده و شمس در زمان مرگ ذوالفقار

مس فخری تفاوت دارد و دليل آخر دیگر این که قصيدة بهاءالدین از لحاظ قافيه با قصيدة ش. نيامده یا بسيار خردسال بوده است

ای در فخری اصفهانی، پدر شمس را صاحب قصيده (131ص: 1234کتابخانه ملی ملک، نسخه خطی )این که تقی الدین اوحدی

.داند صنعت شعر می

مصنوعشان جای بسی شگفتی است که حمداهلل مستوفی با آن که از بهاءالدین ساوجی و فخری اصفهانی نام برده، به قصاید

دولتشاه عالوه بر اینها از شمس . اشاره نکرده و حدود یک قرن بعد، دولتشاه سمرقندی حتی از آنها در تذکرة خود نام نبرده است

، احتماال سه سال قبل از قصيدة سلمان ساوجی سروده شده و هر دو قصيده . هـ 723فخری و قصيدة مصنوع وی نيز که در سال

اما تقی الدین اوحدی، در قرن دهم از فخرالدین صفاهانی سخن رانده و . وزیر بوده، نيز اطالعی نداشته استدر مدح غياث الدین

ای در صنعت سخن اختراع نموده بغایت خوب گفته، چنانچه اوزان شعر بجميع از آن قصيده» :دربارة قصيدة مصنوعش نوشته

از قصيدة فخری چيزی یافت نشد اما از (. 131برگ: کتابخانه ملک 1234عرفات العاشقين، نسخة خطی )« استخراج می شود

. اند توان فهميد که قصيدة فخری و بهاءالدین هم وزن و بر یک سبک و سيا بوده اشارات بهاءالدین ساوجی می

جو در ميان دیوان اشعار وی از قصيدة مفاتيح الکالم فی مدائح الکرام سيد ذوالفقار شروانی، علی رغم سعی بليغ نگارنده و جست

ذبيح اهلل صفا این قصيده را . ها وجود دارد، به دست نيامد و برخی نسخ خطی قصاید مصنوع، بيش از سه بيت که در برخی تذکره

ل این قصيدة ملک الشعرا قوام الدین ذوالفقار راست و این القاب بر سبي»: در مونس االحرار دیده و عنوان آن را نقل کرده است

جناب صدر اعظم صاحب معظم قدوة عرب و عجم مربی افاضل سادات آفا دستور عراقين : خيزد توشيح از اول قصيده بر می

نگارنده در (. 133ص 3م 2صفا ج)« کهف الوری نظام ایران فخر الدنيا و الدین محمد الماستری ضاعف اهلل اقباله قبله دولت باد

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 316

شود، قصيدة مذکور نگهداری می 3622های آن که در کتابخانة مجلس با شمارة ی از دست نویسنسخة چاپی مونس االحرار و یک

:سه بيت نخست قصيده این است. را نيافتم

دلبرروار تـازه صرد برر گ چمن شـد از

ـــت بررراد در گلررزار ز ب رررررار بهـــار یـاف

رقـص درقـد دلبـر چمـان شـود چوننهال

ـــه ـــان فاختـ ـــالد زاردالچرررون بیرررلسـ ن بن

بروسترررران آیرردارم ز روی تنـاســــخ بـــه

بـه بــاب بــاد بهـار آیرد خـزان چــو در خزان

(323ص: 3213دولتشاه سمرقندی،)

:شود از حشو این ابيات، بيت زیر مستخرج می

گل صد برگ دلبر وار چـون در بوسـتان آیـد

بهـــاری بــاد در گلـــزار چــون بيــدل خــزان آیــد

توان وزن و قافيه و نوع قصيده را شناخت و بر اساس القاب مستخرج از توشيح قصيده که ذبيح اهلل صفا در این سه بيت می از

.توان گفت که تعداد ابيات قصيده سيد ذوالفقار حدودا صد و بيست و هشت بوده است تاریخ ادبيات آورده، می

نام دارد و بعد از آن قصيدة مصنوع « مخزن السرور و مجمع البحور» ین است که پس از قصيدة ذوالفقار، قصيدة مصنوع بهاءالد

.که بعد از این معرفی خواهند شد« روضة السحور و درة البحور»نصراهلل عراقی، برادر بهاءالدین به نام

. ر نام سرایندة این قصيده اختالف استد. را پنجمين شاعر قصاید مصنوع بدانيم« نزهة االبصار»پس از این افراد باید سرایندة

هذه القصیدة الموسومه بنزهة االبصار و معرفة بحور »محمد بن بدر الجاجرمی، آن را در مونس االحرار آورده و در عنوانش نوشته

حب االعظم افتخار الوزراء االشعار انشاها و ابدعها االمام الفاضل افتخار الشعراء المتأخرین شرف الدین فضل اهلل القزوینی فی مدح الصا

الدین الدین اوحدی نيز این قصيده را به شرف تقی(. ض: 3227محمد بن بدر الجاجرمی، )« شمس الدین حسین بغال طاب ثراه

الدین قزوینی از استادان سخن و بزرگان کهن است در صنایع و بدایع شعری بغایت کامل افتاده شرف»: قزوینی نسبت کرده و گفته

ای است مطول، او را قصيده[ نعالی: نسخه بدل]در مدح افتخار الوزرا شمس الدین حسن نعال . ی نهایت قادر و ماهر استو ب

:مطلع آن قصيدة ترکيب بند این است. اقسام صنعت در وی کار فرموده

ــار ــر بـ ــيم عنبـ ـــوای نسـ ـــدال هــ از اعتـ

ــار ــفة بـ ــوی صـ ــد سـ ــل بخراميـ ــروس گـ «عـ

(3271: 3212ی، تقی الدین اوحد)

متعلق به کتابخانة مجلس، به نام شرف الدین عبداهلل بن ف ل اهلل 344، برگ 2/32273در نسخه خطی نزهة االبصارقصيدة

نزهة االبصار فی معرفة هذه القصیدة الموسومه ب»: الوصاف بن محمد شيرازی، مولف تاریخ وصاف آمده و چنين معرفی شده است

. نوشته شده است. 723این نسخه در . است «انشاها المولی الفاضل شرف الملة و الدین فضل اهلل بن محمد الشیرازی بحور االشعار

اما در مصر کتابت شده، به نام همين . 723حاجی حسين آقا نخجوانی نيز این قصيده را در جنگی دیگر که آن نيز به تاریخ

هذه قصیدة موسومه بنزهة االبصار »: ه در جنگ مورد استفادة نخجوانی بدین گونه آمدهعنوان این قصيد. وصاف شيرازی یافته است

ف فی علم العروض و االشعار انشاها و ابدعها ملک الشعرا افضل الفضال عالمة الدهر نادرة العصر ابوالمناقب شرف الدین فضل اهلل الوصا

و یندرج فیها صناعة ... الوزراء فی العالم شمس الدنیاء و الدین الدامغانی یمدح الصاحب االعظم ملک ملوک ... بن محمد الشیرازی

اربعة مختلفه من التوشیح و العاریة عن النقط و المنقوط و المحذوف االلف و العربیة و المفرد و المثنی و المثلث و الرباعیه و غیرها و هی

(. 42: 3237نخجوانی، )« و اربعون وزنا من البحور و المنشعبات

317/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

زیستند و هر دو مورد عنایت و شرف الدین قزوینی هر دو در یک دوره، در زمان اولجایتو می( وصاف)شرف الدین شيرازی

از این رو انتساب این قصيده به هریک از این دو نفر، تغييری در تعيين زمان سرایش و . رشيد الدین ف ل اهلل همدانی بودند

.با این حال احتمال انتساب آن به شرف الدین قزوینی بيشتر است. دهد یگر قصاید مصنوع نمیجایگاه آن در ميان د

متولد شده و بعد از . 613تا. 674وی که در حدود سالهای . شمس فخری، ششمين شاعر سرایندة قصيدة مصنوع است

ام مخزن البحور و مجمع الصنایع سروده و از آن پنجاه ای مصنوع به ن وفات یافته، قصيده. 742به قول هدایت در . 741سال

به . 723وی این قصيده را در ماه شعبان . و پنج بحر استخراج کرده که هر بيت مشتمل بر صنعتی از صنایع حدایق السحر است

: تچنانکه در ابيات برآمده از توشيح قصيده گفته اس. نام غياث الدین محمد وزیر به پایان برده است

ــه شــعبان » ــه ســال هفتصــد و ســی و دو م ب

ــد ــانفزای مفي ــم ج ـــن نظ ـــردم ای ـــام کــ تم

بــه مــدح بنـــدگـــی آصـــف ســليمان جـــاه

ـــد ــن رشيـ ـــمد ب ـــد، مح ــن محم ــاث دی «غي

(231ص: 3212شمس فخری، )

:مطلع قصيدة شمس فخری این است

ــار ــترن گلن ـــر آرد ز نس ــه ب ــی ک ـــری رخ پ

انـــدر دلـــم از آن گـــل نـــــار دمــادم افکنـــد

(همانجا)

در سال )وی در بيست و شش سالگی و هنگام جوانی . هفتمين سرایندة قصاید مصنوع است( 771-732)سلمان ساوجی

:بدین مطلع. سروده است( 726تا . 731وزارت از سال )قصيدة مصنوع خود را در مدح غياث الدین وزیر ( 721

ــت ـــار صــفای صــفوت روی بریخــت آب به

هـــوای جنـــت کویـــت ببيخـــت مشـــک تتـــار

(34برگ : 3347کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نسخة خطی )

حتی قصاید شاعران پس از وی نيز که . این قصيدة سلمان ساوجی در ميان قصاید مصنوع فارسی، بيش از همه شهرت دارد

. رسد اند، مانند قصاید اهلی شيرازی به شهرت قصيدة سلمان نمی در شعر خود آوردهشعر وی را الگو قرار داده و صنایع بيشتری

بيت از حشو ابيات آن استخراج شده که هر بيت در یکی از اوزان شعر 63بيت است و 363بدایع االسحار سلمان ساوجی، دارای

عالوه بر . ش از هفتاد آرایة بالغی نيز درج شده استبيت، بي 63در این . شود فارسی است و یکی از بيتها در سه وزن خوانده می

اینها یک قطعه سه بيتی از توشيح اوایل قصيده استخراج کرده که نام و القاب غياث الدین محمد را در آن گفته و دو قطعة دیگر

هفت بيت نخست بی که هر یک هشت بيت دارد از حشو قصيده بيرون آورده که یکی از حرف الف خالی است و دیگری نيز در

. نقطه است

های نهم و دهم پس از قصيدة سلمان، سرودن قصاید مصنوع رونق و رواج بيشتری گرفت و شاعران زیادی که اغلب در سده

. زیستند، به سرودن این قصاید دست یازیدند هجری می

ای مصنوع نقل شده است که گمان یی قصيدهکتابخانه مجلس، از شاعری به نام موالنا فصيح الدین رو 3323در نسخة خطی

شاعر و مورخ دربار شاهرخ ميرزا ( 141بعد از : وفات - 777حدود : تولد)رود سرایندة آن فصيح الدین محمد خوافی می

چون زیرا عيشی هروی چنان که گذشت فصيح الدین محمد خوافی را از سرایندگان قصيدة مصنوع دانسته و از سوی دیگر . باشد

این قصيده در ستایش بایسنقر پسر شاهرخ ميرزا سروده شده است پس سرایندة آن باید از شاعران و نویسندگان همعصر بایسنقر

پس از . وی فصيح الدین محمد خوافی است که در زمان شاهرخ عهده دار مشاغل و ناصب دولتی بود. و شاهرخ ميرزا بوده باشد

شاعران ( 171: ؛ وفات 713حدود : تولد)صيح الدین محمد خوافی و ابن حسام خوسفی توان از ميان ف سلمان ساوجی می

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 311

تقدیم قصيدة یکی از این دو شاعر بر دیگری بسيار مشکل است، . سدة نهم هجری، یکی را هشتمين سرایندة قصاید مصنوع ناميد

ی در قصيدة ابن حسام نيست که تاریخ سرایش آن را ا هيچ نشانه و اماره. زیستند زیرا هر دو شاعر تقریبا در یک دوره می

اما فصيح الدین خوافی قصيدة خود را به نام بایسنقر سروده، از این رو تاریخ سرایش آن تقریبا مشخص است؛ . مشخصتر کند

که زمان مرگ . 127که بایسنقر در نبود شاهرخ در پایتخت، نيابت سلطنت را به عهده گرفت و قبل از . 137یعنی بعد از

قصيدة وی (. 23: 3233نوایی، )« قصيدة مصنوع سلمان را تتبع کرده و درخور حال بد نگفته»فصيح الدین خوافی . بایسنقر است

مطلع . وزن آمده اند 67ابيات مستخرج از قصيده در . شود صد و پنجاه و هشت بيت دارد و هشتاد و سه بيت نيز از آن مشتق می

: قصيده این است

نظيــر منظـــر رویــت کجــاست در گلـزار

ــر رخســار ـــت کـراســـت ب ـــر مـویـ ـــر دلب عبي

(26برگ: 3323کتابخانة مجلس، نسخة خطی )

سروده ( ص)، قصيدة سرور العين یا سحریه را در نعت پيامبر اکرم نزهة االبصار فی معرفة بحور االشعاردر پاسخ قصيدة ابب حسام

: است بدین مطلع

هــوای بهـــار اســت و جــانب گلـزار کـرا

دهــد رخســار کــه نــو عــروس چمــن جلــوه مــی

(327ص: 3213ابن حسام، نقل از وفایی،)

وزن 44آید که این ابيات در چهل و سه بيت نيز از حشو آن بيرون می. این قصيده مشتمل بر صد و چهل و هفت بيت است

از ميان قصاید مصنوع .شود مستخرج می( ص)سه بيت در نعت ح رت رسول اکرم از توشيح اوایل ابيات نيز. اند سروده شده

. فارسی، تنها همين قصيده در نعت رسول اکرم است و در ستایش شاهان و وزرا و قدرتمندان نيست

صيدة وی سه قصيدة مصنوع دارد که هر سه را در پی ق .نهمين سرایندة قصاید مصنوع است( 243 –111) اهلی شیراز

شاعر، دانشمند و ( .ه 237یا 236 - .ه 144)نخستين قصيده در مدح امير عليشير نوایی . مصنوع سلمان ساوجی سروده است

ای که بر این قصيده نوشته، آن را معرفی کرده و به اهلی در مقدمه. است .( 233تا 163سلطنت از )وزیر سلطان حسين بایقرا

با وجود زیور صنایع و زینت بدایع چون تشریف »گوید که قصيدة سلمان نيز اشاره نموده و می پيروی خود از قصيدة سلمان

مشتمل بر اصول و فروع »لذا قصيدة مصنوعی سروده که « تعریف قافيه در بر نکشيده بود همانا جمالش به کمال هنر نرسيده بود

تعریف اقسام و حدود قوافی صحيح و معيوب و اسامی آن و بحور و دوایر سته که اوزان نوزدهگانه است و تفکيک بحور آن و

اند با نوادر صنایع که فکر بکر این غرقة اند و متأخرین جسته جسته بازنموده انفراع صنایع و بدایع که متقدمين در کتب جمع کرده

د و پنجاه بيت دارد که هشتاد و این قصيدة اهلی شيرازی یکص(. 771: 3262اهلی،)« بحر جان گدازی اهلی شيرازی اختراع کرده

.پنج بيت نيز از آن مشتق شده است

نسيم کاکل مشـکين کراسـت چـون تـو نگـار

ــار ـــرچين کجاســت مشــک تت ـــل پ ــميم سنب ش

(777ص: همان)

. است که در این قصيده نيز پيروی سلمان کرده است( 126: ؛ وفات112: جلوس)قصيدة دوم اهلی در مدح سلطان یعقوب

ای است صد و پنجاه و چهار بيت موشح به القاب فرخنده آثار ممدوح، که موازی صد این قصيده» :گوید در مقدمة این قصيده می

شود مشتمل بر فروع و اصول بحور دوایر سته که اوزان نوزده گانه است و تفکيک بحور و تعریف و ده بيت از آن استخراج می

ب و اسامی آن با حرکات و سکنات قافيه و انواع ایطاء جلی و خفی و اصناف صنایع و بدایع اقسام حدود قوافی صحيح و معيو

312/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

«که در کتب متقدمين و متأخرین جمع آمده با بع ی از نوادر صنعت که زادة طبع این غرقة بحر جانگدازی اهلی شيرازی است

: مطلع آن قصيده این است(. 722-721: همان)

ـــویت نسـ ــت کـ ــوای جن ــار ه ــر ب ـــم عنب يـ

ــک تتــار ــميم مش ــت مـویـــت ش ــدای نکه ف

(77: همان)

ای است صد و شصت بيت که این قصيده». است( 223تا 236سلطنت از )قصيدة سوم در مدح شاه اسماعيل اول صفوی

مشتمل بر اصول بحور و . ..شاه اسماعيل بهادرخان ... شود موشح به القاب همایون قریب صد و بيست بيت از آن مستخرج می

منشعبات و مزاحفات و دوایر سته که اوزان نوزدهگانه است و تفکيک بحور و اوزان مختلف چنان که نزدیک هفتاد و پنج وزن

شود و تعریف اقسام و حدود قوافی صحيح و سقيم و حروف قافيه از یک حرف تا نه حرف به ترتيب جمع مختلف نموده می

کنات و القاب قوافی مذکور گشته و عيوب قافيه که اقسام ایطا جلی و خفی است همه جا بر دو وجه نموده آمده با حرکات و س

شود قافيه صحيح باز آرند و همچنين بحور نامطبوع عرب بر دو وجه پذیرفته تا تا بعد از قافيه معيوب که جهت مثال نموده می

رفته و در متن نوشته شد و نظم نامطبوع بر حاشية آن مرقوم گشته و اکثر بعد از نمودن مثال مقصود نظم بر وزنی مطبوع قرار گ

صنایع و بدایع که در کتب متقدمين است گرد آمده با صنعتی چند که مخترع این غرقه بحر جانگدازی اهلی شيرازی است چنان

ابيات مصنوع را به هم مثنوی متفر که مستجمع اقسام شعر است از قصيده و قطعه و غزل و رباعی و مستزاد و لغز و معما و

(: 132-133: همان)« توان شمرد در اوزان مختلف

هوای گلشـن کــویت نسيـــم بـــاد بهـــار

ـــار ـــک تتـ ــميم مشـ ــت ش ــرمن موی ــدای خ گ

(134: همان)

ش از دو قصيدة قبل عرض بينيم، اهلی در قصيدة دوم بيش از قصيدة نخست تنو کرده و در قصيدة سوم نيز بي چنان که می

. هنر نموده و نهایت قدرت خود را به کار برده است

شاعر قرن دهم، عالوه بر بدیعية ممتاز البدایع و چند قصيدة ( 213وفات )، متخلص به عيشی هروی حافظ علی بب نور

وده است و مشتمل بر دویست بيت است موشح، چندین قصيدة مصنوع هم دارد که نخستين را در مدح سلطان حسين بایقرا سر

:شود؛ بدین مطلع که نود بيت نيز از توشيح اوایل مصارع و حشو قصيده مشتق می

حــریم حـــرمت کــوی تــو جنــت ابــرار

ــرار ــت احــ ــو راحــ ــوی تــ ــت بــ ــيم نکهــ نســ

؛ کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، 26برگ 3323کتابخانة مجلس، نسخه خطی )

(2برگ : 3347نسخة

قصيدة دوم نيز در مدح ممدوح پيشين و به سيا قصيدة قبلی است با این تفاوت که ابيات مستخرج از حشو قصيده اندن

تواند نمودار پيش نمونة قصيدة در حقيقت این قصيده می. است و شاعر بيشتر به معرفی صنایع شعری پرداخته تا بحور و اوزان

وزن و قافية قصيده مانند بدیعية قوامی است اما . و تبدیل آن به قصيدة مصنوع را نشان دهدمصنوع باشد و حرکت تکاملی بدیعيه

:مطلع قصيده این است. ابيات مستخرج از حشو قصيده آن را مصنوع کرده است

ــدار ــو مــ ــمت تــ ــان را ز حشــ ای جهــ

ــرار ــو قــ ـــت تــ ــه همــ ـــان را بــ وی زمــ

(41، برگ 3347 کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران نسخة شمارة)

قصيدة سوم را با مطلع

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 363

ــدار ــت ای دل ــت شفاس ــربت ذوق ــراب ش ش

ــت بــی مقــدار ــذاب محنــت شــوقت بالس ع

(4، برگ 3323کتابخانه مجلس، نسخة خطی )

این قصيده در . ، به پيروی از قصيدة سلمان ساوجی سروده است( 223تا 236سلطنت از )دح شاه اسماعيل اول صفوی در م

در خاطر شکسته ... »: در مقدمة این قصيده نوشته. شود دویست و چهل و پنج بيت است که صد و پنج بيت از آن مشتق می

در تتبع قصيدة اف ل المتأخرین ... سلطان حسين ميرزا... ان پادشاه ولی نعمتگذشت که قلم خجسته اثر به اسلوبی که سابقا در زم

قصيدة پسندیده بر صفحة ایام ثبت نماید بلکه بر قصيدة سابق نيز صنعتی چند ... خواجه سلمان ساوجی طاب ثراه قدمی نهاده بود

(. 3، رسالة اول، برگ 33262کتابخانة مجلس، نسخه خطی )« بيفزاید

م مجالس النفائس قصيدة مصنوع دیگری را با مطلع زیر به حافظ علی بن نور نسبت داده است که به پيروی از سلمان مترج

:ساوجی سروده است

ـــقي ـــام قامـ ــارـانان بالســـت جـــ ت در رفت

ظـــالم ظلمـــت هجـــران رواســـت بـــر اغيـــار

(342 :3233نوایی، )

( 3313تا 3321سلطنت از )ه پيروی از اهلی شيرازی در مدح شاه صفی صفوی نيز قصيدة مصنوعی دارد که ب تیمور حسینی

شود متناول بر قصيده مشتمل است بر یکصد و شصت و دو بيت و قریب به یکصد و سی بيت از او مشتق می»این . سروده است

ته که مخرج اوزان نوزده گانه اصول بحور و منشعبات و مزاحفات از مطبوع و نامطبوع که مخصوص شعرا عرب است و دوایر س

است و تفکيک بحور و اوزان مختلف و تعاریف اقسام قوافی صحيح و سقيم و ذکر صحت ایطا جلی در بع ی اوزان مواد و

حدود محسنات از صنایع بدیع و بيان که به رسالة فارسی که اختالف کثيره داشت ملتفت نشده بدان عمل شد و قریب به چهل

شده و بع ی از صنایع که تکرار در [ اهلی شيرازی]یع بدیع با چند بحر و لقب قافيه مزید قصيدة موالنای مذکور صنعت از صنا

آن قصيده واقع شده بود التفات ننموده متوجه صنایع غریبه شده مع آنچه وظيفة شعراست از غزل و قطعه و رباعی و مستزاد و لغز

(13برگ : 3323کتابخانة مجلس، نسخة خطی )« وی نيز توان شمردنو ابيات مصنوعة متفرقه را مثن. و معما

ــا ــر حســن هم ــه ده ــت ب هــزار گلشــن روی

غبـــار بـــرزن کــــویت بـــه مهـــــر داده ضـــيا

(13برگ : 3323کتابخانة مجلس، نسخه خطی )

( 36ص :همان)بلخی و موالنا صاحب( 24: 3233نوایی،)در ترجمة مجالس النفائس آمده است که درویش منصور سبزواری

از این قصاید چيزی به دست نيامد؛ اما اگر به راستی در پاسخ قصيدة سلمان بوده باشند باید . اند نيز قصيدة سلمان را جواب گفته

های مصنوع زیر نيز سخن های خطی فارسی، از قصيده عالوه بر اینها در فهرست نسخه. آنها را هم از نوع قصاید مصنوع انگاشت

توانم سخنی بگویم لذا صرفا به نقل سخنان منزوی ام دربارة مصنوع بودن یا نبودن آنها نمی چون این قصاید را ندیده. استرفته

:کنم اکتفا می

قصيده مصنوع از حسن فرزند عبداهلل فرزند عبدالمؤمن . 3؛(3341: 2،ج3213منزوی)قصيدة مصنوع از حاذ طبيب تبریز . 3

(.3347: همان)قصيدة مصنوع از واصلی . 2؛ (3341: همان)طان رکن الدین قزل ارسالن پسر کيخسرو خویی در ستایش سل

ارزش قصاید مصنوع

های شعر، آشکارتر و بيشتر است و شاعران های مصنوع، تقدم لفظ بر معنا و اهميت آرایش سخن از دیگر گونه در پرداختن قصيده

های بدیعی که بر برونة های ادبی، بویژه آرایه زیبا و پر طمطرا و مزین به انواع آرایهمنتهای کوشش خود را در پردازش ظاهری

. ها بسازند و در ميدان رقابت با همکاران گوی سبقت را بربایند گيرند تا بنایی شکوهمند از واژه کنند، به کار می زبان عمل می

363/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

های شاعر در انتخاب واژگان و و الزامات و قيودات و محدودیتهایی به دليل داشتن ساختاری هزار تو قصيدهطبيعتا چنين

ترکيبات شعری برای گنجاندن قطعات و ابيات پيش ساخته در توشيح و حشو آنها، همگی بال استثنا از لطف و زیبایی صوری و

. یع شعری را شامل می شوندای نازیبا و ثقيل از صنا اند و هيچ ارزش زیبا شناختی شعری ندارند و فقط مجموعه معنوی بی بهره

در نظر حقير این صنایع دخلی، ربطی به محاسن شعری که باعث تغيير »: از همين جهت می نویسد( 373: 3227)آذر بيگدلی

اند و همگی به عالوه بر عيوب فو ، این قصاید از نو آوری و ابداع نيز خالی. «حال مستمع که غرض کلی از شعر است ندارد

هر چند در ميدان منازعه بر سر قدرت تصنع و تکلف، قصيدة سلمان بر آن چيره . اند دة ذوالفقار شروانی ساخته شدهپيروی از قصي

پروراندند ولی باید در نظر داشت که سلمان آمد و شاعران بعدی بر قصيدة سلمان چشم داشتند و قصد رقابت با آن را در سر می

. نيز خود پيرو ذوالفقار بوده است

ای که فقط یکی از قصاید اند به گونه سرایندگان قصاید مصنوع در انتخاب وزن و قافيه، کامال از شيوة پيشنيان خود پيروی کرده

است و دیگر قصاید همگی در بحر مجتث مثمن مخبون ( فاعالتن مفاعلن ف عالن)حافظ علی بن نور در بحر خفيف اصلم مسبغ

است، جز قصاید بهاءالدین ساوجی و تيمور « ار -»اند و هجای قافيه در اغلب آنها ده شدهسرو( اصلم مسبغ/ محذوف/ مقصور )

:اوزان قصاید چنين است. است( آ)حسينی که هجای قافية آنها مصوت بلند

(: فع الن/ مفاعلن فعالتن مفاعلن فعالن )اصلم مسبغ/ مثمن مخبون مقصور : الف

چمــن شــد از گــل صــد بــرگ تــازه دلبــروار

بهــــار یـافــــت بهـــــاری ز بـــــاد در گلـــزار

(سيد ذوالفقار)

ــوار ــد دش ــخن کن ــت س ــيم دهان ــذر ز م گ

اثــــر ز مــــوی ميـانــــت کمـــر کنـــد اظهـــار

(نصراهلل عراقی)

ــار از اعتـــــدال نسيـــــم صبــــای عنبــــر ب

ــار ـــد ســــوی صــفة ی عـــروس گـــل بخــرامي

(ف ل اهلل قزوینی)

ــی ـــری رخ ــار پ ــترن گلن ـــر آرد ز نس ــه ب ک

دمـــادم افکنـــد انـــدر دلــــم از آن گـــل نـــــار

(شمس فخری)

صفـای صفـوت رویـــت بریخـت آب بهـار

ــار ــک تت ــت مش ـــت ببيخ ــت کـویـ ــوای جن ه

(سلمان ساوجی)

نظيــر منظـــر رویــت کجــاست در گلـزار

ــر رخســار ـــت کـراســـت ب ـــر مـویـ ـــر دلب عبي

(ین خوافیفصيح الد)

کـرا هــوای بهـــار اســت و جــانب گلـزار

که نـو عـروس چمـن جلـوه مـی دهـد رخسـار

(ابن حسام)

ــرار ـــت اب ــو جن ـــوی ت ـــت ک ـــم حـرم حری

نسيـــم نکهـــت بـــوی تـــو راحــت احــرار

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 363

(حافظ علی)

شـراب شــربت ذوقــت شفاسـت ای دلـدار

عــذاب محنــت شوقـــت بالســـت بــی مقــــدار

(حافظ علی)

ـــقي ـــام قامـ ــارـانان بالســـت جـــ ت در رفت

ظـــالم ظلمـــت هجـــران رواســـت بـــر اغيـــار

(حافظ علی)

ــار ــر ب ـــم عنب ـــویت نسـيـ ــت کـ ــوای جن ه

فــدای نکهــت مـویـــت شــميم مشــک تتــار

(اهلی شيرازی)

نسيم کاکل مشـکين کراسـت چـون تـو نگـار

ــار ــت مشــک تت ـــرچين کجاس ـــل پ ــميم سنب ش

(اهلی شيرازی)

هوای گلشـن کــویت نسيـــم بـــاد بهـــار

ـــار ـــک تتـ ــميم مشـ ــت ش ــرمن موی ــدای خ گ

(اهلی شيرازی)

(مفاعلن فعالتن مفاعلن ف علن)مثمن مخبون محذوف : ب

ترا شــدم صنمــا در گـــذر ز کـــوی جفـا

جــدا مشـــو کـه دلــم بـر تـو کـرد روی وفـا

(بهاءالدین ساوجی)

ــا ــه دهــر حســن هم ــت ب هــزار گلشــن روی

غبــــار بــــرزن کـویــــت بـــه مهـــر داده ضـــيا

(تيمور حسينی)

(:فاعالتن مفاعلن ف عالن)بحر خفيف اصلم مسبغ -3

ــدار ــو مــ ــمت تــ ــان را ز حشــ ای جهــ

ــرار ــو قــ ـــت تــ ــه همــ ـــان را بــ وی زمــ

(حافظ علی)

ب اءالدیب ساوجی

تاریخ گزیده قدیم ترین . و نشانی است که منابع کهن نيز درباره او اطالعات بسيار اندکی دارند بهاءالدین ساوجی شاعر کم نام

سخنان نيکو . بهای ساوجی در حيات است»: نویسد حمداهلل مستوفی دربارة او می. جایی است که نام این شاعر در آن آمده است

(. 734: 3217ستوفی،م)« دارد و این ضعيف را به چند قطعه و قصيده مشرف فرموده

شود که در سدة در کتابخانة سپهساالر نگهداری می 234یک نسخة منحصر بفرد به نام دیوان بهاءالدین ساوجی، با شماره

قصاید مصنوع و ... نصراهلل بن حسن العراقی ... بنده» : نویسد مدون و مؤلف این نسخه می .یازدهم هجری نوشته شده است

مقصود بود با دیگر اشعار که ( تاج الدین علی عراقی)را که مدایح این مخدوم ( بهاءالدین ساوجی)ین یگانه مقطعات مطبوع ا

. «و آن را به عراقيات موسوم کرد... شعرای عصر در این ح رت عرض کرده بودند جمع کرده

362/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

عراقی است، اما نسخه نویسان بر اساس یاد بوده است یعنی اشعاری که در مدح تاج الدین علی « عراقيات»نام این مجموعه

. اند ناميده« دیوان بها»داشت نادرست مالک نسخه بر روی صفحه نخست کتاب، آن را

کتابخانة ملک که پس از سدة 6232جنگ خطی شمارة 312پس از این دو منبع، تا جایی که نگارنده آگاهی دارد، در برگ

چنانکه خود شاعر در تخلص قصایدش و برادر وی . با عنوان بهاءالدوله ساوجی یاد شده استیازدهم تدوین شده، از بهاءالدین

آید، حسن بوده و مؤلف اند نام وی بهاء الدین و نام پدرشان نيز چنان که از نام برادرش بر می نيز در مقدمه کتاب تصریح کرده

.ام ای نامی از او ندیده جز اینها دیگر در هيچ تذکره و جنگ و سفينه .جنگ کتابخانة ملک تسامحا او را بهاءالدوله خوانده است

عالوه بر این که در تخلص قصایدش، خود را بهای ساوجی ناميده، در قصایدش نيز سه بار از شهر . زادگاه وی ساوه است

:ساوه نام برده، و یک بار خود را بدان شهر منتسب کرده است

ــ ـــران تــــ ـــدی وز مهـاجـــــ ـواماحمـــ

بـــــوده در قصــــــد دشمنـــــــت ز انصـــــار

ــوبکر ــون بـ ـــرده چـ ـــو کـ ـــاب تـ در رکـ

هجـــــرت از ســـــاوه تــــا بـــــه هنـــــدوبار

به تصریح . توان دریافت در دست نيست از زندگی و شرح حال وی چيزی جز اطالعات اندکی که از قصاید بازماندة او می

عار بهای ساوجی، قصاید موجود در نسخه در مدت اقامت شاعر در کرمان و نصراهلل بن حسن عراقی، محرر و مدون بخشی از اش

گرد آمده است از این ( ه 746یا 741قبل از سال )مالزمت تاج الدین احمد عراقی سروده شده و در زمان زنده بودن ممدوح

.نيستروی هيچ آگاهی از زندگی شاعر پيش از ورود به خدمت تاج الدین عراقی و یا پس از آن

توان دریافت که وی در زمان حاکميت تاج الدین بر بم و سيرجان به خدمت او رفته از برخی قراین موجود در اشعار بهاء می

. است؛ زمان محمد شاه و قبل از رسيدن تاج الدین به وزارت امير مبارز الدین در کرمان

. به جای او وزیر ابوسعيد شد و تا زمان سلطنت آرپاخان وزیر بود( 731)دانيم که غياث الدین پس از مرگ دمشق خواجه می

پس از شکست خوردن آرپاخان از امير علی پادشاه دیار بکر که به یاری موسی خان به آذربایجان آمده بود، غياث الدین نيز

741 تا 624ین در ميان سالهای توان گفت که بهاءالد از این رو با حدس و گمان می. کشته شد726گرفتار گشت و در سال

. ، زمان مرگ تاج الدین، در خدمت وی به سر می برده است 746 و یا حداکثر تا سال

های بسيار بهاءالدین در علوم مختلف چون علوم دینی، عربی، ادبی و با توجه به مطالب فو و کمال پختگی اشعار و آگاهی

توان گفت که وی می« بهاءالدین ساوجی در حيات است» :گوید ن حمداهلل مستوفی که مینجومی و برخی قراین دیگر مانند سخ

گذرانيده و احتماال بيش از شصت و حدود هفتاد ، زمان پرداختن تاریخ گزیده، سنين پيری و پختگی خود را می 723در سال

چشم به جهان گشوده . هـ 673 تا .هـ 663های اگر حدس ما نزدیک به واقعيت باشد باید او در ميان سال. سال داشته است

3.باشد

نصراهلل عراقی

چنان که . تنها منبعی که نام وی در آن آمده کتاب عراقيات از تأليفات خود اوست. تر است نصراهلل عراقی از بهاءالدین نيز گمنام

در این . برادر بهاءالدین ساوجی است -نگفته باشد اگر سخنش درست باشد و از سر تعارف و احترام –گوید خود در عراقيات می

کتاب دویست و سی و چهار بيت از اشعار وی موجود است که شامل یک قصيدة مصنوع، دو قصيدة بلند و یک قطعه شش بيتی

د وزیر این قطعه گواهی مح ر منظومی است که بهای ساوجی در تأیيد تاج الدین علی عراقی خطاب به غياث الدین محم. است

در عنوان این گواهی وی را چنين معرفی . اند نظم کرده و بزرگان کرمان نيز به صحت م مون آن گواهی و شهادت منظوم داده

از این عنوان می توان دانست که وی نيز چون بهاءالدین . موالنا قدوة االفاضل و العلما صدر الملة نصر اهلل العراقیگواهی : اند کرده

تخلص وی یحيی بوده و . الدین بوده است الدین علی عراقی جایگاهی بس بلند داشته و مورد احترام حواشی تاجدر دربار تاج

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 364

. آید در شاعری بویژه قصيده سرایی توانا بوده و چيزی از برادر خود کم نداشته است چنان که از همين اشعار اندکش بر می

واهد شد برای شناساندن قدرت شعری و سبک شاعری وی کافی است اما هرچند قصيدة مصنوع وی که در این مقاله معرفی خ

: برای آگاهی بيشتر چند بيت از تشبيب قصایدش نقل می شود

فی لزوم الفيل و النمر

دی چو پيـل صبـح باریدن گرفت آتـش ز دم

شد پلنــگ شــب شتـــابان در بيابـــان عـــدم

چون پشت پلنگروی گـردون از کواکب بود

پيل صبحــش محـــو گــردانيـــد در زیـر قـدم

شب پلنگی بود، کش سيماب بـود اندر دهـان

صبح پيلی بود کـش کافـــور بـود انـــدر شـکم

شد پلنگ چـرخ را روشن به عين الثور چشـم

...کرد گرد و خان پـای پيـل صـبحش تـار و تـم

(برگ: کتابخانه سپهساالر 234نسخة )

ای شمـع کـه سـر تـا بـه قـدم عـين صـفایی

ــرده ســرایی ــر پ ــه ســحر محــرم ه ـــا ب شـــب ت

ــپيدی ـــی روی س ـــر از سيه ــور بص ــون ن چ

چــون نــور قمــر در ظلمــات اصـــل ضــيایی

ــن ـــم ت ـــی در کــوی نظـــر سيـ لعــــل کالم

در بــــاب بصــــــر ســـــرو قـــــد زرد قبـــایی

هـــم مونـــس احــراری و هــم محــرم اســرار

ـــت ــایی عيب ــاه بق ــه کوت ـــت ک ــن اس ــه ای ...هم

(26برگ: کتابخانه سپهساالر 234نسخة )

معرفی قصیدة مصنوع ب اءالدیب

آید قسمت پایانی مقدمة آنچه در زیر می. پيش از این گفته شد که بهاءالدین ساوجی سومين سرایندة قصاید مصنوع فارسی است

در نسخة . اش نوشته و آن را معرفی کرده است دگان قصاید مصنوع، بر قصيدهقصيدة وی است که شاعر طبق شيوة مألوف سراین

موارد داخل قالب بر اساس توشيح اوایل مصراعها بازیابی شد و . دست نویس، نشان افتادگی از آغاز قصيده کامال آشکار است

بيت از آغاز و پانزده بيت پایان قصيده در برای جلو گيری از اطالة مقاله فقط چهارده . آشفتگی چهار مصراع دیگر اصالح گردید

.توانند بخوانند می( 321: 3223بهاءالدین ساوجی، )خوانندگان ارجمند متن کامل قصيده را در دیوان وی . گردد این جا نقل می

مقدمة قصيده

ـــا بنـــــای زمـانــــــه باقــــی بــــاد ] تـ

ــاد ـــراقی بــ ـــن عـــ ـــاج دیــ ـــت تـــ دولــ

ــ ــرخ فرتــ ـــا راچــ ـــت بـرنــ ـوت و بخــ

ــاد ـــاقی بــ ـــم اتفـــ ـــرادش هــــ ــا مــــ بــ

ــره ــس زهــ ــمان مجلــ ــرب آســ ش مطــ

[مـــــه نــــو جــــام و مهــــــر ســــاقی بــــاد

***

ــی ] ــن عراقــ ــاج دیــ ــاه تــ ــان جــ [جهــ

سپهـــــــر معــــــدلت دستـــــــور اعظــــــم

ز انصافــــــت بنــــــای عــــــدل عـــــالی

[باقبالــــــت اســــــاس ملــــــک محکــــــم]

361/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

ــاهی ـــت مبــ ــو ملــ ــد تــ ــده در عهــ شــ

ــ ــرم شــ ـــش مکــ ــو دانــ ــل تــ 2ده از ف ــ

بيت در بحر منسرح مربع که آن دویست و شانزده حرف 4های د و همچنين از قصيده به غير از آنکه پنجاه بحر بر انگيختم، قطعه

:توان خواند بيش نيست نظم دادم و در متن مصاریع اول و دوم درج کردم و آن قطعه بر سه بحر می

صاحب سيف و قلـم

و نعـم منبـع جـود

والی ملک و ملل

آصف گـردون محـل

سرور مسند نشين

واقـف علـم یقيـن

کافـی ملـک زميـن

قامـع بيــخ فتـن

منبع لطف و کرم

ملجـا ف ل و هنر

وارث علــم و عمـل

صاحب واال گهر

صاحـب دریا یمين

زبـدة نسـل بشــر

هــادی راه سنن

قاطـع شـاخ ضـرر

أولئک المقربون السابقون السابقون بود و بتشریف بواسطة آن که الف ل للمتقدم بر قصيدة این مخلص مقدم 1ههرچند آن قصيد

به زبان حال « ألف شهر من لیلة القدر خیر» و اشارت« ألولىٱمن کولآلخرة خیر ل»مشرف این قصيده نيز بحکم کالم علام که

« گر تو خوبی ای صنم ما نيز هم بد نيستيم»گوید که می

این چنين مسـت کـه مـایيم ز خمخانـة دوسـت

همـــه خـواهنـــد کـــه باشنــــد ولـــی نتــــوانند

.الحمد هلل وحده. نام نهادم« مخزن السرور و مجمع البحور»و این قصيده را بعد از ترتيب دادن ترکيب

ــا ــوی جف ــذر ز ک ــنما در گ ـــدم ص ــو را ش ت

ـــر ــم ب ــه دل ــو ک ــدا مش ــا ج ــرد روی وف ــو ک ت

اگــر تــو ســـاکن ایــن کــوی را محــل نــدهی

ـــان را، را ـــع عاشقـ ـــود طبــ ــو نبـ ــوای تـ هـ

ــذرام ــر در ع ــق ســر گشــته ب ــدان چــو وام ب

اگـــر چـــو بلبلــــم آشفتـــه بــر گــل رعنــا

ساکن چو وامق بر در عذرا هزج مثمن سالمشدم در کوی تو ( بار4)مفاعيلن

شدم بر روی تو عاشق چو بلبل بر گل رعنا

نفير از آن کــه مـرا تـا کـه جـان بـود درتـن

ــا ــه هــر کــو پ ــرون ب ــا ب ــو جان نهـــم ز کــوی ت

ارم قبـــول کنـــی تــا زیــــم تـــو را باشـــم 1

ــدا ــو ج ــم از ت ــرا باش ــت و چ ــب اس ــه واج چ

مرا تا جان بود در تن تو را باشم هزج مسدس سالم ( بار2)مفاعيلن

تو جانانـی به کوی تو چرا باشم

یقــين شــمر کــه دلــــی دارم از غمــت شــيدا

ــر از ســــودا ــت پ ـــری دارم ـــم س از آن مقيـ

مفاعيلن مفاعيلن دلی دارم ز غـم شيدا هزج مربع

دارم پر از سودا سری

ز هر که هست مرا با تـو خوشـتر آیـد عشـق

ـــی و جــان را ــو جان ــه دل را ت ــدار ک ـــمی ب ه

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 366

مــراد از دو جهــــان زنـدگانــی تــو بـود

تــو زان کــــه روح روانــی بــه لعـــل جــان افــزا

هزج مسدس محذوف مفاعيلن مفاعيلن فعولن مرا با تو خــوش آیـد زندگانی

ه دل را جانی و جان را روانیک

ــا ــه طيــــره دلــــم بــــردی ای نگارین اگــر ب

ــا ــد نيســتم از آن چشــم پـــر خمــــار وف امي

نيم از آن که دو چشـم خـوش خمارینـت 33

ــا ــار جف ــم ز ب ـــد دل ـــد و نرنجـــ ــد بکش چن

ـــی ــل م ــای وص ـــم تمن ـــوز چشــ دارد هنـ

ــا ــارین ج ــرکویت ای نگ ـــت س ــه داش ــم ک دل

يل مفاعيل مفاعيل مفاعيل دلم برد نگارین از آن چشم خمارین هزج مثمن مکفوف مقصورمفاع

از آن چشم خمارین دلم برد نگارین

پری رخـا تـو سـيه چشـم و هـم سـيه زلفـی

ــيما ــمن س ــویی و س ــمن ب ــرو س ــو س ــين ت یق

ـــد ســتمگرت برســند ـــرة جع ــه ط ـــر ب اگـ

نهنــــــد روی عبـــــادت سمـنبـــــران ختـــــا

فاعيلن مفاعيلن فعولن سيه چشـم سيـه زلف ستمـگر هزج مسدس مکفوف محذوفم

...سمن بوی سمن روی سمن بر

والی طبــع روانـم همــاره مـدحت توسـت 21

ــا ــد و یکت ـــر آم ـــم سـ ـــر متينـ ــه شعــ از آن ب

ـــدد ـــی خن ــر آب زالل مـ ـــاره ب ـــان همـ جهـ

ــ ـــر حـ ــاز آب روشـــــن سحــ ـالل شعـــر به

ــو روی تربيــت اســت از ایــن قصــيده گـــرم از ت

ـــرا ـــة شع ـــم را ز جملـ ـــت اســـت دلــ فراغـ

فع لن فعولن فع لن فعولن طبـع روانــم آب زالل است متقارب اثلم

شعر متينم سحر حالل است

ــود ــترس نب ـــو دس ـــدح ت ــه م ـــر چـــه ب ــرا اگ م

ــ ــت در ای ــنا ضــرورت اس ــه ش ــنم ب ــر رفت ن بح

ــری ــز از فخ ــان ج ـــرای جه ــه از شع ــر چ و گ

ــا ــس گوی ــم ک ـــوه نظ ـــن شي ــرد بدی ــان نک لس

ــتم ـــده ای گفـ ــری قصيــ ـــة فخـ ــن از طریقـ مـ

تــو را کــه نظـــــم نيفتــــاد مثـــل آن حــاال

همــان طریــق نمــــودست ذوالفقــار حکــيم 333

ــا ــت به ـــه ز هـــر دو یاف ـــا ب ـــار بهـ ـــک ک ولي

فعولن فعولن فعول اگر چه جز از فخری و ذوالفقار متقارب مقصورفعولن

در ایـن بحر کس را نيفتاد کار

ره سخن نرود، در بحـــور نظـــم چــو مـن

ــوا ــر آدم و ح ـــس از ع ـــانه کـ ـــن زمـ در ایـ

ستوده است بســـی ذوالفقـار خـاطر خـویش

ــویش ــود خ ـــری نب ــه فخ ــيده ک ــتااز آن قص س

ار انوری اســت به زخـــم زبــان بـر انـدازم

نهــال نظـــــم وی از بيـــــخ جــان بــه فــر دهــا

شـد کـه چـو مـوم ای به ثنای تو گفتـه قصيده

ــارا ـــرم آن خ ـــش ز شـ ــاه بيان ـــه گ ـــود ب شـ

فعولن فعولن فعولن فعل چو مـن ذوالفقار زبان برکشـم متقارب محذوف

367/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

رگ فخری از بيخ جان برکشم

یکایک از سخــن نغز تا سـخن بـاقی اسـت 331

مبــاد جــز کــه بــه مــــدح تــــو مقـــطع و مبــدا

ـــر دشــمنت ـــر سـ ـــت ب ــه طعنـ ــاد ب ـــده ب بریـ

که سـر بریـده بـه اسـت و عـدم شـده زیـن جـا

ــک ــده زان ــع ش ــو منقط ـــاد از ت ـــک مب ــد مل امي

فيهــارهــين بــه حکــــم تــو بهتـــر جهــان و مــا

ــل ــدام در ره ف ـــاید م ـــو پ ـــر ت ـــل خيــ دلي

ــما ــد ش ــن مری ـــد در ای ـــه نباش ـــرید آن کـ مـ

فعولن فعولن فعولن فعولن سخـن بر سر دشمنت قطع کردم متقارب مثمن سالم

که مقطع از این جای بهتر نباشد

( مفاعلن فعالتن مفاعلن ف علن)حر مجتث مثمن مخبون محذوف بهاءالدین ساوجی قصيدة مخزن السرور و مجمع البحور را، در ب

سروده است، بحری که احتماال قصيدة مصنوع فخری اصفهانی در آن بحر بوده و سيد ذوالفقار شروانی نيز قصيدة خود را در

يتی که در مقدمه آمده، از حشو قصيده نيز افزون بر ده ب. این قصيده صد و هشت بيت دارد. همان بحر اما مقصور سروده است

شود که در هر بيت دست کم یک آرایة بدیعی گنجانده شده است و هر بيت در چهل و شش بيت در اوزان مختلف استخراج می

گيرد که با احتساب دو وزن مستخرج از دو قطعة بر آمده از توشيح اوایل مصراعها، مجموعا چهل وزنی از اوزان مختلف قرار می

برای رسيدن به عدد چهل و هشت . که دو تا از مدعای شاعر کم است( نام اوزان در جدول پيوست می آید)شود و هشت وزن می

البته ممکن است جز اینها ابياتی نيز از حشو قصيده . یا باید یکی از ابيات را به سه وزن خواند و یا دو بيت را هر کدام به دو وزن

. مقدمه در نسخة دست نویس موجود نيست استخراج شده بوده که به دليل ناقص بودن

که شاعر در مقدمه آورده و -(منبع لطف و کرم/ صاحب سيف و قلم: با مطلع )نگارنده قطعه مستخرج از حشو قصيده را

و رمل محذوف ( مفتعلن فاعلن)در بيش از دو بحر منسرح مطوی مکشوف -توان آن را در سه بحر خواند مدعی است که می

.نتوانست قرائت کند( التن فاعلنفاع)

نصراهلل عراقیقصیدة

روضة السحور و درة البحور

آوریم و پس از آن چند بيـت چون در صفحات قبل بخش بزرگ مقدمة این قصيدة مصنوع نقل شده است در اینجا ادامة آن را می

. از آغاز و پایان قصيده را نقل می کنيم

را از فرای شمرده از انوار ف ایل او اقتباس نموده بر نظـم ایـن قصـيده کـه ( بهاءالدین ساوجی)او بندة کمينه نيز متابعت... »

مشتمل است بر چهل و شش بحر از فروع و شعب اوزان مستعمل اقدام نموده از تواشيح اوایل مصاریع ابيات سه بيت که از بحـر

مسدس مقصور است برانگيخته

ــت ــود باقيسـ ــاس جـ ــز وی اسـ ـــی کـ کسـ

عـــــراقيست جهــــان جــــاه تـــــاج دیـــــــن

ــه دورانـــش جهـــــان در استـــــراحت بـ

ـــيست ـــی نفاقـ ــا بــ ـــک بـ ــامش فلـ ــه ایـ بـ

هاللـــش منقــــــر و خـــــورشيد تبشــــی

ســــپهرش مجلــــس و ایــــــام ساقيســــت

و از مصرع های آخر، سه بيت دیگر در بحر رمل مسدس محذوف

ــر ـــر را مجيــ ـــت اختــ ــک رای اوســ آنــ

ــدر ا ــک صــ ــر آنــ ــت را ظهيــ ــت دولــ وســ

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 361

ــرار ـــم برقـ ــار عالــ ـــش کـ ــم ز عدلــ هـ

ــر ـــت قریــ ـــدة دولـــ ــش دیــ ــم ز رایــ هــ

ــدار ــم را مـ ـــرخ اعظـ ــایش چــ ــر رضـ بـ

ــير ـــور را مســ ـــر انـــ ــرادش مهـــ ــر مــ بــ

منسـرح نيسـت بلکـه ]) بيت از بحـر منسـرح 6شبيرون آورد و از ميان هر دو مصراع از هر مصراعی حرفی قطعة مشتمل بر ش

که صدور اولياء ح رت بدان منشرح است ابداع و اختراع کرد([ سدس مطوی موقوف استسریع م

ــام ــدلت نظـ ـــان راســـت ز عـ ای کـــه جهـ

یافـــت ز جـــاه تـــو جهـــــان احتشـــــــام

ــو وقــارت زمــين ــت بــه حشــمت چ نيس

ـــام ـــانت غمـ ــو بيـ ــش چـ ــه بخشـ ــت بـ نيسـ

ــين ـــف ع ــو تصحيـ ـــزد ت ــان ن ــار خس خ

المخــــان زمــــين پيــــــش تـــــو مقلــــوب

ــراب ــد خ ــم ب ــو ق ــه چ ــش ک ــور بخش کش

ــالم ــو دار السـ ــو چـ ـــود تـ ـــت ز جــ گشــ

پــيش معانــــی تــو کــان بــــی ریاســت

ای والســــالم چيـــــست جهـــــان مزرعــــه

و در هر بحری از بحور چهل و شش گانه صنعتی از علم بيان که استاد این فن رشـيدالدین وطـواط آن را ضـبط و بـه حـدایق

نام نهاد و به یمن القاب همایون صـاحبی محلـی گردانيـده بـه روضة السحور و درة البحورگردانيده و آن مخدره را السحر موسوم

.موقف عرض رسانيده

گــــذر ز ميــــم دهانــت ســخن کنــد دشــوار

ــار ـــد اظه ـــر کن ـــت کمـ ــوی ميــانـ ــر ز م اث

سزاست نـازن ترکانـت گفتــن از پـی آنـک

ــان ـــت ز ج ــک شنگ ــا چاب ــرار نط ـــرد ق ببـ

ــال آرد ـــر تــــو در خي یکــــی تصــــور مهـ

ــار ــد ک ـــش نباش ـــی حاصلـ ـــر ب ــا تفکـ ـــه ب ک

یابــد ز غـــم صـــد بـال نمـی ... گمــان کـــه

ــه ــی... روان ک ـــکار روی نم ــو در پي ـــد از ت تاب

دهان نازن تنگت تصور در نمی یابد بحر هزج سالم( بار4)مفاعيلن

بک شنگت تفکر بر نمی تابدميان چا

مرصع

ام چـون عـود ز روی لطـف ممان زیــر زخمـه 1

اگــــر ســــزد بــه کنـــارم بــه ســان چنــگ در آر

وگــــر خطاســـت کــه در چنــگ غــم کــنم زاری

یــک امشبـــــی بنــــوازم ز لطـــــف بـــی اغيــار

یقــين ز عشــق تــو گشــته اســت دل چنــين نــاالن

غـم تـوان بـه کنـار امــان دهـــش اگــر از بـار

مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن ممان چون عود در چنگ غمم ناالن بحر هزج مسدس سالم

به سـان چنــگ بنــوازم اگـر بتوان

تجنيس تام

اگــــر چــه چــــرخ کمــان داری آورد مثلــت

ــار ولــی یقيــــن کــه نيــــارد دگـــر چــو تــو عي

ــان ــو کم ــروی ت ــو اب ــود همچ ــر نب ـــزاست گ س

ــار ــد ی ـــان نيای ـــر در گمـ ــو گـ ـــر ت ــزد نظي س

362/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

مفاعيلن مفاعيلن کمانـی همچو ابرویت بحر هزج مربع

یقين کاندر گمان ناید

تجنيس ناقص

از آن بيــاض دلم نسخ شد کـه هسـت مقـيم 33

تو را سواد خطـــی کـــش ز مشــک آیـد عـار

ســياه کـــرد رخ روز عمــــر مــــن بــــی جــــرم

ــار ا ميــــد آن ســــر زلــــــف دراز عنـبــــــر ب

سـت جمال فطـرت مـن همچـو شـب سـيه کـرده

خيــــال جعـــــد شبـــــه رنگــــت از ره تيمــار

مفاعيلن مفاعيلن فعولن بياض روز عمرم همچو شب کرد بحر هزج مقصور

سـواد آن سـر زلـف شبــه رنگ

...تجنيس زاید

ری از کـرم بـه سـوی رهـی و گر کنـی نظـ 333

ــار ــه کن ــم ب ــان غ ــم از مي ـــه دل ــد شکست رس

اگـــر بـــه تربيتـــــم مفتخـــــر کنـــــد جـــودت

ــوار ــد آن دل غمخـ ــتم یابـ ــت سـ ــان ز دسـ امـ

ــن ــس از ای ــم پ ــر دل ــم ب ــی رح ــر نکن ــين اگ یق

نـــوان شـــود دگـــر از گشـــــت گنبــــــد دوار

ــن ــاهی ک ــی نگ ـــوی ره ـــه س ــوی و ب ــا مج اب

ــم ــاه دل ــذار وزان نگ ـــرین مگ ـــی قـ ــا غمـ ب

متفاعلن متفاعلن متفاعلن نظری ز تربيت ار کنی به سوی رهی بحر کامل مسدس سالم

دلم از ستم نشود دگر به غمی قرین

حسن الطلب

ــد ــی یاب ـــم در نم ـــل وه ـــه خـب ــا ب ـــدام ت م

ـــار ـــود حص ـــة کبـ ـــن قلعـ ـــت ایـ روا همـ

بـاد و از تـو مقـيم سپهــر تابــع فـرمانـت 331

ـــة زوار ـــالن پایــ ـــه افـ ـــه نـ ـــا ب ـــده ت رسنـ

ـــه آز ـــن و یافت ـــو ورد زميــ ـــر تـ ادای شکـ

ـــه عهــــد سخـــایت ز شــدت ناهــار امـــــان ب

ق ا ز جـور گمـــان رسـته بـا تـو در بخشـش

ملــک بــه چشــم یقــين دیـــده در تــو بــی اخبــار

و دگــر یســار جــود زمــان را ز یمــــن توســـت

ستــــاره چــــون تــو نيـــارد کــریم کــان مقــدار

فعولن فعولن فعولن ف عل همی تا نباشد زمين چون زمان متقارب مثمن محذوف

همی تا نباشد یقين چون گمان

شریطه

زانکـه تـو راسـت ستوده بار خدایــت معـين

ــرین ـــرادت ق ــک و م ــار و مل ــار یس ــه ک در هم

اد و هست چرخ رفيعب [تو]تراب درگـه 333

ــار ــاد و هســـت ایــزد ب رقيـــب مکنــــت تـــو ب

فعولن فعولن فعول خدایت معين باد و هست متقارب مسدس محذوف

مرادت قریـن باد و هست

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 373

ختم بالدعا

سروده شده و ( فع الن/ مفاعلن فعالتن مفاعلن فعالن ) اصلم مسبغ/ قصيدة نصراهلل عراقی در بحر مجتث مثمن مخبون مقصور

این قصيده صد و بيست بيت اصلی دارد که . از لحاظ وزن و قافيه با قصيدة بهاءالدین متفاوت و به قصيدة سيد ذوالفقار شبيه است

ن نصراهلل در این قصيده تنها از چهل و سه وز. شود مجموعا پنجاه و دو بيت نيز از حشو آن و توشيح اوایل مصراعها استخراج می

با آن که مدعی است چهل و شش وزن مختلف از آن بر ( نام بحر و وزن ابيات در جدول پيوست آمده است)استفاده کرده است

. آید مگر این که برخی ابيات را در دو بحر بخوانيم می

نتیجه

آنچه در ميان ادبا و شعرای . موشح هستنداند شامل سه گونة موشح محيز، بدیعيه و بدیعية قصایدی که با نام مصنوع مصطلح شده

فارسی زبان، بيشتر به عنوان قصاید مصنوع معروف و مورد توجه بوده و در این مقاله نيز مطمح نظر است، همين نوع سوم

مصنوع یکی های معاصرین همه جا بدیعيه و قصيدة در پژوهش .است که سرودن آن از انواع دیگر دشوارتر است( بدیعية موشح)

در شعر فارسی سابقة قصاید موشح از دو نوع دیگر؛ بدیعيه و مصنوع . اند و کسی ميان این دو فر قائل نشده است شمرده شده

قدیمترین نمونة . رادویانی در ترجمان البالغه چند بيت از قصيدة موشح شاعری به نام موقری را ذکر کرده است. بيشتر است

بدیعيه سرایی، در . ای شاعر قرن ششم هجری با نام بدایع االسحار فی صنایع االشعار سروده است ی مطرزی گنجهبدیعيه را قوام

ای بودند، به ممتاز البدایع از حافظ علی هایی که پسرو قصيدة قوامی گنجه از بدیعيه. شعر فارسی از استقبال چندانی برخوردار نشد

محمد ابراهيم شربتدار از و ( شاعر سدة دهم)های شمس الدین بردعی عيشی و بدیعيه بن نور کاتب غوری هروی، متخلص به

فخری اصفهانی و سيد ذوالفقار شروانی که تقریبا هم سن و سال . اشاره کردتوان میشعرای زمان شاه سلطان حسين صفوی

صراهلل عراقی پس از آنها قرار دارند و پس از اینها اند و بهاءالدین ساوجی و ن اند، از نخستين سرایندگان قصيدة مصنوع بوده

شرف الدین قزوینی یا شرف الدین )نزهة االبصار سرایندة : شاعرانی که قصاید مصنوع از آنها بر جای مانده به ترتيب عبارتند از

رازی، حافظ علی بن ، شمس فخری اصفهانی، سلمان ساوجی، فصيح الدین خوافی، ابن حسام خوسفی، اهلی شي(وصاف شيرازی

های شاعر در انتخاب واژگان و ترکيبات شعری، همگی بال استثنا از های مصنوع به دليل محدودیت قصيده. نور و تيمور حسينی

عالوه بر این اکثرا از نو آوری و ابداع نيز . شوند ای از صنایع شعری را شامل می اند و فقط مجموعه لطف و زیبایی بی بهره

. اند در قفای قصيدة سيد ذوالفقار شروانی و سلمان ساوجی سروده شدهاند و خالی

ها پی نوشت

ترجمان البالغه رادویانی که کهنترین کتاب بالغی به . منظور از صنایع بدیعی، مجموع صنایع بالغی اعم از بدیعی و بيانی است -3

نيز که در زمان خود بهترین و کاملترین کتابهای زبان فارسی است و حدایق السحر رشيد وطواط و المعجم شمس قيس رازی

علوم بالغی ( هـ 636م )در زبان عربی تا زمان سکاکی . اند شدند، متأثر از کتب بالغی عربی نوشته شده بالغی فارسی محسوب می

وی اثر نهاد و خطيب این ابتکار سکاکی، در کتابهای بالغيون پس از . از هم تفکيک و جدا نشده بودند( بدیع، بيان و معانی)

در مطول علوم بالغی را به سه گونه بدیع و بيان و معانی ( هـ 723یا 727ف)در تلخيص المفتاح و تفتازانی ( هـ722ف )قزوینی

با این حال، در زبان فارسی، غالب کسانی که در دانش بدیع . علم بدیع را در بخش پایانی کتاب خود آوردند» تقسيم کردند و

تآثير حدایق السحر و المعجم در نگارش (. 36: 3271صادقيان، )« اند اند مباحث بيان را با بدیع در هم آميخته ه وجود آوردهآثاری ب

کتابهای بالغی زبان فارسی به حدی بود که تا دورة معاصر همة بالغيون به راه وطواط و شمس قيس رفتند، با وجود آن که شمس

(.347: 3212شمس فخری، )ری بدیع را نوعی مستقل از علوم بالغی دانسته بود فخری اصفهانی در قرن هشتم هج

برای آگاهی بيشتر از احوال شاعر و ویژگی اشعار او به این منابع . شرح حال بهاء الدین ساوجی از آثار زیر نقل شده است -3

و، طرح پژوهشی در دانشگاه آزاد اسالمی واحد ، دیوان اشعار، مصحح علی رضا شعبانل(3223)بهاءالدین ساوجی. 3: مراجعه شود

373/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

، مجموعه مقاالت پنجمين همایش بين المللی «بهاءالدین ساوجی، شاعری توانا اما گمنام»(. 3212. )شعبانلو، علی رضا. 3. ساوه

.3212شهریور، 36-34: انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، یزد

.آید ل و سه بيت دوم از تواشيح مصرعهای دوم به دست میسه بيت نخست از تواشيح اوایل مصرعهای او -2

.فقط هشت بيت از ده بيت در متن آمده است -4

زیرا بهاءالدین در پایان . ممکن است مرجع ضمير آن، قصيدة مصنوع فخری اصفهانی و یا قصيدة مصنوع سيد ذوالفقار باشد -1

.قصيدة به ف ل تقدم فخری و ذوالفقار اشاره می کند

.در متن بيش از پنج بيت موجود نيست -6

منابع

.، مشهد سالک و محمدتقى بيرجندی احمد احمدی کوشش به ، دیوان (.3266) محمد ، خوسفى حسام ابن .3

.، به تصحيح محمد سعيد العریان، دارالفکرالعقد الفرید(. 3231 ) ابن عبدربه، احمد بن محمدابن عبدربه، .3

.بنگاه نشر و ترجمة کتاب: رضا زاده شفق، تهران: ، مترجمتاریخ ادبيات فارسی(. 3126)اته، هرمان .2

.، رسالة یکم3173، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نسخة شمارة ریاض الصنایع قطبشاهی. الفتی ساوجی .4

.کتابخانة سنایی: ، به کوشش حامد ربانی، تهرانکليات اشعار(. 3244)اهلی شيرازی .1

، انتشارات (رساله در ادبيات فارسی 36ای از مجموعه) ، گنجينة بهارستان«شرح بدایع االسحار»(. 3272)ایمانی، بهروز .6

.مجلس

.، به تصحيح علی رضا شعبانلو، طرح پژوهشی، دانشگاه آزاد اسالمی واحد ساوهدیوان(. 3223) بهاءالدین ساوجی .7

.رکتابخانة مدرسة سپهساال 234نسخة خطی . ـــــــــــــــــ .1

.مؤسسة نشر کتاب: ، با مقدمه سيد جعفر شهيدی، تهرانآتشکده(. 3227)بيگدلی، آذر .2

، به تصحيح ذبيح اهلل صاحبکاری عرفات العاشقين و عرصات العارفين(. 3212)تقی الدین محمد اوحدی دقاقی بليانی .33

.ميراث مکتوب: و آمنه فخر احمد، تهران

کتابخانه 1234، عرفات العاشقين و عرصات العارفين، نسخة خطی شمارة تقی الدین محمد اوحدی دقاقی بليانی .33

.ملک

.مجلس شورای اسالمی 3323تيمور حسينی، نسخه خطی .33

، نشریه دانشکده ادبيات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، «قصيدة صرح ممرد یا بدایع االبحار»(. 3213)ثروتيان، بهروز .32

.117-121، صص3213، زمستان 34سال

، با مقدمه عالمه محمد قزوینی، به اهتمام مير صالح مونس االحرار فی دقائق االشعار(. 3213)اجرمی، محمد بن بدر ج .34

.انتشارات انجمن آثار ملی: طبيبی، تهران

رساله در 36ای از مجموعه) گنجينة بهارستان. به تصحيح شهباز ایرج« ممتاز البدایع»(. 3272)حافظ علی بن نور .31

.، انتشارات مجلس3272، (ارسیادبيات ف

.مجلس شورای اسالمی 3323نسخه خطی . ـــــــــــــــــ .36

.مجلس شورای اسالمی 33262نسخه خطی . ـــــــــــــــــ .37

.کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 3347نسخه خطی . ــــــــــــــــــــــــــ .31

.دفتر نشر فرهنگ اسالمی: هران، تادبيات و تعهد در اسالم(. 3211)حکيمی، محمدرضا .32

.انتشارات اساطير: ، به تصحيح ادوارد براون، تهرانتذکرة الشعرا(. 3213)دولتشاه سمرقندی .33

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 373

مجله « نخستين بدیعيه فارسی، بدایع االسحار فی صنائع االشعار قوامی مطرزی گنجوی»(. 3213)دیباجی، سيد ابراهيم .33

.گاه تهراندانشکده ادبيات و علوم انسانی دانش

.، چاپ عکسی، به اهتمام ادوارد ادواردز، لندندیوان(. 3224) ذوالفقار شروانی .33

.اساطير: ، به تصحيح احمد آتش، تهرانترجمان البالغه(. 3263)رادویانی، محمد بن عمر .32

.مجلس شورای اسالمی 3323نسخه خطی . سلمان ساوجی .34

.انشگاه تهرانکتابخانه مرکزی د 3347نسخة خطی . ـــــــــــــ .31

.مجلس( 2/32273)، نسخه خطی«قصيدة نزهه االبصار» شرف الدین عبداهلل بن ف ل اهلل الوصاف بن محمد شيرازی .36

انتشارات مجلس : ، به تصحيح یحيی کاردگر، تهرانمعيار جمالی و مفتاح ابواسحاقی(. 3212)شمس فخری اصفهانی .37

.شورای اسالمی

.فردوس: ، به کوشش سيروس شميسا، تهرانمعایير اشعار العجم المعجم فی (.3272) شمس قيس رازی .31

.سمت: ، ترجمة محمدرضا ترکی، تهرانتاریخ و تطور علوم بالغت(. 3212)شوقی ضيف .32

.انتشارات دانشگاه یزد: ، یزدزیور سخن در بدیع فارسی(. 3271)صادقيان، محمد علی .23

.فردوس: د سوم مجلد اول، تهران، جلتاریخ ادبيات در ایران(. 3272)صفا، ذبيح اهلل .23

، سال سوم، دورة فصلنامه لسان مبين، «بدیعيه سرایی در فارسی و عربی»(. 3223)غالمی، مجاهد و حسين آقاحسينی .23

.3223جدید، شماره ششم، زمستان

.334-331ص. 3276، آذر و دی مجلة آینة پژوهش، «بدیعيات»(. 3276)فاطمی، سيد حسن .22

.مجلس شورای اسالمی 3323نسخه خطی فصيح الدین رویی، .24

.مجلس شورای اسالمی 3323قوامی مطرزی، جمال الدین، نسخه خطی .21

.6232کتابخانة ملی ملک، نسخة خطی .26

.، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 2434نسخه خطی محمد ابراهيم شربتدار، .27

.امير کبير: تهران، 1چ حسين نوایی،، به تصحيح عبدالتاریخ گزیده(. 3271)مستوفی، حمداهلل .21

.ای مؤسسة فرهنگی منطقه: ، تهران2، ج های خطی فارسی فهرست نسخه(. 3213)منزوی، احمد .22

، مجله دانشکدة ادبيات دانشگاه تهران، سال نهم، «اوزان شعر عربی و فارسی ای در باب رساله»(. 3243)مينوی، مجتبی .43

.(24-32صص) 3243شمارة سوم، فروردین،

.، کتابخانه سپهساالر234 عراقی، نسخة خطی نصراهلل .43

.چاپخانه بانک ملی: ، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهرانمجالس النفائس(. 3233)نوایی، علی شير .43

: ، به تصحيح ميرجالل الدین کزازی، تهـران بدایع االفکار فی صنایع االشعار(. 3262. )واعظ کاشفی، کمال الدین حسين .42

.نشر مرکز

-337، سال دوم، شماره چهارم، صصخراسان پژوهی« ابن حسام و منظومة بدیعية وزنيه»(. 3271)وحيدیان کاميار .44

332.

.مطبعه مجلس: ، تهرانحدائق السحر فی دقائق الشعر(. 3231)وطواط، محمد بن محمد رشيد .41

.روزنه: ، تهرانهای مصنوع قصيده(. 3213)وفایی، عباس علی .46

.علمی: ، تهرانصناعات ادبی؛ فن بدیع و اقسام شعر فارسی(. 3222)ین همایی، جالل الد .47

تاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصیدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمنام

عليرضا شعبانلو

دهیچک

های ارائة ادب تعليمی شود، یکی از شيوه قصاید مصنوع که بيشتر در آنها قواعد عروض و قافيه و صنایع شعری طرح می

های محققين تا کنون در پژوهش. اند آموزش هنرهای ادبی نيز توجه کردهاست که سرایندگان آنها در سایة عرض هنر، به

ها و هم های وزنيه، هم بر بدیعيه تعریفی دقيق از قصيدة مصنوع و انواع آن داده نشده و اغلب، این نام را هم بر منظومه

ع آن و بررسی سابقه و سير تاریخی در این مقاله ضمن تعریف قصيدة مصنوع و تفکيک انوا. اند بر قصاید موشح نهاده

نخستين قصيده با نام مخزن السرور و مجمع . قصاید مصنوع، دو نمونة ناشناخته و کهن از این قصاید معرفی شده است

ای به نام نصراهلل عراقی است که از سراینده روضة السحور و درة البحورالبحور سرودة بهاءالدین ساوجی و دومی با نام

از شعرای نيمة دوم قرن هفتم و نيمة نخست قرن هشتم هستند و در دربار تاج الدین علی عراقی حاکم کرمان و هر دو

های معاصرین و حتی منابع دستنویس و نسبتا کهن از این دو قصيده که در هيچ یک از پژوهش. زیستند بم وسيرجان می

توان دانست های مندرج در مقدمه و متن این قصاید می گاهیاز آ. تنها یک نسخه از آنها برجای مانده سخن نرفته است

که بهاءالدین ساوجی و نصراهلل عراقی بعد از سيد ذوالفقار شروانی و فخری اصفهانی سومين و چهارمين سرایندة قصاید

.مصنوعند

.بهاءالدین ساوجی، نصراهلل عراقی مصنوع، بدیعيه، ة، قصيدفارسیشعر :اه واژهکلید

مقدمه

ادب تعلیمی و قصاید مصنوع

توان خط مرز قاطع ميان آنها ترسيم کرد به دليل تداخل و همپوشانی انواع ادبی، بویژه تداخل نوع ادبی تعليمی در دیگر انواع، نمی

ات به انواع هستيم ای که جامع و مانع باشد، ارائه نمود، با این حال ناگزیر از تقسيم بندی ادبي و تعریفی دقيق از انواع ادبی به گونه

بندی رایج ادبيات به انواع حماسی و غنایی و نمایشی و تعليمی را پذیرفته و مبنای بحث خود را بر آن و در اینجا عجالتا بخش

.نهيم می

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران گروه زبان و ادبيات فارسی، استادیار alirezashabanlu@gmail.com

23/4/3222:تاریخ پذیرش 32/7/3223:تاریخ وصولCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشی -علمی)فنون ادبی

373-342، ص3221بهار ( 34ياپیپ) ،3سال هشتم، شماره

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 313

ف اصلی تواند داشته باشد اما رویکرد و هد های گونه گون و گاه متفاوتی می گيری ادب تعليمی با آنکه مانند دیگر انواع، جهت

های اصلی ادبيات فارسی و مورد عالقة شعرای فارسی زبان نوع ادبی تعليمی یکی از گونه. آن، آموزش به مخاطبان خود است

اند که به طور کلی به طرح مسائلی چون آثار بسيار ارزشمندی در این گونة ادبی از دیرباز در زبان فارسی آفریده شده. است

هایی چون منطق الطير، بوستان و نصاب الصبيان به ترتيب به آموزش مثال منظومه. اند و علمی پرداختههای اخالقی و عرفانی آموزه

آموزش مسائل علمی از جمله علوم ادبی، بویژه صنایع و فنون شعری از طریق . مسائل عرفانی و اخالقی و علمی اختصاص دارند

ها به چند روش در منظومه. آنها، در زبان فارسی سابقة درازی دارد ها به دليل سهولت یادگيری موضوعات مطروحه در منظومه

یکی مثل ریاض الصنایع قطبشاهی، سرودة الفتی ساوجی، مباحث عروض و قافيه و بدیع و بيان : اند صدد تعليم علوم ادبی برآمده

ها و امثال بحور و اوزان را در و نمونهتعریف کرده است « فاعالتن مفاعلن فع لن»را به صورت منظوم در قالب مثنوی و در وزن

:گوید مثال در تعریف زحافات می. کند، آورده است قالب قطعه یا رباعی در همان وزنی که آن را معرفی می

ـــت ـــن از دو و چـــار و پنجـــم و هـفـ ساک

خــبن و طــی، قــب و کــف شــود چــون رفــت

قصـــر از آخـــر چـــــو ساکنــی انــداخت

بــــدان کـــه ساکـــن ســـاخت پيــــش او را

حــذف از آخـــر سبــــب فکنـــد ای یـار

ـــار ـــود اضمـ ـــن دوم بــ ـــو سـاک ـــد چ ...ش

(4برگ: 3173کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی )

افات را به صورت منظوم در های اوزان و زح ها و مثال در زبان عربی نيز ابن عبد ربه در عقد الفرید، قواعد عروض و نمونه

بيت نخست، در قالب مثنوی و به یک وزن ذکر شده که 323مجموع قواعد عروض در . ششصد و چهل و شش بيت آورده است

:بيت نخست آن چنين است

بـــــــاهلل ن بــــــــد و بـــــــه التمــــــــام

ــت ح الکــــــــــالم ـــــــ و باســــــــــمه یفتـ

(. 232-343:جزء سادس/ 2، مجلد3231عبد ربه، )بيت ایراد شده است 414ها و امثال اوزان و زحافات در قالب قطعه در و نمونه

. شيوة دیگر این است که شاعر شعری بسراید که هر بيت یا چند بيت آن در یک وزن باشد، و بدین ترتيـب اوزان را معرفـی کنـد

دهند که از ادیب صـابر تاد مينوی احتمال میمانند این منظومه که هم به نام رشيد وطواط آمده هم به نام ادیب صابر ترمذی؛ اما اس

. باشد

خوشتر است از بحرهـا بحـر رمـل بـر اتفـا

ــد ــيش باش ــش ب ــوی نظم ــا را س ــتيا طبعه اش

فـــاعالتن فـــاعالتن فـــاعالتن فـــاعالت

ــدر ـــه ص ــو آراست ــه ت ــرا ای ب ــان و ع خراس

رمــل مخبــون را هســت لطافــت بکمـــال

حــالچنــين کــن همــه چــو بپرســند تــو تقطيــع

فعالتـــــن فعالتـــــن فعالتـــــن فعـــــالن

ای مبــارن نفــس و خــوش ســخن و نيکــو فــال

(24-32: 3243مينوی، )

:منظومة اوزانية صفی الدین حلی نام برد که ابياتی از آن چنين است توان از در زبان عربی نيز می

طــــــویل لـــــه دون البحـــــور ف ـــــائل

فعــــــولن مفــــــاعيلن فعــــــولن مفاعــــــل

عنــــــدی صـــــفات لمــــــدید الشعــــــر

ـــالت ـــن فاعـــــــ ـــالت فاعلــــــ فاعــــــ

(361-364ص: 3211حکيمی، )

313/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

های شاعرانه در آنها خبری نيست جز همين نظم و سامان دادن به دو روش فو صرفا رویکرد آموزشی دارند و از هنرنمایی

. مباحث علمی

سرایند و صنایع شعری، قواعد عروض و قافيه، و بحور را یای م اما شيوة سوم که هنریتر و مشکلتر است این است که قصيده

سازند کشند و از آن شعری می گنجانند و یا حروف و کلماتی را از حشو ابيات بيرون می بی آن که تعریف کنند در آن قصيده می

.اند ه اند، خود سه گونهاین قصاید که به قصاید مصنوع و بدیعيه نام برآورد. که نمودار یکی از صنایع و فنون ادبی باشد

قصاید مصنوع و انواع آن

در قصاید و اشعار، بسيار گسترده است، به طوری که گاهی اشعاری مانند قصاید خاقانی و انوری را « مصنوع»دایرة استعمال واژه

را بر اشعاری « مصنوع» نامند؛ گاهی نيز نام اند مصنوع می که از استعارات و تشبيهات دوریاب و اصطالحات علمی استفاده کرده

اند و یا حرفی یا حروفی را در شعر به کار نهند که قوافی و ردیف مشکل دارند و یا در همة ابيات تکرار کلماتی را التزام کرده می

این اما در . اند یا موشح هستند و یا دارای هر صنعت و هنری که شعر را از حالت عادی و طبيعی خود خارج کرده باشد نبرده

:در موارد زیر به صورت اصطالح در آمده است« مصنوع»ميان، کاربرد واژه

بر چند بخش مختلف الوزن نهند که جملة آن یک قصيده باشد و چون »ای است که بنای آن را قصيده: قصیدة موشح محیز: الف

باشد که در هر مصراع حرفی یا »و ( 226: 3272 شمس قيس،)« ای دیگر بر وزنی دیگر آید هر بخش را جداگانه برخوانند قصيده

(.222: همان)« ای نگاه دارند که چون جمع کنی، اسمی یا شعری یا دعایی باشد کلمه

و بنای بيت بر آن صنعت نهند و 3که هر بيت یا دو بيت آن دارای حد اقل یکی از صنایع بدیع باشدآنست : قصیدة بدیعیه: ب

.(323: 3211حکيمی، )آن قصيده به نظم درآورند و بيتی بدون صنعت در آن پيدا نشود همه یا عمدة صنایع را در

این قصاید از لحاظ موشح بودن، مانند گـروه نخسـت . این نوع، ترکيبی از دو نوع قبلی است: (بدیعیة موشح)قصیدة مصنوع : ج

اما از این بعد که در هر یک از ابيات مستخرج از . آید يرون میهستند؛ زیرا از درون این قصاید، اشعاری با اوزان و بحور مختلف ب

ابيات بـر آمـده . اند حشو و یا حروف نخست مصاریع قصيدة اصلی، صنعتی از صنایع بدیعی گنجانده شده به قصاید نوع دوم شبيه

ر نيـز هسـتند؛ از ایـن رو دکتـر از حشو و توشيح این قصاید، افزون بر خواص فو ، معرف یکـی از اوزان و بحـور مختلـف شـع

وحيدیان کاميار به این قصاید، منظومة وزنيه نيز گفته و قصيدة سلمان ساوجی و صفی الدین حلی را از ایـن گونـه شـمرده اسـت

که به گمان بنده از یک نوع دانستن قصيدة سلمان و صـفی الـدین حلـی و وزنيـه محسـوب ( 332-337: 3271وحيدیان کاميار، )

ن قصيدة سلمان نادرست است؛ زیرا منظومة وزنيه همان است که پيشتر برای نمونه از ادیب صابر و صفی الـدین حلـی نقـل داشت

آنچه در ميان ادبا و شعرای فارسی زبان، بيشتر به عنوان قصاید مصنوع معروف و مورد توجه بوده و در این مقاله نيـز مطمـح .شد

.تر است تر و هنرمندانه ست که سرودن آن از انواع دیگر بسی سختنظر خواهد بود، همين نوع سوم ا

پژوهش پیشینه

؛ عباس اقبال آشتيانی در مقدمه حـدایق السـحر، 33و32کسانی چون جالل الدین همایی در صناعات ادبی، صص در دورة معاصر

؛ سيد 42-32ازی در دیباچة بدایع االفکار صص؛ مير جالل الدین کز221، ص3، بخش 2ص سو؛ ذبيح اهلل صفا در تاریخ ادبيات ج

؛ بهروز ایمانی در مقدمة مصحح بر شـرح «ن حسام و منظومة بدیعية وزنيهاب»تقی وحيدیان کاميار در ؛ «بدیعيات» حسن فاطمی در

ية فارسی، بدایع االسـحار فـی نخستين بدیع»بدایع االسحار؛ شهباز ایرج در مقدمه مصحح بر ممتاز البدایع؛ سيد ابراهيم دیباجی در

؛ دربـاره سـابقة «بدیعيه سرایی در فارسی و عربـی » ؛ مجاهد غالمی و حسين آقاحسينی در «صنائع االشعار قوامی مطرزی گنجوی

با این حـال نوشـتة . اند که هيچ کدام تحقيقی جامع و اصيل نيستند بدیعيه و قصاید مصنوع در زبان فارسی کم و بيش سخن رانده

. دکتر کزازی در معرفی تاریخچة سرایش بدیعيه و قصاید مصنوع از دیگر آثار کاملتر و بهتر است

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 313

چاپ « های مصنوع قصيده»برای نخستين بار، دکتر عباسعلی وفایی، هشت قصيدة مصنوع و دو بدیعيه را در کتاب 3213در سال

. و منتشر کرد

کامل نموده است که بعدها همان ، بحثی نسبتا«تطور بالغت»يز شوقی ضيف در کتاب دربارة بدیعيه سرایی در زبان عربی ن

پس از این، هر سخنی که ایرانيان دربارة بدیعيه سرایی در . نقل کرد« ادبيات و تعهد در اسالم»مطالب را محمدرضا حکيمی در

.اند گرفته« ادبيات و تعهد در اسالم»اند، از کتاب زبان عربی گفته

مثال سيد . اند و کسی ميان این دو فر قائل نشده است های فو ، همه جا بدیعيه و قصيدة مصنوع یکی شمرده شده در پژوهش

کند، شعر قوامی مطرزی را با شعر ذوالفقار شروانی از یک نوع ابراهيم دیباجی وقتی که دربارة نخستين بدیعية فارسی بحث می

های عربی های فارسی و عربی، قصاید مصنوع فارسی را در نظر داشته و با بدیعيه می در مقایسة بدیعيهیا مجاهد غال. پندارد می

های عربی از نوع قصاید مصنوع امثال سيد ذوالفقار و سلمان ساوجی نيستند، مقایسه کرده است؛ در حالی که هيچ یک از نمونه

تا جایی که نگارنده بررسی .شمس الدین بردعی اندحافظ علی بن نور و بدیعيه بلکه شبيه بدایع االسحار قوامی و ممتاز البدایع

.کرده، ظاهرا در زبان عربی اصال قصيدة مصنوع وجود ندارد و هر آنچه هست بدیعيه یا منظومة وزنيه است

ح آنها، دو قصيدة مصنوع در آنجا یافـت ای به نام عراقيات و تصحي نگارنده هنگام استخراج اشعار بهاءالدین ساوجی از مجموعه

که در مقدمة یکی از آنها دربارة مخترع قصاید مصنوع سخن رفته بود و این دو قصيده پـس از قصـاید سـيد ذوالفقـار شـروانی و

معرفـی از این رو وقت را معتنم شـمرد و ایـن مقالـه را در . فخری اصفهانی رتبة سوم و چهارم را در ميان هم نوعان خود داشتند

. قصاید مذکور و تاریخچة قصاید مصنوع نگاشت

از قصاید موشح تا قصاید مصنوع

هرمان اته معتقد است که سيد ذوالفقار شروانی . در شعر فارسی سابقة قصاید موشح از دو نوع دیگر؛ بدیعيه و مصنوع بيشتر است

قدیمترین نمونة صنعت توشيح را در زبان فارسی به دست داده است در قصيدة مصنوع خود با نام مفاتيح الکالم فی مدائح الکرام،

رادویانی در ترجمان . شود اند، رد می سخن هرمان اته بوسيلة مثالهایی که رادویانی و شمس قيس رازی داده(. 334: 3126اته، )

و شمس قيس نيز در المعجم فی معائير چند بيت از قصيدة موشح شاعری به نام موقری را ذکر کرده است .(336: 3263)البالغه

هایی از آن را آورده و بدان نام موشح محيز نهاده است، مانند قصيدة رشيد سمرقندی که چند بيت نخست آن اشعار العجم نمونه

:این است

ای کــف راد تـــو در جــود بــه از ابــر بهــار »

خلــق را بــا کــف تــو ابــر بهـــاری بــه چــه کــار

ــالمی را دل ــت عــ ــاران کفــ ــاندن بــ از افشــ

خوش و خرم شـده و آراسـته چـون بـاب و بهـار

ــه ــن طایف ــدازة ای ــيش از ان بررر بنررده ن رراد ب

زان دو کــف گــوهر بــار جررود تررو بررار گررران

مررب بنررده ز شررکردیگراننــد چــو مــن بنـــده و

وز خجلــی گشــته فکــار عرراجزم چررون دگررران

کردسررتج جرررمعجــز یــک ســو نــه و انکــار کــه

ــار عفررون ناررران سررو ــر تيم ــده و دل پ مان

جررم بره ف ر ایب تو خداوندی احسـان کن و

زان که تویــی جـرم گـذار زیب رهی در گذران

:نوشته است چون جدا برخوانی این دو بيتی است[ در اینجا سياهتر]جملة قصيده از بحر رمل است و آنچه در حيز اول به سرخی

ـــده نهـــاد جــــود تــــو ــر بن ـــار گــــرانب ب

مـــن بنـــده ز شـــکر عـــاجزم چـــــون دگـــران

312/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

ــران ـــوت نگ ـــوی عف ـــرم س ـــم ج کـردست

ــذران ــی درگ ــن ره ــل زی ــه ف ــرم ب ــن ج «ای

(226-243: 3272شمس قيس،)

رزی قدیمترین نمونة به دست آمده و شناخته شدة بدیعيه را قوامی مط. ها قدمت بيشتری دارند پس از قصاید موشح، بدیعيه

این قصيده را محمد بن بدر الجاجرمی در . ای، شاعر قرن ششم هجری، با نام بدایع االسحار فی صنایع االشعار سروده است گنجه

مونس االحرار آورده است، که نود و هفت بيت دارد و با احتساب یک رباعی مقطعه که در آخر آن آمده است به نود و نه بيت

:مطلع قصيده این است. ات، هشتاد آرایة بدیعی معرفی شده استدر مجموع این ابي. رسد می

ـــار ــو بـ ـــدر ت ـــوای قـ ـــک را هـ ای فـلــ

وی مـلـــــک را ثـنـــــای صـــــدر تـــو کـــار

(16ص: 3ج 3213محمد بن بدر جاجرمی، )

ی و آسانی سرودن آن بود که محملی شاید دليل این امر، سادگ. بدیعيه سرایی، در شعر فارسی از استقبال چندانی برخوردار نشد

ای هستند، به هایی که پسرو قصيدة قوامی گنجه از بدیعيه. نمود مناسب برای هنر نمایی شاعران متکلف و اهل تصنع فراهم نمی

و ( همشاعر سدة د)های شمس الدین بردعی ممتاز البدایع از حافظ علی بن نور کاتب غوری هروی، متخلص به عيشی و بدیعيه

.اشاره کردتوان میمحمد ابراهيم شربتدار از شعرای زمان شاه سلطان حسين صفوی

ای را به صد و سی و شش آرایه رسانده و آن را در صد و شصت و سه بيت، به نام های قوامی گنجه عيشی هروی تعداد آرایه

:سلطان حسين گورکان سروده است، بدین مطلع

ــرا ــور فــــ ــوده جــــ رای ز دادت نمــــ

ــی مـــــرادت نبـــــوده دور بــــه کــــار بــ

(13: 3272حافظ علی بن نور، )

از قصيدة بدیعی بردعی که به اسم سلطان سليم پادشاه عثمانی سروده شده، تنها هفتاد و هشت بيت منتخب در مجالس النفائس

: آمده است که هر بيت آن دارای یکی دو صنعت از صنایع شعری است

ک بـــه ذات تــو پایــدارای تــاج و تخــت ملــ

ــای دار ــه پ ـــادا ب ـــو، ب ـــان ت ـــرهای دشمنـ س

بيـزد از سـالم تـو گـل هـــای مکــرمت می

ــی ــل م ــو م ــالم ت ــزد از ک ــگوار ری ـــای خوش ه

از مویــه همچــو مــوی شــدم از غــم حبيــب

ــار ــرا ی ـــدم از ف ـــال شـ ـــو ن ــه همچ از نال

(273: 3233نوایی، )

معلوم نشد که این (. همانجا)این قصيده به پيروی از قصيدة موالنا شرف سروده شده است : نویسد می مترجم مجالس النفائس

نباشد، باید او را نيز صاحب قصيدة بدیعی به روش االبصار نزهةموالنا شرف کيست؟ اگر شرف الدین قزوینی یا شيرازی سرایندة

حر م ارع است بر خالف بدیعية قوامی گنجوی و حافظ علی بن نور که بدیعية شمس الدین بردعی در ب. قوامی گنجوی بدانيم

.اند در بحر خفيف ساخته شده

در عنوان . رشيد وطواط را به نظم کشيده است حدیقة السحرمحمد ابراهيم شربتدار نيز دو قصيدة بدیعيه دارد که صنایع شعری

:هکذا. سحر رشید وطواط و صنعته تمام الصنایع البدیع الشعریقصاید المصنوع فی جواب حدیقة ال»: قصاید نوشته است

ای ز عـــــدلت ســـــتم کشـــــيده عنـــــان

«وی ز بـــــــذلت درم خریـــــــده مکـــــــان

(77-61: 2434کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی )

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 314

قصيدة . است و هفتاد و چهار بيت دارداین قصيده به سبک و سيا و وزن قصيدة قوامی رازی اما با قافية متفاوت سروده شده

دیگر که بعد از قصيدة نخست آمده، به سيا قصيدة قبلی، صرفا برای صنایع شعری نمونه آورده اما در بحر متقارب مثمن سالم و

:از این قصيده تنها یازده بيت آمده است(. ر-»قافية

ــر ــتی مظفــ ــه گشــ ــکرانة آن کــ ــه شــ بــ

زنــــد مهـــــر هـــــر صـــــبحدم ســـــاغر زر

(71-77: 2434کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی )

که پيش از ایـن معرفـی « عراقيات»کتاب . قصاید موشح و بدیعيات در هم آميختند و بدیعية موشح یا قصيدة مصنوع را ساختند

نسـخه موجـود عراقيـات، بـا آنکـه . آمـده اسـت شد، قدیمترین منبعی است که در آن دربارة مخترع قصيدة مصنوع سخن به ميان

آید نسبت به نسخة اصل نـاقص اسـت و اوراقش کامل و سالم است اما چنان که از سيا عبارات و ارتباط و انسجام مطالب بر می

صـراهلل عراقـی در این نسخه دو قصيدة مصنوع آمده که یکی از قصاید، سرودة بهاءالدین ساوجی و دیگری از ن. هایی دارد افتادگی

هميشه از نظر خاطبان در تتق استتار مختفی بوده [ که]این نوعروسی است » : نصراهلل در مقدمة قصيدة مصنوع خویش نوشته. است

که مخترع ایـن جمالی ستمکشجز استاد الشعرا . صاحب جمالی که تا غایت وقت بر منصة ظهور جلوه نيافته 3است و این بدیعة

از بيست و دو بحر بر نينگيخته است و بعد از او چابک سواران عرصة نظم، دیگـر متصـدی ابـداع ایـن شـيوه طریقه است زیادت

نادرة الزمان سحبان البیان موالنا بهاءالملة و الدین دام ظله قدوة صدور االنام مفخر امراءالکالمنشده؛ مگر در این دور، برادر این بنده،

اعظم اکرم صاحب قران، نظام ممالک ایران، وزیر سلطان ابهت، آصف سليمان حشمت، تاج الحق که بواسطة آفتاب عنایت مخدوم

م ایق انشاء این طریقه راه یافت و به مدد فکر ثاقب و رای تيـز بـين [به]والدین شمس االسالم و المسلمين اعز اهلل انصار دولته،

، 234کتابخانه سپهساالر، نسخة خطی ) «... .متابعت او را از فرای شمردهبندة کمينه نيز . بر ابداع دقایق این اسلوب واقف گشت

(.پ27برگ

شاعری با عنوان جمالی سـتمکش یـا سـيمکش شـناخته . نصراهلل عراقی، مخترع قصيدة مصنوع را جمالی ستمکش دانسته است

گمـان (. 67: 3213دولتشـاه، )تبریزی بوده اسـت از شاعری با نام شمس سيمکش یاد شده که شاگرد قطران تذکرة الشعرادر . نشد

ممکن است گفته شود که منظور وی از جمالی، جمـال الـدین قـوامی مطـرزی . رود که منظور نصراهلل از جمالی این فرد باشد نمی

دة جمـالی این فرضيه با اطالعاتی که نصـراهلل دربـارة قصـي . بوده و ستمکش نيز تصحيف سيمکش است که به مطرزی اشاره دارد

زیرا قصيدة قوامی مطرزی اصوال بدیعيـه اسـت و موشـح . شود رد می« زیادت از بيست و دو بحر بر نينگيخته»: گوید دهد و می می

. نيست که از آن ابياتی در اوزان مختلف شعری بيرون آید

مين شـاعر سـرایندة چنـين قصـایدی سيمکش، بهاءالدین ساوجی و خودش را دومـين و سـو / نصراهلل پس از جمالی ستمکش

وی در حالی این سخن را گفته و چنين ادعایی کرده است که بهاءالدین مدعی است که قبل از وی فقط فخری . معرفی کرده است

. ای سروده و ذوالفقار نيز از فخری پيروی کرده است چنين قصيده

مــرا اگـــر چــه بــه مــدح تــو دســـترس نبــود

ــن ــنا ضــرورت اســت در ای ــه ش ــنم ب بحــر، رفت

وگر چـــه از شـعرای جهـان جـز از فخـری

ــا ــس گوی ــم ک ـــوه نظ ــدین شي ـــرد ب ــان نک لس

ــيده ـــری قص ـــریقة فخ ـــن از ط ــتم م ای گف

تـــو را کـــه نظـــــم نيفتـــاد مثــل آن حــاال

همـان طــریق نمودسـت ذوالفقـار حکــــيم

ـــا ـــافت بهـ ــه ز هـــر دو ی ـــا ب ــار بهـ ــک ک ولي

(313: 3223دین، بهاءال)

311/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

:شود از حشو ابيات فو ، بيت زیر استخراج می

ـــز از فخـــری و ذوالفقـــار ـــر چـــه ج اگ

ـــن شيــــوه کــــس را نيفتــــاد کــــار در ایـ

توان چنين استنباط کرد که فخری اصفهانی و سيد ذوالفقار شروانی کـه از سخنان نصراهلل عراقی و بهاء الدین، روی هم رفته، می

. اند و بهاءالدین و نصراهلل پس از ایشان قرار دارند اند، از نخستين سرایندگان قصيدة مصنوع یبا هم سن و سال بودهتقر

اند و هيچ سخنی از قصيدة بهاءالدین و در منابع بعدی همه جا مبتکر این نوع قصيده را سيد ذوالفقار شروانی معرفی کرده

قبل از سلمان ساوجی کسی در صنعت شعر مثل قصيدة ذوالفقار » : نویسد دولتشاه سمرقندی می .اند نصراهلل به ميان نياورده

است که مجموع صنایع و بدایع شعر را شامل باشد و آن قصيده مشتمل است بر توشيحات و دوائر و زحافات و از هر یک نگفته

تقی الدین اوحدی نيز (.323ص: 3213دولتشاه، )« شود بيت چندین مصاریع و ابيات ملون در بحور مختلف اخراج می( ؟)

سلمان و غيره تتبع . شود از مخترعات اوست قصيدة مصنوع که از او دوایر و غيره استخراج می... سيد ذوالفقار شروانی»: گوید می

حافظ علی بن . داند نوع میهم وی را مقنن قانون قصاید مص( 13: 3227)و آذر بيگدلی ( 3422: 3212تقی الدین، )« اند وی نموده

نور کاتب هروی، متخلص به عيشی که خود چندین قصيدة مصنوع دارد، در مقدمة نخستين قصيدة مصنوع خود که آن را برای

مختر ع سيد ذوالفقار شروانی است و ملک الشعرا خواجه » گوید که قصيدة مصنوع سلطان حسين بهادر خان سروده است، می

مان ساوجی ت غ مد اهلل بغفرانه در جواب آن به احسن و اکمل وجهی مبادرت نموده و موالنا فصيح الدین محمد جمال الدین سل

کتابخانة مرکزی دانشگاه )« اند خوافی و جمعی از ف الی متأخر دست همت در کمر ریاضت زده به جواب این جر ت نموده

(. 3برگ : 3347، نسخة خطی شمارة تهران

ممکن است این شائبه . فخری اصفهانی که خود دارای قصيدة مصنوع است، از قصيدة مصنوع پدرش سخن نگفته است شمس

قصيدة مصنوع خود را در . 723در ذهن صورت بندد که منظور بهاءالدین ساوجی از فخری، شمس فخری باشد که در سال

توان معاصر شمس فخری و سيد ذوالفقار را به هيچ روی نمیاین تصور درست نيست و . مدح غياث الدین وزیر سروده است

هنوز به دنيا ( 672-662در ميان )تلقی کرد؛ زیرا سيد ذوالفقار از پدر شمس فخری بزرگتر بوده و شمس در زمان مرگ ذوالفقار

مس فخری تفاوت دارد و دليل آخر دیگر این که قصيدة بهاءالدین از لحاظ قافيه با قصيدة ش. نيامده یا بسيار خردسال بوده است

ای در فخری اصفهانی، پدر شمس را صاحب قصيده (131ص: 1234کتابخانه ملی ملک، نسخه خطی )این که تقی الدین اوحدی

.داند صنعت شعر می

مصنوعشان جای بسی شگفتی است که حمداهلل مستوفی با آن که از بهاءالدین ساوجی و فخری اصفهانی نام برده، به قصاید

دولتشاه عالوه بر اینها از شمس . اشاره نکرده و حدود یک قرن بعد، دولتشاه سمرقندی حتی از آنها در تذکرة خود نام نبرده است

، احتماال سه سال قبل از قصيدة سلمان ساوجی سروده شده و هر دو قصيده . هـ 723فخری و قصيدة مصنوع وی نيز که در سال

اما تقی الدین اوحدی، در قرن دهم از فخرالدین صفاهانی سخن رانده و . وزیر بوده، نيز اطالعی نداشته استدر مدح غياث الدین

ای در صنعت سخن اختراع نموده بغایت خوب گفته، چنانچه اوزان شعر بجميع از آن قصيده» :دربارة قصيدة مصنوعش نوشته

از قصيدة فخری چيزی یافت نشد اما از (. 131برگ: کتابخانه ملک 1234عرفات العاشقين، نسخة خطی )« استخراج می شود

. اند توان فهميد که قصيدة فخری و بهاءالدین هم وزن و بر یک سبک و سيا بوده اشارات بهاءالدین ساوجی می

جو در ميان دیوان اشعار وی از قصيدة مفاتيح الکالم فی مدائح الکرام سيد ذوالفقار شروانی، علی رغم سعی بليغ نگارنده و جست

ذبيح اهلل صفا این قصيده را . ها وجود دارد، به دست نيامد و برخی نسخ خطی قصاید مصنوع، بيش از سه بيت که در برخی تذکره

ل این قصيدة ملک الشعرا قوام الدین ذوالفقار راست و این القاب بر سبي»: در مونس االحرار دیده و عنوان آن را نقل کرده است

جناب صدر اعظم صاحب معظم قدوة عرب و عجم مربی افاضل سادات آفا دستور عراقين : خيزد توشيح از اول قصيده بر می

نگارنده در (. 133ص 3م 2صفا ج)« کهف الوری نظام ایران فخر الدنيا و الدین محمد الماستری ضاعف اهلل اقباله قبله دولت باد

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 316

شود، قصيدة مذکور نگهداری می 3622های آن که در کتابخانة مجلس با شمارة ی از دست نویسنسخة چاپی مونس االحرار و یک

:سه بيت نخست قصيده این است. را نيافتم

دلبرروار تـازه صرد برر گ چمن شـد از

ـــت بررراد در گلررزار ز ب رررررار بهـــار یـاف

رقـص درقـد دلبـر چمـان شـود چوننهال

ـــه ـــان فاختـ ـــالد زاردالچرررون بیرررلسـ ن بن

بروسترررران آیرردارم ز روی تنـاســــخ بـــه

بـه بــاب بــاد بهـار آیرد خـزان چــو در خزان

(323ص: 3213دولتشاه سمرقندی،)

:شود از حشو این ابيات، بيت زیر مستخرج می

گل صد برگ دلبر وار چـون در بوسـتان آیـد

بهـــاری بــاد در گلـــزار چــون بيــدل خــزان آیــد

توان وزن و قافيه و نوع قصيده را شناخت و بر اساس القاب مستخرج از توشيح قصيده که ذبيح اهلل صفا در این سه بيت می از

.توان گفت که تعداد ابيات قصيده سيد ذوالفقار حدودا صد و بيست و هشت بوده است تاریخ ادبيات آورده، می

نام دارد و بعد از آن قصيدة مصنوع « مخزن السرور و مجمع البحور» ین است که پس از قصيدة ذوالفقار، قصيدة مصنوع بهاءالد

.که بعد از این معرفی خواهند شد« روضة السحور و درة البحور»نصراهلل عراقی، برادر بهاءالدین به نام

. ر نام سرایندة این قصيده اختالف استد. را پنجمين شاعر قصاید مصنوع بدانيم« نزهة االبصار»پس از این افراد باید سرایندة

هذه القصیدة الموسومه بنزهة االبصار و معرفة بحور »محمد بن بدر الجاجرمی، آن را در مونس االحرار آورده و در عنوانش نوشته

حب االعظم افتخار الوزراء االشعار انشاها و ابدعها االمام الفاضل افتخار الشعراء المتأخرین شرف الدین فضل اهلل القزوینی فی مدح الصا

الدین الدین اوحدی نيز این قصيده را به شرف تقی(. ض: 3227محمد بن بدر الجاجرمی، )« شمس الدین حسین بغال طاب ثراه

الدین قزوینی از استادان سخن و بزرگان کهن است در صنایع و بدایع شعری بغایت کامل افتاده شرف»: قزوینی نسبت کرده و گفته

ای است مطول، او را قصيده[ نعالی: نسخه بدل]در مدح افتخار الوزرا شمس الدین حسن نعال . ی نهایت قادر و ماهر استو ب

:مطلع آن قصيدة ترکيب بند این است. اقسام صنعت در وی کار فرموده

ــار ــر بـ ــيم عنبـ ـــوای نسـ ـــدال هــ از اعتـ

ــار ــفة بـ ــوی صـ ــد سـ ــل بخراميـ ــروس گـ «عـ

(3271: 3212ی، تقی الدین اوحد)

متعلق به کتابخانة مجلس، به نام شرف الدین عبداهلل بن ف ل اهلل 344، برگ 2/32273در نسخه خطی نزهة االبصارقصيدة

نزهة االبصار فی معرفة هذه القصیدة الموسومه ب»: الوصاف بن محمد شيرازی، مولف تاریخ وصاف آمده و چنين معرفی شده است

. نوشته شده است. 723این نسخه در . است «انشاها المولی الفاضل شرف الملة و الدین فضل اهلل بن محمد الشیرازی بحور االشعار

اما در مصر کتابت شده، به نام همين . 723حاجی حسين آقا نخجوانی نيز این قصيده را در جنگی دیگر که آن نيز به تاریخ

هذه قصیدة موسومه بنزهة االبصار »: ه در جنگ مورد استفادة نخجوانی بدین گونه آمدهعنوان این قصيد. وصاف شيرازی یافته است

ف فی علم العروض و االشعار انشاها و ابدعها ملک الشعرا افضل الفضال عالمة الدهر نادرة العصر ابوالمناقب شرف الدین فضل اهلل الوصا

و یندرج فیها صناعة ... الوزراء فی العالم شمس الدنیاء و الدین الدامغانی یمدح الصاحب االعظم ملک ملوک ... بن محمد الشیرازی

اربعة مختلفه من التوشیح و العاریة عن النقط و المنقوط و المحذوف االلف و العربیة و المفرد و المثنی و المثلث و الرباعیه و غیرها و هی

(. 42: 3237نخجوانی، )« و اربعون وزنا من البحور و المنشعبات

317/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

زیستند و هر دو مورد عنایت و شرف الدین قزوینی هر دو در یک دوره، در زمان اولجایتو می( وصاف)شرف الدین شيرازی

از این رو انتساب این قصيده به هریک از این دو نفر، تغييری در تعيين زمان سرایش و . رشيد الدین ف ل اهلل همدانی بودند

.با این حال احتمال انتساب آن به شرف الدین قزوینی بيشتر است. دهد یگر قصاید مصنوع نمیجایگاه آن در ميان د

متولد شده و بعد از . 613تا. 674وی که در حدود سالهای . شمس فخری، ششمين شاعر سرایندة قصيدة مصنوع است

ام مخزن البحور و مجمع الصنایع سروده و از آن پنجاه ای مصنوع به ن وفات یافته، قصيده. 742به قول هدایت در . 741سال

به . 723وی این قصيده را در ماه شعبان . و پنج بحر استخراج کرده که هر بيت مشتمل بر صنعتی از صنایع حدایق السحر است

: تچنانکه در ابيات برآمده از توشيح قصيده گفته اس. نام غياث الدین محمد وزیر به پایان برده است

ــه شــعبان » ــه ســال هفتصــد و ســی و دو م ب

ــد ــانفزای مفي ــم ج ـــن نظ ـــردم ای ـــام کــ تم

بــه مــدح بنـــدگـــی آصـــف ســليمان جـــاه

ـــد ــن رشيـ ـــمد ب ـــد، مح ــن محم ــاث دی «غي

(231ص: 3212شمس فخری، )

:مطلع قصيدة شمس فخری این است

ــار ــترن گلن ـــر آرد ز نس ــه ب ــی ک ـــری رخ پ

انـــدر دلـــم از آن گـــل نـــــار دمــادم افکنـــد

(همانجا)

در سال )وی در بيست و شش سالگی و هنگام جوانی . هفتمين سرایندة قصاید مصنوع است( 771-732)سلمان ساوجی

:بدین مطلع. سروده است( 726تا . 731وزارت از سال )قصيدة مصنوع خود را در مدح غياث الدین وزیر ( 721

ــت ـــار صــفای صــفوت روی بریخــت آب به

هـــوای جنـــت کویـــت ببيخـــت مشـــک تتـــار

(34برگ : 3347کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نسخة خطی )

حتی قصاید شاعران پس از وی نيز که . این قصيدة سلمان ساوجی در ميان قصاید مصنوع فارسی، بيش از همه شهرت دارد

. رسد اند، مانند قصاید اهلی شيرازی به شهرت قصيدة سلمان نمی در شعر خود آوردهشعر وی را الگو قرار داده و صنایع بيشتری

بيت از حشو ابيات آن استخراج شده که هر بيت در یکی از اوزان شعر 63بيت است و 363بدایع االسحار سلمان ساوجی، دارای

عالوه بر . ش از هفتاد آرایة بالغی نيز درج شده استبيت، بي 63در این . شود فارسی است و یکی از بيتها در سه وزن خوانده می

اینها یک قطعه سه بيتی از توشيح اوایل قصيده استخراج کرده که نام و القاب غياث الدین محمد را در آن گفته و دو قطعة دیگر

هفت بيت نخست بی که هر یک هشت بيت دارد از حشو قصيده بيرون آورده که یکی از حرف الف خالی است و دیگری نيز در

. نقطه است

های نهم و دهم پس از قصيدة سلمان، سرودن قصاید مصنوع رونق و رواج بيشتری گرفت و شاعران زیادی که اغلب در سده

. زیستند، به سرودن این قصاید دست یازیدند هجری می

ای مصنوع نقل شده است که گمان یی قصيدهکتابخانه مجلس، از شاعری به نام موالنا فصيح الدین رو 3323در نسخة خطی

شاعر و مورخ دربار شاهرخ ميرزا ( 141بعد از : وفات - 777حدود : تولد)رود سرایندة آن فصيح الدین محمد خوافی می

چون زیرا عيشی هروی چنان که گذشت فصيح الدین محمد خوافی را از سرایندگان قصيدة مصنوع دانسته و از سوی دیگر . باشد

این قصيده در ستایش بایسنقر پسر شاهرخ ميرزا سروده شده است پس سرایندة آن باید از شاعران و نویسندگان همعصر بایسنقر

پس از . وی فصيح الدین محمد خوافی است که در زمان شاهرخ عهده دار مشاغل و ناصب دولتی بود. و شاهرخ ميرزا بوده باشد

شاعران ( 171: ؛ وفات 713حدود : تولد)صيح الدین محمد خوافی و ابن حسام خوسفی توان از ميان ف سلمان ساوجی می

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 311

تقدیم قصيدة یکی از این دو شاعر بر دیگری بسيار مشکل است، . سدة نهم هجری، یکی را هشتمين سرایندة قصاید مصنوع ناميد

ی در قصيدة ابن حسام نيست که تاریخ سرایش آن را ا هيچ نشانه و اماره. زیستند زیرا هر دو شاعر تقریبا در یک دوره می

اما فصيح الدین خوافی قصيدة خود را به نام بایسنقر سروده، از این رو تاریخ سرایش آن تقریبا مشخص است؛ . مشخصتر کند

که زمان مرگ . 127که بایسنقر در نبود شاهرخ در پایتخت، نيابت سلطنت را به عهده گرفت و قبل از . 137یعنی بعد از

قصيدة وی (. 23: 3233نوایی، )« قصيدة مصنوع سلمان را تتبع کرده و درخور حال بد نگفته»فصيح الدین خوافی . بایسنقر است

مطلع . وزن آمده اند 67ابيات مستخرج از قصيده در . شود صد و پنجاه و هشت بيت دارد و هشتاد و سه بيت نيز از آن مشتق می

: قصيده این است

نظيــر منظـــر رویــت کجــاست در گلـزار

ــر رخســار ـــت کـراســـت ب ـــر مـویـ ـــر دلب عبي

(26برگ: 3323کتابخانة مجلس، نسخة خطی )

سروده ( ص)، قصيدة سرور العين یا سحریه را در نعت پيامبر اکرم نزهة االبصار فی معرفة بحور االشعاردر پاسخ قصيدة ابب حسام

: است بدین مطلع

هــوای بهـــار اســت و جــانب گلـزار کـرا

دهــد رخســار کــه نــو عــروس چمــن جلــوه مــی

(327ص: 3213ابن حسام، نقل از وفایی،)

وزن 44آید که این ابيات در چهل و سه بيت نيز از حشو آن بيرون می. این قصيده مشتمل بر صد و چهل و هفت بيت است

از ميان قصاید مصنوع .شود مستخرج می( ص)سه بيت در نعت ح رت رسول اکرم از توشيح اوایل ابيات نيز. اند سروده شده

. فارسی، تنها همين قصيده در نعت رسول اکرم است و در ستایش شاهان و وزرا و قدرتمندان نيست

صيدة وی سه قصيدة مصنوع دارد که هر سه را در پی ق .نهمين سرایندة قصاید مصنوع است( 243 –111) اهلی شیراز

شاعر، دانشمند و ( .ه 237یا 236 - .ه 144)نخستين قصيده در مدح امير عليشير نوایی . مصنوع سلمان ساوجی سروده است

ای که بر این قصيده نوشته، آن را معرفی کرده و به اهلی در مقدمه. است .( 233تا 163سلطنت از )وزیر سلطان حسين بایقرا

با وجود زیور صنایع و زینت بدایع چون تشریف »گوید که قصيدة سلمان نيز اشاره نموده و می پيروی خود از قصيدة سلمان

مشتمل بر اصول و فروع »لذا قصيدة مصنوعی سروده که « تعریف قافيه در بر نکشيده بود همانا جمالش به کمال هنر نرسيده بود

تعریف اقسام و حدود قوافی صحيح و معيوب و اسامی آن و بحور و دوایر سته که اوزان نوزدهگانه است و تفکيک بحور آن و

اند با نوادر صنایع که فکر بکر این غرقة اند و متأخرین جسته جسته بازنموده انفراع صنایع و بدایع که متقدمين در کتب جمع کرده

د و پنجاه بيت دارد که هشتاد و این قصيدة اهلی شيرازی یکص(. 771: 3262اهلی،)« بحر جان گدازی اهلی شيرازی اختراع کرده

.پنج بيت نيز از آن مشتق شده است

نسيم کاکل مشـکين کراسـت چـون تـو نگـار

ــار ـــرچين کجاســت مشــک تت ـــل پ ــميم سنب ش

(777ص: همان)

. است که در این قصيده نيز پيروی سلمان کرده است( 126: ؛ وفات112: جلوس)قصيدة دوم اهلی در مدح سلطان یعقوب

ای است صد و پنجاه و چهار بيت موشح به القاب فرخنده آثار ممدوح، که موازی صد این قصيده» :گوید در مقدمة این قصيده می

شود مشتمل بر فروع و اصول بحور دوایر سته که اوزان نوزده گانه است و تفکيک بحور و تعریف و ده بيت از آن استخراج می

ب و اسامی آن با حرکات و سکنات قافيه و انواع ایطاء جلی و خفی و اصناف صنایع و بدایع اقسام حدود قوافی صحيح و معيو

312/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

«که در کتب متقدمين و متأخرین جمع آمده با بع ی از نوادر صنعت که زادة طبع این غرقة بحر جانگدازی اهلی شيرازی است

: مطلع آن قصيده این است(. 722-721: همان)

ـــویت نسـ ــت کـ ــوای جن ــار ه ــر ب ـــم عنب يـ

ــک تتــار ــميم مش ــت مـویـــت ش ــدای نکه ف

(77: همان)

ای است صد و شصت بيت که این قصيده». است( 223تا 236سلطنت از )قصيدة سوم در مدح شاه اسماعيل اول صفوی

مشتمل بر اصول بحور و . ..شاه اسماعيل بهادرخان ... شود موشح به القاب همایون قریب صد و بيست بيت از آن مستخرج می

منشعبات و مزاحفات و دوایر سته که اوزان نوزدهگانه است و تفکيک بحور و اوزان مختلف چنان که نزدیک هفتاد و پنج وزن

شود و تعریف اقسام و حدود قوافی صحيح و سقيم و حروف قافيه از یک حرف تا نه حرف به ترتيب جمع مختلف نموده می

کنات و القاب قوافی مذکور گشته و عيوب قافيه که اقسام ایطا جلی و خفی است همه جا بر دو وجه نموده آمده با حرکات و س

شود قافيه صحيح باز آرند و همچنين بحور نامطبوع عرب بر دو وجه پذیرفته تا تا بعد از قافيه معيوب که جهت مثال نموده می

رفته و در متن نوشته شد و نظم نامطبوع بر حاشية آن مرقوم گشته و اکثر بعد از نمودن مثال مقصود نظم بر وزنی مطبوع قرار گ

صنایع و بدایع که در کتب متقدمين است گرد آمده با صنعتی چند که مخترع این غرقه بحر جانگدازی اهلی شيرازی است چنان

ابيات مصنوع را به هم مثنوی متفر که مستجمع اقسام شعر است از قصيده و قطعه و غزل و رباعی و مستزاد و لغز و معما و

(: 132-133: همان)« توان شمرد در اوزان مختلف

هوای گلشـن کــویت نسيـــم بـــاد بهـــار

ـــار ـــک تتـ ــميم مشـ ــت ش ــرمن موی ــدای خ گ

(134: همان)

ش از دو قصيدة قبل عرض بينيم، اهلی در قصيدة دوم بيش از قصيدة نخست تنو کرده و در قصيدة سوم نيز بي چنان که می

. هنر نموده و نهایت قدرت خود را به کار برده است

شاعر قرن دهم، عالوه بر بدیعية ممتاز البدایع و چند قصيدة ( 213وفات )، متخلص به عيشی هروی حافظ علی بب نور

وده است و مشتمل بر دویست بيت است موشح، چندین قصيدة مصنوع هم دارد که نخستين را در مدح سلطان حسين بایقرا سر

:شود؛ بدین مطلع که نود بيت نيز از توشيح اوایل مصارع و حشو قصيده مشتق می

حــریم حـــرمت کــوی تــو جنــت ابــرار

ــرار ــت احــ ــو راحــ ــوی تــ ــت بــ ــيم نکهــ نســ

؛ کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، 26برگ 3323کتابخانة مجلس، نسخه خطی )

(2برگ : 3347نسخة

قصيدة دوم نيز در مدح ممدوح پيشين و به سيا قصيدة قبلی است با این تفاوت که ابيات مستخرج از حشو قصيده اندن

تواند نمودار پيش نمونة قصيدة در حقيقت این قصيده می. است و شاعر بيشتر به معرفی صنایع شعری پرداخته تا بحور و اوزان

وزن و قافية قصيده مانند بدیعية قوامی است اما . و تبدیل آن به قصيدة مصنوع را نشان دهدمصنوع باشد و حرکت تکاملی بدیعيه

:مطلع قصيده این است. ابيات مستخرج از حشو قصيده آن را مصنوع کرده است

ــدار ــو مــ ــمت تــ ــان را ز حشــ ای جهــ

ــرار ــو قــ ـــت تــ ــه همــ ـــان را بــ وی زمــ

(41، برگ 3347 کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران نسخة شمارة)

قصيدة سوم را با مطلع

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 363

ــدار ــت ای دل ــت شفاس ــربت ذوق ــراب ش ش

ــت بــی مقــدار ــذاب محنــت شــوقت بالس ع

(4، برگ 3323کتابخانه مجلس، نسخة خطی )

این قصيده در . ، به پيروی از قصيدة سلمان ساوجی سروده است( 223تا 236سلطنت از )دح شاه اسماعيل اول صفوی در م

در خاطر شکسته ... »: در مقدمة این قصيده نوشته. شود دویست و چهل و پنج بيت است که صد و پنج بيت از آن مشتق می

در تتبع قصيدة اف ل المتأخرین ... سلطان حسين ميرزا... ان پادشاه ولی نعمتگذشت که قلم خجسته اثر به اسلوبی که سابقا در زم

قصيدة پسندیده بر صفحة ایام ثبت نماید بلکه بر قصيدة سابق نيز صنعتی چند ... خواجه سلمان ساوجی طاب ثراه قدمی نهاده بود

(. 3، رسالة اول، برگ 33262کتابخانة مجلس، نسخه خطی )« بيفزاید

م مجالس النفائس قصيدة مصنوع دیگری را با مطلع زیر به حافظ علی بن نور نسبت داده است که به پيروی از سلمان مترج

:ساوجی سروده است

ـــقي ـــام قامـ ــارـانان بالســـت جـــ ت در رفت

ظـــالم ظلمـــت هجـــران رواســـت بـــر اغيـــار

(342 :3233نوایی، )

( 3313تا 3321سلطنت از )ه پيروی از اهلی شيرازی در مدح شاه صفی صفوی نيز قصيدة مصنوعی دارد که ب تیمور حسینی

شود متناول بر قصيده مشتمل است بر یکصد و شصت و دو بيت و قریب به یکصد و سی بيت از او مشتق می»این . سروده است

ته که مخرج اوزان نوزده گانه اصول بحور و منشعبات و مزاحفات از مطبوع و نامطبوع که مخصوص شعرا عرب است و دوایر س

است و تفکيک بحور و اوزان مختلف و تعاریف اقسام قوافی صحيح و سقيم و ذکر صحت ایطا جلی در بع ی اوزان مواد و

حدود محسنات از صنایع بدیع و بيان که به رسالة فارسی که اختالف کثيره داشت ملتفت نشده بدان عمل شد و قریب به چهل

شده و بع ی از صنایع که تکرار در [ اهلی شيرازی]یع بدیع با چند بحر و لقب قافيه مزید قصيدة موالنای مذکور صنعت از صنا

آن قصيده واقع شده بود التفات ننموده متوجه صنایع غریبه شده مع آنچه وظيفة شعراست از غزل و قطعه و رباعی و مستزاد و لغز

(13برگ : 3323کتابخانة مجلس، نسخة خطی )« وی نيز توان شمردنو ابيات مصنوعة متفرقه را مثن. و معما

ــا ــر حســن هم ــه ده ــت ب هــزار گلشــن روی

غبـــار بـــرزن کــــویت بـــه مهـــــر داده ضـــيا

(13برگ : 3323کتابخانة مجلس، نسخه خطی )

( 36ص :همان)بلخی و موالنا صاحب( 24: 3233نوایی،)در ترجمة مجالس النفائس آمده است که درویش منصور سبزواری

از این قصاید چيزی به دست نيامد؛ اما اگر به راستی در پاسخ قصيدة سلمان بوده باشند باید . اند نيز قصيدة سلمان را جواب گفته

های مصنوع زیر نيز سخن های خطی فارسی، از قصيده عالوه بر اینها در فهرست نسخه. آنها را هم از نوع قصاید مصنوع انگاشت

توانم سخنی بگویم لذا صرفا به نقل سخنان منزوی ام دربارة مصنوع بودن یا نبودن آنها نمی چون این قصاید را ندیده. استرفته

:کنم اکتفا می

قصيده مصنوع از حسن فرزند عبداهلل فرزند عبدالمؤمن . 3؛(3341: 2،ج3213منزوی)قصيدة مصنوع از حاذ طبيب تبریز . 3

(.3347: همان)قصيدة مصنوع از واصلی . 2؛ (3341: همان)طان رکن الدین قزل ارسالن پسر کيخسرو خویی در ستایش سل

ارزش قصاید مصنوع

های شعر، آشکارتر و بيشتر است و شاعران های مصنوع، تقدم لفظ بر معنا و اهميت آرایش سخن از دیگر گونه در پرداختن قصيده

های بدیعی که بر برونة های ادبی، بویژه آرایه زیبا و پر طمطرا و مزین به انواع آرایهمنتهای کوشش خود را در پردازش ظاهری

. ها بسازند و در ميدان رقابت با همکاران گوی سبقت را بربایند گيرند تا بنایی شکوهمند از واژه کنند، به کار می زبان عمل می

363/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

های شاعر در انتخاب واژگان و و الزامات و قيودات و محدودیتهایی به دليل داشتن ساختاری هزار تو قصيدهطبيعتا چنين

ترکيبات شعری برای گنجاندن قطعات و ابيات پيش ساخته در توشيح و حشو آنها، همگی بال استثنا از لطف و زیبایی صوری و

. یع شعری را شامل می شوندای نازیبا و ثقيل از صنا اند و هيچ ارزش زیبا شناختی شعری ندارند و فقط مجموعه معنوی بی بهره

در نظر حقير این صنایع دخلی، ربطی به محاسن شعری که باعث تغيير »: از همين جهت می نویسد( 373: 3227)آذر بيگدلی

اند و همگی به عالوه بر عيوب فو ، این قصاید از نو آوری و ابداع نيز خالی. «حال مستمع که غرض کلی از شعر است ندارد

هر چند در ميدان منازعه بر سر قدرت تصنع و تکلف، قصيدة سلمان بر آن چيره . اند دة ذوالفقار شروانی ساخته شدهپيروی از قصي

پروراندند ولی باید در نظر داشت که سلمان آمد و شاعران بعدی بر قصيدة سلمان چشم داشتند و قصد رقابت با آن را در سر می

. نيز خود پيرو ذوالفقار بوده است

ای که فقط یکی از قصاید اند به گونه سرایندگان قصاید مصنوع در انتخاب وزن و قافيه، کامال از شيوة پيشنيان خود پيروی کرده

است و دیگر قصاید همگی در بحر مجتث مثمن مخبون ( فاعالتن مفاعلن ف عالن)حافظ علی بن نور در بحر خفيف اصلم مسبغ

است، جز قصاید بهاءالدین ساوجی و تيمور « ار -»اند و هجای قافيه در اغلب آنها ده شدهسرو( اصلم مسبغ/ محذوف/ مقصور )

:اوزان قصاید چنين است. است( آ)حسينی که هجای قافية آنها مصوت بلند

(: فع الن/ مفاعلن فعالتن مفاعلن فعالن )اصلم مسبغ/ مثمن مخبون مقصور : الف

چمــن شــد از گــل صــد بــرگ تــازه دلبــروار

بهــــار یـافــــت بهـــــاری ز بـــــاد در گلـــزار

(سيد ذوالفقار)

ــوار ــد دش ــخن کن ــت س ــيم دهان ــذر ز م گ

اثــــر ز مــــوی ميـانــــت کمـــر کنـــد اظهـــار

(نصراهلل عراقی)

ــار از اعتـــــدال نسيـــــم صبــــای عنبــــر ب

ــار ـــد ســــوی صــفة ی عـــروس گـــل بخــرامي

(ف ل اهلل قزوینی)

ــی ـــری رخ ــار پ ــترن گلن ـــر آرد ز نس ــه ب ک

دمـــادم افکنـــد انـــدر دلــــم از آن گـــل نـــــار

(شمس فخری)

صفـای صفـوت رویـــت بریخـت آب بهـار

ــار ــک تت ــت مش ـــت ببيخ ــت کـویـ ــوای جن ه

(سلمان ساوجی)

نظيــر منظـــر رویــت کجــاست در گلـزار

ــر رخســار ـــت کـراســـت ب ـــر مـویـ ـــر دلب عبي

(ین خوافیفصيح الد)

کـرا هــوای بهـــار اســت و جــانب گلـزار

که نـو عـروس چمـن جلـوه مـی دهـد رخسـار

(ابن حسام)

ــرار ـــت اب ــو جن ـــوی ت ـــت ک ـــم حـرم حری

نسيـــم نکهـــت بـــوی تـــو راحــت احــرار

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 363

(حافظ علی)

شـراب شــربت ذوقــت شفاسـت ای دلـدار

عــذاب محنــت شوقـــت بالســـت بــی مقــــدار

(حافظ علی)

ـــقي ـــام قامـ ــارـانان بالســـت جـــ ت در رفت

ظـــالم ظلمـــت هجـــران رواســـت بـــر اغيـــار

(حافظ علی)

ــار ــر ب ـــم عنب ـــویت نسـيـ ــت کـ ــوای جن ه

فــدای نکهــت مـویـــت شــميم مشــک تتــار

(اهلی شيرازی)

نسيم کاکل مشـکين کراسـت چـون تـو نگـار

ــار ــت مشــک تت ـــرچين کجاس ـــل پ ــميم سنب ش

(اهلی شيرازی)

هوای گلشـن کــویت نسيـــم بـــاد بهـــار

ـــار ـــک تتـ ــميم مشـ ــت ش ــرمن موی ــدای خ گ

(اهلی شيرازی)

(مفاعلن فعالتن مفاعلن ف علن)مثمن مخبون محذوف : ب

ترا شــدم صنمــا در گـــذر ز کـــوی جفـا

جــدا مشـــو کـه دلــم بـر تـو کـرد روی وفـا

(بهاءالدین ساوجی)

ــا ــه دهــر حســن هم ــت ب هــزار گلشــن روی

غبــــار بــــرزن کـویــــت بـــه مهـــر داده ضـــيا

(تيمور حسينی)

(:فاعالتن مفاعلن ف عالن)بحر خفيف اصلم مسبغ -3

ــدار ــو مــ ــمت تــ ــان را ز حشــ ای جهــ

ــرار ــو قــ ـــت تــ ــه همــ ـــان را بــ وی زمــ

(حافظ علی)

ب اءالدیب ساوجی

تاریخ گزیده قدیم ترین . و نشانی است که منابع کهن نيز درباره او اطالعات بسيار اندکی دارند بهاءالدین ساوجی شاعر کم نام

سخنان نيکو . بهای ساوجی در حيات است»: نویسد حمداهلل مستوفی دربارة او می. جایی است که نام این شاعر در آن آمده است

(. 734: 3217ستوفی،م)« دارد و این ضعيف را به چند قطعه و قصيده مشرف فرموده

شود که در سدة در کتابخانة سپهساالر نگهداری می 234یک نسخة منحصر بفرد به نام دیوان بهاءالدین ساوجی، با شماره

قصاید مصنوع و ... نصراهلل بن حسن العراقی ... بنده» : نویسد مدون و مؤلف این نسخه می .یازدهم هجری نوشته شده است

مقصود بود با دیگر اشعار که ( تاج الدین علی عراقی)را که مدایح این مخدوم ( بهاءالدین ساوجی)ین یگانه مقطعات مطبوع ا

. «و آن را به عراقيات موسوم کرد... شعرای عصر در این ح رت عرض کرده بودند جمع کرده

362/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

عراقی است، اما نسخه نویسان بر اساس یاد بوده است یعنی اشعاری که در مدح تاج الدین علی « عراقيات»نام این مجموعه

. اند ناميده« دیوان بها»داشت نادرست مالک نسخه بر روی صفحه نخست کتاب، آن را

کتابخانة ملک که پس از سدة 6232جنگ خطی شمارة 312پس از این دو منبع، تا جایی که نگارنده آگاهی دارد، در برگ

چنانکه خود شاعر در تخلص قصایدش و برادر وی . با عنوان بهاءالدوله ساوجی یاد شده استیازدهم تدوین شده، از بهاءالدین

آید، حسن بوده و مؤلف اند نام وی بهاء الدین و نام پدرشان نيز چنان که از نام برادرش بر می نيز در مقدمه کتاب تصریح کرده

.ام ای نامی از او ندیده جز اینها دیگر در هيچ تذکره و جنگ و سفينه .جنگ کتابخانة ملک تسامحا او را بهاءالدوله خوانده است

عالوه بر این که در تخلص قصایدش، خود را بهای ساوجی ناميده، در قصایدش نيز سه بار از شهر . زادگاه وی ساوه است

:ساوه نام برده، و یک بار خود را بدان شهر منتسب کرده است

ــ ـــران تــــ ـــدی وز مهـاجـــــ ـواماحمـــ

بـــــوده در قصــــــد دشمنـــــــت ز انصـــــار

ــوبکر ــون بـ ـــرده چـ ـــو کـ ـــاب تـ در رکـ

هجـــــرت از ســـــاوه تــــا بـــــه هنـــــدوبار

به تصریح . توان دریافت در دست نيست از زندگی و شرح حال وی چيزی جز اطالعات اندکی که از قصاید بازماندة او می

عار بهای ساوجی، قصاید موجود در نسخه در مدت اقامت شاعر در کرمان و نصراهلل بن حسن عراقی، محرر و مدون بخشی از اش

گرد آمده است از این ( ه 746یا 741قبل از سال )مالزمت تاج الدین احمد عراقی سروده شده و در زمان زنده بودن ممدوح

.نيستروی هيچ آگاهی از زندگی شاعر پيش از ورود به خدمت تاج الدین عراقی و یا پس از آن

توان دریافت که وی در زمان حاکميت تاج الدین بر بم و سيرجان به خدمت او رفته از برخی قراین موجود در اشعار بهاء می

. است؛ زمان محمد شاه و قبل از رسيدن تاج الدین به وزارت امير مبارز الدین در کرمان

. به جای او وزیر ابوسعيد شد و تا زمان سلطنت آرپاخان وزیر بود( 731)دانيم که غياث الدین پس از مرگ دمشق خواجه می

پس از شکست خوردن آرپاخان از امير علی پادشاه دیار بکر که به یاری موسی خان به آذربایجان آمده بود، غياث الدین نيز

741 تا 624ین در ميان سالهای توان گفت که بهاءالد از این رو با حدس و گمان می. کشته شد726گرفتار گشت و در سال

. ، زمان مرگ تاج الدین، در خدمت وی به سر می برده است 746 و یا حداکثر تا سال

های بسيار بهاءالدین در علوم مختلف چون علوم دینی، عربی، ادبی و با توجه به مطالب فو و کمال پختگی اشعار و آگاهی

توان گفت که وی می« بهاءالدین ساوجی در حيات است» :گوید ن حمداهلل مستوفی که مینجومی و برخی قراین دیگر مانند سخ

گذرانيده و احتماال بيش از شصت و حدود هفتاد ، زمان پرداختن تاریخ گزیده، سنين پيری و پختگی خود را می 723در سال

چشم به جهان گشوده . هـ 673 تا .هـ 663های اگر حدس ما نزدیک به واقعيت باشد باید او در ميان سال. سال داشته است

3.باشد

نصراهلل عراقی

چنان که . تنها منبعی که نام وی در آن آمده کتاب عراقيات از تأليفات خود اوست. تر است نصراهلل عراقی از بهاءالدین نيز گمنام

در این . برادر بهاءالدین ساوجی است -نگفته باشد اگر سخنش درست باشد و از سر تعارف و احترام –گوید خود در عراقيات می

کتاب دویست و سی و چهار بيت از اشعار وی موجود است که شامل یک قصيدة مصنوع، دو قصيدة بلند و یک قطعه شش بيتی

د وزیر این قطعه گواهی مح ر منظومی است که بهای ساوجی در تأیيد تاج الدین علی عراقی خطاب به غياث الدین محم. است

در عنوان این گواهی وی را چنين معرفی . اند نظم کرده و بزرگان کرمان نيز به صحت م مون آن گواهی و شهادت منظوم داده

از این عنوان می توان دانست که وی نيز چون بهاءالدین . موالنا قدوة االفاضل و العلما صدر الملة نصر اهلل العراقیگواهی : اند کرده

تخلص وی یحيی بوده و . الدین بوده است الدین علی عراقی جایگاهی بس بلند داشته و مورد احترام حواشی تاجدر دربار تاج

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 364

. آید در شاعری بویژه قصيده سرایی توانا بوده و چيزی از برادر خود کم نداشته است چنان که از همين اشعار اندکش بر می

واهد شد برای شناساندن قدرت شعری و سبک شاعری وی کافی است اما هرچند قصيدة مصنوع وی که در این مقاله معرفی خ

: برای آگاهی بيشتر چند بيت از تشبيب قصایدش نقل می شود

فی لزوم الفيل و النمر

دی چو پيـل صبـح باریدن گرفت آتـش ز دم

شد پلنــگ شــب شتـــابان در بيابـــان عـــدم

چون پشت پلنگروی گـردون از کواکب بود

پيل صبحــش محـــو گــردانيـــد در زیـر قـدم

شب پلنگی بود، کش سيماب بـود اندر دهـان

صبح پيلی بود کـش کافـــور بـود انـــدر شـکم

شد پلنگ چـرخ را روشن به عين الثور چشـم

...کرد گرد و خان پـای پيـل صـبحش تـار و تـم

(برگ: کتابخانه سپهساالر 234نسخة )

ای شمـع کـه سـر تـا بـه قـدم عـين صـفایی

ــرده ســرایی ــر پ ــه ســحر محــرم ه ـــا ب شـــب ت

ــپيدی ـــی روی س ـــر از سيه ــور بص ــون ن چ

چــون نــور قمــر در ظلمــات اصـــل ضــيایی

ــن ـــم ت ـــی در کــوی نظـــر سيـ لعــــل کالم

در بــــاب بصــــــر ســـــرو قـــــد زرد قبـــایی

هـــم مونـــس احــراری و هــم محــرم اســرار

ـــت ــایی عيب ــاه بق ــه کوت ـــت ک ــن اس ــه ای ...هم

(26برگ: کتابخانه سپهساالر 234نسخة )

معرفی قصیدة مصنوع ب اءالدیب

آید قسمت پایانی مقدمة آنچه در زیر می. پيش از این گفته شد که بهاءالدین ساوجی سومين سرایندة قصاید مصنوع فارسی است

در نسخة . اش نوشته و آن را معرفی کرده است دگان قصاید مصنوع، بر قصيدهقصيدة وی است که شاعر طبق شيوة مألوف سراین

موارد داخل قالب بر اساس توشيح اوایل مصراعها بازیابی شد و . دست نویس، نشان افتادگی از آغاز قصيده کامال آشکار است

بيت از آغاز و پانزده بيت پایان قصيده در برای جلو گيری از اطالة مقاله فقط چهارده . آشفتگی چهار مصراع دیگر اصالح گردید

.توانند بخوانند می( 321: 3223بهاءالدین ساوجی، )خوانندگان ارجمند متن کامل قصيده را در دیوان وی . گردد این جا نقل می

مقدمة قصيده

ـــا بنـــــای زمـانــــــه باقــــی بــــاد ] تـ

ــاد ـــراقی بــ ـــن عـــ ـــاج دیــ ـــت تـــ دولــ

ــ ــرخ فرتــ ـــا راچــ ـــت بـرنــ ـوت و بخــ

ــاد ـــاقی بــ ـــم اتفـــ ـــرادش هــــ ــا مــــ بــ

ــره ــس زهــ ــمان مجلــ ــرب آســ ش مطــ

[مـــــه نــــو جــــام و مهــــــر ســــاقی بــــاد

***

ــی ] ــن عراقــ ــاج دیــ ــاه تــ ــان جــ [جهــ

سپهـــــــر معــــــدلت دستـــــــور اعظــــــم

ز انصافــــــت بنــــــای عــــــدل عـــــالی

[باقبالــــــت اســــــاس ملــــــک محکــــــم]

361/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

ــاهی ـــت مبــ ــو ملــ ــد تــ ــده در عهــ شــ

ــ ــرم شــ ـــش مکــ ــو دانــ ــل تــ 2ده از ف ــ

بيت در بحر منسرح مربع که آن دویست و شانزده حرف 4های د و همچنين از قصيده به غير از آنکه پنجاه بحر بر انگيختم، قطعه

:توان خواند بيش نيست نظم دادم و در متن مصاریع اول و دوم درج کردم و آن قطعه بر سه بحر می

صاحب سيف و قلـم

و نعـم منبـع جـود

والی ملک و ملل

آصف گـردون محـل

سرور مسند نشين

واقـف علـم یقيـن

کافـی ملـک زميـن

قامـع بيــخ فتـن

منبع لطف و کرم

ملجـا ف ل و هنر

وارث علــم و عمـل

صاحب واال گهر

صاحـب دریا یمين

زبـدة نسـل بشــر

هــادی راه سنن

قاطـع شـاخ ضـرر

أولئک المقربون السابقون السابقون بود و بتشریف بواسطة آن که الف ل للمتقدم بر قصيدة این مخلص مقدم 1ههرچند آن قصيد

به زبان حال « ألف شهر من لیلة القدر خیر» و اشارت« ألولىٱمن کولآلخرة خیر ل»مشرف این قصيده نيز بحکم کالم علام که

« گر تو خوبی ای صنم ما نيز هم بد نيستيم»گوید که می

این چنين مسـت کـه مـایيم ز خمخانـة دوسـت

همـــه خـواهنـــد کـــه باشنــــد ولـــی نتــــوانند

.الحمد هلل وحده. نام نهادم« مخزن السرور و مجمع البحور»و این قصيده را بعد از ترتيب دادن ترکيب

ــا ــوی جف ــذر ز ک ــنما در گ ـــدم ص ــو را ش ت

ـــر ــم ب ــه دل ــو ک ــدا مش ــا ج ــرد روی وف ــو ک ت

اگــر تــو ســـاکن ایــن کــوی را محــل نــدهی

ـــان را، را ـــع عاشقـ ـــود طبــ ــو نبـ ــوای تـ هـ

ــذرام ــر در ع ــق ســر گشــته ب ــدان چــو وام ب

اگـــر چـــو بلبلــــم آشفتـــه بــر گــل رعنــا

ساکن چو وامق بر در عذرا هزج مثمن سالمشدم در کوی تو ( بار4)مفاعيلن

شدم بر روی تو عاشق چو بلبل بر گل رعنا

نفير از آن کــه مـرا تـا کـه جـان بـود درتـن

ــا ــه هــر کــو پ ــرون ب ــا ب ــو جان نهـــم ز کــوی ت

ارم قبـــول کنـــی تــا زیــــم تـــو را باشـــم 1

ــدا ــو ج ــم از ت ــرا باش ــت و چ ــب اس ــه واج چ

مرا تا جان بود در تن تو را باشم هزج مسدس سالم ( بار2)مفاعيلن

تو جانانـی به کوی تو چرا باشم

یقــين شــمر کــه دلــــی دارم از غمــت شــيدا

ــر از ســــودا ــت پ ـــری دارم ـــم س از آن مقيـ

مفاعيلن مفاعيلن دلی دارم ز غـم شيدا هزج مربع

دارم پر از سودا سری

ز هر که هست مرا با تـو خوشـتر آیـد عشـق

ـــی و جــان را ــو جان ــه دل را ت ــدار ک ـــمی ب ه

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 366

مــراد از دو جهــــان زنـدگانــی تــو بـود

تــو زان کــــه روح روانــی بــه لعـــل جــان افــزا

هزج مسدس محذوف مفاعيلن مفاعيلن فعولن مرا با تو خــوش آیـد زندگانی

ه دل را جانی و جان را روانیک

ــا ــه طيــــره دلــــم بــــردی ای نگارین اگــر ب

ــا ــد نيســتم از آن چشــم پـــر خمــــار وف امي

نيم از آن که دو چشـم خـوش خمارینـت 33

ــا ــار جف ــم ز ب ـــد دل ـــد و نرنجـــ ــد بکش چن

ـــی ــل م ــای وص ـــم تمن ـــوز چشــ دارد هنـ

ــا ــارین ج ــرکویت ای نگ ـــت س ــه داش ــم ک دل

يل مفاعيل مفاعيل مفاعيل دلم برد نگارین از آن چشم خمارین هزج مثمن مکفوف مقصورمفاع

از آن چشم خمارین دلم برد نگارین

پری رخـا تـو سـيه چشـم و هـم سـيه زلفـی

ــيما ــمن س ــویی و س ــمن ب ــرو س ــو س ــين ت یق

ـــد ســتمگرت برســند ـــرة جع ــه ط ـــر ب اگـ

نهنــــــد روی عبـــــادت سمـنبـــــران ختـــــا

فاعيلن مفاعيلن فعولن سيه چشـم سيـه زلف ستمـگر هزج مسدس مکفوف محذوفم

...سمن بوی سمن روی سمن بر

والی طبــع روانـم همــاره مـدحت توسـت 21

ــا ــد و یکت ـــر آم ـــم سـ ـــر متينـ ــه شعــ از آن ب

ـــدد ـــی خن ــر آب زالل مـ ـــاره ب ـــان همـ جهـ

ــ ـــر حـ ــاز آب روشـــــن سحــ ـالل شعـــر به

ــو روی تربيــت اســت از ایــن قصــيده گـــرم از ت

ـــرا ـــة شع ـــم را ز جملـ ـــت اســـت دلــ فراغـ

فع لن فعولن فع لن فعولن طبـع روانــم آب زالل است متقارب اثلم

شعر متينم سحر حالل است

ــود ــترس نب ـــو دس ـــدح ت ــه م ـــر چـــه ب ــرا اگ م

ــ ــت در ای ــنا ضــرورت اس ــه ش ــنم ب ــر رفت ن بح

ــری ــز از فخ ــان ج ـــرای جه ــه از شع ــر چ و گ

ــا ــس گوی ــم ک ـــوه نظ ـــن شي ــرد بدی ــان نک لس

ــتم ـــده ای گفـ ــری قصيــ ـــة فخـ ــن از طریقـ مـ

تــو را کــه نظـــــم نيفتــــاد مثـــل آن حــاال

همــان طریــق نمــــودست ذوالفقــار حکــيم 333

ــا ــت به ـــه ز هـــر دو یاف ـــا ب ـــار بهـ ـــک ک ولي

فعولن فعولن فعول اگر چه جز از فخری و ذوالفقار متقارب مقصورفعولن

در ایـن بحر کس را نيفتاد کار

ره سخن نرود، در بحـــور نظـــم چــو مـن

ــوا ــر آدم و ح ـــس از ع ـــانه کـ ـــن زمـ در ایـ

ستوده است بســـی ذوالفقـار خـاطر خـویش

ــویش ــود خ ـــری نب ــه فخ ــيده ک ــتااز آن قص س

ار انوری اســت به زخـــم زبــان بـر انـدازم

نهــال نظـــــم وی از بيـــــخ جــان بــه فــر دهــا

شـد کـه چـو مـوم ای به ثنای تو گفتـه قصيده

ــارا ـــرم آن خ ـــش ز شـ ــاه بيان ـــه گ ـــود ب شـ

فعولن فعولن فعولن فعل چو مـن ذوالفقار زبان برکشـم متقارب محذوف

367/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

رگ فخری از بيخ جان برکشم

یکایک از سخــن نغز تا سـخن بـاقی اسـت 331

مبــاد جــز کــه بــه مــــدح تــــو مقـــطع و مبــدا

ـــر دشــمنت ـــر سـ ـــت ب ــه طعنـ ــاد ب ـــده ب بریـ

که سـر بریـده بـه اسـت و عـدم شـده زیـن جـا

ــک ــده زان ــع ش ــو منقط ـــاد از ت ـــک مب ــد مل امي

فيهــارهــين بــه حکــــم تــو بهتـــر جهــان و مــا

ــل ــدام در ره ف ـــاید م ـــو پ ـــر ت ـــل خيــ دلي

ــما ــد ش ــن مری ـــد در ای ـــه نباش ـــرید آن کـ مـ

فعولن فعولن فعولن فعولن سخـن بر سر دشمنت قطع کردم متقارب مثمن سالم

که مقطع از این جای بهتر نباشد

( مفاعلن فعالتن مفاعلن ف علن)حر مجتث مثمن مخبون محذوف بهاءالدین ساوجی قصيدة مخزن السرور و مجمع البحور را، در ب

سروده است، بحری که احتماال قصيدة مصنوع فخری اصفهانی در آن بحر بوده و سيد ذوالفقار شروانی نيز قصيدة خود را در

يتی که در مقدمه آمده، از حشو قصيده نيز افزون بر ده ب. این قصيده صد و هشت بيت دارد. همان بحر اما مقصور سروده است

شود که در هر بيت دست کم یک آرایة بدیعی گنجانده شده است و هر بيت در چهل و شش بيت در اوزان مختلف استخراج می

گيرد که با احتساب دو وزن مستخرج از دو قطعة بر آمده از توشيح اوایل مصراعها، مجموعا چهل وزنی از اوزان مختلف قرار می

برای رسيدن به عدد چهل و هشت . که دو تا از مدعای شاعر کم است( نام اوزان در جدول پيوست می آید)شود و هشت وزن می

البته ممکن است جز اینها ابياتی نيز از حشو قصيده . یا باید یکی از ابيات را به سه وزن خواند و یا دو بيت را هر کدام به دو وزن

. مقدمه در نسخة دست نویس موجود نيست استخراج شده بوده که به دليل ناقص بودن

که شاعر در مقدمه آورده و -(منبع لطف و کرم/ صاحب سيف و قلم: با مطلع )نگارنده قطعه مستخرج از حشو قصيده را

و رمل محذوف ( مفتعلن فاعلن)در بيش از دو بحر منسرح مطوی مکشوف -توان آن را در سه بحر خواند مدعی است که می

.نتوانست قرائت کند( التن فاعلنفاع)

نصراهلل عراقیقصیدة

روضة السحور و درة البحور

آوریم و پس از آن چند بيـت چون در صفحات قبل بخش بزرگ مقدمة این قصيدة مصنوع نقل شده است در اینجا ادامة آن را می

. از آغاز و پایان قصيده را نقل می کنيم

را از فرای شمرده از انوار ف ایل او اقتباس نموده بر نظـم ایـن قصـيده کـه ( بهاءالدین ساوجی)او بندة کمينه نيز متابعت... »

مشتمل است بر چهل و شش بحر از فروع و شعب اوزان مستعمل اقدام نموده از تواشيح اوایل مصاریع ابيات سه بيت که از بحـر

مسدس مقصور است برانگيخته

ــت ــود باقيسـ ــاس جـ ــز وی اسـ ـــی کـ کسـ

عـــــراقيست جهــــان جــــاه تـــــاج دیـــــــن

ــه دورانـــش جهـــــان در استـــــراحت بـ

ـــيست ـــی نفاقـ ــا بــ ـــک بـ ــامش فلـ ــه ایـ بـ

هاللـــش منقــــــر و خـــــورشيد تبشــــی

ســــپهرش مجلــــس و ایــــــام ساقيســــت

و از مصرع های آخر، سه بيت دیگر در بحر رمل مسدس محذوف

ــر ـــر را مجيــ ـــت اختــ ــک رای اوســ آنــ

ــدر ا ــک صــ ــر آنــ ــت را ظهيــ ــت دولــ وســ

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 361

ــرار ـــم برقـ ــار عالــ ـــش کـ ــم ز عدلــ هـ

ــر ـــت قریــ ـــدة دولـــ ــش دیــ ــم ز رایــ هــ

ــدار ــم را مـ ـــرخ اعظـ ــایش چــ ــر رضـ بـ

ــير ـــور را مســ ـــر انـــ ــرادش مهـــ ــر مــ بــ

منسـرح نيسـت بلکـه ]) بيت از بحـر منسـرح 6شبيرون آورد و از ميان هر دو مصراع از هر مصراعی حرفی قطعة مشتمل بر ش

که صدور اولياء ح رت بدان منشرح است ابداع و اختراع کرد([ سدس مطوی موقوف استسریع م

ــام ــدلت نظـ ـــان راســـت ز عـ ای کـــه جهـ

یافـــت ز جـــاه تـــو جهـــــان احتشـــــــام

ــو وقــارت زمــين ــت بــه حشــمت چ نيس

ـــام ـــانت غمـ ــو بيـ ــش چـ ــه بخشـ ــت بـ نيسـ

ــين ـــف ع ــو تصحيـ ـــزد ت ــان ن ــار خس خ

المخــــان زمــــين پيــــــش تـــــو مقلــــوب

ــراب ــد خ ــم ب ــو ق ــه چ ــش ک ــور بخش کش

ــالم ــو دار السـ ــو چـ ـــود تـ ـــت ز جــ گشــ

پــيش معانــــی تــو کــان بــــی ریاســت

ای والســــالم چيـــــست جهـــــان مزرعــــه

و در هر بحری از بحور چهل و شش گانه صنعتی از علم بيان که استاد این فن رشـيدالدین وطـواط آن را ضـبط و بـه حـدایق

نام نهاد و به یمن القاب همایون صـاحبی محلـی گردانيـده بـه روضة السحور و درة البحورگردانيده و آن مخدره را السحر موسوم

.موقف عرض رسانيده

گــــذر ز ميــــم دهانــت ســخن کنــد دشــوار

ــار ـــد اظه ـــر کن ـــت کمـ ــوی ميــانـ ــر ز م اث

سزاست نـازن ترکانـت گفتــن از پـی آنـک

ــان ـــت ز ج ــک شنگ ــا چاب ــرار نط ـــرد ق ببـ

ــال آرد ـــر تــــو در خي یکــــی تصــــور مهـ

ــار ــد ک ـــش نباش ـــی حاصلـ ـــر ب ــا تفکـ ـــه ب ک

یابــد ز غـــم صـــد بـال نمـی ... گمــان کـــه

ــه ــی... روان ک ـــکار روی نم ــو در پي ـــد از ت تاب

دهان نازن تنگت تصور در نمی یابد بحر هزج سالم( بار4)مفاعيلن

بک شنگت تفکر بر نمی تابدميان چا

مرصع

ام چـون عـود ز روی لطـف ممان زیــر زخمـه 1

اگــــر ســــزد بــه کنـــارم بــه ســان چنــگ در آر

وگــــر خطاســـت کــه در چنــگ غــم کــنم زاری

یــک امشبـــــی بنــــوازم ز لطـــــف بـــی اغيــار

یقــين ز عشــق تــو گشــته اســت دل چنــين نــاالن

غـم تـوان بـه کنـار امــان دهـــش اگــر از بـار

مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن ممان چون عود در چنگ غمم ناالن بحر هزج مسدس سالم

به سـان چنــگ بنــوازم اگـر بتوان

تجنيس تام

اگــــر چــه چــــرخ کمــان داری آورد مثلــت

ــار ولــی یقيــــن کــه نيــــارد دگـــر چــو تــو عي

ــان ــو کم ــروی ت ــو اب ــود همچ ــر نب ـــزاست گ س

ــار ــد ی ـــان نيای ـــر در گمـ ــو گـ ـــر ت ــزد نظي س

362/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

مفاعيلن مفاعيلن کمانـی همچو ابرویت بحر هزج مربع

یقين کاندر گمان ناید

تجنيس ناقص

از آن بيــاض دلم نسخ شد کـه هسـت مقـيم 33

تو را سواد خطـــی کـــش ز مشــک آیـد عـار

ســياه کـــرد رخ روز عمــــر مــــن بــــی جــــرم

ــار ا ميــــد آن ســــر زلــــــف دراز عنـبــــــر ب

سـت جمال فطـرت مـن همچـو شـب سـيه کـرده

خيــــال جعـــــد شبـــــه رنگــــت از ره تيمــار

مفاعيلن مفاعيلن فعولن بياض روز عمرم همچو شب کرد بحر هزج مقصور

سـواد آن سـر زلـف شبــه رنگ

...تجنيس زاید

ری از کـرم بـه سـوی رهـی و گر کنـی نظـ 333

ــار ــه کن ــم ب ــان غ ــم از مي ـــه دل ــد شکست رس

اگـــر بـــه تربيتـــــم مفتخـــــر کنـــــد جـــودت

ــوار ــد آن دل غمخـ ــتم یابـ ــت سـ ــان ز دسـ امـ

ــن ــس از ای ــم پ ــر دل ــم ب ــی رح ــر نکن ــين اگ یق

نـــوان شـــود دگـــر از گشـــــت گنبــــــد دوار

ــن ــاهی ک ــی نگ ـــوی ره ـــه س ــوی و ب ــا مج اب

ــم ــاه دل ــذار وزان نگ ـــرین مگ ـــی قـ ــا غمـ ب

متفاعلن متفاعلن متفاعلن نظری ز تربيت ار کنی به سوی رهی بحر کامل مسدس سالم

دلم از ستم نشود دگر به غمی قرین

حسن الطلب

ــد ــی یاب ـــم در نم ـــل وه ـــه خـب ــا ب ـــدام ت م

ـــار ـــود حص ـــة کبـ ـــن قلعـ ـــت ایـ روا همـ

بـاد و از تـو مقـيم سپهــر تابــع فـرمانـت 331

ـــة زوار ـــالن پایــ ـــه افـ ـــه نـ ـــا ب ـــده ت رسنـ

ـــه آز ـــن و یافت ـــو ورد زميــ ـــر تـ ادای شکـ

ـــه عهــــد سخـــایت ز شــدت ناهــار امـــــان ب

ق ا ز جـور گمـــان رسـته بـا تـو در بخشـش

ملــک بــه چشــم یقــين دیـــده در تــو بــی اخبــار

و دگــر یســار جــود زمــان را ز یمــــن توســـت

ستــــاره چــــون تــو نيـــارد کــریم کــان مقــدار

فعولن فعولن فعولن ف عل همی تا نباشد زمين چون زمان متقارب مثمن محذوف

همی تا نباشد یقين چون گمان

شریطه

زانکـه تـو راسـت ستوده بار خدایــت معـين

ــرین ـــرادت ق ــک و م ــار و مل ــار یس ــه ک در هم

اد و هست چرخ رفيعب [تو]تراب درگـه 333

ــار ــاد و هســـت ایــزد ب رقيـــب مکنــــت تـــو ب

فعولن فعولن فعول خدایت معين باد و هست متقارب مسدس محذوف

مرادت قریـن باد و هست

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 373

ختم بالدعا

سروده شده و ( فع الن/ مفاعلن فعالتن مفاعلن فعالن ) اصلم مسبغ/ قصيدة نصراهلل عراقی در بحر مجتث مثمن مخبون مقصور

این قصيده صد و بيست بيت اصلی دارد که . از لحاظ وزن و قافيه با قصيدة بهاءالدین متفاوت و به قصيدة سيد ذوالفقار شبيه است

ن نصراهلل در این قصيده تنها از چهل و سه وز. شود مجموعا پنجاه و دو بيت نيز از حشو آن و توشيح اوایل مصراعها استخراج می

با آن که مدعی است چهل و شش وزن مختلف از آن بر ( نام بحر و وزن ابيات در جدول پيوست آمده است)استفاده کرده است

. آید مگر این که برخی ابيات را در دو بحر بخوانيم می

نتیجه

آنچه در ميان ادبا و شعرای . موشح هستنداند شامل سه گونة موشح محيز، بدیعيه و بدیعية قصایدی که با نام مصنوع مصطلح شده

فارسی زبان، بيشتر به عنوان قصاید مصنوع معروف و مورد توجه بوده و در این مقاله نيز مطمح نظر است، همين نوع سوم

مصنوع یکی های معاصرین همه جا بدیعيه و قصيدة در پژوهش .است که سرودن آن از انواع دیگر دشوارتر است( بدیعية موشح)

در شعر فارسی سابقة قصاید موشح از دو نوع دیگر؛ بدیعيه و مصنوع . اند و کسی ميان این دو فر قائل نشده است شمرده شده

قدیمترین نمونة . رادویانی در ترجمان البالغه چند بيت از قصيدة موشح شاعری به نام موقری را ذکر کرده است. بيشتر است

بدیعيه سرایی، در . ای شاعر قرن ششم هجری با نام بدایع االسحار فی صنایع االشعار سروده است ی مطرزی گنجهبدیعيه را قوام

ای بودند، به ممتاز البدایع از حافظ علی هایی که پسرو قصيدة قوامی گنجه از بدیعيه. شعر فارسی از استقبال چندانی برخوردار نشد

محمد ابراهيم شربتدار از و ( شاعر سدة دهم)های شمس الدین بردعی عيشی و بدیعيه بن نور کاتب غوری هروی، متخلص به

فخری اصفهانی و سيد ذوالفقار شروانی که تقریبا هم سن و سال . اشاره کردتوان میشعرای زمان شاه سلطان حسين صفوی

صراهلل عراقی پس از آنها قرار دارند و پس از اینها اند و بهاءالدین ساوجی و ن اند، از نخستين سرایندگان قصيدة مصنوع بوده

شرف الدین قزوینی یا شرف الدین )نزهة االبصار سرایندة : شاعرانی که قصاید مصنوع از آنها بر جای مانده به ترتيب عبارتند از

رازی، حافظ علی بن ، شمس فخری اصفهانی، سلمان ساوجی، فصيح الدین خوافی، ابن حسام خوسفی، اهلی شي(وصاف شيرازی

های شاعر در انتخاب واژگان و ترکيبات شعری، همگی بال استثنا از های مصنوع به دليل محدودیت قصيده. نور و تيمور حسينی

عالوه بر این اکثرا از نو آوری و ابداع نيز . شوند ای از صنایع شعری را شامل می اند و فقط مجموعه لطف و زیبایی بی بهره

. اند در قفای قصيدة سيد ذوالفقار شروانی و سلمان ساوجی سروده شدهاند و خالی

ها پی نوشت

ترجمان البالغه رادویانی که کهنترین کتاب بالغی به . منظور از صنایع بدیعی، مجموع صنایع بالغی اعم از بدیعی و بيانی است -3

نيز که در زمان خود بهترین و کاملترین کتابهای زبان فارسی است و حدایق السحر رشيد وطواط و المعجم شمس قيس رازی

علوم بالغی ( هـ 636م )در زبان عربی تا زمان سکاکی . اند شدند، متأثر از کتب بالغی عربی نوشته شده بالغی فارسی محسوب می

وی اثر نهاد و خطيب این ابتکار سکاکی، در کتابهای بالغيون پس از . از هم تفکيک و جدا نشده بودند( بدیع، بيان و معانی)

در مطول علوم بالغی را به سه گونه بدیع و بيان و معانی ( هـ 723یا 727ف)در تلخيص المفتاح و تفتازانی ( هـ722ف )قزوینی

با این حال، در زبان فارسی، غالب کسانی که در دانش بدیع . علم بدیع را در بخش پایانی کتاب خود آوردند» تقسيم کردند و

تآثير حدایق السحر و المعجم در نگارش (. 36: 3271صادقيان، )« اند اند مباحث بيان را با بدیع در هم آميخته ه وجود آوردهآثاری ب

کتابهای بالغی زبان فارسی به حدی بود که تا دورة معاصر همة بالغيون به راه وطواط و شمس قيس رفتند، با وجود آن که شمس

(.347: 3212شمس فخری، )ری بدیع را نوعی مستقل از علوم بالغی دانسته بود فخری اصفهانی در قرن هشتم هج

برای آگاهی بيشتر از احوال شاعر و ویژگی اشعار او به این منابع . شرح حال بهاء الدین ساوجی از آثار زیر نقل شده است -3

و، طرح پژوهشی در دانشگاه آزاد اسالمی واحد ، دیوان اشعار، مصحح علی رضا شعبانل(3223)بهاءالدین ساوجی. 3: مراجعه شود

373/ امتاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرفی دو قصيدة مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمن

، مجموعه مقاالت پنجمين همایش بين المللی «بهاءالدین ساوجی، شاعری توانا اما گمنام»(. 3212. )شعبانلو، علی رضا. 3. ساوه

.3212شهریور، 36-34: انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، یزد

.آید ل و سه بيت دوم از تواشيح مصرعهای دوم به دست میسه بيت نخست از تواشيح اوایل مصرعهای او -2

.فقط هشت بيت از ده بيت در متن آمده است -4

زیرا بهاءالدین در پایان . ممکن است مرجع ضمير آن، قصيدة مصنوع فخری اصفهانی و یا قصيدة مصنوع سيد ذوالفقار باشد -1

.قصيدة به ف ل تقدم فخری و ذوالفقار اشاره می کند

.در متن بيش از پنج بيت موجود نيست -6

منابع

.، مشهد سالک و محمدتقى بيرجندی احمد احمدی کوشش به ، دیوان (.3266) محمد ، خوسفى حسام ابن .3

.، به تصحيح محمد سعيد العریان، دارالفکرالعقد الفرید(. 3231 ) ابن عبدربه، احمد بن محمدابن عبدربه، .3

.بنگاه نشر و ترجمة کتاب: رضا زاده شفق، تهران: ، مترجمتاریخ ادبيات فارسی(. 3126)اته، هرمان .2

.، رسالة یکم3173، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نسخة شمارة ریاض الصنایع قطبشاهی. الفتی ساوجی .4

.کتابخانة سنایی: ، به کوشش حامد ربانی، تهرانکليات اشعار(. 3244)اهلی شيرازی .1

، انتشارات (رساله در ادبيات فارسی 36ای از مجموعه) ، گنجينة بهارستان«شرح بدایع االسحار»(. 3272)ایمانی، بهروز .6

.مجلس

.، به تصحيح علی رضا شعبانلو، طرح پژوهشی، دانشگاه آزاد اسالمی واحد ساوهدیوان(. 3223) بهاءالدین ساوجی .7

.رکتابخانة مدرسة سپهساال 234نسخة خطی . ـــــــــــــــــ .1

.مؤسسة نشر کتاب: ، با مقدمه سيد جعفر شهيدی، تهرانآتشکده(. 3227)بيگدلی، آذر .2

، به تصحيح ذبيح اهلل صاحبکاری عرفات العاشقين و عرصات العارفين(. 3212)تقی الدین محمد اوحدی دقاقی بليانی .33

.ميراث مکتوب: و آمنه فخر احمد، تهران

کتابخانه 1234، عرفات العاشقين و عرصات العارفين، نسخة خطی شمارة تقی الدین محمد اوحدی دقاقی بليانی .33

.ملک

.مجلس شورای اسالمی 3323تيمور حسينی، نسخه خطی .33

، نشریه دانشکده ادبيات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، «قصيدة صرح ممرد یا بدایع االبحار»(. 3213)ثروتيان، بهروز .32

.117-121، صص3213، زمستان 34سال

، با مقدمه عالمه محمد قزوینی، به اهتمام مير صالح مونس االحرار فی دقائق االشعار(. 3213)اجرمی، محمد بن بدر ج .34

.انتشارات انجمن آثار ملی: طبيبی، تهران

رساله در 36ای از مجموعه) گنجينة بهارستان. به تصحيح شهباز ایرج« ممتاز البدایع»(. 3272)حافظ علی بن نور .31

.، انتشارات مجلس3272، (ارسیادبيات ف

.مجلس شورای اسالمی 3323نسخه خطی . ـــــــــــــــــ .36

.مجلس شورای اسالمی 33262نسخه خطی . ـــــــــــــــــ .37

.کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 3347نسخه خطی . ــــــــــــــــــــــــــ .31

.دفتر نشر فرهنگ اسالمی: هران، تادبيات و تعهد در اسالم(. 3211)حکيمی، محمدرضا .32

.انتشارات اساطير: ، به تصحيح ادوارد براون، تهرانتذکرة الشعرا(. 3213)دولتشاه سمرقندی .33

3221بهار( 34پياپی)، 3هشتم، شمارهفنون ادبی، سال / 373

مجله « نخستين بدیعيه فارسی، بدایع االسحار فی صنائع االشعار قوامی مطرزی گنجوی»(. 3213)دیباجی، سيد ابراهيم .33

.گاه تهراندانشکده ادبيات و علوم انسانی دانش

.، چاپ عکسی، به اهتمام ادوارد ادواردز، لندندیوان(. 3224) ذوالفقار شروانی .33

.اساطير: ، به تصحيح احمد آتش، تهرانترجمان البالغه(. 3263)رادویانی، محمد بن عمر .32

.مجلس شورای اسالمی 3323نسخه خطی . سلمان ساوجی .34

.انشگاه تهرانکتابخانه مرکزی د 3347نسخة خطی . ـــــــــــــ .31

.مجلس( 2/32273)، نسخه خطی«قصيدة نزهه االبصار» شرف الدین عبداهلل بن ف ل اهلل الوصاف بن محمد شيرازی .36

انتشارات مجلس : ، به تصحيح یحيی کاردگر، تهرانمعيار جمالی و مفتاح ابواسحاقی(. 3212)شمس فخری اصفهانی .37

.شورای اسالمی

.فردوس: ، به کوشش سيروس شميسا، تهرانمعایير اشعار العجم المعجم فی (.3272) شمس قيس رازی .31

.سمت: ، ترجمة محمدرضا ترکی، تهرانتاریخ و تطور علوم بالغت(. 3212)شوقی ضيف .32

.انتشارات دانشگاه یزد: ، یزدزیور سخن در بدیع فارسی(. 3271)صادقيان، محمد علی .23

.فردوس: د سوم مجلد اول، تهران، جلتاریخ ادبيات در ایران(. 3272)صفا، ذبيح اهلل .23

، سال سوم، دورة فصلنامه لسان مبين، «بدیعيه سرایی در فارسی و عربی»(. 3223)غالمی، مجاهد و حسين آقاحسينی .23

.3223جدید، شماره ششم، زمستان

.334-331ص. 3276، آذر و دی مجلة آینة پژوهش، «بدیعيات»(. 3276)فاطمی، سيد حسن .22

.مجلس شورای اسالمی 3323نسخه خطی فصيح الدین رویی، .24

.مجلس شورای اسالمی 3323قوامی مطرزی، جمال الدین، نسخه خطی .21

.6232کتابخانة ملی ملک، نسخة خطی .26

.، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 2434نسخه خطی محمد ابراهيم شربتدار، .27

.امير کبير: تهران، 1چ حسين نوایی،، به تصحيح عبدالتاریخ گزیده(. 3271)مستوفی، حمداهلل .21

.ای مؤسسة فرهنگی منطقه: ، تهران2، ج های خطی فارسی فهرست نسخه(. 3213)منزوی، احمد .22

، مجله دانشکدة ادبيات دانشگاه تهران، سال نهم، «اوزان شعر عربی و فارسی ای در باب رساله»(. 3243)مينوی، مجتبی .43

.(24-32صص) 3243شمارة سوم، فروردین،

.، کتابخانه سپهساالر234 عراقی، نسخة خطی نصراهلل .43

.چاپخانه بانک ملی: ، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهرانمجالس النفائس(. 3233)نوایی، علی شير .43

: ، به تصحيح ميرجالل الدین کزازی، تهـران بدایع االفکار فی صنایع االشعار(. 3262. )واعظ کاشفی، کمال الدین حسين .42

.نشر مرکز

-337، سال دوم، شماره چهارم، صصخراسان پژوهی« ابن حسام و منظومة بدیعية وزنيه»(. 3271)وحيدیان کاميار .44

332.

.مطبعه مجلس: ، تهرانحدائق السحر فی دقائق الشعر(. 3231)وطواط، محمد بن محمد رشيد .41

.روزنه: ، تهرانهای مصنوع قصيده(. 3213)وفایی، عباس علی .46

.علمی: ، تهرانصناعات ادبی؛ فن بدیع و اقسام شعر فارسی(. 3222)ین همایی، جالل الد .47

زیدری نسوی لمصدورانفثة‌شناسی سبک

سولماز مظفريو فريدون طهماسبی

چکيده

هۀۀدغ یۀۀايی ان ری . یسۀۀ پذيرفرۀۀو هۀۀد ي قۀۀرن ضا ۀۀر هۀۀا سۀۀااراراریيی ۀۀو ن ۀۀوین يمۀۀی یز مۀۀریر ري نظريۀۀو نظريۀۀ

. ینۀد يۀ ن ارۀر سۀااراري ییۀر دین ۀرو یز طر« ییۀر ید ۀی هۀ ااری ي ز ۀان هۀا کشف و دسۀ يۀافر ۀو ریز پ هۀان و بۀو »

ي فریمر ۀی ۀايی نۀدیرد و سۀااراراری نخۀا اۀود ری هۀا و ۀو ۀو دتلۀ ، در ویکۀاوي سۀاارار يۀث ییۀر ، طب یي نظريو

در یيۀ ماالۀو کوهۀد هۀد ، موۀا ۀا یيۀ نظريۀو . طلبۀد و مط ۀا ری یز سۀاارار مۀر مۀی ک ۀد مۀی ها و مۀر مطوۀوغ

، زيۀدري ن ۀوي یز سۀو ضۀوز م رۀوی المص ور ةنفث ساارار و روی ۀ مراا ۀو ویضۀدها و ن ارۀر مرطۀدد مو ۀود در یس

. ي پ هان یلخوهاي ذه ی نوي د دس ياف ها م یث ز انی و همو ررسی هود ا یز یي طري روین و تيو

فرم و همو ، م یث ز انی ، رویم ، سااراراریيی ، المصور نفثة : ها واژه کليد

مقدمه

مطۀروغ ۀو م مۀد زيۀدري يۀا هۀهاب زيۀدري يمۀی ، ۀ م مۀد م شۀی ارنۀدزي زيۀدري ن ۀوي یلدي م مد نلی ههاب

، در نلۀۀوم ملرلۀۀف زمۀۀان ، صۀۀی و وي در اریسۀۀان. یز نوي ۀۀ داان و م شۀۀیان ۀۀمر نیمۀۀو یوت قۀۀرن هفۀۀر ه ۀۀري یسۀۀ

ۀۀو دراۀۀا سۀۀلوان 266اارۀۀو در یدب پارسۀۀی و نر ۀۀی و در نلۀۀ رسۀۀو و ینشۀۀا رۀۀورو ارفۀۀ و ناقبۀۀ در سۀۀات

دي اویرزمشۀا ۀو سۀر مۀی ۀرد و یز ملۀو ر ۀات یلۀ دي همۀویر در اۀدم ۀ ت یلۀ هۀهاب . دي م مبرنی پیوسۀ یل ت

ور دیهۀۀ و اۀاهی نیۀۀم یز انۀۀ یو ۀۀو رسۀۀال و ي سۀۀلوان ض ۀۀهۀۀا ۀمر و مر فۀۀذ دسۀۀرخا یو ۀۀود و در یالۀۀ لشمرکشۀی

ۀا انمۀو سۀرین ام در ااۀري راۀورد سۀلوان ۀا لشۀمر ا ۀار ، رفۀ ضو و فصو یار فاو اویرزمشۀا و یمۀریي م لۀی مۀی

یو نیۀۀم پۀۀ یز کشۀۀرو هۀۀدن ملۀۀدوم اۀۀويد و سۀۀراردینی در ۀۀ د اسۀۀیاي رۀۀریر و اذر اي ۀۀان ۀۀو در ۀۀار 266در سۀۀات

ۀو پارسۀی 236ی در سۀات ر المص ور نفث ة دي یۀازي یز سۀ طی کۀرد یيۀو ی پیوسۀ و در ان ۀا کرۀاب یل ر ههابمظفیل یلملث

( وت مما باورم )، یيرین ازید یس می ویضد هوهرر، هوهررو ید یاو فارسی، دینشخا یسراديار ارو ز ان drftahmasbi@yahoo.com

فره خیان هیریز، هیریز، یيرین و ید یاو فارسی، دینشخا ز انمدرس ارو s-mozafari8673@yahoo.com

12/16/1393: اريخ پذيرش 62/3/3931: اريخ وروتCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشی -نلمی)ف ون ید ی

166-173ص ، 1391 هار( 12پیاپی) 1همار ، هشر سات

1391 هار( 12پیاپی) ، 1همار ، هشر سات ، ف ون ید ی / 172

ۀو نر ۀی نخاهۀ و در یوین همۀان سۀات ۀو ضلۀ رفۀ 239ری در سۀات دي م مبرنۀی یلۀ سۀیرو ۀ ت ، و کراب ديخر اود

.در اذه 227 ساتو همان ا در ضدود

یيۀ کرۀاب ری هۀهاب زيۀدري هۀار . هۀود کرۀ ۀاريخ و یدب پارسۀی هۀمرد مۀی زيۀدري یز یمهۀاو المص ور ث ة نف کراب

دي ۀۀو اونۀۀو ۀۀی هۀۀموي و در هۀۀر یلۀۀ سۀۀات طۀۀد یز یقامۀۀ در میافۀۀارقی و یطۀۀ یز فر ۀۀام یسۀۀف ا سۀۀلوان ۀۀ ت

کۀرد در هۀر مصۀایبی کۀو اۀود مۀو يی کۀو ۀریي سۀلوان در یویاۀر نهۀد یو و نوي ۀ د پۀید امۀد و یشۀرر هۀا دهویري

یيۀ کرۀاب م شۀیانو و فصۀیت یسۀ و نوي ۀ د در نخۀارش ان ۀو یفۀری یز ز ۀان و یدب نر ۀی یسۀرفاد يینشۀا ». نوهۀ ، ود

دهۀۀد نوي ۀۀ د در یو مر ۀم نبۀۀاریو فارسۀی مطرۀۀدت و نرۀۀمي یسۀ و نشۀۀان مۀی يی یز ییۀۀرهۀۀا کۀرد و ۀۀا یيۀ ضۀۀات ق ۀم

زيۀدري یز نوي ۀ داان مرصۀ طی یسۀ کۀو در ن ۀر ۀو یيۀرید شۀبیهاو و یسۀرطاریو و . و وینۀا ۀود یسۀ ز ان پارسۀی مۀاهر

رود کۀو اۀا قوطۀاو ن ۀر اۀود ری ۀا اسۀرانو هۀطر پردیزد و در یيۀ ری ۀا ۀان وینۀايی پۀید مۀی یي یز ر ايع هطري می پار

نۀو یز هۀ مبالرۀو در یسۀرفاد یز ز ۀان ، یيۀ ا ۀ یسۀ یشۀرر یز المص ور ةنفث رطو در ییۀر زيبۀاي .رساند لویف می

-1179: 1323 ، رۀۀفا)« ادیب یسۀۀ می یسۀۀ دي م مۀۀد یز نلۀۀوم و یلۀۀ و یدب نر ۀۀی کۀۀو طبطۀۀا مولۀۀود وسۀۀط یطۀۀ هۀۀهاب

1166).

المص ور نفث ة کوهۀد هۀد یسۀ سۀاارار و روی ۀ مراا ۀو ویضۀدها و ن ارۀر مرطۀدد مو ۀود در در یي رار پژوهشۀی

ي پ هۀان یلخوهۀاي هۀا م یث ز ۀانی و هۀمو ررسۀی هۀود ۀا یز یيۀ طريۀ رۀوین ۀو تيۀو ، یز سو ضوز م روی زيدري ن وي

کۀو در پیونۀد ۀا هۀد در بیۀی پیشۀی و یيۀ پۀژوهد ايۀد افۀ ماۀات ی در یيۀ زمی ۀو مشۀاهد . ذه ی نوي د دس يافۀ

ي هۀۀا ينخۀۀار اۀۀاطر » ۀۀوین ۀۀو یز ملۀۀو یيۀۀ ماۀۀاتو مۀۀی ، نۀۀدی ین م بۀۀع نیۀۀم یسۀۀرفاد هۀۀدینۀۀد و ۀۀو ن ۀۀو یيۀۀ مو ۀۀو ۀۀود

و نوهۀۀرو هوهۀۀ ر ا ۀۀرو یخی ( 1361) «دي م مۀۀد ن ۀۀوي و سۀۀیرو یو یلۀۀ هۀۀهاب»و ( 1362) «دي ن ۀۀويیلۀۀ هۀۀهاب

نخارنۀۀداان در زمی ۀۀو موۀۀا مشۀۀاهدیو. یهۀۀار نمۀۀود( 1361) نخاهۀۀرو م مۀۀد ریسۀۀرخو« المص ور نفث ة مۀۀروري ۀۀر کرۀۀاب»

. سی ر مب اي رويمرد سااراراریيی یي ییر پژوهشی رورو نخرفرو یس ه ا سبث

چهارچوب مفهومی -1

هۀاي نلۀوم ي قۀرن ی ۀر در مۀامی ضۀوز هۀا ۀو ن ۀوین يمۀی یز مۀریر ري نظريۀو (1)اریيینظريۀو سۀاارار ، دینی ان کو می

یيۀۀ هۀۀیو ی رۀۀدی یز . طرفۀۀدیر ۀۀود یسۀۀ یي پر هۀۀیو هۀۀا ناۀۀد و لیۀۀو و ررسۀۀی ین ۀۀانی ض ۀۀوري فطۀۀات و نافۀۀذ دیهۀۀرو و در

در ۀاب قۀوینی کلۀی ز ۀان و کشۀف انهۀا یز طريۀ موالطۀو هۀ زمۀانی ۀو دسۀ 1سۀی فردي ۀان دوسوسۀور ه ا نظرياو ز ۀان

سۀۀااراراریيی در پۀۀی ۀۀوین افۀۀ در ضایاۀۀ مۀۀی .(313:1376 ، ماۀۀدیدي) نیۀۀم ۀۀر ي پیۀۀدی کۀۀرد هۀۀا امۀۀد و ۀۀو سۀۀاير رهۀۀرو

ۀوین سۀرایاز سۀااراراریيی ری مۀی . سۀی هۀمو ارفۀ ه ا سۀی و نشۀانو ه ا هاي ا ررد در ناۀد ید ۀی و دینۀد ز ۀان داراونی

سۀۀااراراریيی ری ۀۀا ، پژوهشۀۀخر ناۀۀد سۀۀااراري ، در ایۀۀاز یيۀۀ دهۀۀو کلودلۀۀوي یهۀۀرروس . ۀۀاز اردینۀۀد 1911 ۀۀو ایۀۀاز دهۀۀو

ي سۀۀاارار اریيۀۀی کۀۀو هۀا یمۀۀا ديۀۀداا .(167:1377 ، نلۀوي ماۀۀدم ) یۀۀان نهۀۀاد ... ر ۀیاري یز ی طۀۀاد سۀۀی ده ا یسۀرفاد یز نشۀۀانو

ي هۀۀا امۀۀان نظريۀۀو ۀۀی... اۀۀردد ۀۀاز مۀۀی 1921 ۀۀو دهۀۀو ، هۀۀود ي ید ۀۀی و ز ۀۀانی م ۀۀدود مۀۀیهۀۀا پۀۀردیزي ۀۀو ناۀۀد ید ۀۀی و نظريۀۀو

.(167: همۀۀان)سۀۀمیيی اذیهۀۀ ۀۀر ناۀۀد سۀۀااراراریيی ۀۀ ییر ۀۀو ، سۀۀیه ا هۀۀاي سوسۀۀور و دینۀۀد نشۀۀانو ینديشۀۀو ، رۀۀور خریيی

پیونۀدي م ۀ و هماه ۀر میۀان ن ارۀر ید ۀی و ه ۀري ییۀر یسۀ کۀو ، ین قۀریر ارفرۀو پۀردیز ساارار کو مۀورد و ۀو نظريۀو

در پۀۀی ان یسۀۀ کۀۀو س سۀۀااراراریهۀۀ ا ز ۀۀان. اورد ان ری ۀۀا هۀۀخردهاي اۀۀاص ید ۀۀی و ه ۀۀري اۀۀود پديۀۀد مۀۀی ، اۀۀال ییۀۀر

1 Ferdinand de Saussure

2 Claude Levi Strauss

171/ زيدري ن ويیلمصدور نف و سبث ه اسی

ی ۀ و ه خۀامی کۀو هۀ ااری و نشۀانو هۀ ااری ي ز ۀان هۀا دريا د ضوز ید یاو و افري د ید ۀی و سۀاا ییۀر در کۀو نظۀام

هۀاي و در پۀی ویکۀاوي ( 123:1377 ، همۀان )مانۀد چ ۀان ۀر ۀاي مۀی ز ۀان هم ، يۀدیر هۀد یي ید ی و ه ۀري در ز ۀان پد ضادیو

اریيی دسۀ هۀود ۀا ۀو هۀدغ یۀايی و سۀاارار مۀی ررسۀی « ییۀر سۀاا و روسۀاا ژرغ»اراراری پی پژوهشۀخر سۀا در پی

« ییۀر ید ۀی یز طريۀ ررسۀی سۀاارار ان یسۀ هۀ ااری ي ز ۀان هۀا کشف و دسۀ يۀافر ۀو ریز پ هۀان و بۀو »يا د کو همان

( 1361:116 ، یسۀۀرویرو) «نماۀۀی مرۀۀون ۀۀرم کۀۀردن سۀۀاارارهاي »هۀۀدغ لیۀۀو سۀۀااراراریيانو ری .(123:1377، همۀۀان)

، فۀۀر خانيهۀۀا)« دین ۀۀد یمشۀۀلم مۀۀ يهۀۀا سۀۀاارار ينۀۀال ری دیری يهۀۀا و راۀۀدید هۀۀا د يۀۀ مۀۀام پد ، انياریسۀۀاارار». ینۀۀد دین ۀۀرو

لمۀۀو ایۀۀازي ، ميۀۀو و لیۀۀو سۀۀااراري اۀۀود هۀۀدغ و یايۀۀ نی ۀۀ »: ۀۀر یيۀۀ ۀۀاور یسۀۀ کۀۀو 1الۀۀ دینۀۀدس ؛(62:1362

همۀو »و ( 1: 1971 ، پیۀاژ )« سۀ ها يۀث سۀاارار نظۀام داراۀونی »ژین پیۀاژ مطراۀد یسۀ .(9:1326 ، پۀری )« یسۀ نۀو ین ۀام

سۀۀاارارهاي ، م ۀۀهلو ۀۀا و ۀۀو ۀۀو یيۀۀ .(17: همۀۀان) «ي داراۀۀونی ه ۀۀر دهۀۀا ۀۀدون یسۀۀر ا نظۀۀام... هۀۀد سۀۀاارارهاي هۀۀ اارو

.(113: 1361 ، یسرویرو)« در ن ارر رویيی یادي ها ي یز داراونیی ویز م مونيی ه ر د مرشمو ها نظام»ید ی

ۀۀیاري یز ایۀۀار ید ۀۀی و ه ۀۀري ررسۀۀی و ن ارۀۀر سۀۀااراري انهۀۀا یز نظۀۀر سۀۀااراراریيی ، ریسۀۀاس ديۀۀداا سۀۀااراراریيانو

دسۀریا ی ۀو لیۀو و ررسۀی ، مۀو ناۀد سۀااراراریيی ۀوین افۀ ۀا و ۀو ۀو یي مۀی ،در م مۀو . ندی ررسی و ه اارو هد

ۀۀیاري یز م راۀۀدین ید ۀۀی ری ۀۀو سۀۀوي اۀۀود ، سۀۀازد نلمۀۀی مۀۀر ری ۀۀا دقۀۀ و نی یرۀۀی اۀۀاص در قلمۀۀرو ید یۀۀاو مممۀۀ مۀۀی

سۀۀی ه ا ثسۀۀب ، هۀۀود یمۀۀا انچۀۀو در یيۀۀ ۀۀرار پژوهشۀۀی ۀۀو ان پردیارۀۀو مۀۀی .(166:1377 ، نلۀۀوي ماۀۀدم)کشۀۀاند یسۀۀ

سۀۀی سۀۀااراري مرۀۀایر یز ه ا رويمۀۀرد سۀۀبث . ارنۀۀدزي زيۀۀدري ۀۀر مب ۀۀاي رويمۀۀرد سۀۀااراراریيی یسۀۀ المص ور ةنفث

ي مر ۀی هۀا ن ارۀر ز ۀانی و سۀاز »کۀو یسۀ ي سااراراریيان قۀرن ی ۀر یسۀ و ۀر یيۀ یرۀو یۀان نهۀاد هۀد ها ديداا

از ز ۀانی در پیونۀۀد ۀۀا ديخۀۀر هۀۀر سۀۀ. ۀا هۀۀ ايۀۀد ررسۀی هۀۀوند هۀۀاي مراا ۀۀو م مونۀو در نظۀۀامی پويۀۀا و یز رهخۀذر یر بۀۀا

ییۀۀر ری همچۀۀون یۀۀمي ، سۀۀیه ا یيۀۀ ق ۀۀ یز سۀۀبث .(122: 1391 ، فرۀۀوضی) «ک ۀۀد هۀۀا یرزش مراا ۀۀو و مر ۀۀاد پیۀۀدی مۀۀی سۀۀاز

در یيۀۀ .(61: 1396 ، رییۀۀی وش)اوینۀۀد ي ان فۀۀری مۀۀیهۀۀا س ری ۀۀو ررسۀۀی درونۀۀی سۀۀاز هۀۀ ا نخۀۀرد و سۀۀبث سر ۀۀرو مۀۀی

م رۀۀوی و ف ۀۀیر یمۀۀوري فرنۀۀی ه ۀۀر د و هۀۀدغ ، مط ۀۀا ، مط ۀۀايی و دتلرۀۀی ییۀۀر مۀۀورد و ۀۀو یسۀۀ روش ار ۀۀو بۀۀ

یيۀ ییۀر در سۀووضی ،در یيۀ رهخۀذر . س سااراراری ان یسۀ کۀو یز هۀمو و سۀاا ۀو مط ۀاي پیۀام دسۀ يا ۀد ه ا سبث

.هود نیم و و می ان ررسی و یلبرو و همو م رویيی ه ااری همو و زيبايی ، همچون م یث ز انی

ي نۀۀالی ن ۀۀر هۀۀا يمۀۀی یز هۀۀاهمارهاي ۀۀديع ن ۀۀر ف ۀۀی و یز نمونۀۀو »ییۀۀر م مۀۀد ارنۀۀدزي زيۀۀدري ن ۀۀوي ری المص ور ةنفث

ي هۀۀا ۀۀوین یز بۀۀو ییۀۀر ری مۀۀییيۀۀ . نۀۀدی ودین ۀۀر( 1: مادمۀۀو ، 1361 ، ن ۀۀوي) «مصۀۀ و و مۀۀمي و م شۀۀیانو نیمۀۀو یوت قۀۀرن هفۀۀر

، م رۀۀوی)اریيانو ۀو سۀۀو بۀو یرۀلی سۀاارار ان ۀۀا ديۀدي سۀاارار ،در یيۀ ماالۀو . مرطۀدد مۀورد پۀژوهد و ررسۀۀی قۀریر دید

.پردیارو هد یس ( م یث ز انی و فرم

محتوا -1-

، یسۀۀ ( ) «م رۀۀویي ییۀۀر»نظۀۀر قۀۀریر ایۀۀرد وینۀۀد مۀۀد انچۀۀو ۀۀید یز ديخۀۀر ن ارۀۀر سۀۀااراري مۀۀی ، در لیۀۀو پیمۀۀر يۀۀث ییۀۀر

هۀۀاي وینۀۀد دلیلۀی اهۀۀد ۀریي يۀۀافر زيبۀايی و یيۀ مۀی اۀۀذیرد مۀی مايۀو يۀۀث ییۀر ۀۀ ییري ژرغ ۀر اوین ۀۀد م ۀمون و درون

هۀد ه ۀري یۀان -نوي ۀی اوینۀد کۀو در پوهۀد ید ۀی ضۀات هۀر - ۀوین ۀاريلی ری مۀی المص ور ةنفث م رویي . ديخر ان ییر

:یس

1 Alan Dundes

1391 هار( 12پیاپی) ، 1همار ، هشر سات ، ف ون ید ی / 172

ا ديدي ینراادي ا ديدي لیلی

ۀا ديۀدي دقیۀ سیاسۀ ضۀاک ۀر امطۀو و ، یسۀ ری ۀریي ییۀر اۀود راميۀد « رویيۀی -دیسۀرانی »لۀ هر د نوي ۀ د قا

ۀو ن ۀوین نمونۀو در یۀان م ۀهولی دیدن ، ک ۀد کشۀد و م ۀایلی یز ضمومۀ ری ۀازاو مۀی ی رما زمان اود ری و صۀوير مۀی

- 77: 1361 ، ن ۀوي ) کمۀان و م ۀهوتن نصۀر اۀود یهۀار مۀی ک ۀد م ۀهولیری ضا ۀو رهۀو دیدن و ۀی ، و مات نلی نریقۀی

... یشۀۀرر المص ور ةنفث مو ۀۀو کرۀۀاب » :یسۀۀ خونۀۀو یۀۀان هۀۀد ي ی المص ور ةنفث مو ۀۀو یرۀۀلی ، در ۀۀیاري یز ایۀۀار( 76

همۀان اونۀو کۀو یز نۀام المص ور ةنفث کرۀاب »و ( 612:1326 ، ریسۀرخو )« سۀ ها اۀري هۀا و هۀمو اويی ها و درددت اشايی ناد

دي و پۀ یز یلۀ هۀايی یسۀ کۀو مرلۀف در یویاۀر ضممرینۀی سۀلوان ۀ ت دري و در ۀو هۀا هر دردها و سلری ، ان پیدیس

.(69:1361 ، ا رو یخی)« ان مر مو هد یس

ب ۀۀو ملۀۀدوم اۀۀود سۀۀلوان ضمايۀۀ یریدو و مۀۀودو مرلۀۀف ن ۀۀ » المص ور نفث ة افر ۀۀی یسۀۀ ضایاۀۀ مو ۀۀونی

زنۀد و سۀلوان اريۀمي ۀو یيۀ مولۀ مۀی ، نوي ۀ د در همۀو سۀوور . یسۀ ( 612:1326 ، ریسۀرخو ) «دي اویرزمشۀا یلۀ ت

پۀی وي کۀو اۀود در ۀد ۀا ۀو انهۀا در ي پۀی هۀا ض ۀور اريبۀام م ۀرمر وي در ک ۀار سۀلوان و م موريۀ ،ک د میری ورف

.ضاکی یز یض اساو نمی نوي د و وي یس ، کردیهار

افري ی ضۀوید کشۀ د و یسۀ کۀو هۀ در ردیرنۀد ۀازاويی و ۀاز پیام کلی یي ییر ا ۀافری ید ۀی و مصۀ و همۀری هۀد

ي هۀا سیاسۀ . سوزنا ناهی یز ضملو ا ۀار یسۀ و هۀ م ۀایو هلصۀی و روضۀی نوي ۀ د ۀو صۀوير کشۀید هۀد یسۀ

ی ۀی پۀید ، طمۀی ری کۀو در اي ۀد در ینرظۀار یيرینیۀان یسۀ یان ری نیۀم یۀان کۀرد و امطۀو پر ر امطۀو اویرزمشۀاه ضاک ۀ

. یس کرد

یوج یيۀ هۀااو ری . اریيۀد ي یسۀ کۀو اۀا ۀو سۀوي پیشۀو هلصۀی مۀی ی ونخاري در زمان یيۀ نوي ۀ د ۀو اونۀ يخف ار

نوي ۀی ۀا یيۀ ضۀد پیشۀرف نمۀرد و ایۀاري ۀو فۀ ۀاريخ ، یي یز یدویر ید ۀی یيۀرین هۀی دور در. نۀد ی ودر زمان مروت دین ر

ۀۀو ناۀۀو یزقموي ۀۀی در مادمۀۀو 111: 1367 ، ا ۀۀروي)ي دور یيللانۀۀان ۀۀو و ۀۀود نیۀۀاورد یسۀۀ هۀۀا نظمۀۀ و یهمیۀۀ کرۀۀاب

ۀوین نوي ۀی زيۀدري نیۀم نمۀی اتضۀ هر ۀد کۀو هۀر ، دین ۀ المص ور ةنفث ۀوین يمی یز یي ایار ری می .( هانخشاي وي ی

. ناديد ارف

وي ینۀ م ( 32:1362 ، ا ۀرو یخی )و نخاهۀرو یسۀ ری ۀا هۀدغ اۀمیرش یابۀار مشۀا او ضۀاد ۀر ی المص ور ةنفث ن وي

ي نخۀار نوي ۀی و اۀاطر ضۀات ضیوۀو هۀر یش یشۀرر در یمۀا نوهۀرو ، نمرد یس کو هدغ وي نخاهۀر اۀاطریو اۀود یسۀ

، دي یلۀۀ يد ری یز یویاۀۀر ضممرینۀۀی سۀۀلوان ۀۀ تهۀۀا دري و در ۀۀو هۀۀا وي در یيۀۀ کرۀۀاب هۀۀر یضۀۀویت اۀۀود و سۀۀلری. یسۀۀ

. ق 236و زمۀۀان ازاشۀۀ یز یلمۀۀوو ۀۀو قۀۀموي ۀۀا هۀۀار سۀۀات پۀۀ یز مۀۀر سۀۀلوان يط ۀۀی ۀۀا سۀۀات . ق 267يط ۀۀی یز سۀۀات

وي در . ي نوي ۀۀ د ۀۀو ۀۀذی ی م رۀۀوی فمونۀۀی لشۀۀید یسۀۀ هۀۀا پردیزي صۀۀوير( 66مادمۀۀو : 1361 ، ن ۀۀوي)سۀۀ نوهۀۀرو ی

يمۀی یز . ی ۀد کۀو اۀا اوین ۀد اۀود ری در یيۀ صۀاوير ۀا نوي ۀ د همۀری مۀی یسۀ یي نوهرو ۀان صويرسۀازي کۀرد

ی نصۀاکد ديخۀرین هۀد یسۀ يمۀ نۀد و ی پد و زند زمانی یسۀ کۀو نوي ۀ د ۀا ۀی ۀد در ۀرغ مانۀد یي صاوير پر

رو هۀد و نۀاامير یز ۀر یسۀ و یز یسۀ ويا زمانی کو در ۀرغ و ۀورین ۀا سۀر ازین مۀات نلۀی نریقۀی رو ۀ (116ص )

.(66-62رم ) سازند یفرد و انان دس و پايد ری رو و در رغ رها می و زير می

نویسی‌شرح‌حال نگاری‌تاریخ

177/ زيدري ن ويیلمصدور نف و سبث ه اسی

دیهۀۀر ، دوسۀۀری ین ۀۀان ، ضۀۀ دل ۀۀوزي و هۀۀفا ، یيۀۀ ییۀۀر دیهۀۀ ۀۀوین ۀۀ ملی در مۀۀر سۀۀی نیۀۀم مۀۀیه ا یز ديۀۀداا روین

در -اۀۀذیرد هۀۀر ۀۀد کۀۀو ضملۀۀو ا ۀۀار و مرۀۀوت ۀۀو یيۀۀرین ۀۀ ییري ژرغ ۀۀر همۀۀو یذهۀۀانی مۀۀی -پۀۀذيریي ظريۀۀف و ییر روضیۀۀو

.هود تي سوور ديد می و ت

ارداریيۀۀی و ناۀۀو »اورد ۀۀا ن صۀۀر زمۀۀان اۀۀود ری پیونۀۀد نوي ۀۀ د ۀۀر ان یسۀۀ کۀۀو فل ۀۀفو ضۀۀاک ۀۀر ،یز سۀۀوي ديخۀۀر

و در دهۀد در نوهۀرو اۀود و ۀو نشۀان « ناۀو و اۀرد » انۀی هۀد یسۀ کۀو ۀو ن صۀر م ۀهلو مطرفی ک د و همی « ورزي

یز سۀۀويی پ ۀۀد و ینۀۀدرزها و نصۀۀاي ی کۀۀو یشۀۀرر طۀۀد یز . (...و 1/13:12/11:62-11: 1) ۀۀیاري یز سۀۀوور ۀۀو ان یهۀۀار ک ۀۀد

، فل ۀۀفی ، هۀۀود کۀۀو یز نظراۀۀا دي ۀۀی نیۀۀم ۀۀازاو مۀۀی المص ور ةنفث در ، دهۀۀد ویقطۀۀو و ی فۀۀاقی کۀۀو ۀۀریي نوي ۀۀ د ر مۀۀیهۀۀر

، ایۀۀرد یهۀۀاریو و لمی ۀۀا ی کۀۀو وي در ینۀۀدرزها و نصۀۀايت اۀۀود ۀۀو کۀۀار مۀۀی . سۀۀی قا ۀۀو ررسۀۀی یسۀۀ ه ا یا قۀۀی و روین

.یيج زمان اود و ینديشو روه ی انو یوس اه ايی وي ا نلوم ر ده دۀ نشان

اهۀماری ا انۀد هۀد یسۀ و یز همۀی مۀ و المص ور ةنفث یا قۀی نیۀم در نبۀاریو -مطانی و مفاهی نمیۀ فل ۀفی

در سۀیر روزاۀار و ، ۀا و ۀو ۀو و ۀو وي ۀو لۀ و یقبۀات . وین و فل فو ضۀاک ۀر ذهۀ نوي ۀ د پۀی ۀرد و مفاهی می

و ۀۀو نشۀۀان دید و « و یاریۀۀاریرید »یسۀۀ و ۀۀو « ارییاریۀۀار» ۀۀوین افۀۀ کۀۀو وي مۀۀی ، ۀۀویلی ان ض ۀۀور ۀۀ ش و یرید

.(ناظر ر یي مول یس 62و 12 ، 11ي رف او ها نوهرو)ک د اریيی ری نفی می بري

و اۀود دیرد و یز ذکۀر سۀل انی کۀو در رۀ و سۀا ان هۀث و ک ۀد و کیۀد ۀر مشۀاهدی ۀازاو مۀی زيدري انچو ديد

ي وي ۀۀا یو ۀۀا و نخۀۀار ییۀۀر وي یز نظۀۀر ۀۀاريلی یرزهۀۀم د یسۀۀ ؛ یمۀۀا ايۀۀد افۀۀ ۀۀاريخ . یسۀۀ کۀۀرد پرهیۀۀم ، رديۀۀد دیرد

نوي ۀۀی و ضۀۀات و نوهۀۀرو وي ری یشۀۀرر ۀۀو سۀۀم هۀۀر یضۀۀویت هلصۀۀی و روضۀۀی نوي ۀۀ د در هۀۀ یۀۀد هۀۀد یسۀۀ

.دهد ي سوق میرنخا ااطر

‌المصدور‌نفثة بودن روایی -1-1-

هۀر اونۀۀو ، هۀر هۀمو رویيۀ . هۀ یهۀار کۀۀرد المص ور ةنفث « رویيۀی ۀودن » ۀۀوین ۀو بۀو مۀی « دیسۀرانی »همۀری ۀا طۀر

در هۀا نمرۀو ۀري مهۀ ا سۀاارار رویيۀی دیسۀران يمۀی یز هۀ ا ،یز یيۀ رو . همو یسۀرویرند ۀو اۀمیرش دیسۀرانی ... امیرش و

«سۀی ه ا رویيۀ » ۀوین مۀی . ي روسۀی در مرکۀم و ۀو پژوهشۀخرین قۀریر دیهۀ هۀا پژوهد ید ی یسۀ و یز دورین فرمالی ۀ

هۀۀر ... ری در مۀۀر ۀۀاز يا ۀۀد هۀۀا کوهۀۀد ۀۀا سۀۀاارار و م اسۀۀباو درونۀۀی نشۀۀانو سۀۀی دین ۀۀ کۀۀو مۀۀیه ا یي یز نشۀۀانو ری هۀۀااو (3)

سۀويو ، هۀوند همخۀی ان ۀا کۀو یۀان مۀی . یي يۀا ضرۀی هۀر ینديشۀو ... قرلۀی ، راۀدیدي ، هۀود یي ایاز می دیسران یز یان ضادیو

رویيرۀۀی المص ور ةنفث ،یز یيۀۀ ديۀۀداا .(121:1366 ، یضمۀۀدي)هۀۀوند بۀۀديو مۀۀی« ضۀۀوید دیسۀۀرانی»يا ۀۀد و ۀۀو دیسۀۀرانی مۀۀی

ضۀویدیی کۀو اۀود نۀاظر ۀر ان ۀود و ، ک ۀد يع ری ۀازاو مۀی وقۀا (4) ۀا ديۀد کلۀی -نوي ۀ د -دیسرانی یس کۀو ریوي دیسۀران

- ۀۀ م و درونۀۀی اۀۀود ری یۀۀان کۀۀرد و هۀۀیو ورۀۀیفی (5)وي رویيۀۀ . ۀۀا یض اسۀۀاو و نویطۀۀف وي اۀۀر اۀۀورد یسۀۀ

پوهۀۀد ، اۀۀويی نخۀۀارد، یيۀۀ ۀۀاريخ هۀۀر ۀۀد ۀۀاريخ زمۀۀان اۀۀود ری مۀۀی . رویيۀۀی وي ۀۀر ۀۀذی ی سۀۀل اند یفۀۀمود یسۀۀ

همۀان اونۀو کۀو ذکۀۀر هۀد یشۀرر امۀۀان ، اۀۀويی یو نیۀم کۀام م اهۀمار نی ۀۀ رویيۀی ۀو اۀۀود ارفرۀو یسۀ ؛ ۀاريخ -دیسۀرانی

.ينخار ي اهد ا اريخنخار نوي ی و ااطر ضات رود هر می

ۀازافري ی . م دینۀو نوي ۀ د یسۀ اويۀاي یۀان ه ر ، هايی کو زيدري در ییر اود ۀازاو يۀا ۀو انهۀا یهۀار کۀرد یسۀ م یو

ک ۀد و ان ۀا کۀو یز همشۀیر و ری سۀمبو قۀوي سۀریم مطرفۀی مۀی « همشۀیر و نیۀم » وي ، وقايع اا همۀری ۀا رمماریيۀی یسۀ

ایۀرد ۀو کۀار مۀی -همۀری ۀا یط ۀاب -یض اسۀی قۀوي و اشۀ و ویژاۀانی یایۀو و م مۀ ، اويۀد ي ان سۀل مۀی هۀا وی رو

. رۀو یسۀ ری نیۀم ۀو ن ۀوین رمۀم ۀاودینخی و اودینۀو اذیهۀر ۀو کۀار ارف « قلۀ » .(ناظر ر یي مولۀ یسۀ 1، 6، 19ص)

1391 هار( 12پیاپی) ، 1همار ، هشر سات ، ف ون ید ی / 176

نظۀر دیهۀرو یسۀ و ۀی انهۀا ( نمۀادي و لیلۀی ، ویقطۀی ) رد در مۀر ۀو هۀر سۀو نۀو ورۀیف کار زيدري در وریفاو و

یا قۀی و دي ۀی اۀود ، ي فل ۀفی هۀا وي ردیهۀ . ۀو کۀار ارفرۀو یسۀ ری هۀا یي ان اونۀو بپیوند رقریر کرد و و هۀمو یط ۀا

راۀۀدیدهاي . ک ۀۀد ری در ۀۀیاري یز سۀۀوور ییۀۀر اۀۀود ا انۀۀد یسۀۀ کۀۀو یشۀۀرر در پوهۀۀد نصۀۀی و ینۀۀدرز اودنمۀۀايی مۀۀی

.ه ر د« پذير رویي »یي یرزهم د دیسران نیم و اونو

کۀۀار رد ، پۀۀردیزي و قري ۀۀوسۀۀازي مویزنۀۀو ، ۀۀمی یم ۀۀات و یهۀۀطار نر ۀۀی و فارسۀۀی درج و ، یقربۀۀاس یز ايۀۀاو و یضاديۀۀی

یرۀۀو ضاو و م ۀۀامی نلمۀۀی در ن ۀۀر ۀۀو هۀۀیو هۀۀطر و داالۀۀ ن ۀۀر در ییۀۀری و مطۀۀانی هۀۀطري کۀۀو در طۀۀی مۀۀر ۀۀو کۀۀار

یهۀۀطار نر ۀۀی و . د یسۀۀ هۀۀي مۀۀر انۀۀی دهۀۀویراويی ک مۀۀی نوي ۀۀ د در م رۀۀوی ... اۀۀويی و یط ۀۀاب ، ارفرۀۀو هۀۀد یسۀۀ

هۀد در مۀر دیرنۀد و ۀریي در یرۀو ضاو ویرد یشۀرر ضمۀ ید یۀاو طلیمۀی و ی ۀايی ، یسۀ فارسی کۀو ۀو کۀار ارفرۀو

. اه ايی ا نلوم ریيج زمان روري و نظر می ايد

تکنيک زبانی - -

. اۀذیرد یي ملۀرم و ويۀژ ۀو نمۀايد مۀی ری ۀو اونۀو در یي مب ی سل یز ه ر ز ۀانی و یۀانی یسۀ کۀو هۀر نوي ۀ د ان

در هۀا و یۀان کۀردن اویهۀا و مویژهۀا و ویژاۀان و اۀرو هۀا دهۀی انۀان در ملۀو یۀ د و سۀامان ، امي ی انهۀا و ، یان ویژاان

انی راۀوردیر یسۀ کۀو زيۀدري ن ۀوي نیۀم یز انچ ۀان فۀ ز ۀانی و یۀ ». نوي ۀ د و اۀال ییۀر یسۀ م صوت ه ر ، هر ن ري

« خشۀۀا و ۀۀاريخ ورۀۀاغ ۀۀ ۀۀ ییر ز ۀۀان و یۀۀان ییۀۀر وي قۀۀریر ارفر ۀۀد ۀۀاريخ هان ، طلۀۀییل طۀۀدها ایۀۀاري همچۀۀون سۀۀم

.(31: مادمو ، ن وي)

لبرۀو یيۀ ی وهۀود کۀو اۀا ۀو ملۀف کشۀید مۀی یسۀ م کۀرد ي د اۀود ری ۀو اوردن رۀ ايع ملۀم نیم نو المصور نفثة در

ن ۀر ف ۀی و مصۀ و ي ری ۀم ایۀار مانۀداار و اودینۀو ه ر وي ییر سۀبث نوهۀراري زمۀان وي یسۀ ؛ یمۀا ايۀد ییۀر و

مۀمي کۀردن سۀل اۀود ۀو یم ۀات و ، ن قۀو ویفۀر زيۀدري ۀو اوردن ویژاۀان و نبۀاریو و رکیبۀاو نر ۀی . و ض ۀاب اورد

ي ملصۀوص ۀو سۀبث نوي ۀ د هۀا کۀو یز ويژاۀی -ي مطرر ۀو و و ۀی ی هۀا ریوین ملۀو کۀار رد فۀ ، یهطار نر ی و فارسۀی

همۀو و ، ی هۀام کۀارایري نبۀاریو پر و ۀو هۀا پۀردیزي و مویزنۀو هۀا سۀازي قري ۀو -ینۀد ان ری اصیصو ارز یيۀ ییۀر دین ۀرو یس و

.دهد همو سبث و سیاق نوهراري و ز ان قل نوي د ری هر می

سۀب هۀد کۀو فهۀ مولۀ قۀدري ، هۀود ي مطرر و کو اا طوتنی و یشۀرر ۀو رۀورو نر ۀی در مۀر ديۀد مۀی ها و مل

رهۀرو کۀ م یز دسۀرد رفرۀو و اۀا سر ، هۀا یي کۀو ملاطۀ ۀو دلیۀو ض ۀور یيۀ اونۀو ملۀو و اونو ، دهویر و ديرياب اردد

.(ناظر ر یي سل یس 111، 112 ، 111 ، 99 رف او) اریيد مول و طاید می

یز ، سۀازي و یيهۀام افري ۀی و اسۀ هۀا ن قو ویفر نوي د ۀو اوردن ویژاۀان نر ۀی و و ۀو یو ۀو رنايۀ اسۀ سۀ ع

وي ری ورۀۀیفاو ، یي ک مۀۀهۀۀا و ۀۀو وي ۀۀو سۀۀاز ، موسۀۀیایايی ۀۀودن کۀۀ م وي . ي ۀۀارز ز ۀۀانی نوي ۀۀ د یسۀۀ هۀۀا ويژاۀۀی

و هۀۀا پیونۀد نمیاۀۀی مۀۀا ی ویژ ، مط ايی ۀۀودن ویژاۀان و کیۀۀد ۀۀر ضفۀۀی اسۀ میۀۀان انهۀۀا ۀۀد. ۀديع و مۀۀر سۀۀاارو یسۀ

اۀۀا پیۀۀام یرۀۀلی مۀۀر ری م ۀۀرور نخۀۀو ، افري ۀۀی و یيهۀۀام و پۀۀردیزش ۀۀو ک ايۀۀاو کیۀۀد ۀۀر اسۀۀ . سۀۀازد کلمۀۀاو رقۀۀریر مۀۀی

ۀو ظۀاهر مۀر ا ۀرردای اۀاص ، نوي ۀ د یسۀ پۀردیز ی یرۀویو و ویژاۀان کۀو زیيیۀد ذهۀ و قري ۀو لفۀی موسیا. دیرد می

کۀۀار رد ( 9:1/ 1:16/ 6و 7: 69/ 13:23/ 16:26: رۀۀدیيی ضروفۀۀی و هۀۀ ۀۀو اصۀۀوص زمۀۀان الۀۀ هۀۀ : .ر) لشۀۀد مۀۀی

یيۀۀ . ۀۀو صۀۀ ع و ملۀۀف مۀۀر یفۀۀمود یسۀۀ ... کۀۀوو و ، یز ملۀۀو ویژاۀۀان یردو -ویژاۀۀان و رکیبۀۀاو رکۀۀی و اۀۀا مرۀۀولی

. مو و طم یس ي سبمی نیم در ضیوو ز انی قا وها ويژای

المصدور‌نفثة آواییسطح -1- -

179/ زيدري ن ويیلمصدور نف و سبث ه اسی

ییر ان ۀر م ۀا ۀ ۀو ، یسۀ لیو ز انی مرون ید ی و همری انچو یز موسۀیای درونۀی و یرونۀی در ان ۀو وديطۀو نهۀاد هۀد

دیهۀۀر یز وینۀۀ زيبۀۀايی ان و یض اسۀۀاو و رپۀۀرد ، ملاطۀۀ ری در فهۀۀ ییۀۀر ید ۀۀی » طبیطرۀۀا ، ون ید ۀۀیسۀۀاارار کلۀۀی مرۀۀ

یو روینۀد یز یسۀ همۀان نۀویطفی کۀو سۀب هۀد ؛ دهۀد يۀاري مۀی ، نویطف درونۀی کۀو ۀر اۀال ییۀر اۀويد ضۀاک ۀود

، وش رییۀۀی)رۀۀون ۀۀر اوین ۀۀد هۀۀر ایۀۀرد ي هر ۀۀو یشۀۀرر مییراۀۀذیرو یرۀۀویو و یلفۀۀاظی اۀۀاص ۀۀریي یي ۀۀاد موسۀۀیای

( موسۀۀۀیای درونۀۀۀی و یرونۀۀۀی) در ررسۀۀۀی اوی و موسۀۀۀیای سۀۀۀازد؛ موسۀۀۀیای ن ۀۀۀر ری زيبۀۀۀا و ه ۀۀۀري مۀۀۀی .، (62-67: 1396

. وین و مویردي راورد کرد کو و زيبايی و ه ري هدن ن ر مدد رساند یس نیم مییلمصدور نف و

و ۀو کامۀو ، امي ۀد مۀی کۀرد کۀو وي ۀو یهۀطاري کۀو ر یهۀار م ۀهلو وین ۀو یيۀ می المصور نفثة ررسی سوت اویيی در

. يمی یز م ایو مور در یي ییر و و زيدري و ینرلاب یوزین هطري ا و و و م رویس . دهد نشان می

رالمصدو‌نفثة تناسب وزن شعر با محتوا در -1-1- -

ز ۀان و یری ۀ لشۀیدن ۀو ان یز طريۀ سۀاماندهی نرو ۀی و مۀریر سۀازي ۀرو ر ، سۀازد هالود هۀطر ری مۀی انچو یساسا

، اویيۀی ، نرو ۀی ) هۀد ملرلۀف ز ۀان هۀاي سۀازماندهی و ۀود ری وۀو میۀان هۀمو ، ي هۀطري هۀا یرویو یس ؛ پ در نظريۀو

فۀۀاری ی وزن و ». وزن یسۀۀ ،تزمۀۀو هۀۀطر و موسۀۀیای نمايۀۀو ان( 117: 1366 ، کۀۀالر) یسۀۀ یمۀۀري قوطۀۀی( مط ۀۀايی و م ۀۀمونی

یي یز در هۀۀر ضۀۀوز -هۀۀا صۀۀفا موسۀۀیای ری ۀۀی یز ن ۀۀب یل اورد و یاۀۀوین موسۀۀیای ری یز نویمۀۀو لییۀۀو ۀۀو هۀۀمار مۀۀی

، رلۀۀاب اه ۀۀر ۀۀا م رۀۀویي نوهۀۀرو در مۀۀورد ین .(331: 1373 ، هۀۀفیطی کۀۀدک ی)« دینۀۀد مۀۀی -ي مو ۀۀود کۀۀو اهۀۀد هۀۀا ضۀۀوز

ايۀد همچۀون ط ۀی یض اسۀاو لۀو ک ۀد؛ يط ۀی نفۀ اه ۀر کۀو هۀانر ۀا اۀود هۀا اه ۀر »: یلم اندر پو مطراد یسۀ

.(11: همان) «نمايشخر فریز و فرودهاي روضی یو اهد ، ک د زمممو می

و یي مۀو ضمیمۀان کهۀ ۀریي هريۀث یز نیازهۀاي پردیزنۀد مۀی هۀا ۀدي ینۀوی نرمۀو ر ۀار ا ۀی او دو صفا و اف یل یاوین

« دلیۀۀري»يی کۀۀو هۀۀا یسۀۀ و ل ۀۀ « ضۀۀمن»يی کۀۀو مايۀۀو هۀۀا ل ۀۀ . نۀۀدی یي پردیارۀۀو ۀۀود ل ۀۀ ويۀۀژ ، ۀۀمی و روضۀۀی ین ۀۀان

ک ۀد ۀی مۀی ، اۀات در ینر هۀا ییریو هريۀث یز نرمۀو و ی سۀی ا در ویمۀع موسۀیای یز مبۀانی روینۀی ۀ ( 331: همان) اورد می

ي یایۀۀو ضمايۀۀ یز هۀۀمايو هۀۀا ضمايۀۀ یز هۀۀمايو اشۀۀ دیرد و ینراۀۀات ۀۀو نرمۀۀو ، ي ضۀۀادهۀۀا ینراۀۀات ۀۀو نرمۀۀو: اويۀۀد و مۀۀی

یاۀر غ ل ۀ اه ۀر روي سۀاارار »: و در یيۀ زمی ۀو کۀالر ۀر یيۀ ۀاور یسۀ کۀو ( 321: همۀان ) «هوهیاري و ضل و ینرذیر

ینرلۀاب یهۀطار هملۀوین ۀا . هۀود مط اهۀاي مرریۀري یز نوهۀرو دريافۀ مۀی ،در نری ۀو .(623: 1971 ، کۀالر )اۀذیرد مر ییر می

وي ۀو یوزین . زيۀدري نیۀم یز یيۀ یمۀر م ۀر ا نی ۀ . مر نیم یز ه رهاي يۀث نوي ۀ د یسۀ کۀو در نوهۀرار اۀود خ انۀد

اۀا ۀان وزن ، امي ۀد ینخیۀم رنمۀی یوزین هۀاد و طۀرب ، طلبۀد هطري و و دیرد و در ان ۀا کۀو وزنۀی مۀوقر و سۀ خی مۀی

وي میۀان یهۀطار ( 2، 7، 22، 27ص : .ر) لشۀد س خی ی ینرلاب مۀی ک ۀد کۀو سۀوز یۀ ن ۀر ری رونۀ و ۀ ي اۀاص مۀی

و م ۀۀو یۀۀان ینۀۀدو اۀۀود یز ندیهۀۀر وطۀۀ در ،نمونۀۀو ۀۀریي پیونۀۀدي ناا ۀۀر ی یي ۀۀاد کۀۀرد یسۀۀ ؛ ینرلۀۀا ی و مۀۀر اۀۀود

: اورد ی زير ری می ، سمونری کو ديخر نی و نا ود ارديد

و وط و کدیم م م ! ک اوي و نیث یل می و می»

ديار هۀۀۀۀرف قلبۀۀۀۀی یلۀۀۀۀ و مۀۀۀۀا ضۀۀۀۀ

ديارییلۀۀۀۀ و لمۀۀۀۀ ضۀۀۀۀ م ۀۀۀۀ س ۀۀۀۀم

(96: 1361 ، زيدري)

: ک د اونو یان می کید سل اود ا و کار ردن ی هطر در وزنی س خی یي در ا در اي ديخر ریي یان ي س و نومیديي

ض اب فریز و نشی دويدن ا د هرز ارد هان ارديدن و ی »

قریراۀۀا ۀۀو ۀۀید یز دو اۀۀم نلویهۀۀد ۀۀود

هۀۀۀۀمیر ۀۀۀۀار هۀۀۀۀان ری یاۀۀۀۀر پیمۀۀۀۀايی

(99: همان)

1391 هار( 12پیاپی) ، 1همار ، هشر سات ، ف ون ید ی / 161

فۀوق در في ۀو ن ۀر یسۀ و طۀار یلمصۀدور نف ۀو کرۀاب ، هۀطری خۀر يد ويۀ مۀویرد م اۀوت یز دوی ی ۀ ۀم در ط مۀو ينظر و ی

سۀۀ ع و اریسۀۀر ینۀۀوی یو ۀۀا اوردن . دیردو مۀۀوزون یاه خۀۀ یک مۀۀ میۀۀن يدريۀۀورۀۀف زیل مۀۀع ، هۀۀد یسۀۀ ذکۀۀر هۀۀطر ۀۀاب

یي یز کۀۀار رد موسۀۀیای نمونۀۀو .یسۀۀ پردیارۀۀو یرونۀۀی یایموسۀۀ يی و ۀۀو اونۀۀ عیمویزنۀۀو و ررۀۀ ، مۀۀمدوج ی مۀۀ و ۀۀو ۀۀم

له ۀو کۀ ب و ريۀ ططمۀو یۀریب و لامۀو ناۀاب اویه ۀد ۀود و ۀا نۀو ۀ د يۀ نما قر»: هود ذکر می المصور ةنفث یرونی در

.(32:1361، يدريز) «ن طو ذیاب اویه د هد

المصدور‌نفثة سطح صرفی و نحوی - - -

یز اصورۀۀیاو رۀۀرفی ، مرکۀۀ -در یفطۀۀات و اۀۀا مشۀۀر ويۀۀژ رار مشۀۀر و مرکۀۀ ۀۀو کۀۀارایري کلمۀۀاو ۀۀا سۀۀاا بههه

، و یسۀۀرطاري ۀۀو رۀۀورو فۀۀریوین و ه رم دینۀۀو - ۀۀو وفۀۀور -یی ۀۀافو شۀۀبیه ، ایري رۀۀا ع ی ۀۀافاوکۀۀار ۀۀو. یسۀۀ المص ور ةنفث

ۀدي اۀا یایۀو ملۀو ، انشۀی ی رۀف ۀر یسۀ ، پۀی در و رفاو ی و ییر ۀی ۀو رۀورو پۀی ي مرک ها کار رد ملو

یز ديخۀۀر -ویژاۀۀان دین ۀۀ سۀۀازي ي مطرر ۀۀو و قري ۀۀوهۀۀا ۀۀوین و ۀۀو ۀۀو ملۀۀو کۀۀو یشۀۀرري دلیۀۀو ان ری مۀۀی - مل ۀۀفو پر

، ۀۀا یي مۀو نوي ۀۀ د کمۀۀات یسۀۀرفاد ری یز ویژاۀان نر ۀۀی کۀۀرد یسۀۀ .یسۀۀ المص ور ةنفث اصورۀیاو رۀۀرفی و ن ۀۀوي مۀر

ک ۀد مۀی ی یۀا ی ری یسۀرفاد ، ایۀرد ری ی یاو فارسی ری و ن وین هاهد ک مۀی يۀا يیۀد و کیۀد ۀر سۀل اۀود ۀو کۀار مۀی وق

کۀۀار و ۀۀو پۀۀردیزي و ویژ سۀۀازي رکیۀۀ ( ...و 2، 11، 19، 61ص : .ر: )هۀۀود کۀۀو کمرۀۀر ویژاۀۀان نر ۀۀی در انهۀۀا ديۀۀد مۀۀی

هۀۀاي ۀۀارز نیۀۀم یز ويژاۀۀی... سۀۀپیدکار و ، هۀۀو یۀۀرون ، سۀۀروی ، دروسۀۀر ، ور پۀۀاي ، پۀۀاي ۀۀردن ویژاۀۀانی اۀۀاص همچۀۀون ا ۀۀد

، ۀم ضۀرغ ر ۀ و فطۀو و ۀا یي مۀو در راۀی یز نبۀاریو ۀو در م ايد ياداور یيۀ مولۀ ۀود کۀ . سااراري یي ییر یس

. رنۀر هۀد یسۀ اۀوري کۀو ییۀر ویژاۀان نر ۀی کم يی ۀر مۀی هۀا ۀو ملۀو ،(7و6: 2/ 13:2/ 6:1)همو ویژاان نر ی ه ۀر د

اۀا مۀریر یفطۀات مر ۀم یيۀ مط ۀی ، هۀود ۀیار ديۀد مۀی المص ور ةنفث یسرفاد یز مرریدفۀاو و کیۀد ۀیار ۀر فطۀو در

.(... و 17، 33، 36، 26، 23، 27: .ر)یس

، ۀو کۀار ۀردن یرۀو ضاو نلمۀی کۀو یشۀرر مر ۀو ۀو فۀ یسۀریفا و ن ۀوم یسۀ ، پردیزي ضاهیو ، یط اب ک می نوي د

یي مۀو نوي ۀ د اۀود ری هۀا ۀو م اهۀیر و طومارهۀاي ضمۀومری - و و ۀو یرۀو ضاو مر ۀو ۀو نلۀوم ریيۀج زمۀان اۀود

ۀر ز ۀان و رۀرغ و ن ۀو کۀ م وي ۀ ییر اذیهۀرو ، ودهۀ هر ۀد ۀو م رۀوی و هۀمو مۀر مر ۀو مۀی -م دود نمرد یس

ۀا یز ايۀاو قرانۀی و یضاديۀی و یهۀطار نر ۀی یسۀرفاد ک ۀد و یم ۀات ۀو ک ۀد کۀو مرلۀف ۀا ن ر ف ۀی کرۀاب یقر ۀا مۀی . یس

طار و یهۀۀ( 61-19ص : .ر)یلبرۀۀو مرلۀۀف طبۀۀع هۀۀطر دیهۀۀرو ، اۀۀورد نر ۀۀی و فارسۀۀی نیۀۀم در مۀۀر ۀۀو فریوینۀۀی ۀۀو شۀۀ مۀۀی

.فارسی اود ری نیم ویرد مر کرد یس

المصدور‌نفثةبالغی سطح -3- -

هۀا يۀ اریيۀو ییسۀ کۀو وي ۀو کمۀث « ي یۀانی و ۀديع هۀا کار رد فۀریوین اریيۀو »زيدري المصور ةنفثهاي ارز يمی یز ويژای

طلبۀد ۀا اریيۀو ری قیاۀی ری مۀی اریيۀد و ذهۀ روهۀ و د ۀد اۀا ۀو صۀ ع و مل ۀف مۀی هر. کۀرد یسۀ ن ر اود ری مۀمي

هۀاي وي افري ۀی و اسۀ هۀا سۀازي خارنۀد و مصۀول او اۀاص وي و یيهۀام دريا د و یي در اۀرو اهۀ ايی ۀا نلۀوم زمۀان ن

اۀۀويی و و دریز پۀۀردیزي ک ۀۀد و اناۀۀدر کۀۀو ۀۀو اریيۀۀو و رۀۀور ایۀۀات ۀۀازاو مۀۀی هۀۀا وي رویيۀۀ اۀۀود ری در لفافۀۀو اریيۀۀو. یسۀۀ

هۀود کۀو قري ۀو وفۀور ديۀد مۀی یيۀ مولۀ ۀو هۀا سۀ ع سۀازي اۀا در قري ۀو . کمرر و مط ا و و کرد یسۀ ، لفاظی پردیارو

، هۀۀايی ۀۀون سۀۀ ع ری اریيۀۀو المص ور ةنفث زيبۀۀا ري ن ارۀۀر ایۀۀالی .(1، 63ص : .ر) ۀۀار نی ۀۀ پر ، دوم یز نظۀۀر مط ۀۀايی

، قلۀۀ ، ر ۀۀو ، ي ديخۀۀر همچۀۀون رديۀۀدهۀۀا دهۀۀد و اریيۀۀو ی شۀۀبیو و یيهۀۀام شۀۀمیو مۀۀیینۀۀو ، ینۀۀوی ۀۀاس ، مویزنۀۀو و ررۀۀیع

مبالرۀۀو و ییۀۀریق ، طۀۀارغیل اهۀۀو ، ض ۀۀ طلیۀۀو ، لمۀۀیت ، لۀۀف و نشۀۀر مر ۀۀ و مشۀۀوش ، اسۀۀ و طبۀۀاق ، یي ۀۀا ، ی ۀۀریب

161/ زيدري ن ويیلمصدور نف و سبث ه اسی

در ۀۀیاري یز . ینۀۀد ایايی کۀۀردن مۀۀر ۀۀیار مۀۀدد رسۀۀاند یيۀۀ ی ۀۀمیر رۀۀوري ۀۀو موسۀۀی . هۀۀود دران ۀۀو کۀۀریو ديۀۀد مۀۀی

ه رم ۀدي ویژاۀان اۀود ری د ۀو نوي ۀ ؛ زيۀری یسۀ « مط ۀايی ۀودن ویژاۀان ۀد »فظی و مط وي یي ییۀر در اۀرو ي لها اس

ه ۀر » ۀا و ۀو ۀو یيۀ سۀل کۀو . بۀد ۀا ان ری دريا ۀد طل یسۀ و ذه ۀی دقیۀ مۀی کۀرد ک ايو و یسرطار یان ، در قال یيهام

رسۀد ۀ ش ه ۀري زمۀانی ۀو فر ۀام مۀی ... ینخیۀمد و سرهۀری یسۀ کۀو ه ردوسۀ ری ر زمانی ریسۀری ]و[زمانی ه ر یس

زيۀدري ن ۀوي .(17:1361 ، کۀم یزي )« ه رم د زمۀانی در افۀري د ه ۀري اۀويد کامیۀاب یسۀ کۀو هۀوري افريۀد هۀود ]و[

ي ۀديطی و یۀانی نیۀم ۀو ن ۀو زيبۀايی هۀا اصیصۀو ، ي ۀارز رۀرفی و ن ۀوي هۀا ي ه ري کردن ییر اود ن و ۀر ويژاۀی ری

د یسۀ یز ۀیاري یز رۀ ايع لفظۀی و مط ۀوي در ن ۀر کۀر وي سۀطی . در ییر اۀود ا انۀد ۀا هۀاهماري اودینۀو قلۀ زنۀد

افري ۀی یارصۀاص شۀبیهاو و اسۀ ، ری ۀو ک ايۀاو هۀا یشۀرري کۀار رد اریيۀو یمۀا ، اود هر بۀرد و انهۀا ری ۀو کۀار ایۀرد

ز ۀۀان در یيۀ ییۀۀر سۀازي ۀۀا ر ۀرو ( ...یسۀرطار و ، یيهۀام ، ک ايۀۀو ، یو شۀب )هۀۀ ااری ۀامد ۀۀاتي کارکردهۀاي زيبۀا . دید یسۀ

:هود یان می المصور ةفثنرفرو در کار رای یز رور ایات و. م ويی دیردفاار ه

.(92: 1361 ، زيدري) در اي یر اب ديوین مم يافرو ديوین :جناس تام

.(16: همان) رارد یو ود ا انچو دور و اردویاق :جناس ناقص

.(36:همان) اب اب رف د روز دران ساض ا ریض و :جناس خط

.(36:همان) ه د ا م ل اشرو ر ه دي و ر :شتقاقا هجناس شب

.(32: همان) پ دیهر ا پید یز وقو ویقطو کو اود ویقع می :«ق»واج آرایی صامت

.(31: همان) د یضویت مم يف ری سر ینخاه سري یقویت سرسري ری و مصري ردیه و ا يث :سجع

کشۀۀری هم ۀۀرو ۀۀرو و ۀۀود ری ۀۀو ، ارفرۀۀو یسۀۀ ان مادمۀۀو در وقرۀۀی کۀۀو طوفۀۀان ک ۀۀار ۀۀا ک ۀۀار هۀۀان ری و :تناسههب

.(31: همان) اي دید ... ودي

.(6: همان) س ان سریفریز و م ات زورازمايان سریفریز اشرو :ایهام تناسب

کارکرد علم بيان( الف

م ۀۀاز 61 شۀۀبیو و 617 ، مۀۀورد یسۀۀرطار 22 ، ک ايۀۀو در ینۀۀوی ملرلۀۀف 262موۀۀا ۀۀا مشۀۀاهدیو پژوهشۀۀخرین در یيۀۀ ییۀۀر

. ياف ارديد

کارکرد بدیع لفظی( ب

یز نظۀر امۀاري مۀدنظر قۀریر ، یسۀ هۀا مۀویردي کۀو یشۀرري کۀار رد ری ۀو اۀود یارصۀاص دید ، ریي درياف ديع لفظی

7 ۀا کۀار رد ( قلۀ )اریيۀو نمۀ مۀورد و کمرۀري مۀورد ۀو 139در یي میان یشرري کار رد و ینۀوی ۀاس ۀا . ارفرو هد

کۀو یشۀرري مۀورد مر ۀو ۀو سۀ ع مرۀویزي و مرۀویزن هۀد مۀورد سۀ ع مشۀاهد 111در یيۀ ییۀر . مورد یارصۀاص يافۀ

21مۀورد کۀو یشۀرري ان مر ۀو ۀو ۀاس ۀام ۀا 139اریيۀو ۀاس ، مۀورد 66اریيۀو مۀریر ، مۀورد 61اریيو مویزنۀو . ود

. مورد رریع کار رد يافرو یس 6مورد نرمو ضروغ و همصدیيی و 12 ، مورد 61ممدوج یل می ، مورد یس

کارکرد بدیع معنوی( ج

اسۀ . مۀورد یسۀ 617 ۀا مشۀاهد یلمصۀدور نف ۀو یشرري کۀار رد ملۀرم ۀو ینۀوی شۀبیو در ،در میان ینوی ديع مط وي

. هۀود مۀورد یيهۀام مشۀاهد مۀی 96لشۀی ۀو یهۀیا و مۀورد شۀلیم و ۀان 117 .هۀد یسۀ مۀورد يافۀ 613کلماو در

9: یز ملۀو ، کۀرد ۀوین ۀو مۀویردي یهۀار در یيۀ لۀد مۀی هۀا یز ديخۀر اریيۀو . هۀد مورد م می ياف 31یيهام اس نیم در

1391 هار( 12پیاپی) ، 1همار ، هشر سات ، ف ون ید ی / 166

مۀورد لۀف و نشۀر 3 ، صۀفاو یل مۀورد ۀی 6 ، یدوک مۀورد پۀار 11 ، مۀورد لمۀیت 11 ، مۀورد م یۀو 66 ، مورد ض ۀ طلیۀو

. طارغیل مورد اهو 2و

، میۀۀان ویژاۀۀان سۀۀازي کۀۀار رد کلمۀۀاو مر ۀۀان و اسۀۀ ، فۀۀریوین یز م یۀۀو و مصۀۀاريع نر ۀۀی و فارسۀۀی ۀیسۀۀرفاد

ۀۀو ) ري اونۀۀو یسۀرطار یسۀ ۀري و پويۀا کۀو زنۀۀد -ینخارير انۀدی ، ي لفظۀۀی و مط ۀوي هۀا ۀو کمۀۀث اریيۀو پۀردیزي صۀوير

م ۀ ع ۀودن کۀ م زيۀدري کیۀد ۀر مۀوزون . یسۀ المص ور ةنفث ي ۀارز هۀا یز اصیصۀو ( 2و 3 : .راصوص در رۀف و

هۀخردها و ي لفظی در اۀدم ذهۀ وق ۀاد و قلۀ نا ۀاد نوي ۀ د قۀریر ارفرۀو ۀا ۀو کمۀث یيۀ ها اریيو ، و ف ی ودن مر دیرد

رۀدیيی کۀو در ۀیاري یز مۀ و اریيۀی و هۀ ۀا ویج . ز ۀان دسۀ زنۀد سۀازي و ز ۀانی ۀو ر ۀرو هۀ ااری مهیدیو زيبا

ود اه خۀۀی اۀۀاص و ويۀۀژ ۀۀو یۀۀان و کۀۀ م اۀۀ نوي ۀۀ د ۀۀرب ...( و 1، 16، 69، 23، 26ص)اۀۀورد وي ۀۀو شۀۀ مۀۀی

ی یسۀ کۀو کۀار رد فۀریوین نبۀاری » ، ي یيۀ ییۀر هۀا یز ديخۀر ويژاۀی . اارۀی دیرد ه خی لشید کۀو ۀا مۀر هم ۀويی و همۀا

يمۀۀی ديخۀۀر یز .... (و21، 26: .ر)« ن اديۀۀو در مط ۀۀی ناۀیش اۀۀود ۀۀو کۀۀار رفرۀۀو یسۀۀ ۀو ط ۀۀم و طۀۀريش ۀۀو هۀۀیوۀ یسۀۀرطارۀ

:یهار هد یس افري ی یس کو در دوت زير و امد رای یز انها ي ارز یي ییر اس ها اصیصو

اصطالحات صفحات

شطرنج و نرد

اصطالحات

تاریخی و

یا هافسان

اصطالحات فن

استيفاء

اصطالحات

علمی مربوط به

خاص

اصطالحات

نجومی

عناصر

اربعه

شراب و موسيقی

مستی

31-1 1 2 _ 7 3 3 2 2

21-31 _ 11 6 6 13 3 1 3

91-21 6 2 2 3 1 1 _ 1

161-91 _ 2 1 9 1 6 _ _

المصدور‌نفثةداستانی سی ساختار شنا زیبایی -3-

سۀۀازي ۀۀان ۀۀو ورۀۀیف و صۀۀوير یسۀۀ ؛ اۀۀا ان« م ۀۀور ضادیۀۀو»هۀۀر ۀۀد ییۀۀر زيۀۀدري ن ۀۀوي :پههردازی شخصههيت( الههف

هۀود و یيۀ نخارنۀد یسۀ کۀو ۀا سۀوق دید مۀی «يم ۀور هلصۀی »پۀردیزد کۀو ۀو سۀوي ي دیسران اۀود مۀی ها هلصی

وزيۀۀر سۀۀلوان -دي یلۀۀ ملۀۀث هۀۀرغیل هۀۀرغ ، یو راۀۀان)ي م فۀۀی رویيۀۀ یو هۀۀا هۀۀر . ک ۀۀد ی ان ری مهۀۀار مۀۀیه رم ۀۀدي اارۀۀ

ۀان ۀو يی م فۀی و ینمۀالی ناپ ۀ د ان هۀا ۀا یفمۀار و ینديشۀو ( ویلۀی امۀد - مۀات نلۀی نریقۀی و ملۀث م ۀطود ، دي یل ت

ۀۀان ذه یۀۀاو و کارکردهۀۀاي رفرۀۀار نوي ۀۀ د ان. ک ۀۀد ری مۀۀیینۀۀد کۀۀو اوین ۀۀد ری ۀۀا اۀۀود همۀۀ قلۀۀ زيۀۀدري ورۀۀیف هۀۀد

و در ماا ۀۀو انهۀۀا ک ۀۀد ری یۀۀان مۀۀی « سۀۀیه ا روین»کۀۀو اهۀۀ ايی وي ۀۀا پۀۀردیزد مۀۀیي مۀۀورد ۀۀی اۀۀود ری هۀۀا هلصۀۀی

وي ۀۀا . ديیلۀۀ مۀۀاردي و یز همۀۀو ر ۀۀر سۀۀلوان ۀۀ ت ، ویلۀۀی یر ۀۀو: یز ملۀۀو ، ک ۀۀد ي م بۀۀ ری نیۀۀم ورۀۀیف مۀۀیهۀۀا هلصۀۀی

یرییۀۀو ، ۀۀا يۀۀاري اۀۀرفر یز هۀۀر و و ۀۀیت م ۀۀرای هۀۀا یرییۀۀو رۀۀريت هلصۀۀی ) پۀۀردیزي روش هلصۀۀی 3یسۀۀرفاد یز هۀۀر

( 11:1362 ، ض ۀۀی پ ۀۀا ( ) طبیۀۀر و ف ۀۀیر ۀۀی ، هۀۀا درون هلصۀۀی يۀۀ نمۀۀو انۀۀان ۀۀا کمۀۀی هۀۀر و یرییۀۀویز طر هۀۀا هلصۀۀی

.د اذیهرو یس ي دیسرانی اود ری و نمايها هلصی

ۀۀو هلصۀۀی م فۀۀی « اۀۀويی ه ۀۀو و دهۀۀ ام» ، ي زيۀۀدري ۀۀیار ۀۀارز یسۀۀ هۀۀا يمۀۀی یز م ۀۀایلی کۀۀو در ورۀۀیف هلصۀۀی

اۀويد ری در ه ۀا و اۀرم کۀردن طۀاد یل فۀر یسۀرادي و مهۀارو اۀارق نوي ۀ داان و اوي ۀداان در قۀرن هشۀ و ه ». یس

نام ضیویناو نیم و وفور ديد هد ، ...(پا و ، دس )ذکر یندیم ، افري ی میان ویژاان مر و و ی میر ر اس.

163/ زيدري ن ويیلمصدور نف و سبث ه اسی

ینۀد و یز ۀو م صۀو ظهۀور نشۀانید ، نۀد ی م ان اۀود و ک ۀانی کۀو م فۀور یيشۀان ۀود ي ید ۀی ۀر سۀر دهۀ هۀا اويیو د ها ده ام

در .(مۀۀد: مادمۀۀو: 1321، ن ۀۀوي)« دي ن ۀۀوي زيۀۀدري ۀۀود یسۀۀ یلۀۀ نوي ۀۀان ز ردسۀۀ در یيۀۀ فۀۀ همۀۀی هۀۀهاب ملۀۀو ن ر

. یس هدي یرلی و فرنی دیسران ذکر ها دوت زير هلصی

فرعیی ها شخصيت شخصيت اصلی

دي یلۀۀۀۀ هۀۀۀۀهاب

م مد زيدري

ی مثبتها شخصيت ی منفیها شخصيت

دي یل وزير سلوان ت

مات نلی نریقی

ملث م طود امدي

یو ر اان

دي یل سلوان ت

(ممدو نوي د )

ملث مظفر یيو ی

ۀۀو زيبۀۀايی ۀۀو صۀۀوير ، دیرنۀۀدري ضۀۀوید و یهۀۀلاص ری در هۀۀا ممۀۀان و موقطیۀۀ ، کۀۀو زمۀۀان هۀۀا رۀۀ و :پههردازی صههحنه( ب

اۀويی کۀو م ۀرایمام ملاطۀ و اوین ۀد ، ۀا ورۀیف ویقطۀی همۀری یسۀ المص ور ةنفث در سۀازي رۀ و . کشید هد یس

، بريۀۀم ، زن ۀۀان ، یر یۀۀو ، یلاۀۀان ، مویۀۀان یاۀۀ ، يی ۀۀون یلمۀۀووهۀۀا در کرۀۀاب ۀۀو ممۀۀان . هۀۀا ض ۀۀور دیرنۀۀد در یيۀۀ رۀۀ و

زیداۀا و مولۀد زيۀدري و یز وی ۀع ،یهۀار هۀد و يمۀی دو مۀورد نیۀم ۀو یسۀ زيۀدر هۀا و ديخۀر ممۀان اۀوي ، ا و ، یرومیو

رو پد و ایۀۀری همۀۀری اشۀۀپۀۀر ، يی زنۀۀد هۀۀا ۀۀا رۀۀ و المص ور ةنفث در ي زيۀۀدري نخۀۀار اۀۀاطر . یهۀۀار هۀۀد یسۀۀ ،اریسۀۀان

.ملموس و نی ی یس ها ض ور زيدري در مامی ر و. یس

ۀۀرس و ، هۀۀادي ، ف ۀۀاي یۀۀ ، ان یسۀۀ « ف اسۀۀازي» ، المص ور ةنفث ي ۀۀارز هۀۀا و اصیصۀۀو هۀۀا یز ويژاۀۀی :فضاسههازی( ج

زي ییراۀۀذیر و در هۀۀر ق ۀۀمری یز یيۀۀ ییۀۀر ۀۀا وقۀۀايع و ضۀۀوید دیسۀۀران هۀۀ سۀۀو و هماه ۀۀر یسۀۀ ؛ ف اسۀۀا ... وضشۀۀ و

ۀۀد مۀۀر هۀۀود کۀۀو هۀۀر اۀۀذیرد و ۀۀا ذهۀۀ یو ن ۀۀی مۀۀی انچ ۀۀان ۀۀر رو اوین ۀۀد ییۀۀر مۀۀی المص ور ةنفث سۀۀوزنا ی رۀۀدیي

.دیرد کو نوهرو ری دنبات ک د اوین د ری ر ان می ، مل ف و ص ع یس پر

زيۀدري اۀود . یسۀ ۀو هۀیو مۀرمل و رویيۀی وي یوت هۀلم ۀودن ری ، يمۀی یز ی میرهۀاي رویيۀ دیسۀران :زاویه دیهد ( د

زویيۀاي اۀاطریو اۀود ری اشۀود ۀو صۀوير -نام ۀد مۀی « ویر ديۀد پرنۀد »کۀو ان ری - ا ديۀدي کلۀی ، ک د ااطریو ری یان می

ۀد کۀو وي هۀر . سۀازد ی انۀو پیونۀدي نمیۀ رقۀریر مۀی سۀران ۀا سۀاير ن ارۀر ۀا ديۀدي ویقۀع ي دیهۀا ی رۀ و ، کشد می

، موۀۀا سۀۀبث و سۀۀیاق ان زمۀۀانی یفطۀۀات و ۀۀماير سۀۀوم هۀۀلم مفۀۀرد ری انشۀۀی یوت هۀۀلم و مۀۀرمل قۀۀریر دید یسۀۀ

ن ارۀر طبیطۀ ، هۀا و موقطیۀ هۀا یو ۀو ورۀیف رۀ و . دیرد رویيی ۀو ز ۀان اۀود یۀان مۀی -ااطری د ری در قالبی دیسرانی

هۀد در قالۀ هۀطر اۀا ويۀرین ورۀیف یسۀ يۀدکی اۀود ۀا ديۀدن يۀورو )و ضیوینۀا ، ( ا همریهی مصۀول او نلۀوم )

ض ۀور اۀود ری در مۀامی یيۀ ورۀیفاو ۀا ل ۀ و یۀان اۀاص اۀۀود و و ضۀوید و ما ریهۀاي دیسۀران دسۀ ۀرد ( 61

. یان کرد یس

هۀاي مايۀو یز ملۀو ۀ . کۀرد یسۀ ود ری م مۀ سۀاارار ییۀر اۀ ، مايۀو و مو یۀف زيدري در طر ییر ا کمۀث ۀ :مایه بن( ه

: وین و مویرد زير یهار کرد دیسران می

ا اهۀۀان یۀۀرون ان درویز زنۀۀدین ۀۀی یز ناقبۀۀ ارقۀۀو درويشۀۀانو رسۀۀریفم دم واويشۀۀر مر مۀۀرویر »: گریههو و فههرار -1

.(62:1361 ، زيدري)« قدم اورد ماردي و يث روز زير و سو روز کوهپايو میان امد یندیا و

1391 هار( 12پیاپی) ، 1همار ، هشر سات ، ف ون ید ی / 162

...... ک ۀا در ض ۀاب ۀود کۀو ..... ي قۀدي یز ۀماير یۀرون کۀرد هۀا نۀدیوو ، یما در یي ضات کۀو ضادیۀو ضۀديی » :خيانت-6

.(61: همان)« دهم ايخی کو نبود یز سر ایاز ایرد

ن نۀریق ۀو پیشۀخا هۀاارد یز.....اۀويی هۀرز وقاضۀ و رويۀی و ایۀر ۀو سۀفاه و ! و یيۀ ۀمر » :پروری روزگار سفله -3

.(77: همان)« ی فاق رسرامد

لۀۀ ، ۀرو یسۀۀ م سری کۀۀو کشۀۀید همۀۀو هۀدیيد ری ، رفۀا ی ادیونۀۀد یل ۀا انمۀۀو ۀۀی » :سههیشنا وفهاداری بههه مخههدوم و حهه -4

« .می دمهۀۀر ۀۀر دهۀۀان نهۀۀا ، مهۀۀر ۀۀر نهۀۀاد یسۀۀ ، ری کۀۀو ديۀۀد هۀۀا م و هۀۀر ۀۀد سۀۀردمهري ان ملۀۀدوم همۀۀو م ۀۀ ی و ۀۀرفرو

(162: همان)

نورديۀد ۀا یر ۀا طۀوت و نۀر ریيشۀان در مۀی .............. و دهۀم ممالۀث فصۀیت و نۀريش ری » :کشمکش و سهتيوه -1

.(11:همان) « ون ش و ضورلو یيشان ر کرد

ن ری یز نبۀۀذي یز وقۀۀايع اۀۀويد کۀۀو اسۀۀیبی یز ان یرکۀۀان ر ۀۀوي و یهۀۀ»: یۀۀدیر هۀۀمو یز روزاۀۀار :همصهها ب واردشههر -2

(.7:همان) «قریر اردیند ر قل رین اي ردیرد و نهیبی یز ان کر اوقار زمی ری ی

(Form)شکل حوزه -4-

، یلبرۀو . ک ۀد یۀا ی قۀانع ، اۀذیرد یاریارمۀان مۀی سۀانو در ه ا ۀوینی مۀ ین ۀ ام يۀث مۀر ری ۀان کۀو لیۀو ز ۀان ما نمی

ي هۀۀا دسۀۀروري و ن ۀۀوي ز ۀۀان ، ي ویژاۀۀانیهۀۀا همان ۀۀد انهۀۀايی کۀۀو ۀۀر نظۀۀام) ۀۀدي م واۀۀی وی هۀۀالود ۀۀوین افۀۀ کۀۀو ینۀۀ مۀۀی

ي اونۀااون نیۀم هۀا در مۀر ( ۀل دیرنۀد ، ي یۀانخر ز ۀانی هۀا هۀمو « مط ۀايی کارکردهۀاي ۀد »و ۀر رین د اونااون ضم می

م ۀهلو ۀاز ايۀد ۀدینی کۀو یيۀ مۀامی ، ری کشۀف ک ۀی هۀا ۀدي هۀالود ه کو روینی مامی یيۀ یما و فر ، يافر ی ه ر د

ي مرفۀاو ی هۀا ديۀداا ۀوین در سۀاارار هۀمو يۀث ییۀر هۀ مۀی موا ا یي یان ايۀد افۀ کۀو .(32:1367 ، یضمدي) نی

.د یان کر

نۀو ان و ، سۀبث ان ، سۀاارار ییۀر ، مو ظۀاهر ییۀر هۀ : ي زيۀادي هۀد یسۀ هۀا ناايد ملرلف یسۀ و ۀی ،در مورد همو

فۀرم ییۀر رکیبۀی یز ی ۀمی ان یسۀ کۀو موۀا قۀوینی ض ۀ : افر ۀد مۀی هۀا نهوک سۀیث ... دي ییر یس و طور کلی سازمان

لی ۀۀ روسۀۀی ۀۀري ۀۀی در فۀۀرم در ممرۀۀ فرما مهۀۀ ... ۀۀا هۀۀ لفیۀۀ هۀۀد اهۀۀ د در نلۀۀ یۀۀ 1 اسۀۀ و همۀۀاه خی

یز همۀی رو، لمۀو م رۀوی هۀ ۀمو هۀمو یسۀ و ، اورد م رۀوی ری ۀو و ۀود نمۀی ، ۀو نظۀر انۀان فۀرم . رورو ارفرو یسۀ

رنۀد و ان ری نۀونی طۀادت يۀا یسۀ مۀی م راۀدین نۀو در نصۀر مۀا ۀو ۀاي فۀرم یز سۀاا . س ااهی یز نظر انان مورد ینر ا

م مۀو ی ۀمی مرشۀمل و -فۀرم ۀر سۀاا ییۀر ... دین ۀد صۀاوير پاریدوک ۀی و یز یيۀ قبیۀو مۀی ی کلمۀاو مر ۀاد و 3 طامو

، همی ۀا ) ی ۀمیي مرشۀمل و ییۀر ۀو ن ۀو زيبۀا و مۀریري ۀا هۀ لفیۀ هۀوند ، هۀود و یي مط ی کو انی مۀی ، نظارو دیرد -ییر

فۀۀرم قالۀۀ و .(313: همۀۀان)« د اروهۀۀی ی ۀۀمی ییۀۀر ید ۀۀی یسۀۀ فۀۀرم ضارۀۀو نملمۀۀر» ، یز ديۀۀداا همی ۀۀا .(316-313: 1367

همۀان ر یبۀی یسۀ کۀو مفهۀوم کلۀی یز طريۀ ان ۀو ، هرۀري رکیۀ کلمۀاو ». ایۀرد مۀی ری در ر« رکیۀ کلمۀاو »يث ییۀر

.(113:1373 ، ترن پري )« هود هرري و و یان می

هۀۀر . دین ۀۀرو یسۀۀ « دیسۀۀران و رویيۀۀ » ، یي ری کۀۀو در انهۀۀا ا انۀۀد يشۀۀوزيۀۀدري پوهۀۀد رکیۀۀ کلمۀۀاو و ذهۀۀ و یند

در قالۀ دیسۀرانی ريلرۀو ، يی ری کۀو کشۀید و ضۀویدیی ری کۀو ۀا انهۀا موی ۀو هۀد هۀا لماو درونی و درد و رنۀج ، ضات اود

1 decorum

2 structure

3 interaction

161/ زيدري ن ويیلمصدور نف و سبث ه اسی

وقۀايع پردیارۀو و ض ۀور اۀود ری پويۀا و یي ۀرا در ۀو هۀر ، «ينخۀار ۀاريخ »یز رهخۀذري کمرنۀر ۀو « پۀردیزي رویي »و ا

:دیسرانی کو همویییو یس ، یي قال دیسرانی و صوير کشید یس

دیسران

همویییو ي نخار هر ضات و ااطر

کۀۀو ؛ زيۀۀری دین ۀۀرو یسۀۀ « دیسۀۀران» هرۀۀري قالۀۀ ری ، ي اۀۀود ری ۀۀو نمۀۀايد خۀۀذیردهۀۀا اویهۀۀد رویيۀۀ نوي ۀۀ د ۀۀون مۀۀی

مط ۀۀاي ، سۀۀااراراریيی»هر ۀۀد کۀۀو .(161:1363 ، میررۀۀادقی)« هۀۀالود هۀۀر ییۀۀر رویيرۀۀی و نمايشۀۀی ا قۀۀو یسۀۀ ، دیسۀۀران»

ي درونۀی ان کۀو در سۀوت ۀو شۀ هۀا سۀاا راۀی ژرغ ۀاي ان در پۀی ۀدی کۀردن ک ۀد و ۀو اهمار دیسران ری رد مۀی

ۀۀو هۀۀ اا ، میۀۀی یز ان یسۀۀ ، و ۀۀو ۀۀو روسۀۀاا کۀۀو فۀۀرم و هۀۀمو ، (136:1362 ، یيخلرۀۀون)« ايۀۀد مۀۀی ر ، اورنۀۀد نمۀۀی

وي ۀا کلمۀاو ، دهۀد و مۀی ری شۀمی المص ور ةنفث فۀرم « دیسۀرانی »قالۀ ،همان طور کو افرۀو هۀد . رساند ساارار ییر ياري می

ي وي دريافۀ ؛ سۀبث هۀا ۀوین یز نوهۀرو کرا و د یري کۀام م اهۀ ايی دیرد و سۀبث و سۀیاق کرا ۀ د یۀرین ان زمۀان ری مۀی

ک ايۀاو و ، یي ان ۀوز کۀو ۀا یسۀرطاریو و شۀبیهاو وي ۀا مادمۀو .ری ضفۀی کۀرد یسۀ « م براۀويی »رۀویي و سیاقی کۀو م

ک ۀد و رو مۀی واوین ۀد اۀود ری ۀا وقۀايطی کشۀ د رو ۀ ،در م ۀی مۀو م یسۀ و ، هۀد ي ویژاان یان ها اس و ها یيهام

اویهۀد ۀو يۀاري وي ي نافۀذ یز ضملۀو مرۀوت و کشۀرار مۀردم و ورۀیف قلمۀی کۀو مۀی هۀا ف اسازي ییر اود ری ۀا ورۀیف

.سازد همری می ، یايد

رود قصۀد وي ۀري م ۀایو اۀود ری در قۀالبی دیسۀرانی ۀو صۀوير مشۀد کۀو اۀا امۀان مۀی اویهد اصورۀی زيدري می

یز ه ۀۀر ، دهۀد ي کۀ م اۀود مۀی هۀا يۀا ی و ناشۀی کۀو ۀو سۀاز و ویژ سۀازي ویژ .، یشۀرر ه رنمۀايی قلۀ و ذهۀ اۀود یسۀ

مۀام « مي ۀی ویژاۀان و یۀ د ه رم دینۀو انۀان ا ۀو ». در ییۀر وي اهۀمار یسۀ « مط ۀی اۀدم لفۀی ۀر ». ویتي وي ضاکی یس

پۀردیزد و اۀا نیۀم ان ضادیۀو مۀی وید و رويۀدیدها وي ۀو ورۀیف و ف ۀیر ضۀ . ذه وي ری ۀو اۀود یارصۀاص دید یسۀ

، ي نی ۀ نخۀار و ۀاريخ پۀردیزي هۀر ۀد کۀو قصۀد و نیۀ نوي ۀ د دیسۀران . ک ۀد ررسی مۀی و هلصی ضا ر در ضادیو ری

همۀری یسۀ کۀو 1«کۀانونی درونۀی »رویيۀ وي ۀا . اۀردد رو مۀی وهملی دیسرانی ویم ا یۀانی مصۀ و و ف ۀی رو ۀ ملاط ا

.ض وري پويا و یي را دیرد زيدري در رویي اود؛ يط ی ک د اود وي ان ری ازاو می

ۀویلی دیسۀران کلۀی ری اۀا ۀر هۀ رسۀد اۀورد کۀو ۀو نظۀر مۀی ۀو شۀ مۀی المص ور ةنفث ۀو نیۀم در هاي ودر ضماي

زمۀانی یسۀ کۀو سۀازي نشۀانخر ی هۀام « ۀد يۀا یۀم »اریيۀد و در ک ۀار سۀات و مۀا ویژ زمۀان اۀاهی ۀو ی هۀام مۀی ، زنۀد می

دیسۀۀران ید ۀۀی و مصۀۀ و و . و ۀۀو یسۀ ۀۀیوي اۀۀا ۀۀو زمۀان دهۀد نشۀۀان مۀۀیو یيۀ ( 11-11: .ر. )سۀۀازد زيۀدري ان ری مۀۀی

کشۀۀد کۀۀو مو ۀۀو یرۀۀلی ری یز يۀۀاد اوین ۀۀد ۀۀان ۀۀو یط ۀۀاب مۀۀی اۀۀا مو ۀۀو ری ان ، ۀۀا یط ۀۀاب همۀۀری یسۀۀ م شۀۀیانو وي

هۀۀايد رۀۀوین مۀۀام . دهۀد ید ۀۀی ۀودن یۀۀان زيۀۀدري در هۀۀر وقۀايع ۀۀاريلی سۀۀبث نوهۀراري ان زمۀۀان ری نشۀۀان مۀۀی . ۀۀرد مۀی

هۀمو و فۀرم اارۀی ، یمۀا یيۀ یۀان مۀمي و مصۀ و ؛ کۀرد ری در ۀد رۀف و ا رۀو المص ور ةنفث یي رف و 161دیسران

ي ییۀر ری نیۀم در ضۀی دنبۀات کۀردن هۀا ۀرد ۀا زيبۀايی کۀو نااودااۀا اوین ۀد ری ۀو دنبۀات اۀود مۀی یس و ییر وي لشید

یي ۀو اونۀو ، یسۀ زيبۀايی ۀا ی شۀی اۀاص ۀو کۀار رفرۀو ابۀري وي ۀ و اۀاهی نیۀم نۀاطفی ۀ ۀو ي ها ملو. دريا د ، وقايع

1 internally focalized

2 Homodiegetic

1391 هار( 12پیاپی) ، 1همار ، هشر سات ، ف ون ید ی / 162

ۀا ،نۀدیرد میديۀو یي مۀو یيۀ ییۀر ۀا و ۀود . ر ۀد و ییراۀذیر ر یسۀ بو ه ري یاري یز نباریو ر ابۀري ان مۀی کو

ۀۀو ف ۀۀو و ن ايۀۀ پرورداۀۀار و سۀۀرايد ، وي در مۀۀر اۀۀود. سۀۀازد اوین ۀۀد ری یۀۀافلخیر مۀۀی ، ی رۀۀدیيی اۀۀودسۀۀازي ف ۀۀا

تي مۀر اۀود ۀو ري کۀو راميۀد و در ت ۀو ي هۀط هۀا قالۀ . کشۀد ک د و دي دیري اود ری ۀو صۀوير مۀی ادیوندي یهار می

. یشرر قصید یس انان یسر اد ورزيد و ی یاو نر ی و و ی یاو فارسی

نتيجه

ۀوین افۀ ر کلۀی مۀی ز ۀانی و مط ۀايی يۀث ییۀر یسۀ و ۀو طۀو ، ي ید ۀی هۀا سۀاارار هۀود ررسی مۀی در سااراراریيی انچو

سۀۀاارار . هۀۀدغ يۀۀث سااراراریسۀۀ « انهۀۀ ااری ي ز ۀۀانهۀۀا دسۀۀ يۀۀافر ۀۀو ریزهۀۀاي پ هۀۀانی در يۀۀث ییۀۀر و کشۀۀف بۀۀو»

ۀا « دیسۀرانی »یيۀ ییۀر فۀاار در قۀالبی . فۀرد و ملصۀوص ۀو اۀود یسۀ ییۀر م مۀد زيۀدري ن ۀوي م صۀر و المص ور ةنفث

دي یلۀ ضملۀو مرۀوت ۀو یيۀرین و رويۀارويی سۀلوان ۀ ت ، و رويۀدیدهاي قۀرن هفۀر وقۀايع « ف ی و ممي »و ن ر « رویيی» یانی

و ۀۀ م و روضۀۀی هۀۀا دري روي دید و در ۀۀواویرزمشۀۀا و نملمردهۀۀاي وي ۀۀا مرۀۀوت و ضۀۀوید و وقۀۀايطی کۀۀو ۀۀر نوي ۀۀ د

هۀد ۀو دید رۀویيی سۀوق ۀا م « نوي ۀی ضۀات هۀر » ۀودن مۀر در پوهۀد « ينخۀار اۀاطر ». اود ری و صوير کشۀید یسۀ

ي لفظۀۀی و مط ۀۀوي هۀۀا ض ۀۀور اصیصۀۀو ، ییرپۀۀذيري مراا ۀۀو ییۀۀر امطۀۀو و سیاسۀۀ ضۀۀاک ۀۀر امطۀۀو ، «هۀۀمویییو»سۀۀم

یسۀۀ کۀۀو یز ديۀۀداا سۀۀااراري المص ور ةنفث وفۀۀور در ییۀۀر و ملرصۀۀاو ویژاۀۀانی م صۀۀر ۀۀو فۀۀرد یز ديخۀۀر اصورۀۀیاو ۀۀو

.قا و ی و ررسی یس

ک ۀۀد و قالۀۀ و هۀۀملی ملصۀۀوص ۀۀو اۀۀود م رۀۀویيی یرزهۀۀم د و ااۀۀا ، یيۀۀ ییۀۀر یرزهۀۀم د یز م یۀۀث ز ۀۀانی ويۀۀژ

ویکۀۀاوي و قا ۀۀو مرلۀۀف و ییۀۀر هۀۀ ااری امطۀۀوو ی هۀۀ اار روین ، فل ۀۀفی ، اریيانۀۀو ي یاۀۀ قهۀۀا راۀۀوردیر یسۀۀ کۀۀو یز ديۀۀداا

ۀو هی ۀو ن يۀ ۀی ، هۀود ی کو انۀی ملۀف و صۀ ع یشۀرر یيۀ ییۀر نفۀی مۀی هايد روین اف يمی یز نما . مو یس

یمیۀد . دیسۀرانی ۀودن یيۀ ییۀر دیرد -ضۀاکی یز رویيۀی المص ور ةنفث و ۀو ۀو ن ارۀر دیسۀرانی . نخارهی در نوهرار ییۀر یسۀ

. اريلی رورو ایرد -يی نمی در یي هاهمار ید یها کو ررسی

ها تنوش پی

هۀۀا یز رسۀۀد و طۀۀد ۀۀو فرمالی ۀۀ و ممرۀۀ پۀۀری و نهوفرمالی ۀۀ و فو وري ۀۀ مۀۀی ( Structuralism)اریيی سۀۀاارار ريشۀۀ -1

و نهۀۀو ) هۀۀا ۀۀو نظۀۀر فرمالی ۀۀ . سۀااراراریيی در هۀۀر يۀۀث یز مما ۀۀ فۀۀوق ۀۀو ن ۀوي یسۀۀ . ناۀد نۀۀو هۀۀ مرۀۀ یر هۀۀد یسۀۀ

اریيی سۀاارار ... . ۀا طۀر کلۀی ز ۀان هۀا ن ملۀو و ری وۀو ان روهۀی یسۀ ۀریي کشۀف ری وۀو مویژهۀاي درو ( ها فرمالی

ديۀۀد ( Poetics) وطیاۀۀاي در... ده ۀۀد ید ۀۀی یسۀۀ کۀۀو سۀۀاا ان ری شۀۀمیو مۀۀیيۀۀث پیۀۀام يدر ممرۀۀ پۀۀری ری وۀۀو ی ۀۀمی

یسۀۀ نۀۀو ( Structure)سۀۀاا ، لیۀۀو و هۀۀ اا یسۀۀ و ميۀۀو پیۀۀام هۀۀطري کۀۀو ۀۀو طريۀۀ نلمۀۀی قا ۀۀو هۀۀ ان ق ۀۀم یز

.(177:1363 ، همی ا)روی و مط اي ان م

... مو یۀف و رۀدی و ناۀاب و مفهوم و مط ۀی ییۀر ه ۀري یسۀ کۀو مو ۀو و ۀ و ل ۀ و یض ۀاس و ( Content)م روی -6

ي ديۀۀد ناۀۀد ید ۀۀی یيۀۀ دو ری هۀۀا ن لۀۀو یشۀۀرردر ناۀۀد ید ۀۀی قۀۀدي هۀۀمو و م رۀۀوی یز هۀۀ دیي ۀۀد؛ ولۀۀی در . دیردری در ۀۀر

ناۀو ر ۀو یسۀ کۀو ، م رۀوی ۀو رۀورو م ۀرد : اويۀد مۀار هۀوور یز م راۀدین نۀو امريمۀا مۀی ... دی کرد وین یز ه نمی

رۀویي کۀارکرد هۀد يۀا م رۀویي یمۀا م رۀوی در ییۀر ه ۀري م ، يث اوین د مطمولی ممم یس یز ییۀر دريا ۀد و رویيۀ ک ۀد

( 327:1363 ، همی ۀۀا)اۀۀد ید ۀۀی یسۀۀ رو ۀۀی یز ان کۀۀار م یسۀۀ کۀۀو همۀۀان فۀۀرم یسۀۀ ( Achieved content)يافرۀۀو اۀۀ

.و م روی دی یز ه ررسی هد یس ( همو)فرم ، ا غ نظر دکرر همی ادر یي ماالو، ر

167/ زيدري ن ويیلمصدور نف و سبث ه اسی

. یسۀۀ ۀۀرد ۀۀو کۀۀار 1929یولۀۀی ۀۀار مو ۀۀان ۀۀودورغ در سۀۀات ری سۀۀی ۀۀو ن ۀۀوین یرۀۀو ضی سۀۀاارخری ه ا رویيۀۀ -3

ۀۀارو ایۀۀاز رویيۀۀ ری ۀۀو ، ...نلمۀۀی در رویيۀۀ و ۀۀو نبۀۀار ی دسۀۀرور ز ۀۀان نملۀۀی رویيۀۀ یسۀۀ سۀۀی پژوهشۀۀیه ا رویيۀۀ

م راۀۀدین و ... . نۀۀدی ودینۀۀد و ۀۀر یيۀۀ ۀۀاور یسۀۀ کۀۀو هۀۀی مردمۀۀی ۀۀدون رویيۀۀ نمي ۀۀر ی رۀۀدیي ۀۀاريخ شۀۀر مر ۀۀو مۀۀی

ۀرر رویيۀ ری زير ۀا يۀا نۀد و ی وی دین ۀر ین رویي یز یرسوو ۀو طۀد رویيۀ ری ن صۀر یساسۀی و یرۀلی مۀر ید ۀ پردیز نظريو

.(12:1366 ، نلی یفلمی)دیند کو نوهرار و فمر يط ی ینوی ملرلف مطرف می ساارارده دۀ

م ۀاظر دهۀد و ۀا نخۀاهی م لۀی یي کۀام م هوهۀیار و م ۀل ۀو رۀ و نشۀان مۀی اۀود ری ی ۀد ، ریوي ا ی لاذ ديد کلۀی -2

.(22:1366 ، یفلمی) نیم مشهور یس « ویر ديد پرند »یي ديد و ، ری می ی د

اۀۀذیرد و اۀۀاهی ان دو ری دو اا ۀۀو ۀۀا هۀۀ ۀۀو یز م راۀۀدین ممرۀۀ هۀۀیمااو ۀۀی ریوي و نوي ۀۀ د فۀۀرق مۀۀی. سۀۀی. ويۀۀ -1

.(321:1363 ، همی ا)ک د مور می

، اۀویري ریيۀج در در ۀار رهۀو ، و طلۀ کۀردن نمۀات مۀاللورد ۀوین ۀ یز ملو م ایو سیاسۀی و ی رمۀانی ان زمۀان مۀی -2

-طلبۀی ملۀث م ۀطود فررۀ ، دي ن ۀب ۀو سۀلوان یلۀ ملۀث هۀم یل ایانۀ وزيۀر هۀرغ ، ینرمادي سۀلوان ۀو یطریفیۀان ی

فاۀۀر و ، هلارۀۀی ۀۀون یو راۀۀانض ۀۀور ی ، ۀۀاي ملۀۀث م ۀۀطود و مۀۀات نلۀۀی نریقۀۀی ۀۀا زيردسۀۀران و ۀۀ رفرۀۀار نۀۀا -ویلۀۀی امۀۀد

ایانۀ و سرکشۀی یهۀو ا ۀو ۀو سۀلوان ، ض ۀور ریهمنۀان و رۀطالیث و یکۀرید ۀو وفۀور ، خدسری ناهۀی یز ضملۀو مرۀوت

.یهار کرد... و

سۀۀی ضمومۀۀ دنبۀۀات ان شۀۀمیو و دور ۀۀل مرۀۀوت ۀۀر اسۀۀیاي هۀۀرقی و ممالۀۀث یسۀۀ می ۀۀا مرزهۀۀاي یروپۀۀا و ۀۀو -7

اور ۀۀري یدویر ۀۀاريخ هۀۀان و یيۀۀرین و ناوۀۀو نوۀۀف یساسۀۀی در ۀۀاريخ یيۀۀرین ۀۀوین یز هۀۀخف لۀۀانی ری ۀۀدون رديۀۀد مۀۀییيل

.(6 :مر وي ، و ناو یز م ایو نصر یيللانان 111: 1367، ا روي)دور یس می دین

یسۀ و سۀل ید ۀۀی ازاوي ۀد ضایاۀۀ «مۀرد »ینۀۀد ۀو مۀۀا ابوتن ۀد کۀو مرلۀۀف سۀۀااراراریيان سۀطی کۀرد ]هۀر ۀد [ -6

.(132:1362 ، ويدوسون ، سلدن)نی

ز ۀۀان یر ۀۀانی . یسۀۀ هۀۀد ررسۀۀی ( 1963)در کرۀۀاب مط ۀۀی مط ۀۀی Referential و ز ۀۀان یر ۀۀانی Emotiveز ۀۀان نۀۀاطفی -9

.قا و ردق و کذب یس ... یس و ( و فل فو)ز ان نل

منابع

.نشر مرکم: هرین ، سیه ا رارهاي هرم و یث و زيبايی ، افري د و ازیدي (.1366) ا ث ، یضمدي .1

.نشر مرکم: هرین ، ساارار و ويو مر (. 1366) ۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀ .6

.نشر مرکم: هرین ، ر مو نباس ملبر ، پید درامدي ر نظريو ید ی(. 1362) ري ، یيخلرون .3

و [ ا ۀۀث یضمۀۀدي : مرر مۀۀان ، (يی یز ناۀۀد پ ۀۀامدرنهۀۀا نمونۀۀو) هۀۀا سراشۀۀرخی نشۀۀانو(. 1372) ]خۀۀرینو دي[ ودريۀۀار .2

.نشر مرکم: هرین ، ]ديخرین

وس: هرین ، یي فريدون در ر مو ، ي پريانها سی قصوه ا ريل (. 1326)وتديمیر ، پری .1

.یط ناو: هرین ، ر مو فاطمو ریکطی ، ردر ار هط(. 1373)ترن ، پري .2

.زویر: هرین ، ف ن ر در یدب پارسی(. 1362)ض ی ، اویبی .7

.طر نو: هرین ، ر مو نباس ملبر ، ریه ماي نظريو ید ی مطارر(. 1362) پیرر ، ریمان و ويدوسون ، سلدن .6

.دسران : هرین ، ناد ید ی .(1362)هايخان فر ضمیدر ا .9

.ااا : هرین ، موسیای هطر .(1373) م مدر ا ، هفیطی کدک ی .11

1391 هار( 12پیاپی) ، 1همار ، هشر سات ، ف ون ید ی / 166

.میرری: هرین ، سی ن ره ا سبث(. 1367) سیروس ، همی ا .11

.فردوس: هرین ، ناد ید ی .(1363) ۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀۀ .16

سۀازمان موالطۀو : هۀرین ، (رۀور خریيی و سۀااراراریيی )ي ناۀد ید ۀی مطارۀر هۀا نظريۀو .(1377) مهیۀار ، نلوي ماۀدم .13

(.سم ) ها و دوي کر نلوم ین انی دینشخا

.هطلو ینديشو: هرین ، سی سااراريه ا درامدي ر سبث(. 1326) م مد ای ، ییایی .12

. مرکم: هرین ، طاهري ر مو فرزینو ، نظريو ید ی( 1366) انا ان ، کالر .11

.نشر مرکم: هرین ، یان ، زيباه اسی سل پارسی(. 1361)دي یل میر ت، کم یزي .12

.فمر روز: هرین ، فره ر و یرو ضاو ید ی یز یف طون ا نصر ديد(. 1376) هریم ، مادیدي .17

.ايو مهر: هرین ، د یاودیسران و ی(. 1363) مات ، میررادقی .16

.نیلوفر: هرین ، سی و کار رد ان در ز ان فارسیه ا مبانی ز ان(. 1371)ی ویل ، ن فی .19

ز مرۀر م هۀوت در ر مۀو فارسۀی یز یرۀو نر ۀی ی ) دي می مبرنۀی یلۀ سۀیرو ۀ ت (. 1321)دي یلۀ ههاب ، ن وي .61

نلمی و فره خی: هرین ، ت و ا مادمو و طلیااو م ربی می وي و ص ی ، (قرن هفر ه ري

ۀۀو کوهۀۀد الیۀۀو اویۀۀ رهبۀۀر و ر مۀۀو ، دي يۀۀا ۀۀاريخ لۀۀییلۀۀ سۀۀیرو ۀۀ ت(. 1322) ____________ .61

.سطدي: هرین ، م مدنلی نارت

. وس: هرین ، یمیرض يمداردي ص یت و و یت ، مصدوریل نف و(. 1361) م مد یضمد ، ن وي .66

.مرکم نشر دینشخاهی: هرین ، وزن و قافیو هطر فارسی(. 1327) ای ، وضیديان کامیار .63

مقاالت فارسی

.21همار ، فاری ی ، ر مو فرا م مدي ، سااراراریيی و پ اسااراراریيی .(1361) سی ، یسرویرو .62

ۀۀر ( )وۀۀایبی یمۀۀام سۀۀ ادیل سۀۀی م ا ۀۀاوه ا سۀۀبث .(1396) یفرلۀۀار لوفۀۀی. کبۀۀري ا ۀۀروي ، ض ۀۀی ، ش رییۀۀی و .61

. 11همار ، مبی یل ل ان ، مب اي رويمرد سااراراریيی

دور ، رسۀۀیفا م لۀۀو رهۀۀد امۀۀوزش ز ۀۀان و یدب ، سۀۀی ن ۀۀر دولۀۀ ا ۀۀاديه ا زيبۀۀايی(. 1362)فرض ۀۀاز ، ض ۀۀی پ ۀۀا .62

.2همار ، 61

.22ش ، سات هش ، زمانو ، دي ن ويیل ي ههابها ينخار ااطر (. 1362) هوه ر ، ا رو یخی .67

.کراب ما اريخ و رریفیا ، دي م مد ن وي و سیرو یویل ههاب (.1361) ____________ .66

162همار -کراب ما اريخ و رریفیا ، نواملث وي ی ، یاسرمدیر مور س(. 1367)ی وذر ، ا روي .69

، ضۀۀوز و دینشۀۀخا م لۀۀو -مرۀۀر ی ویلف ۀۀو سۀۀا دي -سۀۀااراراریيی و پ اسۀۀااراراریيی (. 1363) یسۀۀریور ، دین .31

.39ش

.12و 17همار ، مطارغ ،المصور ةنفث مروري در کراب(. 1362) م مد ، ریسرخو .31

.27و 22ش ، فره ر ، ي نوارها رویي –ناد و لیو سااراراریيانو یمت (. 1366) یهلل قدرو ، طاهري .3633. Culler, Jonthan D. (1975) Structuralist Poetics, Structuralism, Linguistids and the study of

literature, Routledge an Keganpaul. London.

34. Piaget, J. (1971) Structuralism. Routledge

صور حسن تعلیل در شعر حافظ

زاده و پروين گلي پور قدرت قاسمي

چکیده

حسن تعلیل صناعتي است که در آن شاعر دلیلي . شوددر اين مقاله به صناعت حسن تعلیل در شعر حافظ پرداخته مي

از در شعر فارسي اين صناعت. کندايجاد ميآفريند يا بین دو پديده رابطۀ علت و معلولي تخیلي ای ميادعايي برای پديده

حسن . های خاص شعر فارسي استبه نحوی که به نظر برخي پژوهشگران ادبي از ويژگي آغاز ظهور و نمود داشته است؛

ساز های غالب در شعر حافظ است که به سبب تکرار و بسامد باال، از عناصر سبکتعلیل بعد از ايهام، يکي از صناعت

دن حسن ای است که معنای برخي ابیات وابسته به لحاظ کرشیوۀ استفادۀ حافظ از اين صناعت به گونه. اوست غزلیات

ای ظريف و ضمني که نحوۀ استفادۀ حافظ از اين صناعت غالبا آشکار و عیان نیست، بلکه به گونهنکتۀ ديگر اين. تعلیل است

های ديگری های اشعار حافظ در پیوند با صناعتحسن تعلیل ،ن مقالهدر اي. شوداست که با درنگ و تأمل، کشف و عیان مي

حافظ در موارد گوناگون از اين . اندالعارف بررسي و تحلیل شدهبخشي، تجاهلاغراق، تشبیه، ايهام، شخصیت: همچون

.صناعت بهره گرفته است

حافظ، حسن تعلیل، صناعات بديعي، ايهام، تشبیه: ها واژه کلید

مقدمه

هر اثر هنری ممکن است وجه يا وجوه غالب و مسلطي وجود داشته باشد که موجب پديد آمدن سبک شخصي نويسنده گردد؛ در

نظرش بر « وجه غالب»ياکوبسن در مقالۀ . يا شاعران هستند ساز حاصل تکرار هنری در آثار نويسندگاناين عناصر غالب و سبک

ا زير گذارد و آن رکار هر نويسنده، عنصری غالب هست که بر ديگر عناصر تأثیر مياين است که در هر دوره، هر سبک يا در

جزء مرکزی از مجموعۀ اجزای سازندۀ اثر ادبي و هنری است که فرمان »به گفتۀ او وجه غالب .آوردسايه و غلبۀ خود درمي

تنها در کارهای يک هنرمند يا يک مرکز و انجمن نه غالب را تعقیب کنیم، توانیم يک وجهما مي. کننده دارددهد و جنبۀ تعیین مي

(ول مکاتباتؤمس) ، ايراناهواز، شهید چمران اهوازگروه زبان و ادبیات فارسي، دانشگاه استاديار gh.ghasemipour@yahoo.com

ايران اهواز، اهواز یار گروه زبان و ادبیات فارسي، دانشگاه شهید چمراندانش ، dr.golizadeh@yahoo.com

333 /1/5 :تاريخ پذيرش 331 /8/3 :تاريخ وصولCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially. 1 Dominant

(پژوهشي -علمي)فنون ادبي

101-83 ص، 335 بهار( 1 پیاپي) ، شمارههشتمسال

335 بهار( 1 پیاپي)، هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 30

« توانیم آن را دنبال کنیمشعری يا حتي مجموعۀ هنجارهای يک مکتب شعری بلکه در مجموعۀ آثار هنری يک دوره هم مي

زیساترکیب»شعر نظامي عنصری غالب است و در « گریروايت»در شعر اخوان، ،برای مثال(. 31-353: 33 ياکوبسون، )

اما بايد گفت که در . است« اسلوب معادله»و عنصر غالب شعر سبک هندی « عشق»؛ وجه غالب مفهومي سبک عراقي، «اشتقاقي

يد غلبه و سلطۀ بیشتری داشته ها شالب وجود داشته باشد که يکي از آنکار هر نويسنده و شاعری ممکن است چند امر يا وجه غا

های سازیشناسیم، ولي در ساحت ساخت زبان شعر، ترکیبپرداز ميبه عنوان شاعری استعاره نظامي گنجوی را ،برای مثال. باشد؛

هام، صنعت نظر بر اين است که صناعت اي ،در خصوص حافظ. سبک استاشتقاقي يکي ديگر از وجوه برجستۀ اين شاعر صاحب

حسن »ولي در کنار اين صناعت، صنعت بديعي و نیازی به دفاع ندارد،است اين نظر امری درست .غالب و مورد توجه اوست

به گفتۀ . ر بوده استهای مکرر و مسلط در شعر اوست که سخت مورد توجه شاعها و صناعتيکي ديگر از خصیصه« تعلیل

: 38 شمیسا، )« تعلیل از مباحث مهم ادبیات است و يکي از مختصات سبک ادبي، تعلیل ادبي است[ حسن]بحث » استاد شمیسا،

انگیز شاعرانۀ مورد توجه حافظ است، به دقت بررسي بنابراين شايسته است که اين صناعت شعری، که از ترفندهای خیال(. 7

شود که اين صناعت های شعر حافظ، مشخص ميپس از استخراج و واکاوی حسن تعلیل. و اسباب و صور آن واکاوی شود

.ر حافظ استساز در سطح ادبي شعشعری يکي از عوامل سبک

توان اين صناعت را از صناعات مجبوب شاعران کهن فارسي به نحوی که مي ؛حسن تعلیل در شعر فارسي جايگاه رفیعي دارد

اين صناعت در شعر فارسي چنان شايع است که يان ريپکا آن را به طور کلي خاص شعر فارسي »بنا به قولي، . به شمار آورد

های اصطالحات ادبي زبان انگلیسي، معادلي دقیق با توجه به جستجوی نگارندگان در فرهنگ(. Chalisova, 2013)« شمردبرمي

fantastic»هايي از قبیل معادل دانشنامۀ ايرانیکاالبته در . های ادبي انگلیسي موجود نیستبرای اين صناعت در بین صناعت

etiology» (شناسي تخیليعلیت ) آنو ترجمه لفظ به لفظ، «beauty of rationale»زيرا اين ، آمده است که چندان دقیق نیستند؛

اند که بنا به آورده« conceit»در برخي منابع معادل حسن تعلیل را . صناعت در ادبیات انگلیسي ترفندی مشهور و جاافتاده نیست

« به طور طبیعي يا معموال قابل قیاس نیستندای است بر پايۀ قیاس میان دو چیز يا دو موقعیت که استعاره»تعريف عبارت از

(Mikics, 2007: 67 .)با اين وصف، . تعريف اين اصطالح با کارکرد و تعريف حسن تعلیل تفاوت دارد ،بینیمهمان طور که مي

دا نظری ابت. هايي است که مورد توجه همۀ شاعران کهن و بعضا شاعران معاصر هم هستحسن تعلیل يکي از ترفندها و صناعت

اندازيم بر تعاريف حسن تعلیل در کتب بالغي و سپس به طور خالصه به مقايسه مفهوم علیت در فلسفه، علم و ادبیات مي

.پردازيم مي

مروری بر تعریف حسن تعلیل در کتب بالغی .1

اين . اندن پرداختهصناعت حسن تعلیل از ابتدا هم در اشعار فارسي نمود داشته است و هم اصحاب بالغت در کتب خود به آ

ين مقال به اختصار به در ا. نبوده است که در اشعار موجود باشد، لیکن اهل بالغت به آن نپرداخته باشند نماصناعت مثل متناقض

.شودهای تکراری پرهیز ميتعريف و از تعريفات گذشتگان و معاصران پرداخته

و اين چنان باشد »: آمده است« التعلیل في حسن»ادبي به زبان پارسي ذيل ايعترين کتاب صن به عنوان قديمي ترجمان البالغهدر

که شاعر چیزی را صفت کند چون بهار و پايیز و مانند اين؛ مر آن چیز را معني و صفات بسیار باشد، آنگه شاعر بعضي از صفات

:ويداو را به علت بعضي ثابت کند و اندر آن وصف تصرف نیکو کند؛ چنانکه فرخي گ

روی درخششت تیشش تششو بششر آتششت اوفتششاد

آتششت ز بششیم گشششت بششه سششنگ انششدرون نهششان

(85 -81 : 85 رادوياني، )

1 paradox

3 / صور حسن تعلیل در شعر حافظ

اين صنعت چنان باشد کي شاعر در بیت دو صفت ياد کند يکي به علت ديگری و »: نويسد مي حدايق السحررشید وطواط در

اين اسلوب سخت ... . تر بود آن دو صفت را ياد کند تا زيباتر و بديعغرض او خود ياد کردن آن دو صفت بود، اما برين اسلوب

(.81: 311 ، وطواط)مستعمل است و در تازی و پارسي بسیار است

با دقت بیشتری صناعت حسن تعلیل را تعريف و به نقل از صاحب الصنايع بدايعحسیني نیشابوری در ،از میان گذشتگان

آن است که اثبات کند صفتي از برای چیزی و ادعا کند »نويسد حسن تعلیل وی مي. تقسیم کرده استآن را به چهار گونه ايضاح

که در واقع سبب نباشد، لیکن آن را به اعتباری لطیف سبب ساخته ،علتي و سببي مناسب آن از برای ثبوت آن صفت آن چیز را

:گفته که اين بر چهار قسم است ايضاحو صاحب . باشند

:الواقع، اما آن را سببي ظاهر نباشد و از برای آن سببي ادعا کنند؛ چنانکه بیت ه آن صفت ثابت باشد آن چیز را فيول آنکقسم ا

خط مشکین زان نوشته بر رخشت کلشک قضشا

تششا بششود از بهششر دفششع چشششم بششد حششرز و دعششا

:کرده باشند؛ چنانکه بیت قسم دوم آنکه آن صفت ثابته را سببي ظاهر باشد غیر آن سبب ادعايي که ذکر

زان کشششم پششیت تششو هششر دم آه ای آرام جششان

تششا کششنم از دل بششرون مطلششق هششوای ديگششران

:الثبوت باشد عادتا؛ چنانکه بیتقسم سیم آنکه آن صفت آن چیز را در واقع ثابت نباشد، اما ممکن

از آن شد رام با من ای عطايي آهوی وحششي

و هم ششنید از مشن که بوی مهر آن وحشي غزال ا

:الثبوت نیز نباشد عادتا؛ چنانکه بیتقسم چهارم آنکه آن صفت آن چیز را ثابت نباشد و ممکن

ريز از چششمم نششد بیشرون خیال آن بت خون

های خشون از آن در خواب هم ريزد ز چشم قطره

(88 -87 : 381 حسیني نیشابوری، )

آن چنین »: گفته است را شرط حسن تعلیل دانسته و« وجه و اعتبار لطیف»انواع حسن تعلیل، نیز ضمن برشمردن درراألدبدر

: 373 آق اولي، )« ولي در واقع آن علت نباشد ب با آن باشد به يک اعتبار لطیفي،شود برای صفتي، علتي که مناس است که ادعا

رای اين صناعت برشمرده که در واقع اساس اين همین امر نیز ضمن تعريف حسن تعلیل شرطي را ب ابدع البدايعصاحب (. 101

آن است که برای چیزی سبب »: نويسد آورند، حقیقي نباشد، بنابراين ميکه علتي که ميتعلیل، و آن اين« حسن»گويند ياست که م

العلما گرگاني، الف، مسش)« اند که علت حقیقي نباشد و علتي ذکر نمايند که مناسبتي لطیف داشته باشد و بعضي شرط کرده

: برای مثال اگر شاعر بگويد(. 133،: 377

تشششنم از واسشششطۀ دوری دلبشششر بگشششداخت

جشششانم از آتشششت مهشششر رب جانانشششه بسشششوخت

(51، حافظ)

زيرا شاعر علت حقیقي گداختگي و سوختگي خود را بیان کرده است؛ اما در جای ديگر ، حسن تعلیل موجود نیست؛در اين بیت

:ه گفته استک

ز شششرم آنکششه بششه روی تششو نسششبتت کردنششد

سشمن بششه دسششت صشبا خششان در دهششان انششداخت

(50)

به تصحیح دکتر پرويز ناتل خانلری است؛ از اين پس در پايان اشعار فقط شمارۀ صفحۀ حافظ ، ديواندر اين مقاله منبع مورد استفاده برای اشعار حافظ

. شودديوان ذکر مي

335 بهار( 1 پیاپي)، هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 31

که علتي که برای خان در دهان قرار گرفتن سمن نامرتبط ايجاد کرده است؛ دوم اينشاعر، اول نسبت و مناسبتي میان دو پديدۀ

آن است که »گويد حسن تعلیل العلما گرگاني در اين خصوص است که ميجناب شمس. اقامه کرده، امری ادعايي و تخیلي است

« متکلم در نثر يا نظم از برای چیزی علتي آورد از روی خیاالت شعری به وجهي مطبوع، و علت واقعي و حقیقي نباشد

آن است که برای صفتي » :استاد همايي نیز در خصوص اين صناعت چنین ذکر کرده است(. 11: 377 العلماء گرگاني، ب، شمس)

اند که اين علت اند، علتي ذکر کنند که با آن مطلب مناسبت لطیف داشته باشد و بیشتر ادبا شرط کرده يا مطلبي که در سخن آورده

(.110: 317 همايي، )« ادعايي باشد نه حقیقي

یل در اثری لطیف نباشد يا جنبۀ علمي داشته باشد، بايد دانست که اگر تعل تامقدم»: گويد ستاد شمیسا در خصوص اين آرايه ميا

پس تعلیل در ادبیات اسلوب خاصي دارد و بايد جنبۀ اقناعي و استحساني داشته باشد نه برهاني و . توان آن را ادبي دانست نمي

: تعلیل بر دو نوع است(. که خود تشبیه مبتني بر کذب است)علمي و مبتني بر تشبیه باشد

مضمر و )شود واقعي و حقیقي است، اما در ربط آن به معلول، ظرافت و لطافتي است و اين به وسیلۀ تشبیه ذکر مي علتي که( الف

. گیرد صورت مي( تمثیل

شود حقیقت ندارد، بلکه شاعر بر اثر تشبیهي که در ذهن او صشورت گرفتشه اسشت علتي که برای معلول ذکر مي: علت ادعايي( ب

. تر استاين از نوع قبلي هنریکند و ي ميادعاي چنین

گاهي برای اموری کشه عرفشا احتیشاج بشه توجیشه و ( با تشبیه و تشخیص)دهد گاهي علت ادعايي امر غیرممکن را ممکن جلوه مي

(. 7 -13 : 38 شمیسا، )« کنند تعلیل ندارد، توجیه و تعلیلي تخیل مي

مفهوم علیت در فلسفه، علم و ادبیات .2

در حوزۀ علم علیت به معنای رخدادی است که منبعث از ،به عبارتي .علم، فلسفه و داستان، معاني و مفاهیم خاصي دارد علیت در

: خالصۀ نظر حکما در باب علیت در فلسفه اين است. گیردهمین امر در عالم فلسفه هم مورد بحث قرار مي. رخدادی ديگر باشد

فتن موجود ديگر بدون آن محال يابر آن است يا به بیان ديگر موجودی که تحققموجودی که تحقق موجودی ديگر متوقف »

بنا بر اين اصطالح هر چیزی که به نحوی در تحقق شيء . کنديافتن موجودی ديگر کفايت مييا موجودی که برای تحقق است،

بینیم مبحث علیت در طور که مي همان(. 10: 371 طباطبايي، )« شودديگر مدخلیت داشته باشد، علت آن شيء محسوب مي

در حوزۀ علم . آيدکه چگونه موجودی از موجود ديگری به وجود ميدشناختي دارد و مبتني است بر اينای وجوفلسفه بیشتر جنبه

عي در اين تعريف غیر از تعريفي است که در علوم طبی»مفهوم علیت با مفهوم علیت در فلسفه تفاوت دارد؛ به گفتۀ استاد مطهری

اولي را علت و ،بینیمبینیم و يکي را پس از ديگری ميگويند هر گاه بین دو پديده تقارن ميکنند، که ميمورد علت و معلول مي

را شود، اولي ها دو شيء هستند که با وجود يکي، ديگری پشت سرش پیدا مينامیم، اگر تجربه ثابت کرد که اينمي دومي را معلول

علت و معلول در فلسفه و . اين در واقع يک اصطالح است که با اصطالح فلسفه متفاوت است .نامیملول ميعلت و دومي را مع

زيرا در تعريف فالسفه سخن از دو شيء است که در وجود نیازمند ح علمای طبیعي اشتران لفظي دارند؛علت و معلول در اصطال

ديگری محال است، ولي در تعريف علمای طبیعي اصال نیازمندی در هستي اين ،به طوری که اگر اولي نباشد، وجود ديگری است

(.81: 313 مطهری، )« ت مطرح نیستاصل هستي و محال بودن معلول به هنگام نبودن عل

-در حوزۀ روايت. شناسي هست نیز به درن علمي علیت نزديک استتلقي و مفهومي که از علیت در حوزۀ داستان و روايت

عبارت است از توالي رخدادها بر 1مندانۀ رخدادها پس از همديگر، و پیرنگعبارت است از توالي زمان گويند داستانشناسي مي

1 story

2 plot

33 / صور حسن تعلیل در شعر حافظ

المثل را يافته شناسان، حکم ضربفورستر در اين خصوص مثالي دارد که در بین روايت. هامبنای رابطۀ علت و معلولي بین آن

ما داستان را به عنوان روايت رخدادها در توالي »: گويد وت داستان با پیرنگ مياو درباب رابطۀ زماني و علي و تفا. است

سپس ملکه دادها، که در آن تأکید بر علیت است؛ پادشاه مرد و پیرنگ نیز عبارت است از روايت رب. شان تعريف کرديم زماني

در اينجا توالي زماني حفظ شده است، اما . ستسپس ملکه از غصه مرد، يک پیرنگ ا مرد، يک داستان است، اما پادشاه مرد و

به »داد گويیم اين رب دادها، مي باب پیرنگ و رابطۀ سببي رب در(. Forster, 1974: 94)« مفهوم علیت نیز برآن سايه افکنده است

.اتفاق افتاده است« بنابراين»و «اين دلیل

زيرا شاعران در لیت دارد تا با مفهوم فلسفي آن؛با تلقي علمي عواقع امر آن است که حسن تعلیل مالزمت و قرابت بیشتری

شدن شيء يا که آفريدهیلي میان دو چیز هستند و نه اينای تخصدد ايجاد و خلق رابطهحیطۀ صناعت حسن تعلیل، همواره در

ه اثبات کند صفتي از برای چیزی و آن است ک»زيرا بنا به تعريف، حسن تعلیل سبوق بر شيء يا علتي ديگر بدانند؛موجودی را م

که در واقع سبب نباشد، لیکن آن را به اعتباری لطیف سبب ن چیز را، علتي و سببي مناسب آن،ادعا کند از برای ثبوت آن صفت آ

مور، ولي رن رابطه میان امفهوم علیت در علم مبتني است بر کشف و د ،بنابراين(. 87 : 381 حسیني نیشابوری، )« ساخته باشند

اند که بیشتر ادبا شرط کرده»ای لطیف و تخیلي میان امور؛ به گفتۀ استاد همايي ايجاد رابطه بر های ادبي مبتني استتعلیل در حسن

لي و لطیف هم داشته باشد؛ای تخیالبته اين علت ادعايي الزم است جنبه(. 11: 317 همايي، )« اين علت ادعايي باشد نه حقیقي

علم با انديشه . استدالل از طريق علم است حال آنکه راه شعر مکاشفه است. شعر را با استدالل منطقي و علمي کاری نیست»را زي

توان از معلوم به مجهول به ياری علم و استدالل مي. پردازد و تخیل شاعرانه در پرتو مکاشفه و عاطفهاستداللي به شناخت مي

سي را متقاعد کرد؛ اما تخیل شاعرانه در پرتو مکاشفه و از طريق دل در احساسات و روح و جان رسید و چیزی را ثابت کرد و ک

در شعر زير حافظ به دنبال اين نیست که دلیل اصلي ساخته شدن گالب ،برای مثال(. 15 : 373 وحیديان کامیار، )« کندنفوذ مي

شدن گالب از گل و رخسار زيباتر معشوق ايجاد و ان چرايي ساختهای شاعرانه، ربطي میرا بنماياند، بلکه با اشراق و مکاشفه

:کشف کرده است

گل بشر رب رنگشین تشو تشا لطشف عشرق ديشد

در آتششت رشششک از غششم دل غششرق گششالب اسششت

(78)

شاعر ،عبارت ديگرآفريند؛ به در حسن تعلیل، شاعر با نگاه و اشراق شاعرانۀ خود بین اموری که پیوندی با هم ندارند رابطه مي

هايي مبدل را به عنوان بودن امر ناممکن است و بنابراين دروغممکن اثباتبر مبنای اسباب عقلي در صدد »در حیطۀ اين صناعت

چه ادبیات را از يک سو، و علم و فلسفه را از سوی ديگر، از هم جدا به واقع آن(. Chalisova, 20013)« کندحقیقت عرضه مي

ل حافظ در ها هستند، ولي شاعراني مثای علي و سببي دقیق بین امور و پديدهست که در فلسفه و علم به دنبال رابطهکند اين امي

علي و معلولي بر مبنای تخیل هستند؛ برای مثال حافظ ظلمت و تاريکي صبح نخست را به علت رابطۀ« خلق»وجوی جست

: گويدداند، بلکه ميحرکت خورشید نمي

کوش کشه خورششید زايشد ز نفسشت به صدق

روی گشششت صششبح نخسششت کششه از دروغ سششیه

(11)

انگیزترين و به تعبیری از رود، ولي يکي از خیالهای بديعي به شمار ميو صناعت هادرست است که حسن تعلیل از زمرۀ آرايه

ستم در حق چنین رويکرد و نگاهي شاعرانه است قدری« آرايه»های شاعرانه است که معرفي آن به عنوان يک ترين صناعتعمیق

حسن تعلیل حاصل نوعي اشراق، نگرش و رويکرد شاعرانه و عرفاني . شودکه در قالب تنگ صناعات بديعي تعريف و عنوان مي

ايي زدگريز است که حاصل کشف و اشراقي شاعرانه و نوعي آشناييتراشي عقلحسن تعلیل در شعر نوعي دلیل. به جهان است

335 بهار( 1 پیاپي)، هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 31

ثانیا استدالل، ،گیری از ترفندهاستعلت زيبايي آن اوال بهره»به گفتۀ استاد وحیديان کامیار . معنايي از جهان مألوف و معهود است

عالوه موجب برجستگي کالم هب ،انگیز است و دلنشیناين استدالل گرچه منطقي نیست و با عقل سازگاری ندارد اما بديع و خیال

(.11 -7: 373 ان کامیار، وحیدي)شود مي

شود، ولي صناعتي بازبسته به ساحت روساختي سخن نیست، بلکه های بديعي بررسي ميبا وجود آنکه حسن تعلیل در کتاب

های ديگر ای از نگرش و استداللي شاعرانه است که بازبسته به سطح معنای کالم شاعرانه است؛ از اين رو به زبانشیوه

زدايي مبتني آشنايي. شعر است 1نیست، بلکه وابسته به محتوای توان گفت حسن تعلیل بازبسته به صورتمي. تترجمان اس قابل

بايد از عبدالقاهر جرجاني پذيرفت که صنايع لفظي »کوب، به گفتۀ استاد زرين. افتدبر حسن تعلیل در سطح محتوای اثر اتفاق مي

در واقع هیچ صنعت لفظي کالم را . آنچه در کالم اهمیت دارد معني است نه لفظ هم در واقع وجودشان وابسته است به معني و

(. 71: 1531کوب، زرين)« نکه آمدنت از اقتضای معني باشدآمگر ،بخشدلطف و طراوت نمي

حسن تعلیل صناعت دوم حافظ .3

معروف . ها را برده استبیشترين بهره در ادبیات کهن فارسي، حافظ در کنار صناعت ايهام، از صناعت حسن تعلیل هم بهترين و

توان گفت که صناعت دومي که مورد عنايت حافظ بوده است، عبارت است است که صناعت مسلط و اول حافظ ايهام است؛ مي

صنايع شعری حافظ فقط تا آن حد و برای آن منظور است که ظرافت و رعنايي معنا را »به گفتۀ استاد خرمشاهي . از حسن تعلیل

ويژه ری بیشتر به صنايع معنوی است؛ بهاعتنای حافظ از میان صنايع شع. چه معني باريک را در لفظ درشت نشايد ريخت. نماياندب

. ؛ بسامد باال و صور گوناگون اين صناعت در شعر حافظ گويای اين مطلب است(15 : 371 خرمشاهي، )« حسن تعلیل و ايهام

که شاعر به مناسبت از آن بهره راحتي بتوان آن را در قالب شعر ريخت، بل نیست که بهناعت مثل جناس يا سجع البته اين ص

برد، حسن تعلیل را تکلف به کار ميهای ادبي را به نحوی طبیعي و بيحافظ به همان صورتي که ايهام و ديگر صناعت. گیرد مي

بدو امر خود را آشکار نسازد؛ همین امر يکي از رموز چنین صناعتي در است برد که ممکن ترين حالت به کار مينیز در طبیعي

ها وقتي تأثیرشان بیشتر خواهد بود که شنونده در حقیقت اين صنعت»: کوببه گفتۀ استاد زرين. توفیق قدرت کالم حافظ است

او يک هديه ، صنعت در چنین حالي. آنکه منتظر برخورد صنعت باشد در طي کالم شاعر با آن مواجه شودبدون توجه و بي

: گويد؛ مثال هنگامي که عطار مي(71: 1531کوب، زرين)« تر ست و قویا انتظار است که البته تأثیرش بیشتر بي

زان بششششود در پششششیت شششششاهان دوربششششاش

کششششي شششششده نزديششششک شششششاهان دور بششششاش

(175: 387 عطار، )

: گويداعت حسن تعلیل داشته است؛ اما زماني که حافظ ميسازی صندر اين مقام کامال مشهود است که شاعر سعي در آشکاری

نششوش از حیششای لششب شششیرين تششو ای چشششمه

غرق آب و عرق اکنون شکری نیست کشه نیسشت

( 11)

شاعر . حسن تعلیل را در بستری کامال طبیعي قرار داده و نخواسته است که چنین صناعتي را برای مخاطب عريان و آشکار کند

شود، دلیلي طبیعي نیست، بلکه به اين دلیل است در آب حل مي( های قنديعني پاره)واسته است بگويد که دلیل آن که شکر خمي

به واقع، حین خوانت . شودمي« آب»آورد؛ بنابراين در آب حل يا تر از نوش و شهد معشوق کم ميکه شکر، در برابر لب شیرين

.تبع آن لذت متن بیشتر خواهد شد حسن تعلیل، عمق و بهچنین شعری، با ملحوظ داشتن صناعت

1 Form

2 Content

35 / صور حسن تعلیل در شعر حافظ

را هم « از»دارش، حرف تعلیلد است که در بسیاری از اشعار حسنهای حافظ با شاعران ديگر تا بدان حتفاوت حسن تعلیل

جهان فروچیده است، ن از شود، به اين دلیل است که دامدر منطق شعری حافظ، اگر مثال سرو آزاده تصور مي. حذف کرده است

: سببي همراه کند« از»که شاعر چنین منطقي را با بدون اين

سششر بششه آزادگششي از خلششق بششرآرم چششون سششرو

گششر دهششد دسششت کششه دامششن ز جهششان درچیششنم

(7 0)

:گويدآوری مشهور است؛ برای مثال ميهايت به زبانگلي است که به سبب برگ ، سوسندر منطق شعری حافظ

کششو کششه کنششد فهششم زبششان سوسششن عششارفي

تا بپرسشد کشه چشرا رفشت آمشد و چشرا بشاز آمشد

(351)

: گويداما در بیت ديگری، که شاهد مثال ما برای امر حسن تعلیل است، مي

ز مشششرغ صشششبح نشششدانم کشششه سوسشششن آزاد

چششه گششوش کششرد کششه بششا ده زبششان خمششوش آمششد

(358)

آور است؛ در حالي که در اين بیت ل شاعرانۀ حافظ اين است که سوسن زبان دارد و زباندانیم اصل در تخیطور که ميهمان

که خموشي و سکوت ن سکوت اختیار کرده است و نه اينای رب داده که سوسسوسن خموش شده و دلیلت اين است که واقعه

ای پنهان و دوم بدون هر نوع حرف اضافۀ سببي حال شاعر اين چنین حسن تعلیلي را در اين بیت، اوال به گونه. در ذات آن باشد

. به کار برده است

بازبستگی معنا و غایت زیباشناختی شعر به حسن تعلیل .4

شناختي برخي اشعار حافظ مبتني است بر لحاظ کردن حسن تعلیل و خوانت شعر بر مبنای اين درن و دريافت و غايت زيبا

: گويدهنگامي که شاعر مي صناعت؛

اشک غماز مشن ار سشرب برآمشد چشه عجشب

دری نیسشت کشه نیسشت خجل از کردۀ خود پرده

( 11)

. شود که معني و مفهوم آن را بر مدار و قرار صناعت حسن تعلیل در نظر و تخیل آوريملذت غايي از اين بیت زماني حاصل مي

راز شاعر دری، اند که راز عشق خود را برمال نکنند، اما اشک خونین، با پردهکردهواره سعي ميشاعران عاشق يا عاشقان شاعر هم

دری کرده است و سرخي اشک به دلیلي طبیعي و جسماني نیست، بلکه به سبب آن است که پرده ،بنابراين .کندرا همواره عیان مي

زدگي رويت سرب خواهد در هنگام شرم( پندرای استمالزم با انساناز ياد نبريم که حسن تعلیل اين بیت )دری هر شخص پرده

. شد

:در بیت زير نیز هنگامي که شعر بر مبنای صناعت حسن تعلیل خوانده شود، شعر عمق و ژرفا و بعد بیشتری خواهد گرفت

بشان دارد بتي دارم که گرد گشل ز سشنبل سشايه

بهششار عارضششت خطششي بششه خششون ارغششوان دارد

(118)

تخیل شاعرانه در اين بیت مبتني است بر اين که گل ارغوان خواسته است که تقابل و رقابتي با رخسار يار داشته باشد؛ يعني

عي و معمولي ای طبیاگر رخسار ارغوان سرب است به سبب تأسي به معشوق است؛ در نتیجه معشوق نیز خط عارضت به گونه

رو در اين بیت با دو حسن تعلیل روبه ،بنابراين .حکمي است برای ريختن خون ارغوانهمچون ، بلکهرشد نکرده و نرويیده

: گويددر بیت زير نیز که شاعر مي. هستیم

335 بهار( 1 پیاپي)، هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 31

بششه مششژده جششان بششه صششبا داد شششمع در نفسششي

ز ششششمع روی تشششواش چشششو رسشششید پروانشششه

(851)

علت خاموشي شمع از باد نیست، بلکه به اين ،در اين بیت .شودميمیرد و خاموش باد شمع مي گفتني است که هنگام وزيدن

:در بیت زير نیز. خواهد جان خود را به باد بسپارد و فدای معشوق کندسبب است که شمع مي

تا سر زلف تو در دسشت نسشیم افتشاده اسشت

دل سششودازده از غصششه دو نششیم افتششاده اسششت

(31)

. که سر زلف معشوق در دست نسیم افتاده است، دونیم و دوپاره شده استکه دل به سبب اين ر اين اساس استمدعای علي ب

دل »رو نیستیم، لیکن چنانچه در تصور شاعر و بر مبنای علم تشريح گذشتگان لخت تصور کنیم، با حسن تعلیل روبهاگر دل را يک

ابیات زير را نیز چنانچه با لحاظ کردن . رو خواهیم بودروبه تعلیلي بسیار زيبا گاه با حسنتلقي شود، آن« دونیمه گوشتيپاره

:تری خواهند داشتتر و ژرفصناعت حسن تعلیل بخوانیم، معني عمیق

سوز دل بین که ز بس آتت اششکم دل ششمع

دوش بشر مشن ز سشر مهشر چشو پروانشه بسششوخت

(51)

بششر بششوی آنکششه در بششاغ يابششد جششال ز رويششت

گشششرد چمشششن برآيشششد آيشششد نسشششیم و هشششر دم

(113)

کنون که در چمن آمد گل از عشدم بشه وجشود

بنفششششه در قشششدم او نهشششاد سشششر بشششه سشششجود

(1 1)

در شعر حافظ همراهی حسن تعلیل با صناعات دیگر .5

. داردشناسانۀ شعر شاعران جای بحث و بررسي های ادبي، امری است که در تحلیل سبکآمیزی آرايهآيندی و همهمراهي، هم

تر باشد، ممکن چه سخن شاعر پروردههر. روند و گاهي هم همراه با همگاه به تنهايي به کار ميهای ادبي گهصناعات و آرايه

گیرد ممکن است آن کنايه مبتني بر ای را به کار ميبرای مثال شاعری که کنايه. است همراهي و تزاحم صناعات هم بیشتر باشد

: گويدگفتن گردآفريد ميزماني که فردوسي هنگام نبرد سهراب و گردآفريد در وصف سخن .استعاره و تشبیه باشد

چشششششو رخسشششششاره بنمشششششود سشششششهراب را

ز خوشششششششششاب بگشششششششششاد عنششششششششاب را

(87 : 373 فردوسي، )

الزم است با دو خود مبتني و م« کنايه»اين . «سخن گفتن به همراه لبخند»است از کنايه« زخوشاب بگشاد عناب را»اينجا در

.که استعاره است از لب سرب« نابع»که استعاره است از دندان و ديگر « خوشاب»استعاره؛ يکي

های ادبي ديگرهمراه ها و آرايهآيد، ولي همواره با صناعتدرست که حسن تعلیل در بديع معنوی، صنعت مستقلي به شمار مي

العارف و مانند اغراق، تشخیص، تشبیه و تجاهل ا و صنايع ادبي ديگری، همچونفندهاست؛ اين صناعت همواره مالزم است با تر

استاد وحیديان کامیار در کتاب . ها و ترفندهای شعری ديگردر اشعار حافظ هم به طبع اين صناعت مالزم است با صناعت. هااين

. «ها وابستۀ ترفندهای ديگر استترفندهايي که زيبايي آن»اند ردهفصلي از کتابشان را با اين عنوان آو شناسيبديع از ديدگاه زيبايي

يعني از نوع ديگر ترفندها مانند جناس، لف و ه خودی خود ترفند شاعرانه نیستند؛بعضي از شگردهای بديعي ب»: گويندايشان مي

اين ... . آيندبان به وجود ميهايي لفظي يا معنايي خاص در ز نشر و غلو و غیره نیستند که بشود گفت با ايجاد ويژگي يا ويژگي

اين . ها ترفندی شاعرانه نیستندي، بیاني و غیره هستند؛ و بدون آنشگردها در حقیقت زيبايي خود را مرهون ترفندهای بديع

خلص، حسن طلب، حسن تعلیل، تنسیقند از حسن مطلع، حسن مقطع، سؤال و جواب، حشو ملیح، حسن تا ترفندها عبارت

37 / صور حسن تعلیل در شعر حافظ

در خصوص صناعت حسن تعلیل بايد گفت درست است که بیشتر مواقع همراه است با (. 15 : 373 ان کامیار، وحیدي)« الصفات

. ای دارد ای ندارد، بلکه اهمیت زيباشناختي اولیههايي اهمیت زيباشناختي فرعي و ثانويههای ديگر، ولي در چنین موقعیتصناعت

ها ناشي از شگردهايي که گرچه زيبايي آن»: يدگوستاد وحیديان کامیار ميدر خصوص صناعتي چون حسن تعلیل است که ا

همان، ) «بخشدصي به اثر ميترفندها و عوامل ديگر است، زيبايي اين ترفندها و عوامل ديگر در اين موارد، ارزش و اعتبار خا

11.)

آيندی و های حافظ بر مبنای همتعلیليدم که حسنبهتر آن د. پردازيمحال به صور گوناگون حسن تعلیل در اشعار حافظ مي

ای دهد و هم فايدها نشان ميهای حافظ راين امر هم بهتر حسن تعلیل. ها و صناعات ديگر بررسي شوندهمراهي با آرايه

. شناسانه خواهد داشت سبک

حسن تعلیل و اغراق( الف

اگر شاعر چیزی را به چیز ديگری . نمايي استوار استنماد بر بزرگ های اساسي صناعاتي همچون تشبیه، استعاره ويکي از بنیان

اغراق صناعتي است که در بديع .را فراتر از حد معمول قرار دهدنمايي کند و آن کند، برای آن است که مشبه را بزرگتشبیه مي

حسن تعلیل نیز بیت از هر صنعتي همواره . هددزدايي مالزم با اغراق در سطح معنا رب ميشود، بنابراين آشناييمعنوی مطرح مي

شود؛ برای مثال زماني که حافظ شاعرانه همراه است که موجب شگفتي و درنگ مخاطب مي( در معنای عام)با نوعي اغراق

:گويد مي

پرتششو روی تششو تششا در خلششوتم ديششد آفتششاب

رود چون سشايه هشر دم بشر در و بشامم هنشوز مي

(531) گردد، امری طبیعي و آمیز شاعر دلیل اين که خورشید، به در و بام او مياين شعر چنین است که در تخیل آغراقحسن تعلیل

گردد تا نشاني از نیست، بلکه به اين سبب در دور و بر خانۀ شاعر مي( بنا به تلقي گذشتگان)مبتني بر حرکت و گردش خورشید

رويي خورشید به آن علت است که خورشید زدگي و گرمدر تخیل شاعر، تب در جای ديگری نیز. پرتو معشوق حافظ بگیرد

: عاشق تب و تاب و گرمای عرق و خوی معشوق است و بنابراين گرما و تابت آفتاب به اين علت است

روتاب خوی بر عارضشت بشین کافتشاب گشرم

در هوای آن عرق تا هست هر روزش تشب اسشت

(71) واع تشبیهحسن تعلیل و ان( ب

( 535: 353 فرشیدورد، )« فظتوأم شدن تشبیه با عوامل ديگر در شعر حا»ای با عنوان ها پیت در مقالهاستاد فرشیدورد سال

جز آن ابیات و . اندال آوردهاند و برخي از ابیات حافظ را به عنوان مثوار به مالزمت حسن تعلیل با تشبیه پرداخته اشاره

نصراهلل تقوی نیز ضمن . اندسيرواني در ديوان حافظ هست که از اين منظر قابل برافرشیدورد، اشعار فرهای استاد مثال شاهد

که در واقع علت آن کندست که متکلم برای امری علتي ذکر ا اين صنعت چنان»: اندتعريف حسن تعلیل، در اين خصوص گفته

زوده ر حسن تعلیل در تشبیه و استعاره واقع شود بر رونق او افو اگ. نباشد؛ بلکه علت چیز ديگر باشد يا علت معلوم نباشد

(.1 1: 313 تقوی، )« شود مي

گاه تشبیه جمع و گه»آيد، دانیم تشبیه انواعي دارد، لیکن بیشترين نوع تشبیهي که همراه با حسن تعلیل ميطور که ميهمان

داند که بوی خوشي از جانب معشوق شدن غنچه را به اين علت مياست؛ برای مثال در بیت زير شاعر باز شدن و دريده « تفريق

البته . به او رسیده است؛ همچنین پارگي پردۀ دل شاعر نیز به سبب گذشتن و عبور بوی خوش يار و اشتیاق عاشق به اوست

:«يار باز شدن غنچه به سبب شنیدن نسیم خوش»گفتني است که در چنین حالتي، حسن تعلیل مربوط است به همان

چو غنچه بر سرم از کوی او گذشت نسشیمي

کششه پششرده بششر دل خششونین بششه بششوی او بدريششدم

(111)

335 بهار( 1 پیاپي)، هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 38

:در بیت زير

تششا بششو کششه دسششت در کمششر او تششوان زدن

در خشششون دل نشسشششته چشششو يشششاقوت احمشششريم

(717)

در تصور شاعر ياقوت به »: اندني کردهمرحوم حسنعلي هروی، بدون ذکر نام صناعت حسن تعلیل، شعر را به اين صورت مع

سرب اين جهت توانسته به صورت زينت کمربند درآيد و کمر يار را در آغوش بگیرد که با صبر و تحمل خون دل خورده به رنگ

اقوت سرب در خون دل خود گويد ما هم برای اينکه دستمان به کمر يار برسد مثل يمي .يعني رنگ خون دل درآمده است

تعبیر لطیفي دارد بدين «آری شود لیک به خون جگر شود»سودی در مناسبت لعل با خون جگر در . ايمخون به دل شده ايم نشسته

در خون دل نشستن ياقوت نیز در اين بیت احتماال . دهندخالصه که لعل را برای اينکه شفاف شود در خون جگر حیواني قرار مي

: 375 هروی، )« !شايد. گذاشتند تا شفاف شودشده ميرا هم در خون دل حیوان ذبحبه چنین رسمي اشاره دارد، که ياقوت

اند چنین اين چنین حسن تعلیلي با تشبیه جمع همراه است، که استاد هروی با عنايت به زمینۀ حسن تعلیلي آن توانسته(. 515

.نیک و شايسته از عهدۀ غايت زيباشناختي معنای متن برآيند

داند زير نیز شاعر شیدايي، پريشاني و هیجان بلبل در قفس را از يک سو به سبب اشتیاق به شکر و بادام دوست ميدر بیت

صفت خود را هم متأثر از عشقت به لب همچون شکر و چشم همچون و از سوی ديگر، شیدايي طبع طوطي( زمینۀ حسن تعلیلي)

: داندبادام دوست مي

چشو بلبشل در قفشس واله و شیداست دايشم هم

طششوطي طششبعم ز عشششق شششکر و بششادام دوسششت

( 13)

که گويد دلیل اينثال در اين بیت ميدر مواردی هم در شعر حافظ حسن تعلیل همراه با تشبیه مفروق به کار رفته است؛ برای م

ين دلیل دم خلقت خوش و بو شده اين است که از خان کوی دوست گذر کرده است؛ اما مخاطب فرضي به اباد صبا خوش

:است بوس آستان دوست نشدهپذير نیست که خان دل

مشکین از آن نشد دم خلقشت کشه چشون صشبا

کنشششيبرخشششان کشششوی دوسشششت گشششذاری نمشششي

(173)

:شود؛ برای مثال در اين بیتده ميهای حافظ هم تشبیه تفضیل ديدر برخي از حسن تعلیل

او زنششد دم ز بنفشششه تششاب دارم کششه ز زلششف

بهششا بششین کششه چششه در دمششاغ دارد تششو سششیاه کششم

(111) صدد تشبه به زلف معشوق کرده است و درتصوير خیال شاعر آن است که رنگ و پیچ و تاب گل بنفشه به سبب آن است که

، بر بنفشه ترجیح «که چه در دماغ داردبها بین تو سیاه کم»آمیز با آن برآمده است؛ اما شاعر زلف معشوق را با بیان رقابت محاکات

برخي مواقع، حسن تعلیل مبتني بر تشبیه تفضیل، مالزم با تشبیه تفريق هم هست؛ برای مثال در اين بیت شاعر بیماری . داده است

افتراقي داند، لیکن اساس تشبیه بر مبنای نوعي وجه شبه آن را به سبب تقلید از معشوق مي( حالت خمیدگي)و خماری نرگس

: است

گشت بیمار که چون چشم تشو گشردد نشرگس

ششششیوۀ او نششششدش حاصشششل و بیمشششار بمانشششد

(311)

حسن تعلیل و ایهام( ج

برخي حسن . های حافظ حضوری فعال دارددانیم ايهام صناعت غالب و مسلطي است که در بیشتر غزلطور که ميهمان

د با ايهام که در اين حالت دو صناعت مورد توجه شاعر، توأمان در بیت حضور های اشعار حافظ، مالزم و همراه هستن تعلیل

33 / صور حسن تعلیل در شعر حافظ

بخشي است، ولي هم ايهام و هم حسن تعلیل زماني ايهام يا استخدام و حسن تعلیل، جزء الزم شخصیت»به عبارتي، .يابند مي

يم و اين زماني ممکن است که ل شوشي يعني شخص و شئ ارزشي برابر قايبخشود که برای هر دو رکن شخصیتآشکار مي

:؛ برای مثال در اين بیت(31 : 385 محمدی آسیابادی، )« معني شعر را به يک معني واحد تقلیل ندهیم

دوش بششر يششاد حريفششان بششه خرابششات شششدم

خم مي ديدم و خشون در دل و سشر در گشل بشود

(111)

هم معنايي واقعي دارد که « خون در دل بودن خم»لي هم هستند؛ ای حسن تعلیدارای زمینه و ايهام موجود است که هر دود

سر در گل بودن »ايهام ديگر، . و هم به تعبیری کنايي، رنجور و اندوهنان بودن بودن شراب سرب خونینعبارت است از حاوی

گرفتند؛ وذ نکند سر آن را با گل ميکه هوا به درون خم نفاست از اينکه در گذشته برای اين است، که در معنای واقعي عبارت« خم

با اين تفاصیل، حسن . اندمالیدهزيرا در مراسم عزا و مصیبت، گل به سر مي زدگي و سوگواری؛بارت است از ماتممعنای ايهامي ع

فان، خونین دل به سبب دوری از حري»ها هستند، بدين قرار که خم شراب های اين بیت مبتني بر معاني ثانويه و کنايي ايهامتعلیل

.شده است« زدهو ماتم

: در اين بیت نیز

بنفشه دوش به گل گفت و خوش نششاني داد

کششه تششاب مششن بششه جهششان طششرۀ فالنششي داد

(131) گل بنفشه به مناسبت رنگ تیره و پیچ و تاب و . به کار رفته است« پیچ و تاب، و اضطراب»در دو معنای ايهامي « تاب»واژۀ

زمینۀ تصويری شعر آن است که حالت خمیدگي گل بنفشه به دلیلي طبیعي نیست، بلکه به . خود نماد زلف زيباست بوی خوش

( معنای ايهامي)و از حسد دچار پیچ و تاب و در عین حال اضطراب و اندوه آن سبب است که در برابر زلف معشوق کم آورده

:ه کار رفته استدر بیت زير نیز حسن تعلیل همراه ايهام ب. شده است

بنشششده پیشششر خرابشششاتم کشششه درويششششان او

کننششدنیششازی خششان بششر سششر مششي گششنر را از بششي

(101)

مقدار کنند ها را خوار و بيخواهند که گنر، به اين دلیل است که درويشان مي(امر واقعي)هاست اين که خان بر سر گنر

(.معنای ايهامي)

ی ايهام است که در آن واژه يا تعبیری با دو عنصر حاضر در بیت، دو معنای گوناگون بدهد؛ هاصناعت استخدام از زيرشاخه

:برای مثال در بیت زير

در آن هوس که به مستي ببوسم آن لشب لعشل

چه خون کشه در دلشم افتشاد همچشو جشام و نششد

(318)

است و با توجه به « غمگین شدن»ا توجه به شاعر به معنای ب« خون در دل افتادن». حسن تعلیل بر مبنای تشبیه و استخدام است

.است« شراب سرب»جام،

بخشیحسن تعلیل و شخصیت( د

شود، واجد صفات و کردارهايي شود، امری که علیتي ادعايي برای آن اقامه ميغالب اوقات که حسن تعلیل به کار برده مي

بخشي از دو رکن اساسي برخوردار است؛ يکي شخص و شخصیت»شعری عنصر و صناعت. شودنما يا جاندارگونه مي انسان

« ايمدهیم، در واقع به آن شيء شخصیت دادهنسبت مي( انسان)هرگاه صفت، ويژگي يا فعلي را که به شخص . ديگری شيء

دارپنداری ا جانهمان تشخیص يهای اصلي حسن تعلیل، واقعیت اين است که يکي از بنیان(. 5 : 385 محمدی آسیابادی، )

335 بهار( 1 پیاپي)، هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 100

. هابخشي به آن پديدهشود، همواره مبتني است بر جانها اراده ميهايي ادعايي که برای حسن تعلیلزيرا اسباب و علت است؛

شاعری همچون حافظ زنده و « بینت اساطیری»ها در منطق و ن، درختان، اشک، ابر و مانند اينها، گیاهاهايي همچون گلپديده

در »در نتیجه، . ها اسباب و عللي ادعايي اقامه شودهای آنت برای برخي صفات و ويژگيوند و بنابراين ممکن اسشدار ميجان

بخشي، چه در قالب استعاره و چه در قالب تشبیه و اسناد مجازی وجود های متعدد شخصیتديوان خواجه حافظ شیرازی شکل

نه به ابیات زير نظری برای نمو(. 1 : همان)« دام و حسن تعلیل استدارد که معموال توأم با صنايعي همچون ايهام، استخ

:اندازيم مي

اشک من گر ز غمت سرب برآمد چشه عجشب

دری نیسشت کشه نیسشت خود پشرده ۀخجل از کرد

( 11)

به دلیلي بودن اشک چیني کرده است؛ به عبارت ديگر سرخي و خونیندر اين بیت، اشک، همچون انساني، غمازی و سخن

زيرا هر بنابراين اشک، سرب شده است؛. است طبیعي و جسماني نیست، بلکه به اين دلیل است که راز عشق شاعر را عیان کرده

زدگي آنچه موجب شده است شاعر دلیلي برای سرخي و شرم. شوددری بکند، در نهايت از کار خود شرمنده ميشخصي که پرده

. ل شاعر اشک به انساني تشبیه است و صفاتي انساني به آن نسبت داده شده استاشک بیاورد آن است که در تخی

که انساني فرض شده است که چون فرصت کوتاه زندگي را به انساني تشبیه شده است، يا ايندر بیت زير نیز ابتدا گل الله

تني بر اين است که حسن تعلیل در اين بیت مب را از دست ننهاده است؛ اساس( های سرببرگگل)دريافته است، جام شراب سرب

:را چونان انساني فرض کرده استشاعر گل الله

وفششايي دهششر مگششر کششه اللششه بدانسششت بششي

کششه تششا بششزاد و بشششد جششام مششي زکششف ننهششاد

(1 0)

دورويان اهل روزگار پديد دل بودن صراحي و نالندگي بربط به سبب زيان و آسیبي است که رياکاران و در بیت زير نیز خونین

اند که از دست دورويان هايي فرض شدهو بربط با نالندگي، انسان( شراب سرخي که در آن است)صراحي با دل خونین . اندآورده

:اندغمگین و خروشنده شده

بیششششا وز غششششبن ايششششن سالوسششششیان بششششین

دل و بششششربط خروشششششان صششششراحي خششششون

(771)

ثیربرانگیز زير، شاعر باريدن بهار را به گريستن تعبیر کرده است؛ يعني باريدن ابر بهار را دلیلي طبیعي در بیت بسیار زيبا و تأ

ها و گیاهان ناپايدارند و به اين دلیل ابر بر احوال آنان داند که گلداند، بلکه آن را، بنا بر دلیلي ادعايي، به سبب آن مي نمي

دل و مغموم فرض شده چونان انساني نازن« ابر»بخشي است که در آن اعت شخصیتاساس حسن تعلیل اين بیت، صن. گريد مي

:است

رسششم بدعهششدی ايششام چششو ديششد ابششر بهششار

اش بششر سششمن و سششنبل و نسششرين آمششد گريششه

(310) هم صناعت واقع امر آن است که برای دريافت عمق معنا و ژرفای زيباشناسانۀ چنین ابیاتي الزم است، به نحوی توأمان،

. بخشي را پیت چشم داشت و هم حسن تعلیل راشخصیت

حسن تعلیل و تجاهل العارف( ه

است که در آن شخصي که از امری آگاهي دارد، خود را به نماترکیبي متناقض« تجاهل العارف»جا بگويیم که خود عنوان همین

ا که حسن تعلیل صناعتي است که در آن شاعر با اسباب و داليلي جاز آن. زند تا شگفتي و غرابت امری را نشان دهدناداني مي

1 paradox

10/ صور حسن تعلیل در شعر حافظ

کند، بنابراين ممکن است خود کند يا دلیلي و علتي تخیلي را برای وقوع امری اقامه ميای میان دو پديده ايجاد ميادعايي رابطه

-بودن آن را با نادانگفتي نمايد و نامعهودای، احساس شای میان دو چیز، يا اسناد ويژگي و کنشي به پديدهشاعر از کشف رابطه

ملحق است به حسن تعلیل آنکه علیت مبني بر »گفته است که بدايع الصنايعحسیني نیشابوری در . نمايي و دودلي بازنمايي کند

:شک باشد؛ يعني آن علت و سببي که ذکر کنند در وی ادعای علیت بر سبیل جزم نکنند؛ چنانکه بیت

سشششت ابشششر نیسشششان هگشششويي کشششه ششششد

از يشششششار جشششششدا کشششششه گششششششته گريشششششان

(88 : 381 حسیني نیشابوری، )

داند، بلکه آن را برخاسته از بويي باد و خان را امری طبیعي نميالعارف، دلیل خوش در بیت زير حافظ بر مبنای تجاهل

: «بر سبیل جزم»و نه ای را با شک بیان کرده استداند که البته چنین رابطهگیسوافشاني يار مي

مگششر تششو شششانه زدی زلششف عنبرافشششان را

سششا گشششت و خششان عنبربوسششت کششه بششاد غالیششه

( 31)

:برای دريافت معني اين بیت

يا رب چه نغمه کرد صشراحي کشه خشون خشم

هشششای قلقلشششت انشششدر گلشششو ببسشششتبشششا نعشششره

(80)

که هنگامي که حسن تعلیلي بیت مبتني است بر اينساخت ژرف. حسن تعلیلالعارف مد نظر باشد و هم الزم است هم تجاهل

آمده است که ممنوع و وان سازد، آواز و شرشری از آن بررنگ را بريزد و از دهانۀ خود رصراحي خواسته است شراب خونین

مسلم پنداشتن آن، خود را به وجود باداند و شاعر نیک اين امر را مي. منهي است؛ بنابراين اين آواز در گلويت گیر کرده است

. ناداني زده است و از سر شگفتي، دري و واهمه طرح پرست کرده است؛ پرسشي بالغي که به دنبال پاسخ نیست

حسن تعلیل محملی برای توصیف معشوق .6

قالبي که حافظ به درست است که شعر حافظ تغزلي است و عرصۀ غزل، مجال بیان احوال عشق و شباب و رندی است، لیکن ان

های گوناگون در غزل بوده است؛ به عبارتي در شعر مايهای در غزل ايجاد کرده است به دلیل وارد کردن درونمايهلحاظ درون

های حافظ، در غزل ،با اين حال. شودحافظ موضوعات و مضامین سیاسي، اجتماعي، ستايشي، فلسفي و تعلیمي به وفور يافته مي

در شعر برخي از . نمايدبا محملي مناسب است که شاعر به مدد آن حد نهايي زيبايي معشوق آرماني خود را بازميحسن تعلیل غال

پژوهشگری در .حسن تعلیل اغلب محملي است برای ستايت ممدوح.. شاعران ديگر همچون رودکي، فرخي، انوری و خاقاني و

ترين موضوع شعر فارسي تا ستايت مهم»: گويدمي« های گريز به ستايتضموننقت حسن تعلیل در ساختار م»ای با عنوان مقاله

های ستايشي به تنۀ اصلي های پیوند دادن مقدمه و تشبیب سرودهترين شیوهآغاز سدۀ هفتم است و حسن تعلیل يکي از هنری

اين واقعیت را »وری چنان فراوان است که های ستايشي در اشعار انبرای مثال، بسامد حسن تعلیل(. 13: 33 خبازها، )« آنهاست

ای که علت ادبي و سازد که بهترين ابزار ادبي و شیوۀ هنری شاعر برای ستايت ممدوح آن است که برای هر پديدهروشن مي

(.31: 387 حسیني، غريب)« توجیه عقالني ندارد، از حسن تعلیل آمیخته با اغراق و مبالغه و غلو استفاده کند

ها حسن ه نود درصد اشعاری که حافظ در آنقريب ب. ای حسن تعلیل در شعر حافظ متفاوت استمايهاربرد و کارکرد دروناما ک

ها به نحوی آرماني و اثیری بازنماياند؛ گويي در جهان شاعرانۀ آن هستند که جلوۀ معشوق را در آن تعلیل به کار برده است، برای

ای، اگر در چنین نگرش شاعرانه و عارفانه. اندبا معشوق برآمده« محاکات»گي در صدد های جهان هستي، جملحافظ، پديده

شوند، به اين علتش دچار دگرگوني، حرکت، سکون، رشد و نمو مي...و ش همچون خورشید، ماه، سرو، شمع، گلهای جهانپديده

335 بهار( 1 پیاپي)، هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 101

هنگامي که شاعر مي. انداند يا به رقابت ناکام با او برآمدهفتهاند يا به استقبال او رصدد محاکات با معشوق برآمدهاست که يا در

:گويد

زدبنفششششه طشششرۀ مفتشششول خشششود گشششره مشششي

صششبا حکايششت زلششف تششو در میششان انششداخت

(50)

يبايي بر اين مبناست که صبا حکايت زلف تو را در میان انداخته و آن را پراکنده کرده، چون که گل بنفشه ادعای خودآرايي و ز

برگره بنفشه به سبب حسن تعلیل ديگر در اين بیت اين است که زلف گره. کرده و بنابراين صبا خواسته است او را از رو ببرد

در بیت زير نیز که . هستیم وربنابراين در اين بیت با حسن تعلیلي دوجانبه روبه. تقلید از زلف معشوق به اين حالت درآمده است

:گويدمي

ن رب خنشدان بشه زبشان الفشي زد شمع اگشر زا

هشا بشه غرامشت برخاسشت پیت عششاق تشو ششب

(71)

اش از سر رقابت با خندۀ معشوق خندد و خندهاست و دارد مي( زبانه)شاعر شمع را انساني فرض کرده است که دارای زبان

کنند، برای آن است که شمع خواسته با ازات ميدارند و مجها شمع را به حالت ايستاده نگه ميکه عشاق شببنابراين ايناست؛

گويد درخت سرو ميبرد که همین صناعت چنان باال ميدر جای ديگری مقام معشوق را بر حسب . خندۀ معشوق برابری جويد

، پايت که در زمین پابرجا و ساکن مانده است به دلیلي طبیعي نیست، بلکه به اين سبب است که در برابر رخسار تو از سر خجلت

:گذاری برايت نیستدر گل فروفته است و امکان گام

پششیت رخسششار تششو پششا برنگرفششت از خجلششت

سرو سرکت که به ناز از قد و قامت برخاست

(71)

معلول داند و نه حرکتي قسری حرکت و پويندگي باد بهاری را به سبب شوق ديدن و هواداری معشوق مي در مقابل نیز

:وای سرد و گرمجايي ه جابه

در چمششن بششاد بهششاری ز کنششار گششل و سششرو

بششه هششواداری آن عششارض و قامششت برخاسششت

(71)

زيرا زيبايي عرق را بر رب معشوق ل سرب عرق کند و به گالب بدل شود؛محاکات و تقلید از معشوق باعث شده است که گ

: او شده است آمیزش باعث عرق کردن و غرق در عرق شدنديده و تقلید رشک

گششل بششر رب رنگششین تششا لطششف عششرق ديششد

در آتششت رشششک از غششم تششو غششرق گششالب اسششت

(78)

داند که در برابر رخسار پنداری ماه و اغراق شاعرانه، افول نور ماه را به اين دلیل ميدر بیت زير نیز شاعر بر حسب انسان

:آوردخورشیدگون معشوق کم مي

بششام قصششر او روشششنديششدم ز فششروغ مششاه مششي

کشرد که روی از شرم آن خورششید در ديشوار مشي

(300)

های بنابراين در حسن تعلیل. اندجهانيای از معشوق ازلي يا اينها در اين است که هر کدام جلوهاين پديده« وحدت وجودی»

و مسائل ديگر؛ البته چون که شعر حافظ غنايي و حافظ همواره سعي بر آن است که معشوق در مرکز توجه قرار گیرد و نه موارد

103/ صور حسن تعلیل در شعر حافظ

شود که با اين همه، در اشعار حافظ مواردی از حسن تعلیل ديده مي. توان داشتتغزلي است، بنابراين انتظاری جز اين هم نمي

های شعر ز نمونهت زير ادر بی ،برای مثال ی، اجتماعي، اخالقي و عرفاني است،امايۀ شعر، موضوعات مرثیهدستمايه و درون

که فرزند من در خان جايي گرفته است، به دلیل آن و گفته است اينی است که شاعر برای از دست دادن فرزندش سروده ا مرثیه

:بوده که مه چرب بر او حسد ورزيده، و رشک و حسد چرب باعث شده است که در ديار خاموشان جايي بگیرد

آه و فريششاد کششه از چشششم حسششود مششه چششرب

ابششروی مششن منششزل کششرد ر لحششد مششاه کمششان د

(177)

:دانددر اين بیت گذر پرشتاب عمر را به علت هجوم خیل حوادث مي

گهي اسشت در هر طرف ز خیل حوادث کمین

گسسشششته دوانشششد سشششوار عمشششر زان رو عنشششان

(111)

گويد که خندۀ صبح به دلیلي طبیعي یشخندی فلسفي ميدر بیت زير طلوع يا برآمدن آفتاب را به خنده تعبیر کرده است و با ن

:وفا را تمسخر کندخواهد احوال وابستگان به دنیای بينیست، بلکه به سبب آن است که مي

چو پیت صبح روشن شد که حال مهر گردون چیست

ای خشوش بشر غشرور کامکشاران زد بر آمشد خنشده

(3 1)

: زند برای پرهیز از نیاز بردن به پیت کسانبخشي، نهیبي ميعلیل همراه با تشبیه و شخصیتبر مبنای حسن تدر بیت زير نیز

گشششردان بشششودهشششر کشششه چشششون اللشششه کاسشششه

بشششاز زيشششن جفشششا رب بشششه خشششون بششششويد

(151)

نتیجه

نیز حسن تعلیل از جمله در شعر حافظ. شوندهايي وجه غالب مينتیجۀ اين مقاله اين است که در هر اثر ادبي صناعت يا صناعت

ای اشعار حافظ به گونهشیوۀ کاربرد حسن تعلیل در . های غالب است که شاعر به صور گوناگوني آن را به کار برده استصناعت

ها را تنیده که با تأمل و ر منطق و سخن شاعرانۀ خود چنان آنها را به نحوی آشکار و بسیار عیان به کار نبرده، بلکه داست که آن

های حافظ حاصل نوعي نگرش شاعرانه به جهان است که اغلب حرکات و سکنات حسن تعلیل. شوندرنگ کشف و متجلي ميد

. داند؛ تقلید و محاکاتي که شاعر با نوعي نگاه اشراقي آن را کشف کرده استهای جهان را تقلید و محاکات معشوق ميپديده

های ادبي را الزم است به همراه هم ها و آرايهصناعتکه شود اين است گرفته ميافزون بر اين، نتیجۀ ديگری که از اين مقاله

ايم که حافظ حسن در اين مقال، به اين نتیجه رسیده. تا بدين وسیله سبک يا بوطیقای شاعر هم عیان شود ،بررسي و تحلیل کرد

د ه کار برده، که بر عمق و ژرفای زيباشناسانۀ شعر خوهای ديگر بتعلیل را، به عنوان صناعتي به غايت شاعرانه، به همراه صناعت

که در برخي از موارد معنای شعر بازبسته و وابسته به حسن تعلیل است؛ يعني با لحاظ کردن نکتۀ مهم ديگر اين. افزوده است

در . شودمي معنای شعر شود؛ به عبارتي ديگر، صناعت جزء بايستۀصناعت حسن تعلیل است که ژرفای معنای شعر عیان مي

. سازسبک است در کنار ديگر عناصر و صناعاتای سبکي که حسن تعلیل در شعر حافظ خصیصهنهايت اين

منابع

. ستاره :قم ،درر األدب در فن معاني، بیان و بديع .(373 )آق اولي، حسام العلماء .

. فرهنگسرای اصفهان: اصفهان، 1چ، (در فن معاني و بیان و بديع فارسي)هنجار گفتار .(313 )تقوی، نصراهلل .1

335 بهار( 1 پیاپي)، هشتم، شمارهسال ،فنون ادبي / 101

. خوارزمي :تهران ،1، به تصحیح و توضیح پرويز ناتل خانلری، چديوان حافظ .(311 )الدين محمد حافظ، خواجه شمس .3

بنیاد : تهزان، ، تصحیح رحیم مسلمانیان قبادياني، چبدايع الصنايع .(381 )اهلل بن محمود حسیني نیشابوری، عطاء .1

.مود افشار يزدیموقوفات دکتر مح

. 18-13، کتاب ماه ادبیات، «ستايت به گريز مضمونهای ساختار در تعلیل حسن نقت» .( 33 )خبازها، رضا .5

. معین :تهزان ،5ذهن و زبان حافظ، چ .(371 )خرمشاهي، بهاءالدين .1

اسماعیل حاکمي، ي و، تصحیح احمد آتت، به کوشت توفیق سبحانهالبالغترجمان .(380 )رادوياني، محمد بن عمر .7

. انجمن آثار و مفاخر فرهنگي: تهزان، چ

. جاويدان :تهران ،شعر بي دروغ شعر بي نقاب .(1531)کوب، عبدالحسین زرين .8

. احرار :تبريز ، ، به اهتمام حسین جعفری، چابدع البدايع .(377 )العلماء گرگاني، محمد حسین شمس .3

:تهران ، ، به کوشت مرتضي قاسمي، چقطوف الربیع في صنوف البديع .(377 ) شششششششششششششششششششششششششششششششش .0

.فرهنگستان زبان و ادب فارسي

. فردوس :تهران، 1 ، چنگاهي تازه به بديع .( 38 )شمیسا، سیروس .

ات مرکز انتشارات تبلیغ :قم، 3، ترجمه علي شیرواني، جلد دوم، چةالحکم ةنهای .(371 )طباطبايي، سید محمد حسین .1

.اسالمي حوزه علمیه قم

. سخن :تهران، 5، به تصحیح و توضیح دکتر محمدرضا شفیعي کدکني، چالطیرمنطق .(378 )عطار نیشابوری، فريدالدين .3

، سال نامهکاوش، «های کاربرد حسن تعلیل در قصايد انوریشیوه» .(387 )حسیني، زهرا و بصیری، محمدصادق غريب .1

. 37-15، 1 نهم، شماره

. به کوشت سعید حمیديان، قطره :تهران، 5، جلد دوم، چ(بر اساس چاپ مسکو)، شاهنامه .(373 )ردوسي، ابوالقاسم ف .5

. 51-535، 8 ، شماره گوهر، «توأم شدن تشبیه با عوامل ديگر در شعر حافظ» .(353 )فرشیدورد، خسرو .1

. حکمت :تهران، های الهیات شفادرس .(313 )مطهری، مرتضي .7

. سنايي و طهوری: ، تصحیح عباس اقبال، تهرانحدائق السحر في دقايق الشعر .(311 ) ط، رشیدالدين محمدوطوا .8

دانشگاه ) مجله زبان و ادبیات فارسي، «بخشي در شعر حافظفرافکني و شخصیت» .(385 )محمدی آسیابادی، علي .3

. 31 - ، 53و 51، شماره (تربیت معلم

. دوستان: تهران، شناسيبديع از ديدگاه زيبايي .(373 ) وحیديان کامیار، تقي .10

. سیمرغ: تهران، 1، چهای حافظشرح غزل .(375 )هروی، حسینعلي . 1

.اهم :تهران، 5، چفنون بالغت و صناعات ادبي .(317 )الدين همايي، جالل .11

. سخن :انتهر، کلماترستاخیز در شفیعي کدکني، محمدرضا، « وجه غالب» .( 33 )ياکوبسون، رومان .1324. Forster, Edward Morgan (1974). Aspects of the Novel, Penguin: Harmondswort.

25. Chalisova, Natalia (2004). Encyclopedia of Iranica, Last Updated: December 15.

26. Mikics, David, (2007). A New Handbook of Literary Terms, Yale University Press: New Haven

& London.

پیکر نظامی تحلیل وضعیت آغازین در منظومه خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت

طيبه جعفري

چکیده

هاي داستانی است که نقشی برجسته در رویکرد مخاطب و نوع ترین تکنيک ، یکی از مهم«وضعيت آغازین»یا « شروع»عنصر

نگی شروع داستان تا حد زیادي تکليف خواننده را در مواجهه با متنی که پيش که چگو خوانش وي از اثر دارد؛ بدین مفهوم

کننده خط سير داستان و منطق حوادث آن است و آشکار... قصوي، رئال، سوررئال و یک شروع. کند رو دارد، مشخص می

مطلب است که این آثار در هاي داستانی نظامی مبين این مطالعه وضعيت آغازین منظومه. کند نوع آن داستان را مشخص می

اي را ميان آنها پدید آورده ي مشترکی هستند و این اشتراکات، شباهت قابل مالحظهها این بخش، داراي عناصر و موتيف

اي است که هر دو در دو منظومه خسرو و شيرین و ليلی و مجنون، آغاز داستان، شرح حال پادشاه و رئيس قبيله. است

زند؛ وضعيتی که در هستند؛ پس یک عنصر مهم که نداشتن فرزند است، تعادل داستان را برهم میگستر و دادپيشه عدالت

در منظومه هفت پيکر، در نقطه مقابل دو منظومه مذکور، پریشيدگی روان روایت . ها شایع است ها و افسانه بسياري از قصه

این دو . آورد که مرگ فرزندان متعدد نتيجه آن است میکه ظلم و ستم پادشاه، بيان داستانی آن است، وضعيتی متفاوت پدید

. گونه وضعيت شروع، از دیدگاه تحليلی یونگ قابل نقد و بررسی است که در پژوهش حاضر بدان پرداخته خواهد شد

الگوي خود الگوي کودک، کهن پيکر، وضعيت آغازین، کهن شيرین، ليلی و مجنون، هفت و خسرو: ها واژه کلید

مقدمه

و تمهيداتی است که نویسنده، آن را جهتت ایجتاد ستاختار ها عبارت از همه روش« جنبه فنی»یا « تکنيک»یدگاه نقد داستانی، از د

شود؛ بدین مفهتوم ي داستانی انجام میها بندي داستان به کمک تکنيک صورت(. 11: 7711ميرصادقی، ) گيرد کار می ادبی داستان به

رود و نقشی در محتوا ندارد و از این لحاظ با سبک کته بتر دو کار می و عناصر صوري داستان بهکه تکنيک داستانی تنها در شکل

گشتایی، پایتان، پيرنگ، شتروع، بننگتاه، گتره : هایی چون تکنيک، مقوله. شود، متفاوت است عنصر زبان و اندیشه بنيان گذاشته می

ي هتا به عنوان یکی از مهمترین تکنيتک « شروع»يده ناقدان داستان، به عق. گيرد گو را دربرمیو فضاسازي، زاویه دید، صحنه و گفت

اصفهان، ایران اصفهاندانشجوي دکتري زبان و ادبيات فارسی، دانشگاه ، liutjafary@yahoo.com

1/1/7731:تاریخ پذیرش 77/5/7737:تاریخ وصولCopyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

(پژوهشی -علمی)فنون ادبی

172-105ص، 7735بهار( 71پياپی) 7، شمارههشتمسال

7735بهار( 71پياپی)، 7هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 102

آنچته شتروع را . نویسی، جنئی جدانشدنی از پيرنگ است و نویسنده باید آن را در جهت مفهوم کلی داستتان شتکل دهتد داستان

نتده را بته سترعت بته درون شروع جذاب، خوان. دنامي« عدم تعادل»و « ناپایداري»توان آن را کند، عنصري است که می جذاب می

(. 71و 57: 7713مستور، ) شود گو، پرسش یا حادثه آغاز میو گویی، گفت کشاند و با توصيف، تک داستان می

. اي است که راهنمایی خواننده به متن اصلی را برعهده دارد آستانه»توان گفت که اهميت شروع در آن است که در مجموع می

اي که باید پر و رازي که باید گشوده گذارد؛ فاصله اي یا خالئی را از خود به جاي می رازي، فاصلهاین عنصر مهم داستانی،

، طرح مضمون، شيوه بيان و چارچوب ها ریند؛ یعنی بنيادي که بر زمينه شخصيت آغاز در محدوده خود شالوده جهان را می...شود

طور کند و با این معرفی، به را معرفی می ها ان را مشخص و شخصيتداستانی استوار است؛ بنابراین آغاز، زمان و مکان داست

(.111و 177: 7721اخوت، ) «شود ناخودآگاه، حرکت طرح داستان نين حدودا مشخص می

ي مختلف آن براي نخستين بار توسط شخصی ها بندي بخش گفت که بررسی ساختار قصه و تقسيمدر ذکر پيشينه تحقيق باید

شود؛ اي معموال با یک صحنه آغازین شروع می هر قصه»به عقيده او . مورد توجه و تحقيق واقع شده است« دیمير پراپوال»به نام

که یک این صحنه با آن. شود تش معرفی میشوند؛ یا قهرمان آینده با ذکر نام و موقعي اي نام برده می مثال اعضاي خانواده

ما این عنصر را صحنه آغازین نام ... شناسی بسيار مهم است عنصر ریخت شود، با وجود این یک خویشکاري محسوب نمی

دهد که همگی هاي متعدد، چندین وضعيت براي شروع آنها به دست می پراپ با بررسی قصه(. 20: 7712پراپ، ) «گذاریم می

ي ها ترین وضعيت مهم یکی از. شود سبب برهم خوردن تعادل در ساحت قصه و آغاز حرکت براي بازگرداندن آن محسوب می

. هاي نظامی است است که عنصر شروع در منظومه« فرزندي بی»آغازین

کارل »هاي مورد توجه ترین عامل حرکت، نه تنها در قصه اهميت دارد، بلکه یکی از مقوله برهم خوردن تعادل، به عنوان مهم

شود، که تعادل روانی برهم دیت روانی، تنها زمانی ممکن میبه عقيده یونگ، حرکت به سوي کمال و فر. نين است« گوستاو یونگ

ي متضاد روان خود را با یکدیگر متعادل ها خورد و فرد براي دستيابی دوباره بدان، در مسير فردیت و رشد روانی گام نهد و قطب

(. 117: 7717یونگ، ) و متناسب سازد

ي داستانی است؛ ها کننده دیگر عناصر و موتيف ور، نحوه شروع روایت، تعيينکه گفته شد، در هر اثر داستانی منظوم یا منث چنان

تکليف خواننده را با متن ... یک متن نمادین است؛ یا یک شروع سوررئال، رئال و دهندۀ براي مثال یک شروع نمادین، نشان

نمادین بودن کل دهندۀ شانن آنها نهاي داستانی نظامی نين از این امر مستثنا نيست و شروع نمادی منظومه. کند مشخص می

پژوهان هاي نظامی، این موضوع تا کنون مورد توجه منتقدان و نظامی با وجود اهميت این عنصر آغازین در منظومه. ستها داستان

.این مقاله، پژوهشی بدیع در این زمينه است ،واقع نشده و از این روي

یهای نظام عیت آغازین در منظومهنقد و بررسی وض -1

پیکر ی و مجنون و هفتهای خسرو و شیرین، لیل درباره منظومه -2-1

آنهتا در کتتب یی که نظامی به نظم درآورده است، بنيانی تتاریخی دارد و توصتيف اشتخاص و حتوادث کليتدي ها اگرچه داستان

هتا این روایت ها عامه بدان گذشت زمانی طوالنی از زمان وقوع این حوادث و اقبال: به دالیل مختلف از جمله تاریخی آمده است،

نين همچون بسياري از رویدادهاي مهم تاریخی، از واقعيت خود فاصله گرفته و مواد و عناصتري غيرتتاریخی بتدان افتنوده شتده

هتا و هاي نظامی، روشنگر این مطلب مهم است که آنچه بته قلتم نظتم وي درآمتده استت، بستيار بته قصته مطالعه منظومه. است

هاي آن از همان آغاز در شتروع ایتن است و نشانه 7الگویی یوار نندیک و از این روي متنی نمادین با زیرساختی کهنهاي پر افسانه

هاي و اشتراکات برجسته ميان وضعيت آغازین منظومه ها باید گفت که وجود شباهت ،؛ به بيانی دیگر1ها بازتاب یافته است منظومه

هایی از آن آورده خواهد شد، نمایانگر این مطلب است که آثار نظامی همچتون ها که نمونه ههاي پریان و برخی افسان نظامی با قصه

ترین محتویات حافظه جمعی است کته برختی نوع بشر سرچشمه گرفته و حاوي برجسته 7«ناخودآگاه جمعی»همانندهاي خود از

101/ پيکر نظامی عيت آغازین در منظومه خسرو و شيرین، ليلی و مجنون و هفتتحليل وض

خسررو و در منظومته . دهان بدان افتنوده شتده استت از آنها افنوده خود شاعر است و برخی در نتيجه گذر زمان و نقل دهان به

، این امر به این دليل است که منبع اصلی نظامی در پرداخت و سرایش این اثر گرانسنگ، روایات محلی ناحيته بتردع بتوده شیرین

انگيتني گفتدر بردع، ماجراهاي شت . اي داشت داستان عشق خسرو و شيرین در نواحی گنجه از دیرباز شهرت و آوازه»است؛ زیرا

هایی از ایتن متاجراي از «اثر»رفتند، همه جا در راه خود کسانی هم که از گنجه به بغداد یا مکه می. شد از این عشق پرشور نقل می

شتد و شتکل ها به این داستان منسوب می اساس بيستون در افسانه. که خسرو ساخته بود، سر راه بود« شهرود». یادرفته دیده بودند

هتایی هاي کاخ پروین در مداین هنوز نشانه خرابه. کرد نقش بسته بود، خاطره این داستان را در اذهان زنده می ها بر سنگشبدین که

شد، هنوز چيني از ماجراي فرهتاد را بته وي خوانده می« جوي شير»داد و قصر شيرین با آنچه از دنياي خسرو پروین را عرضه می

اي شد، بتر روایتت محلتی نظامی قصه خسرو و شيرین را جن آنچه به واقعيت تاریخ مربوط می این امر سبب شد،... آورد خاطر می

(.15-11: 7711کوب، زرین) «شد، بنياد نهد که در بردع نقل می

که گفته شد، تکيه نظامی بر روایات محلی ناحيه بردع سبب شده است که اثر او بافتی قصوي پيدا کند و عناصر نمتادین و چنان

الگویی نمودي برجسته در آن یابد؛ زیرا به عقيده محققان، روایات محلی و عاميانه در کنار اسطوره و فولکلور، یکتی از انتواع هنک

تترین ترین و بتدوي نماي محتویات جمعی قوم بشر است و ناب برجسته ادبيات شفاهی است که بيش از هر اثر مکتوبی، آیينه تمام

منتقدان ادبی، این نوع ادبی را برگرفته از زنتدگی، افکتار، نيتات و اهتداد متردم . توان یافت از آثار می این مفاهيم را در این دسته

کته بتا ها و موضوعات این حوزه وسيع ادبی، اغلب تکتراري و هماننتد هستتند؛ چنتان اند و بر این اعتقادند که سوژه عادي دانسته

ویژگتی . ي مشترک را به عنوان اصلی کلی در آنهتا مشتاهده کترد ها ن این موتيفتوا بررسی ادبيات عاميانه از دیدگاه نقد علمی می

بهترام گتور، حتاتم، نمترود و امتور : ي عاميانه آن است که محتواي اغلب آنها را اشخاص مشهور تاریخی ماننتد ها برجسته داستان

فال، ستعد و نحتس و بستياري متوارد دیگتر اي، رمل و اسطرالب، بهشت و جهنم و حيوانات و گياهان افسانه: مابعدالطبيعه چون

خسرو و شیرینالگوها و نمادها در روایات شفاهی داستان عاشتقانه ، بازتاب کهنبنابراین(. 1: 7711احمدسلطانی، ) دهد شکل می

فتت قصتوي تأمل است که از همان آغتاز منظومته و در با سروده شده، امري مهم و قابل ها و منظومه نظامی که بر بنيان این روایت

. وضعيت آغازین آن نمود یافته است

اي است که تاریخی یا قصوي بودنش مورد اختالد بسياري از محققان اند، روایت عاشقانه که گفته ، چنانلیلی و مجنونداستان

می که در از یک موضوع مردمی قدی لیلی و مجنونپژوهان، داستان به اعتقاد برخی از محققان و نظامی. و پژوهشگران است

داند و کراچوفسکی، این نظریه را سوءتفاهمی بيش نمی(. 711: 7710ریپکا، :ک.ر) ادبيات بابلی رواج داشته، اقتباس شده است

و زندگی آنان به ما رسيده، مؤید آن است که با تواجه به شرایط آن زمان ها آنچه تاکنون درباره ادبيات بابلی»معتقد است که

توان ظهور نين داستانی در ادبيات بابلی به وجود آید و تنها در صورت وجود شرایط حقيقی متناسب میتوانسته است چ نمی

(.717: 7721کراچوفسکی، )« قبول اثبات کرد موضوعی خاص از داستانی را به صورت قابل

ابن قتيبه و الشعر و الشعراء: مله، کتب تاریخ ادبيات از جلیلی و مجنوناز مهمترین منابع و مراجع نظامی در سرودن منظومه

اثر الزهره :ند ازا ترین آنها عبارت تاریخ عشاق نين از جمله منابع این داستان است که مهم. ابوالفرج اصفهانی است األغانی

ه نظامی در از دیگر منابع مورد استفاد(. طبیب و ادیب نابینا) ابن سراج و کتاب داود انطاکی العشاق مصارعبن داود ظاهري، محمد

اثر وشاء، الموشیمبرد، الکامل: دانان و مورخان اشاره کرد؛ آثاري چون توان به آثار لغویان و جغرافی می لیلی و مجنونمنظومه

اثر ابوبکر والبی نين اشاره کرد که به نظر « حکایت قصه مجنون»عالوه منابع مذکور، باید به . القالی امانیابن عبدربه، عقد الفرید

نين لیلی و مجنونکوب، بخشی از داستان به اعتقاد زرین(. 77-71: 7715نژاد، احمد) ترین منبع نظامی بوده است رسد مهم می

توبه بن »عقيل به نام بوده است که شاعري از اعراب بنی گونه که در مأخذ یا مآخذ نظامی وارد شده، ظاهرا مأخوذ از اشعاري بدان

7735بهار( 71پياپی)، 7هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 101

عالوه بر آثار (. 771: 7711کوب، زرین) اند براي همدیگر سروده« ليلی االخيليه»قبيله خود به نام اي از اهل با شاعره« الحمير

وجود دارد که ( عامري قيس) ، دیوان شعري نين منسوب به مجنوناست پرداخته شده لیلی و مجنونمذکور که در آنها به قصه

10اي است که در حدود سال ان متعلق به شخصيتی تقریبا افسانهبه اعتقاد بروکلمان، این دیو. توجه یافته است شهرتی قابل

(.31: 7757براون، ) وفات یافته است( م213)ق.ه

آشکار ساخته است، لیلی و مجنوناي که از همان تکنيک شروع، خود را در منظومه هاي مذکور، عناصر قصوي با توجه به نقل

توان احتمال داد که سو می هاي حافظه جمعی نظامی در داستان مذکور باشد و از یک تواند برخاسته از دخل و تصرد سو می از یک

اثر ابوبکر حکایت قصه مجنونویژه روایت اصلی مورد استفاده شاعر، یعنی الگویی در منابع و به ي کهنها این عناصر و موتيف

شود و مختص یک در ناخودآگاهی جمعی بشر یافت میالگویی است که والبی، وجود داشته باشد؛ زیرا اینها عناصر و موادي کهن

. فرد یا یک قوم و قبيله و یک نژاد نيست

بن اسماعيل بخاري نين اثر ابوعبداهلل محمد تاریخ بخاریو تاریخ طبریو مأخذ آن، شاهنامهپيکر نين هرچند عالوه بر در هفت

دهنده آن است که عناصر قصوي و اما مطالعه این آثار تاریخی نشان؛ (71-72: 7715احمدنژاد، :ک.ر) مورد استفاده نظامی بوده

عاميانه، بازتابی گسترده در آنها یافته و حوادث و وقایعی که در آنها نقل شده است، از اصل تاریخی خود فاصله بسياري گرفته و

سو در برخی از منابع مورد استفاده نظامی یک الگویی که از کاربرد عناصر قصوي و مواد کهن. ها درآميخته است با اساطير و افسانه

اي است که اي از موارد از ناخودآگاه جمعی خود شاعر سرچشمه گرفته است؛ دليل برجسته آمده و از سویی دیگر در پاره

.شودالگویی و نمادین، تحليل و خوانش هاي وي با رویکردي کهن منظومه

نظامیتوصیف وضعیت آغازین در سه منظومه داستانی -2-2

نظتامی از قتول . پتذیر استت گونه که نظامی روایتگر آن است، شروعی نمادین و تأویل ، آنخسرو و شیرینشروع داستان عاشقانه

شاه هنگامی کته پتس از مترگ پتدر بته «هرمن»: کند ي بسياري به خاطر دارد، چنين روایت میها ي که داستان«زاد گوي کهن سخن»

ختواهی و دادپتروري اگرچته عتدالت . پتردازد گيرد و به آبتادانی جهتان متی و دهش در پيش می رسد، راه و رسم داد پادشاهی می

: 7757، 1بلعمتی، ج :ک.ر) نين به آن اشاره شتده استت تاریخ طبریو تاریخ بلعمیهرمنشاه روي در حقيقتی تاریخی دارد و در

ي تاریخی، چارچوب ها مواد و عناصر و شخصيت که گفته شد، حافظه جمعی در گنینش ؛ چنان(111، 7753، 1و طبري، ج 7017

در ادامه ایتن حقيقتت تتاریخی، بنتابر روایتت . کند الگویی و جمعی خود را در آن متجلی می اصلی آنها را حفظ و محتویات کهن

آشتفته ستاخته زمتين را پرور ایران گستر و رعيت ذکري از آن نشده است، تنها چيني که خاطر پادشاه عدالت ها نظامی که در تاریخ

:است، نداشتن فرزند است؛ فرزندي که نسل او را ادامه دهد و پيوند نسبی با او داشته باشد

جستتتت نستتتب را در جهتتتان پيونتتتتد متتتی

جستتت بتته قربتتان از ختتدا فرزنتتتتتد متتی

(10: 7715نظامی، )

:که سرانجامتا این

بتتته چنتتتدین نتتتذر و قربتتتانش خداونتتتتد

!فرزنتتتتد نرینتتته داد فرزنتتتتتتتدي، چتتته

(همان جا)

واستطه طالعی است که از همان کودکی، فر شتاهی دارد و بته شود، مبارک قربان به هرمن عطا میپسري که پس از چندین نذر و

:را چنين برشمرده است ها نظامی این ویژگی. سن و سال خود متماین است ي خاصش از کودکان همها ویژگی

ي شتتتتاهیگرامتتتتی دري از دریتتتتتتتتتتا

چتتتتتتراغی روشتتن از نتتتتتتتتتور الهتتی

سریتتتتتتتري طتتتالعی، فتتتتتتتترخ مبتتتارک

گيتتتتري بتته طتتالع، تاجتتتتتتتداري، تختتت

103/ پيکر نظامی عيت آغازین در منظومه خسرو و شيرین، ليلی و مجنون و هفتتحليل وض

پتتتدر در خستتتروي دیتتتتتتتتتده تمتتتامش

نهتتتاده خستتتتتتتترو پرویتتتتتتتتتتن نتتتامش

از آن شتتتتتتتد نتتتام آن شهتتتتناده پرویتتتن

کتته بتتودي دایتتم از هتترکس پتترآویتتتتتتن

رفتتته در حریتترش دایتته چتتتون م شتتک گ

چتتو مرواریتتتد تتتتتتتتر در پنبتتتته خشتتک

تتتتتر کتتتش رختتی از آفتتتتاب انتتتتتتتتتدوه

شکرخندیتتتتتتتتتدنی از صبتتتتر خوشتتتتر

چتتو ميتتل شتتکرش در شيتتتتتر دیتتتتدند

پروریدنتتتتتتتتد بتته شتتير و شکتتترش متتی

بتته بتتنم شتتاهش آوردنتتتتتتد پيتتتتتوست

، دستتت بتتر دستتتبتته ستتتتتان دستتتته گتتل

(جا همان)

در ایتن منظومته، . استت خسرو و شریرین همچون الگوي شتروع ها نين با تغيير شخصيت لیلی و مجنونالگوي شروع منظومه

هنر استت کته او مردي صاحب. است و والیتی معمور دارد« عامر»شود که رئيس قبيله شرح حال یکی از بنرگان عرب روایت می

ختاطر پترور آزرده فرزندي، او را نين چون هرمن دادگستر رعيت دوستی شهرتی چشمگير دارد؛ اما غم بی مهمان ي ونواز در درویش

:که سرانجام ند، فرزندي شایسته بخواهد؛ تا ايکرده و بر آن داشته است تا نذر و نياز و قربانی فراوان کند و از خداو

ایتتتند بتتته تضتتتتتتتترعی کتتته شایتتتتتتتتد

چنتتتتتتتتتان کتتته شایتتتتتد دادش پستتتري

(51: 7713نظامی، )

اي ي برجستته هتا نامند، به تعریف نظامی، همچون خسروپروین ویژگی می« قيس هنري»اي که وي را به شرط هنر، کودک نوباوه

:دارد که او را از دیگر کودکان متماین کرده است

نورستتتتتته گلتتی چتتو نتتار خنتتتتتتتدان

ر چنتتتتتتدانچتته نتتار و چتته گتتل هتتنا

گهتتتتتتتتري ز تابنتتتتتتتتتاکی روشتتتتتتتن

شتتتب روزکتتتتتتن ستتتتتتتتتراي ختتتتاکی

چتتون دیتتتتتتد پتتدر جمتتال فرزنتتتتتتتتد

بگشتتتتتتاد در خنینتتتتتتتتته را بنتتتتتتتتتتد

خيتتتتتتتتني از شتتتادي آن ختتتتتتتتتتتنینه

ریتتني کتتتتترد چتتو گتتل خنینتتتتتته متتی

(جا همان)

:توان بدین صورت بيان کرد ی، عناصر مشترک ميان وضعيت آغازین دو منظومه مورد بررسی را میدر یک مقایسه تطبيق

.پرور هستند نواز و رعيت هرمنشاه و رئيس قبيله عامر، هر دو افرادي دادگر، درویش -7

.هرمنشاه و رئيس قبيله عامر، هر دو آرزوي داشتن فرزند را دارند -1

.کنند مر، هر دو به درگاه خداوند، تضرع و عرض نياز و نذر و قربان فراوان میهرمنشاه و رئيس قبيله عا -7

.شوند هرمنشاه و رئيس قبيله عامر، هر دو سرانجام صاحب پسري می -1

یی برجسته دارنتد کته آنهتا را از دیگتر همستاالن ختود متمتاین ها فرزندان هرمنشاه و رئيس قبيله عامر، هر دو ویژگی -5

. کند می

شود، بلکه ایتن نحتوه شتروع را در دیده می لیلی و مجنونو منظومه خسرو و شیرینتراکات مذکور نه تنها ميان دو منظومه اش

به روایت ظهيتري . گونه دارد ، یکی از این آثار است که آغازي اینسندبادنامه. توان یافت بسياري دیگر از آثار برجسته ادبی نين می

صحایف معالی جهانداري را به مکارم اخالق حميده موشر گردانيده »هان قدیم هند، مردي بود که از پادشا« کوردیس»سمرقندي،

بود و رداي مفاخر پادشاهی را به مآثر اعراق کریم مطرز کرده و روزگار او به جمتال عتدل آراستته و اوصتاد او بته کمتال عتدل

با وجتود تمتامی ایتن (. 77: 7721ظهيري سمرقندي، ) «ضمشهور شده، دولتی مطاع و حشمتی مطيع، مدتی طویل و مملکتی عری

7735بهار( 71پياپی)، 7هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 170

همستر ختود، که روزي به پيشتنهاد ب آزردگی خاطر او شده بود؛ تا اینمکنت، خداوند فرزندي به وي عنایت نکرده و این امر سب

ن درخواستتش را خداونتد نيت . نياز دراز کرد و خالصانه از خداوند خواست تا فرزندي بته وي عنایتت کنتد دست نياز به درگاه بی

کتی ایتن فرزنتد، ! شتاد بتاش و جاویتد زي »: بينان، ستاره بختش را دیدنتد، گفتنتد پسري به وي عطا کرد که چون طالع اجابت و

تبار و از ملوک ماضيه این خاندان یادگار خواهد بود و نام بنرگ ایشان را به رسوم حميتده و اختالق مرضتيه زنتده خواهتد شرد

(.11-17: همان ) «گردانيد

وضعيت آغازین این اثر، شرح حال پادشاهی بسيار عادل، باکمال، فرخ بخت . نين شروعی همانند با آثار مذکور دارد سمک عیار

فرزنتدي آن نيتن غتم بتی و صاحب رعيت فراوان و لشکري مهربان و گنجی فرخ به نام مرزبان شاه است که تنها یتک غتم دارد و

شتود پس از دعا و نذر فراوان، صاحب پسري می( هرمن، کوردیس و پدر مجنون) ر همتایان خودشاه نين همچون دیگ مرزبان. است

ایتن نحتوه شتروع را در (. 3و7: 7715بن ختداداد، فرامترز :ک.ر) که در جمال و فهم و هوش و کمال، یکتاي زمان خویش استت

(.73: 7773ر نيشابوري، عطا :ک.ر) توان دید اي بسيار قدیمی است نين می عطار که افسانه خسرونامه

ها و آثار و دیگر افسانه لیلی و مجنون، خسرو و شیرینشده در منظومه الگویی، کودک به دعا خواسته به موجب رویکردي کهن

الگویی است که وضعيت آغازین آثار مذکور، شرح شرایط مشترک پيش، هنگام و پس از تولد او است؛ اي کهن قصوي، انگاره

رفت خالقی باشد که نهایتا نمادي از مرگ و نوزایی را در تواند گواه یا مستلنم حرکت و پيشرفت از طریق پس می»ه اي ک انگاره

تواند نقطه عطفی در زندگی یا تجربيات روانکاوانه فرد باشد؛ در عين حال رؤیت یک کودک در رؤیا می... دهد روان شکل می

شود و شاید حاکی از حيات مشاهده می ها در بسياري از فرهنگ« کودک آسمانی»گاره ان. آگاهی مفيدي دهد تواند خبر از پيش می

و انتخاب مسير دوباره، احساس حضور آزادي و نشاط کودکی، بيداري دوباره، آغازي دیگر، هویت نمادین دیگر، جهان دیگر،

، نشانگر روند فردیت یافتن یا تحقق«(خود) خویشتن»تواند مظهر همچنين این انگاره می. خالقيت، استعداد و رشد باشد

نظریه یونگ و پيروانش، حضور نماد ویژه کودک را در مراحل رشد انسان مفروض ... یا نماد نوزایی باشد« (خود) خویشتن»

(.112-115: 7711مادیورو، ) «گيرد می

به اعتقاد وي خود انستان در بتدو تولتد . رددا« خود»الگوي الگوي کودک، پيوندي برجسته با کهن ي یونگ، کهنها بنابر دریافت

کند و با از سر گذراندن فراینتد تفترد، آن کستی طور کامل شکل نگرفته است؛ بلکه فرد با گذشت زمان آرام آرام رشد می هنوز به

اند جنبه تو الگو نمی نامد و معتقد است که این کهن فرد می« وحدت شخصيت کل»یونگ، خود را مفهوم تجربی . شود که هست می

کامال آگاهانه داشته باشد؛ زیرا هم شامل آن چيني است که فرد قرار است در آینده بشود و هتم دربرگيرنتده تجربيتات قبلتی وي

(. 51: 7711بيلسکر، ) شود خود در رؤیاها و اساطير بيشتر به شکل پادشاه، قهرمان، پيامبر، منجی و از این قبيل متجلی می. است

الگتوي ترین شکل تجلی ب عد بالقوه کهن توان برجسته الگویی کودک آسمانی را درواقع می ریافت مذکور، انگاره کهنبا توجه به د

الگتو، آرزوي تولتد او را دارد؛ تتا بته رسيده این کهن فعليت انست که پادشاه به عنوان ب عد بهها د ، اساطير و افسانهها خود در خواب

وجتب ایتن رویکترد تتأویلی، خستروپروین و هرمنشتاه، بته ترتيتب دو ب عتد بتالقوه و بالفعتل به م. کمال مطلوب خود دست یابد

آل استت؛ پرور و حاکمی ایده او پادشاهی عادل و رعيت. هرمن، بخش بالفعلی است که در حد کمال است. الگوي خود هستند کهن

ب عد بالقوه آن، . ه و امکان بروز و ظهور یافته استاما این شخصيت کامل، تنها بخشی از استعدادهاي خود است که به فعليت رسيد

گی الگویی کودک، روي در آینده و بالقوه که گفته شد، انگاره کهن همان فرزندي است که شاه، آرزوي داشتن آن را دارد؛ زیرا چنان

نذر و قربان فراوان، سترانجام خسروپروین پس از دعا و . دارد؛ استعدادي که باید به فعليت برسد؛ تا حرکت و رشد را ممکن سازد

این تحليل درباره مجنون و پتدرش و . الگوي خود، نيمه پنهان خود را آشکار کند و دایره وجودش کامل شود شود؛ تا کهن زاده می

.کند ها مشابه نين به طور کامل صدق می دیگر افسانه

177/ پيکر نظامی عيت آغازین در منظومه خسرو و شيرین، ليلی و مجنون و هفتتحليل وض

و متوارد مشتابه ایتن لیلی و مجنرون ، و شیرین خسروپروري که ویژگی برجسته در وضعيت آغتازین عدالت گستري و رعيت

کنتد؛ شرح داستانی همان تعادل و فردیت موقت روانی است که ساحت قصه را آبستتن حتوادثی مهتم متی ،ست، درواقعها داستان

ا زنتد و آن ر حوادثی که روي دادن آنها تنها در پی برهم خوردن تعادل و آشوب ممکن است؛ آشوبی که رکود قصته را بترهم متی

هایی با شروع مذکور است و و قصه ها فرزند، مهمترین عامل برهم زننده تعادل در داستان فقدانکه گفته شد، چنان. سازد ري میجا

نکته قابل توجه این که در هيچ کدام از موارد مورد بررسی، نته تنهتا . شود دعا و نذر و نياز صادقانه، کليد گشایش آن محسوب می

هتا علت این امر آن است که روان در حال تکامل در ایتن قصته . شود شود، بلکه حتی نامی هم از او برده نمی به مادر پرداخته نمی

او ایتن . شتده دارد تعيتين ي مشتخص و ازپتيش هتا شود و این کودک، ویژگتی روانی مردانه است و مهم کودکی است که متولد می

پتروري و دیگتر صتفات پتدر کته ميتان برد و عدالت و رعيت ه ارث میب را از جانب پدر که ب عد بالفعل وجود او است، ها ویژگی

کننتده توان گفت که وضعيت پدر، تعيين میتمامی پدرانی از این گونه مشترک است، ترسيمگر سيماي کودک است؛ به بيانی دیگر

. که مادر در آن نقشی قابل ذکر داشته باشدوضعيت کودک است؛ بدون آن

و دیگر آثاري که وضعيت آغازین آنها شبيه به ایتن دو اثتر استت، کتودکی کته لیلی و مجنون، خسرو و شیرینهاي در منظومه

رشد او به لحاظ جسمانی و عقلی، بسيار بيش از سایر کودکان استت و . ساالن خود است شود، بسيار ویژه و متماین از هم متولد می

او صتاحب هتوش و فراستتی استاطيري استت؛ نمونته آن . آمتوزد ل متی اي برجسته همته علتوم و فنتون را در حتد کمتا به گونه

فهمتی و »افستانه وي چنتان ،اینبنتابر . ایتگر سرگذشت غریتب او استت شاه است که سمک عيار رو ، فرزند مرزبان«خورشيدشاه»

ایتن (. 3: 7715 فرامترز بتن ختداداد، ) «بار دیگتر نبتود بار بگفتی و بدو نمودي، حاجت به یک خاطري داشت که هرچه ادیب یک

شده که ویژه و ممتازند، نمود انگاره کتودک آستمانی هستتند و از همتين روي استت کته نظتامی در تعریتف دعاخواسته پسران به

شتود؛ تتا او همتان هرمنشتاه استت کته دوبتاره زاده متی . کنتد وصف می« چراغی روشن از نور الهی»خسروپروین، او را با عنوان

.به فعليت رساند و به فردیت و کمال روانی دست یابد استعدادهاي بالقوه خود را

و عشق 1«فرایند فردیت روانی»الگویی کودک در آثار مورد بررسی باید به آن اشاره کرد، مطلب دیگري که در تحليل نقش کهن

ص بته یکتدیگر یونگ، محرک گرایش به فردیت روانی را عشتق مفترط اشتخا . به عنوان عامل و انگينه حرکت به سوي آن است

داند؛ بدین مفهوم که به اعتقاد وي عامل اصلی انگينش فرد به سمت و سوي کمال و فردیت روانی، عشق است؛ عاملی که فرد می

رود، سترانجام بته راز این عشق وقتی از حتد متعتارد فراتتر متی . کند را از خود خالی و سرشار از آرزوي دستيابی به معشوق می

هتایی کنتد و منظومته سترایی متی و درست به این دليل است که نظامی، عاشقانه(. 703: 7717یونگ، :ک.ر) یابد تماميت دست می

. زند یش، عشق و شور و وصال و هجران و دلدادگی را فریاد میها و زمان ها و مکان ها آفریند که تمامی کلمات و شخصيت می

ش تجربه کرده و بته کمتال دستت یافتته استت، «آفاق»، عشق را با راالسرا مخزناش، او که خود از زمان سرایش نخستين منظومه

داستان دلدادگی خسرو و شيرین، ليلی و مجنون و بهرام و هفت شاهبانوي گنبدنشين و کنينکش را دستمایه بيتان تجربيتات ختود

آنچته نظتامی در منظومته . کنتد ي داستانی مطترح ها اي سمبليک و از طریق شخصيت آید، به گونه کند؛ تا آنچه را به گفتار نمی می

در پی برجسته ساختن آن است، عشق است؛ عشقی که خسروپروین را سرگردان یافتن شتيرین و شتيرین را والته خسرو و شیرین

ایتن عشتق، کليتد بته فردیتت . ي بسيار، آن دو دلداده را به یکدیگر برستند ها کند؛ تا سرانجام پس از طی فراز و نشيب خسرو می

عشتق مجنتون بته ليلتی، عامتل بته فردیتت . یابد این موضوع دقيقا در مورد مجنون و پدرش نين صدق می. اه استرسيدن هرمنش

الگوي خود است و مجنون به عنوان ب عد بالقوه آن به رسيدن پدر مجنون است؛ زیرا او نين همچون هرمنشاه، نمود ب عد بالفعل کهن

.کند ن میواسطه عشق به ليلی، فردیت روان روایت را ممک

هاي مورد بررسی و موارد مشابه آنها نداشتن فرزند، عامل برهم زننده تعادل پدري است که ب عد بالفعل در منظومه ،به بيانی دیگر

آستا و کتامال متفتاوت رشتد اي معجتنه شود و کودک به گونته می بعد از تولد، تعادل دوباره برقرار. شود روان روایت محسوب می

7735بهار( 71پياپی)، 7هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 171

زننده و آشوبگر وارد فضاي قصه شتود و حرکتت را ممکتن قت است و باز هم باید عاملی برهماین تعادل نين امري مو کند؛ اما می

آورد؛ خسرو گيرد و موجی عظيم در مرداب قصه پدید می این بار سرکشی و عصيان کودک، این نقش نمادین را بر عهده می. سازد

ي هتا ست که زن به عنوان یکی از شخصتيت سپارد و از این جا دل به عشق میکند و مجنون به جاي درس خواندن، نقض نهی می

تترین عامتل انگيتنش بته ستوي فردیتت و تکامتل روانتی یش مهمها گري شود و عشوه روان ناخودآگاهی روایت، وارد صحنه می

. شود می

مگی فرزند پدرانی عادل و دادور هستتند؛ و دیگر مصادیق مشابه آنها، ه سندبادنامهخسروپروین، مجنون، خورشيدشاه، شاهناده

جا که خالئی باید به وجود آید تا تعادل برهم خورد و حرکتت بته اند؛ اما از آن نقص پدرانی که در جایگاه خود در حد کمال و بی

دي فرزندي است؛ فرزنتدي کته درواقتع صتورت متا آزارد و آن غم بی سوي فردیت آغاز شود، یک غم مشترک، همگی آنها را می

این وضعيت فقط تا زمانی قابتل اجترا استت کته پتدران در . اي است که براي این شاهان عادل مقدر شده است همان کمال بالقوه

جایگاه خود در عين کمال باشند؛ اما زمانی که پادشاه یا ساالري پيدا شود که برچسب عدالت و دادگري بتر ختود نداشتته باشتد،

کنتد؛ بلکته فرزندي نمتی او پدر ظالم را سوگوار بی. گنیند متجلی ساختن محتویات خود برمیحافظه جمعی، روشی دیگر را براي

اي حستاس، دارد؛ تتا در لحظته کشد و پدر را در حسرت زنده ماندن آنها نگه متی شمار هم هستند، می فرزندان او را که از قضا بی

و دیگر همتایانش، طالعی مسعود و بختی ميمون دارد، متولد تصميمی که باید گرفته شود و فرزند ویژه او که همچون خسروپروین

گستتر و دادپترور و در حتد کمتال و شود و در سرزمينی دیگر در آغوش کسی پرورش یابد که چون هرمنشاه و دیگران، عتدالت

ش، همچتون است؛ داستانی تتاریخی کته بته واستطه برجستته بتودن پیکر هفتاین الگوي وضعيت آغازین منظومه . انسانيت است

، زبان به زبان و سينه به سينه نقل شتده و بتا افتنوده انی طوالنی در ناخودآگاه جمعی حل، طی زمخسرو و شیرینداستان تاریخی

. گون یافته است الگویی حافظه جمعی به آن، صورتی افسانه شدن محتویات کهن

و آثار مشتابه آن بته ایتن دليتل استت کته و و شیرینخسرو پیکر هفتميان وضعيت آغازین ها شک وجود برخی از تفاوت بی

کنتد و حافظه جمعی در گنینش رویدادهاي تاریخی، جهت متجلی ساختن محتویات خود، چارچوب اصلی این وقایع را حفظ می

جمعتی را گيرد، در مواجهه با رویدادهاي خاص تاریخی که قابليت تجلی مواد ناخودآگاه جا که از منبعی خالق سرچشمه می از آن

ي مختلف، اما بتا معتانی و مفتاهيم مشتترک مطترح ها دارند، با حفظ کليت این رویدادها، مفاهيم متعالی و مشترک خود را به زبان

.کند می

اي خالد هرمنشاه و همتایانش در پيش گرفته، غتم و انتدوهش نيتن از ، یندگرد که رویهپیکر هفت به موجب روایت نظامی در

شتوند، غتم یندگترد، غتم مترگ اگر هرمنشاه و دیگران، صاحب فرزند نمی. ما همچون آنها مربوط به فرزند استاي دیگر، ا گونه

شتود که سرانجام کودک آسمانی زاده متی ميرند؛ تا این فرزندان یندگرد میفرزندان است؛ بدین ترتيب که در طول بيست سال، همه

الگویی برعهده دارد؛ امتا آغتوش پتدر، جتاي مناستبی بتراي اند؛ زیرا رسالتی کهناین کودک باید زنده بم. نامند می« بهرام»و او را

خوانند که باید به سرزمينی دیگر فرستاده شود؛ تا زنده بماند؛ سرزمينی که پادشاهی عتادل منجمان در طالع او می. باليدن او نيست

کتودک . ود کته حافظته جمعتی خواهتان آن استت حادثه، طی یک چرخش به همان سمتی هدایت ش ،بدین گونه. و دادگستر دارد

انتد، هرمنشاه، پدر مجنون، فرامرزشاه و دیگرانی که از مسير انسانيت و عدالت خارج نشتده : خاص باید توسط فردي خاص چون

. فرستند؛ تا الگو تکرار شود می« نعمان»پرورش، پس بهرام را به سرزمين یمن نند پادشاه رعيت. پرورش یابد

:شود به عقيده او بهرام به سرزمين عرب فرستاده می. استداللی جالب توجه درباره فرستادن بهرام به یمن آورده استنظامی

مگتتتر اقبتتتتتتتال از آن طتتترد یابتتتتتتد

اي شتترد یابتتد هتتر کتتس از بقعتتتتتتتته

آرد آن بقعتتتتتتتته دولتتتتش بتتته مثتتتتتتل

للبقتتتتتتتتتاع د و ل»: گرچتتتته گفتنتتتتتتتتد

(50: 7711نظامی، )

177/ پيکر نظامی عيت آغازین در منظومه خسرو و شيرین، ليلی و مجنون و هفتتحليل وض

پاشتيدگی روان استت؛ شتود، محصتول و نمتاد از هتم پيکر نين دیده می بنابر تحقيقات یونگ، تعدد فرزندان که در منظومه هفت

رود؛ درحالی که یگانه بودن کتودک، همچتون در منظومته خسترو و عدالتی، تشریر داستانی آن به شمار می وضعيتی که ظلم و بی

11 :ک.ر) رستاند و محصتول آن استت پتارچگی روانتی را متی وحدت و یک... ک عيار، سندبادنامه وشيرین، ليلی و مجنون، سم

:7327 ،Jung)الگویی یونگ، مرگ فرزندان یندگرد ظالم، امري طبيعی استت و بيتانی داستتانی از ؛ به بيانی دیگر و از دیدگاه کهن

ستامانی و نظتم روانتی، تنهتا یتک کتودک متولتد هن، یعنی بد آپریشيدگی و نابسامانی روانی است؛ درحالی که در وضعيت خال

مرگتی کته نتيجته نابستامانی و . شتود الگویی و نمتادین متی دهد و قهرمان روندي کهن ادامه میشود و همانی است که قصه را می

آستمانی استت، است، سرانجام با تولد کودکی که همچون همسانان ختود، ویتژه و هفت پیکرپریشيدگی روان روایت در منظومه

. دهد خورد و حوادث بعدي روي می شود و سرانجام رکود داستان برهم می متوقف می

خسررو و ،لیلری و مجنرون ، اندکی متفاوت بتا (پدر) به واسطه ظالم بودن پادشاه پیکر هفتهرچند الگوي وضعيت آغازین در

ستن و ن و همتایانش طالعی سعد و ميمون دارد و ممتاز از دیگتر هتم ست؛ اما بهرام دقيقا مانند خسروپرویها و دیگر افسانهشیرین

:ساالن خود است

روز اول کتتتتتتتتته صبتتتتتتر بهتتتتتتترامی

از شتتب تيتتتتتتتتتره بتتترد بدنتتتتتتتتتتامی

تابتتتان کيميتتتایی سپهتتتتتتتتتر کتتتتتتتتتوره

کتتآگهی بودشتتتتتتتتان ز متتاه و ز مهتتتتتتتر

نجیستتت در تتتتتتتتتترازوي آسمتتتتتتتتتان

پنجتتتتی بازجستنتتتتتتتتد سيتتتتتتتتتتتم ده

دهتتی بتته چنتتگ آمتتتتتتتتتد ختتود زر ده

د ر ز دریتتا گهتتتتتتر ز ستتنگ آمتتتتتتتتتتتد

یافتنتتتتتتتتتتد از طریتتتق پيتتتتتتتتتروزي

افتتتتتتتتروزي در بتتتتتتتتنرگی و عالتتتتتم

طتتتالعش حتتتوت و مشتتتتتري در حتتتوت

بتا یتاقوت زهتتتتتتتتتره با او چتتتتو لعتل

متتتاه در ثتتتتتتتتور و تيتتتر در جتتتتتتتتوزا

اوج مریتتتتتتتتتتخ در استتتتد پيتتتتتتتتتدا

زحتتل از دلتتتتتتتتو بتتا قتتتتتتتوي رایتتی

پيمتتتتتتتتتتایی خصتتتتتم را داده بتتتتتتتاده

ذنتتتتتتب آورده روي در زحتتتتتتتتتتتتتلش

وآفتتتاب اوفتتتتتتتتتتتتتاده در حملتتتتتتش

ختتتتتتتویش داده هتتتر کتتتوکبی شتتتهادت

همچتتو بتترجيس بتتر ستتعادت ختتتتتتتویش

(جا همان)

کتار . بهرام نين چون خسروپروین و دیگران، نمودي از انگاره کودک آسمانی درون است؛ از این روي طالعی ویژه و مسعود دارد

الگوي خود در جهت کمال گام نهتاده و رسيده کهن فعليت ؛ زیرا در آن دو داستان، ب عد بهاو بسيار دشوارتر از دیگر همتایانش است

تتر شده درواقع به فعليت رسانيدن استعدادها و امکانات بالقوه در همان مسير قبلی البته در ب عدي متعالی دعاخواسته تولد کودکان به

هاي بالفعل د، جنبهي خوها گیباید با به فعليت درآوردن بالقواو . است؛ اما بهرام گور باید مسيري خالد جهت پدر در پيش گيرد

سياه و تاریکی را که در وجود پدرش یندگرد، تجسم یافته است، از بين ببرد و او را در مسير تعالی و رشد و گسترش روحتی بته

حرکت درآورد و براي این کار باید در مکانی دور از سرزمين سياه پدر، در جایی که عدالت و انسانيت حاکم است، پرورش یابد؛

. الگویی خود شود نجام رسالت مقدس کهنتا آماده ا

وجتود دارد، سته لیلری و مجنرون و خسررو و شریرین هتاي با منظومه پیکر هفت یی که ميان الگوي آغازینها با وجود تفاوت

ی توجهی هستند که این امر به دليتل رستالت مشتترک سرو و مجنون داراي اشتراکات قابلشخصيت مرکني این آثار، یعنی بهرام، خ

هتایی ویتژه دارنتد کته در نتوزادان معمتولی دیتده آنها از همان زمان تولد، نشانه. است که حافظه جمعی بر عهده آنها نهاده است

7735بهار( 71پياپی)، 7هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 171

طالعشان سعد است، فهم و هوش و دریافتی غریب دارند، بته لحتاظ جستمانی در اوج اعتتدال و زیبتایی اینکه شود؛ از جمله نمی

یت امري ناممکن استت و درنهایتت، سناریوي عشق هستند؛ عشقی که بدون آن دستيابی به فردهستند، هر سه بازیگران نقش اول

خسررو و هاي الگوي آغازین سه منظومه و مشابهت ها در نمودار زیر، تفاوت. یابند هر سه در دامان عدالت و انسانيت پرورش می

:ده استالگویی آن نمایانده ش و تحليل کهن پیکر هفتو لیلی و مجنون، شیرین

هفت پیکر لیلی و مجنون/خسرو و شیرین ها منظومه

ظالم ←یندگرد عادل ←پدر مجنون/هرمن ب عد بالفعل خود

مرگ فرزندان فرزندي بی زننده تعادل عامل برهم

بهرام مجنون/خسرو ب عد بالقوه خود

دور از سرزمين پدري سرزمين پدري مکان فعليت یافتن ب عد بالقوه

نتیجه

و شگردهاي داستانی، شروع یا وضعيت آغازین، اهميتی برجسته در رویکرد مخاطتب بته اثتر متورد مطالعته وي ها يان تکنيکاز م

دهد و از طریق نحوه شروع است که نتوع متتن و توقتع از آن مشتخص شروع، راه ورود خواننده به متن را به وي نشان می. دارد

کنتد کته نمتودي برجستته در استاطير و هایی می ه با تصاویر و نمادها و درونمایهیک شروع قصوي، ذهن را آماده مواجه. شود می

کند که با واقعيت زندگی سر و کتار دارد؛ نته بتا ها دارد؛ در حالی که یک شروع رئال، این ذهنيت را براي خواننده ایجاد می افسانه

ستو از یتک پیکرر هفرت و لیلی و مجنون، خسرووشیرین هاي شروع قصوي در منظومه. هاي فراواقعی ها و مقوله اساطير و افسانه

کند و از سویی دیگر بيانگر این حقيقت است که اگرچه این آثتار ي فراواقعی این آثار را توجيه میها ها و شگفتی حوادث و صحنه

بنتابر . ی مورد خوانش قرار گيرندالگویی و نمادین دارند و باید با دیدگاهی تأویل اند، بافتی کهن بر واقعيتی تاریخی بنيان نهاده شده

، شرح تولد کودکی یگانه استت کته نماینتده ب عتد بتالقوه لیلی و مجنونو خسرو و شیریناین رویکرد، شروع نمادین دو منظومه

یگانه بودن کتودک در دو منظومته متذکور، نمتادي از وحتدت و انستجام و . الگوي خود و از این روي ویژه و متفاوت است کهن

، توصيفگر نابستامانی و پتارگی روان روایتت پیکر هفتدر نقطه مقابل این اتحاد و انسجام، منظومه . ی روان روایت استیکپارچگ

زند؛ تا او که همچتون دیگتر همتایتان استاطيري ختود است و همين امر سرنوشتی دیگرگون براي کودک آسمانی منظومه رقم می

. زمين پدر و در ساحت ناخودآگاهی روان روایت پرورش یابدالگویی بر عهده دارد، دور از سر مأموریتی کهن

ها نوشت پی

ي باستتانی هستتند کته از دورتترین دوران انستانی وجتود هتا الگوها اشکال عهد عتيق و ستنخ کهن»به عقيده یونگ : الگو کهن -7

ویژه به دليتل مرتبط هستند؛ بلکه این تصاویر به به نظر وي این بدان معنا نيست که این اشکال تنها با گذشته ،با این حال. اند داشته

شوند و بنابراین تجلی قشتر دهند، تظاهرات ماهيت ساختاري خود روان محسوب می آنکه محتواي ناخودآگاه جمعی را تشکيل می

یتد، عالئتم عقيتده فرو آنها کنشتی دائمتی و پویتا دارنتد و بترخالد . مشترک هستند ها زیرین و جمعی روان و ميان تمامی انسان

الگوهتا و سازد، باید همواره به خاطر داشته باشتيم کته کهتن گونه که یونگ مشخص می بلکه همان آزردگی نيستند، انحصاري روان

ي کهن به خودي خود مرضی نيست و شرایطی حاد مانند اسکينوفرنی ممکتن استت وضتعيتی را فتراهم کنتد کته ها پردازي خيال

الگوهتا توان گفت که فقط این شرایط باعث بته ظهتور رستيدن کهتن تناک ظاهر شوند؛ ولی نمیالگوها به شکلی حاد و وحش کهن

دهد هر انسان متمدنی با وجود تحول بتاالي هوشتياري الگوها عناصر دائمی ذهن ناهوشيارند که وجود آنها نشان می کهن. شود می

شناستی تحليلتی در روان»به بيان دیگتر (. 721: 7715لمر، پا) «ترین سطوح روان خود انسانی باستانی است در وي، هنوز در عميق

یونگ که در ادامه سنت فکري اندیشمندانی چون افالطون و کانت قرار دارد، روان در هنگام تولد، لوحی سپيد و نانوشتته نيستت؛

175/ پيکر نظامی عيت آغازین در منظومه خسرو و شيرین، ليلی و مجنون و هفتتحليل وض

الگتو اند، به آنها نام کهن ن شریککه همه آدميان در آگ با توجه به دیرینگی آنها و اینهایی است که یون بلکه حامل الگوها و انگاره

(.15: 7712یاوري، ) «دهد می

شود، مقوله مهمتی استت ها و اساطير می افتد و پدیدآورنده افسانه تغيير و تحول روایات تاریخی که در اثر گذر زمان اتفاق می -1

ي تاریخی را ها چند ترانه حماسی، شخصيتهر »به عقيده وي . هاي حماسی بدان اشاره کرده است که ميرچا الياده در بررسی ترانه

دهتد و تخيتل کشد که حافظه جمعی، واقعيت تاریخی را پيکري دیگر می گوید، دیري نمی سراید و رویدادهاي واقعی را باز می می

بته زعتم .. ). یابتد جا که ترانه حماسی پس از مدت زمانی، باز در مقوله اسطوره جاي می بخشد؛ تا بدان شعري، آن را ارزشی نو می

آورد وجتود متی ماند و یاد آن تنها در صورتی تخيل شعري به خود رویداد تاریخی هرقدر هم مهم باشد، در حافظه عوام نمی (وي

را « فتردي »حافظه جمعی، رویدادهاي تاریخی اصلی و پيکرهاي . ...که رویداد تاریخی، کم و بيش به الگوي اساطيري نندیک شود

کند که از ریشه استاطيري یی سير میها حافظه عامه تقریبا فقط بر اساس ساحت. دارد به سختی نگه می که شخصيتی خاص دارند،

ي تاریخی و رویدادهاي اتفاقی، کامال یا تقریبتا بيگانته ها شناسد و با شخصيت وار را می و رفتارهاي نمونه ها سرمشق. اند پدید آمده

کته سرمشتق استت و رویتداد در مقولته آوازهتاي ( پهلوان یا رقيب) شود انند میشخص تاریخی به الگویی م ،از این روي. است

هتاي حماستی آنچته را کته حقيقتت هر چند برختی منظومته . گيرد می...( جنگ با دیو، دشمنی برادران و) حماسی اساطيري جاي

شتود؛ بلکته بته مشخص مربتوط نمتی و رویدادهاي ها گاه به شخص کند، این حقيقت تقریبا هيچ شود، حفظ می تاریخی ناميده می

(.235و 237: 7752الياده، ) «خورد ها پيوند می اي از منظره نهادهایی سنتی و به برخی از رفتارها و پاره

او ناخودآگاه جمعی را نمایانگر بنيان شخصتی و غيرشخصتی . ندا مشترک ها تصاویر ذهنی کهنی هستند که در ميان تمام انسان -7

دانست و از این روي معتقد بود که مواجهه خودآگاهی افراد با دنياي بيترون و گاهی و ناخودآگاهی شخصی میروان و بسط خودآ

تترین ستطر توجته بتر عميتق اجداد بدوي تأثيري برجسته و قابلنين برخورد ناخودآگاهی آنها با گذشته متأثر از نياکانشان است و

دانستت وم تصاویر ذهنی کهن و جهانی نوع انسان را شتاهدي بتر ایتن متدعا متی یونگ، تکرار مدا. اند روان انسان برجاي گذاشته

هتاي جهتان هاي بتالقوه بازنمتایی پدیتده وي درواقع ضمير ناخودآگاه جمعی را ميراث نياکان ما درباره شيوه(. 713: 7715پالمر، )

(.21: 7711بيلسکر، ) ناميد می« ذهنيت بدوي»دانست و آن را هستی می

ي ایشان دریافت که خواب نته تنهتا بته ها یونگ با مطالعه بر روي تعداد زیادي از مردم و تحليل خواب»: فردیت روانی فرایند -1

چنين دریافتت کته ختواب در او هم. چگونگی زندگی خواب بيننده بستگی دارد؛ بلکه خود بخشی از بافت عوامل روانی آن است

هتا و جتایی کته صتحنه بته عقيتده وي از آن . نهاد« فرایند فردیت»و نام آن را کند مجموع از یک ترکيب و شکل باطنی تبعيت می

هتاي تواند تداوم آنها را با یکدیگر دریابد؛ اما اگر کسی توالی خواب کند، بنایراین هر کسی نمی هاي خواب هر شب تغيير می نمایه

. شتوند اي از محتویات آنها به تناوب آشکار و ناپدید می خود را طی ساليان دراز مورد مطالعه قرار دهد، متوجه خواهد شد که پاره

طور پيوسته مورد مطالعه چه آنها را به بينند؛ که اگر چنان بسياري از مردم همواره خواب یک شخصيت، منظره یا یک موقعيت را می

ان چنين نتيجه گرفت که زنتدگی رؤیتایی تو می ،بنابراین. کنند هاي آنها آرام اما محسوس تغيير می قرار دهيم، خواهيم دید که نمایه

آورند و اگر کسی تصویر پيچيتده یتک دوران وجود می اي، تصویري پيچيده به ي دورهها اي از مضامين و گرایش ما تحت تأثير پاره

د روانی تقریبتا کند که همانا فرایند رش اي گرایش یا جهت پنهان اما منظم مشاهده می طوالنی را مورد مطالعه قرار دهد، در آن گونه

چنان که دیگران نيتن متوجته شود؛ آن تر تر و پخته شود شخصيت فرد به مرور غنی نامحسوس فردیت است؛ فرایندي که موجب می

رستد، متی ی که نقطه اوجتی از زنتدگی فترد فرا زمان»به موجب عقيده یونگ ،به بيان دیگر(. 117-110: 7717یونگ، ) «آن بشوند

شود تتا حيتات فتردي بته این امر سبب می. شود رد به واسطه نيروي الهام بر شخصيت حقيرتر متجلی میشخصيت برتر ناپيداي ف

فرایند »این فرایند، تحت عنوان . آورد اي از دگرگونی درونی شخصيت را پدید می تر جهت یابد و گونه سمت و سویی برتر و عالی

(.17: 7721یونگ، ) «شود مطرح می« فردیت روانی

7735بهار( 71پياپی)، 7هشتم، شمارهسال ،فنون ادبی / 172

منابع

.7-71، صص 55، شماره مجله فرهنگتصویرسازي در ادبيات عاميانه، (. 7711)مدسلطانی، منيره اح .7

.پایا: ، تهران1، چتحليل آثار نظامی گنجوي(. 7715)احمدنژاد، کامل .1

.نشر نو: اصفهان ،7چ ،دستور زبان داستان(. 7721)اخوت، احمد .7

. 13شتماره ، چيستتا ،گتر ترجمه متدیا کاشتی ،لکلور، ادبيات عاميانهاسطوره، فو: ادبيات نانوشتاري(. 7752)الياده، ميرچا .1

.212-231صص

.مروارید: تهران ،کتاب دوم از مجلد دوم ،ترجمه غالمحسين صدري افشار ،تاریخ ادبی ایران(. 7757)براون، ادوارد .5

.رزوا: تهران ،1چ ،1ج ،تصحير محمدتقی بهار ،تاریخ بلعمی(. 7757)بلعمی، ابوعلی محمد .2

.طرح نو: تهران ،ترجمه حسين پاینده ،یونگ(. 7711)بليسکر، ریچارد .1

.رشد: تهران ،ترجمه محمد دهگانپور و غالمرضا محمدي ،فروید، یونگ و دین(. 7715)پالمر، مایکل .1

.توس: تهران ،1چ ،اي ترجمه فریدون بدره ،هاي پریان شناسی قصه ریخت(. 7712)پراپ، والدیمير .3

.117-111صص ،11شماره ،ارغنون. الگویی الگو و انگاره کهن کهن(. 7711)ویلرایت .الدو و جوزد برن .مادیورو، ج .70

.گوتنبرگ و جاویدان خرد: تهران ،ترجمه کيخسرو کشاورزي ،تاریخ ادبيات ایران(. 7710)ریپکا، یان و دیگران .77

.سخن: تهران ،پير گنجه در جستجوي ناکجاآباد(. 7711)کوب، عبدالحسين زرین .71

.بنياد فرهنگ ایران: تهران ،1ج ،ترجمه حسين پاینده ،تاریخ الرسل و الملوک(. 7753)طبري، محمد بن جریر .77

.کتاب فرزان: تهران ،به اهتمام و تصحير و حواشی احمد آتش ،سندبادنامه(. 7721)ظهيري سمرقندي، محمد بن علی .71

.انجمن آثار ملی: رانته ،خسرونامه(. 7773)عطار نيشابوري، شيخ فرید الدین .75

.آگاه: تهران ،1چ ،تصحير ناصر خانلري ،سمک عيار(. 7715)فرامرز بن خداداد .72

. 71و 72ش. معتارد ،«تاریخ اوليه داستتان ليلتی و مجنتون در ادبيتات عترب »(. 7721) ها کراچوفسکی و احمد شفيعی .71

.710-721صص

.مرکن: تهران ،مبانی داستان کوتاه(. 7713)مستور، مصطفی .71

.کتاب مهناز: تهران ،نویسی نامه هنر داستان واژه(. 7711)ميرصادقی، جمال و ميمنت ميرصادقی .73

با تصحير و حواشی حسن وحيتد دستتگردي و بته کوشتش ،خسرو و شيرین(. 7715) بن یوسف نظامی گنجوي، الياس .10

.قطره: تهران. 1چ. سعيد حميدیان

ون، با تصحير و حواشتی حستن وحيتد دستتگردي و بته کوشتش ، ليلی و مجن(7713)بن یوسف نظامی گنجوي، الياس .17

.زوار: ، تهران7سعيد حميدیان، چ

با تصحير و حواشی حسن وحيد دستگردي و بته کوشتش ستعيد ،هفت پيکر(. 7711)بن یوسف نظامی گنجوي، الياس .11

.زوار: تهران ،حميدیان

.سخن: تهران ،روانکاوي و ادبيات(. 7712)یاوري، حورا .17

.جامی: تهران ،1چ ،ترجمه محمد سلطانيه ،یشها انسان و سمبول(. 7717)گوستاو یونگ، کارل .11

.آستان قدس رضوي: مشهد ،ترجمه پروین فرامرزي ،چهار صورت مثالی(. 7721) تتتتتتتتتتتتتتتتتتت .15

26. Jung, Carl Gustav (1963) Essays on a science of mythology; the myths of the divine child and the

divine maiden, translator R.F.C Hull, publication by Harper and Row.

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

42

Abstract/

____________________________________________________________________

41

18. Okhovat, Ahmad (1362). Persian grammer, 3rd

ed., Isfahan: Nashr nao.

19. Palmer, Michael (1385). Freud and Jung on Religion, Mohammad Dehganpoor

(trans.), Tehran: Roshd.

20. Propp, Vladimir (1386). Morphology of the Folktale. Fereidoon Badre’ee (trans.),

Tehran: Toos,

21. Richarb, Bilsker (1384). On Jung. Trans Hossein Payande. Tehran: Tarhe no,

22. Rypka, Jan (1370). History of Iranian Literature. Trans. Keykhosrow Keshavarzi.

Tehran: Gootenberg.

23. Tabari, Mohammad Ibn Jarir (1359). History of Kings. Trans. Hosein Payande.

Tehran: Iranian cultural foundation.

24. Yavari. Hura (1386). Psychoanalysis and Literature. Tehran: Sokhan.

25. Zahiri Samarghandi, Mohammad Ibn Ali (1362). Sandbadname.Tehran: Ketabe

Foruzan.

26. Zarrinkoob, Abdolhossein (1372). Master of Gangeh in Search of Nowhere. Tehran:

Sokhan.

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

40

of a gape in order to lose the balance and, as a result, to start moving toward

individuality, a mutual sadness bothers them and that is having no child; the child

that is actually the physical or concrete aspect of the potential perfection which has

been made destined for these fair kings. This situation is practicable only when their

fathers are in perfection; but the collective unconscious will choose another way to

reveal its contents when the king is not fair and just. It does not bother such a father

with giving no child to him. Instead, it gives him many children and kills them;

therefore the father regrets not having a child alive. So in a delicate situation, a child,

such as Khosrow Parviz and his peers, who have a propitious fate comes to life and

grows somewhere else and becomes fair and just like King Hormoz and his peers

who have reached perfection. This is the starting pattern of Haft Peykar, a historical

story, like the historical story Khosrow va Shirin, which because of its noticeability

has been put in the collective unconscious and has been narrated generation by

generation and has been got a mythical aspect.

Although there are some differences between the starting pattern of Haft Peykar

and that of Khosrow va Shirin and Leili va Majnoon, the three main characters in

those works, i.e. Bahram, Khosrow, and Majnoon, have many shares and that is

because of the mutual mission put on them by the collective unconscious. From the

birth time, they have especial signs which cannot be seen in other babies including,

having propitious fates, being intelligent and clever, being handsome in bodily

appearance, being the main character in love stories_ the love without which it is

impossible to reach individuality, and finally growing in a fair and civilized place. References

1. Ahmad Nezhad, Kamel (1375). Analysis of Nizami Ganjavi’s works, 2nd

ed., Tehran;

paya.

2. Attare Neyshaburi, Farid od-Din (1339). Khosrowname. Tehran: Razavi Institute of

Scientific works.

3. Bal’ami, Abu Ali Mohammad (1353), Bal’ami’s History, Mohammad aqi Bahar

(emend.), 2nd

vol., 2nd

ed., Tehran: Zavar.

4. Bilsker, Richard (1384). Jung, Hossein Payande (trans.), Tehran: Tarh nao.

5. Brown, Edward (1351). Iranian literary History, GholamHosein Sadri Afshar

(trans.), 2nd

book of 2nd vol., Tehran: Morvarid.

6. Eliade, Micea (1356). Unwritten Literature: Myth, Folkelore, Media Kashigar

(trans.), Chista, no. 29, P. 686-689.

7. Faramarz Ibn Khodadad (1385). Samake Ayyar. Tehran: Agah,

8. J. Maduro, Renaldo & Joseph .B. Wheelwright. (1382). Archetype and Archetypal

Image, Behzad Barkat (trans.), Orghanoon. N22.

9. Jung, Carl Gustav (1368). Four Archetypes: Mother, rebirth, spirit, trickster. Trans.

Parvin Faramarzi. Mashhad: Astan Ghods Razavi.

10. Jung, Carl Gustav (1963). Essays on a science of mythology; Myths of the divine

child and the divine maiden. Trans. R.F.C. Hull. Harper and Row.

11. Jung. Carl Gustav (1964). Man and his symbols. U.S.A: Anefor press.

12. Kerachofski & Ahmad Shafieha. The Early History of Leyli & Majnun’s History in

Arab Literature.Maaref. N16&17, 1368.

13. Mastur, Mostafa (1379). Basics of Short Stories. Tehran: Nashre Markaz,.

14. Mirsadeghi, Jamal & Meymanat Mirsadeghi (1377). Glassory of the Art of Fiction

writing. Tehran: Ketabe Mahnaz.

15. Nezami Ganjavi, Elias Ibn Josef (1384). Haft Peikar. Tehran: Zavvar.

16. ---------------------------------------- (1385). Khosrow & Shirin. Tehran: Ghatre.

17. ---------------------------------------- (1389). Leyli & Mjnoon. Tehran: Zavvar.

Abstract/

____________________________________________________________________

39

The Analysis of The Starting Pattern in Nezami’s Khosrow va Shirin, Leili va

Majnoun and Haft Peykar

Tayebe Ja’fari

Abstract

According to what Nezami states in his versified story Khosro va Shirin, King

Hormoz is a fair and peasant-supporter monarch and everything is alright in his time.

he only matter which bothers the King’s mind and feelings is the sadness of having

no child. But this piteous sadness is removed after vowing, sacrificing and being

born a boy as a result. This boy is totally different from his age children because of

his unique characteristics.

Leili va Majnoon’s starting pattern can be Khosro va Shirin’s starting pattern

simply by having some changes in characters. In this poem, the memoir related to the

chieftain of Amer, who was one of the Arab grandees and has a settled land, is

expressed. He is an artist who has a significant reputation in hospitality and being

mendicant-adherent, but the sadness of having no child makes him like King

Hormoz, so he decides to vow and sacrifice and asks God to give him a child.

Based on an archetypal approach, the boy who has been requested by prayer in

Khosrow va Shirin, Leili va Majnoon, and other myths is an archetypal item that

these literary works’ starting patterns are the expression of common conditions

before, during, and after his birth. He is the heavenly child who has been born to

make a great upheaval.

Based on an archetypal approach, the heavenly child can be considered as the best

form of emanation of the potential aspect of Ego in dreams and myths in which the

king, as the actual aspect of this archetype, wishes this child’s birth; to reach his

perfect ideal. With this paraphastic approach, Khosrow Parviz and King Hormoz are

respectively the potential and the actual aspect of Ego. Hormoz is the actual part that

is almost perfect. He is an ideal, fair and peasant-supporter king. But this perfect

person is only some parts of his talent who has reached the actuality and can be

manifest. This potential aspect is the child whom the king is willing to have; because

the item of the child’s archetype is related to the future and actuality; those talents

which should come to existence to make reaching perfection possible. After many

vows and sacrifices, Khosrowparviz is born; to reveal his Ego, his hidden half part,

and to complete the Universe. This analysis is completely true about Majnoon and

his father, and other similar myths.

Both Khosrow Parviz and Majnoon are sons of just fathers; fathers who are, in

their own position, perfect and faultless, but because of the necessity of the existence

Ph.D. Student of Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran

Received: 03.08.2012 Accepted: 29.09.2013

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

38

etiology, are composed to represent the utopian and ethereal beloved; as if in poetical world of Hafez, all existence phenomena mimeses the Hafez beloved. In this poetical and mystical attitude, if the existent phenomena undergone the alternation, movement, quietness and maturity, it is because of the reason that those phenomena mimeses, unhappy contests and welcome to beloved. The first result of this essay is that in every literary text, one or several devises are dominated; In Hafez lyrics, this devise is one of the dominant rhetorical figures that utilized in different ways. Another result of this essay is that we occasionally must analyze the literary figures together so that we can obtain the poets' style and poetics. The other important result is that the meaning of some poetry in Hafez lyrics is depended to fantastic etiology. References

1. Agholi, Hesam od-Din (1995). Literary pearl in Rhetoric. Ghom: Setare. 2. Attar Nishabori, Farid od-Din (2000). Mohammad Reza Shafie Kadkani (emend.),

5rd ed. Tehran: Sokan. 3. Chalisova, Natalia (2004). Encyclopedia of Iranica. Last Updated: December 15. 4. Farshidvard, Khosrow (1975). Conjugating of simile with another factors in Hafez

poetry. Gowhar, No 18, 535-541. 5. Ferdowsi, Abolghasem (2001). Shahname (Moscow Press). Saeed Hamidiyan

(emend.) 2nd Vol. 5rd ed. Tehran: Ghatreh. 6. Forster, Edward Morgan (1974). Aspects of the Novel. Harmondswort: Penguin. 7. Gharib Hoseini, Zahra and Mohammad Sadegh Basiri (2009). Techniques of usages

of fantastic etiology in Anvari' Ghasayed. Kavoshname, 9th year, No 16, 65-97. 8. Hafez, Khajeh Shams od-Din (1984). Hafez Divan. Parviz Natel Khanlari (emend.).

2rd ed. Tehran: Kharazmi. 9. Heravi, Hoseinali (1977). Commentary of Hafez' Gazals. 4rd ed. Tehran: Simorgh. 10. Homaei, Jalalodin (1989). Techniques of Rhetoric and Literary devices. 5rd ed.

Tehran: Homa. 11. Hoseini Nishabori, Ataola ibn Mahmoud (2006). Badaye alsanaye. Rahim

Mosalmanian Ghobadiyani, Tehran: Institution of Mahmoud Afshar endowments. 12. Jacobson, Roman (2013). Dominant, in Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani (trans).

Resurrect of Words. Tehran: Sokan. 13. Khabazha, Reza (2013) The Function of fantastic etiology in the structure of themes

digression to eulogy. Monthly Book of Literature. No 73, 43-48. 14. Mikics, David, (2007), A New Handbook of Literary Terms, Yale University Press,

New Haven & London. 15. Mohamadi Asiyabadi, Ali (2007). Projection and characterization in Hafez poetry.

University of Tarbiyat Moalem, No 52 &53, p 111-134. 16. Motahari, Morteza (1991). Lessons of Shafa Theology. Tehran: Hekmat. 17. Radowyani, Mohammad ibn Omar (2002). Tarjoman e Balaghat. Ahmad Atash

(emend.), Tehran: Society of National Honor & Works. 18. Shamisa, Sirus (2003). A New Glance on Rhetoric. 14rd ed., Tehran: Ferdows. 19. Shams Ololama Gorgani, Mohammad Hosein (1999). Ada ol-Badaye. Hosein Jafari

(emend.), Tabriz: Ahrar. 20. Shams Ololama Gorgani, Mohammad Hosein (1999). Spring Clusters in Rhetoric.

Morteza Ghasemi. (emend.), Tehran: Academy of Persian Language and Literature. 21. Tabatabaee, Seyed Mohammad Hosein (1996). Extremity of philosophy. Ali Shirvani

(trans.), 2nd volume. 22. Taghavi, Nasrolah (1985). Norm of discourse, (in rhetoric). 2rd ed. Isfahan:

University of Isfahan. 23. Vahidian Kamyar, Taghi (2001). Rhetoric according to Aesthetics, Tehran: Dostan. 24. Vatvat, Rashidaldin Mohammad (1984). Gardens of Charm. Abas Eghbal Ashtiyani

(emend.), Tehran: Sanaie & Tahori. 3rd ed. Ghom: Islamic propaganda of Ghom. 25. Khoramshahi, Baha aldin (1996). Hafez Mind and Language, 5rd ed. Tehran: Moin.

Zarinkub, Abd ol-Hosain (2002). Poem without lie, poem without mask. Tehran: Javidan.

Abstract/

____________________________________________________________________

37

Different Types of Fantastic Etiology in Hafez Poetry

Ghodrat Ghasemipour

Parvin Gholizadeh

Abstract Fantastic etiology in Persian poetry has such a high status that we can say that this figure of speech is one of the most interested figures between classic Persian poets. This figure is frequently used by Hafez in his poetries so that after equivocalness it is the second rhetorical figure in his poetries. The definition of fantastic etiology is that causality in poetry is based on similarity and it must be aesthetical and satisfactory, not scientific and discursive. By Fantastic etiology poets create imaginative connection between two phenomena; in the other hand, this figure rationally proves the possibility of the impossible and thus presents the lies disguised as truth. The poet’s goal in fantastic etiology is not to invent the cause, but rather to make the conventional descriptions sound unusual. For example, in the line “Because the cloud weeps without reason, tulips and roses laugh at it,” it is the groundless tears of the cloud which cause mockery on the part of the tulips and roses. In this example, two conventional expressions- “the cloud’s tears” (describing the spring rain) and “the flowers’ laughter” (describing their blossoming) - are connected by a causal relationship which does not exist in reality. In classical Persian poetry Hafez, along with equivocalness, utilized of fantastic etiology in the best form. His uses of this literary device, like another figures of speech in his poetry, is very natural and unassuming. Understanding, interpreting and aesthetical purpose of some Hafez poetries is based on fantastic etiology. Companionship, concomitancy and admixture of poetical figures are factors that must be discussed in stylistic analysis of poetry. Literary figures occasionally uses alone in poetry and some when uses together. Though fantastic etiology in rhetoric or figure of thought is an independent figure, but this devise occasionally uses with another literary figures such as: exaggeration, personification, simile, and pretention. Hafez in his poetries utilized of fantastic etiology along with these figures. Fantastic etiology first and foremost along with exaggeration that entails the reader amazement and attention. In some Hafez poetries, fantastic etiology attendant with exaggeration. In rhetoric, simile divided into different species; in Hafez poetries fantastic etiology along with distinctive simile and specially simile concomitant. As we know equivocalness is the dominant figure and literary device in Hafez poetries; some fantastic etiologies in his poetries participant with equivocalness that in this situation tow figure of speech jointly assistant. Personification is one of the important bases of fantastic etiologies, because imaginative causes that makes for fantastic etiologies, always built on to personalize of phenomena. In Hafez lyrics, fantastic etiology is a vehicle for representing the sublime beauty of ideal beloved. Almost ninety percent of lyrics in which that Hafez used fantastic

Assistant Professor of Persian Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz,

Ahvaz, Iran

Associate Professor of Persian Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz,

Ahvaz, Iran Received: 08.06.2013 Accepted: 07.08.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

36

Abstract/

____________________________________________________________________

35

14. Meghdadi, Bahram (1999). Culture and Literary Terminology from Plato to Modern

Time, 1st ed., Tehran: Fekre Ruz.

15. Mirsadeghi, Jamal (2004). Story and Literature, 1st ed., Tehran: Aye Mehr.

16. Nadvi, Mohammad Ibne Ahamad (2006). Nafsat-al-Masdoor Amir Hassan

Yazdgerdi (emend.), 2nd ed., Tehran: Tous.

17. Najafi, Abolhassan (1992). Foundation of Linguistics and its Application in Persian,

2nd ed., Tehran: Niloofar.

18. ------------------------ (1987). Morality of Jalal-al Din or Jalali History, by efforts of

Khalil Khatib Rahbar and Mohammad Ali Nasseh (trans.), 2nd ed., Tehran: Saadi.

19. Nasvi, Shahaboddin (1986). The Morality of Jalal-al din کلمه خوانا نبود; Persian

translation from Arabic by an unknown translator in seventh century with

correction, introduction and annotations of Mojtaba Minavi; 1st ed., Tehran: Elmi-

Farhangi.

20. Perrin, Lawrence (1994). About poems; Fatemeh Rake’ei (trans.), 1st ed., Tehran:

Etelaat.

21. Propp, Vladimir (1989). Morphology of the Fairy Tales, Fereydoun Badrei (trans.),

Tehran: Tus.

22. Rastgu, Mohammad (2007). An Overview of Nafsat-al-Masdoor; Ma’aref: No

16&17.

23. Selden, Raman, Widowson, Peter (2005). A Guide to Contemporary Literary

Theory; Abbass Mokhber (trans.), Tehran: Tarhe Nao.

24. Shamisa, Cirrus (2004). Literary Criticism, 14th ed., Tehran: Ferdows.

25. ------------------- (2008). Prose Stylistics, 11th ed., Tehran: Mitra.

26. Taheri, Ghodratollah (2003). Structural Review and Analysis of Sonnets- Attar

Narratives, Farhang, No 46 &47.

27. Vahidian kamyar, Taghi (1988). Rhyme and Rhythm of Persian Poetry, Tehran:

Academic Center of Publication.

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

34

prominent feature of the book; namely, literal arrays by which the author in addition

to aesthetic measures, has highlighted the language. However, the story is event-

driven.

Sometimes, he describes and illustrates the characters in such a way that it becomes

character-driven. One of the issues that is very prominent in characterization of

Nafthat ol-Masdur is the offensive attack to the negative characters of the story. The

scenery in Nafthat ol-Masdur is a real description as if the audience or the reader is

present in the scene. Zidari has coordinated the moods of sadness, joy, fear and panic

in each part with the events and incidents of the story. One of the story-telling tools

is the narrator being the first-person with prolocutor and narrative style that recounts

the events. he author with a general view which is called “bird-like view” opens up

and illustrates his memories.

The most important motifs of his story can be noted as escape and evasion, treachery,

mean-breeding of the time, gratitude and loyalty to the masters, conflict, dispute and

the description of hardships. Nafthat ol-Masdur has a story frame; the author is quite

familiar with scribing and teaching words and it is possible to find out the style and

manner of teachers of that time from his writings; the style and manner which

preserves the concept of redundancy. Nested tales are also seen in Nafthat ol-Masdur

so that sometimes they disrupt the sequence of the events. The author, in accordance

with the society and the available prose, adopted the mix of Arabic and Persian prose

and this is one of the effects of socio-political structure on his prose. The presence of

different social classes in his book reflects the interaction between literature and

society. References

1. Ahmadi, Babak (2009). Creation and Beauty: Hermeneutics and Aesthetic Queries;

5th ed., Tehran: Markaz press.

2. ---------------------(2009). Structure and Interpretation of the text, 10th ed., Tehran:

Markaz press.

3. Alavi Moghadam, Mahyar (1998). Contemporary Literary Criticism Theories

(Formalism and Structuralism). 1st ed., Tehran: The organization of the study and

compiling humanities books for universities (SAMT).

4. Boudaryar et al (1995). Perplexity of Signs (examples of postmodern criticism).

Babak Ahmadi et al (trans.), 1st ed., Tehran: Markaz press.

5. Don Stewart (2004). Structuralism and Post-Structuralism; Abolfazl Sajedi (trans.),

Journal of Hoze and University, No 36.

6. Eagleton, Terry (2007). A prelude to literary theory; Abbass Mokhber (trans.),

Tehran: Markaz Publishers.

7. Ghiasi, Mohammad Taghi (1989). An Introduction to Structural Stylistics, Tehran:

Shole Andishe.

8. Hossein Panah, Farahnaz (2007). Aesthetics of Dolat Abadi Prose, Development and

teaching Persian language and literature Magazine; vol 20, No 4.

9. Kazazi, Mirjalal (2006). Aesthetics of Persian Speech; Expression, 7th ed., Tehran:

Markaz Publishers.

10. Khatibi, Hossein (2007). Prose Technique in Persian Literature, 3rd ed., Tehran:

Zavvar.

11. Khosravi, Abouzar (2008). Historian Politician, Ata’olmolk Joveini, Mah book of

history and Geography, No 126.

12. Khosrow beigi, Hooshang (2007). Memoir writing of Shahab od-Din Nasvi;

Zamane, 6th year, No 64.

13. -------------------------------- (2006). Shahab-al-din Nasvi and his Morality, Mah book

of history and Geography.

Abstract/

____________________________________________________________________

33

Stylistics of Nafthat ol-Masdur by Zeidari Nasvi

Fereydon Tahmasbi

Solmaz Mozaffari

Abstract

Structuralism theory is accepted as one of the most effective theories in the current

century. his theory’s final goal is to discover the hidden secret and linguistic

aspects of a literary work via structural elements of a work based on this theory. In

structural analysis of a work, implications beyond the text are not important and just

the text is considered, and also the meaning is wanted from the structure. According

to this theory, the current essay tries to study the structure and the interactions of the

numerous elements in Nafthat ol-Masdur from three points of view: content, lingual

technic and form, to achieve the hidden layers of the writers mind patterns. Besides

these internal elements, two external elements, i.e. social and political structure and

the writer’s taste and thought are considered. The fiction-narrative pattern of Nafthat

ol-Masdur is analyzed with biographical content of this work as well. Nafthat ol-

Masdur is a major historical book which is written by Zidari Nasvi, one of the great

authors of 7th century. It is the description of hardships of Sultan Jalal od-Din

Khwarazmshah. The author also describes his own hardships in the book. The

content of the book is historic-autobiography which is explained in literary-artistic

form. The author has adopted fictional-narrative form for his writing and with his

subtle and precise viewpoint illustrates the governing policy of the society of his time

and speaks the issues of the government. Nafthat ol-Masdur is a narrative story in

which the narrator -the author- recounts the events with general overview; events

which he had witnessed himself and were tied to his emotions and feelings. He

expresses his internal reflections in a descriptive-narrative method. The book is

skillfully written in figurative prose and it is decorated with the diverse literal and

semantic figures and arrays. Using words with compound and derivative structures,

especially for verbs, is one of the morphological features of the book. But, heavy and

formal sentence structure is a syntactic feature of Nafthat ol-Masdur. Verbosity of

the author, redundancy and using scientific terms affected the style, morphology and

syntax of his language. One of the salient features of the book is the use of

expressive and innovative arrays by which the author has decorated his prose.

Although it tends towards sophistication and formality, the author narrates the story

with their mask. Recognition which is the most vivid and dynamic metaphor, is a

Assistant Professor of Persian Language and Literature, Islamic Azad University Shoushtar Branch,

Shoushtar, Iran

Ph.D. Teacher of Farhangian University of Shiraz, Shiraz, Iran Received: 14.06.2014 Accepted: 07.03.2015

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

32

22. Navayi, Ali Shir (1322). Majales alnafaes.Ali asqar hekmat (ed.), Tehran: Bank

melli.

23. Olfati Savoji. Manuscript. No.2572. Central Library of Tehran University.

24. Qavami Motarrazi. Manuscript. No.1130. Library of Parliament.

25. Qolamii, Mojahed & Hossein Aqa Hosseini (1377). Badi'iyyeh in Persian and

Arabic, Lesan Mobin: Zemestan, 3th year, No. 6.

26. Raduyani, Mohammad Ibn Omar (1362). Tarjoman albalaqa, Ahmad Atash

(emend.), Tehran: Asatir.

27. Safa, Zabih al-Lah (1373). A History of Iranian Literature, Vol. III, Patr. I. Tehran:

Ferdaws.

28. Salman Savoji. Manuscript. No.1130. Library of Parliament.

29. ---------------------------------. No.2147. Central Library of Tehran University.

30. Servtiyan, Behruz (1351). Ode of Sarh Momarrad or Badaye' Alabhar, Journal of the

Faculty of Letters and Humanities, University of Tabriz, 24th year, No. 104.

31. Shams Fakhri Isfahani (1389). Me’yar Jamali va Meftah abu Ishaqi. Yahya Kardgar

(emend.), Tehran: Majles.

32. Shams Qeis Razi (1373). Almo'jam fi Ma'ayir ‘ash'ar al-'ajam. Sirus Shamisa

(emend.), Tehran: Ferdaws.

33. Shauqi Zayf (1383). Rhetoric: History and Evolution, Mohammad Reza Torki

(trans.), Tehran: Samt.

34. Taqi od-Din Mohammad Awhadi Daqaqi Balayani (1389). Arafat al'asheqi va

arasat al'arefin. Zabih al-Lah Sahebkari & Amene Fakhr Ahmad (emend.), Tehran:

Miras Maktub.

35. Teymur Hoseyni. Manuscript. No.1130. Library of Parliament.

36. Vaez kashefi, Kamal od-Din Hossein (1369). Badaye' alafkar fi sanaye' alash'ar.Mir

jalal aldin kazzazi (emend.), Tehran: Markaz.

37. Vafayi, Abbas Ali (1382). Qasideh ha e masnu'. Tehran: Rovzaneh.

38. Vassaf Shirazi. Zozhat akabsar. Manuscript. No.13372/3. Library of Parliament

39. Vatvat, Mohammad Ibn Rashid (1308). Hadaeq alsehr fi daqaeq alshe'r. Tehran:

Majles.

40. Zolfaqar Sherwani (1934). Poetical works. Edward Edwards (Ed.), London.

Abstract/

____________________________________________________________________

31

includes forty eight meters. It seems two bits lower than whatever poet said. In order

to receive to number of forty eight we have two different ways: the first one is that

read one bit with three different meter or the other way is that two bits in each of

them two meter should be read. Because of incomplete abstract may be had been

extracted more bits from those redundant ode and there is no available in handwritten

version.

Nasr- allah Araghis' ode is written in the measure of (فع الن/ مفاعلن فعالتن مفاعلن فعالن)

and in the term of meter and rhyme is totally different from Baha- al dins' ode and it

is more close to Seyyed Zolfaghars' ode. This ode has one hundred twenty main bits

that totally fifty two bits extracted from redundant and in first part of hemistich.

Nasr- allah in this ode used forty three meters. But he believed that there are forty six

meter if you read some of the bits in two different measures. References

1. Ahli Shirazi (1344). Poetical works. Hamed rabbani (ed.), Tehran: Sanayi.

2. Baha aldin Savoji (1390). Poetical works. Ali reza shabanlu (emend.), Saveh: Azad

University.

3. Bigdeli, Azar (1337). Atashkadeh. Seyyed Ja’far Shahidi (ed.), ehran: Nashr Ketab.

4. Dawlat shah Samarqandi (1382). Tazkerat osh-Shoara. Edward brown (emend.),

Tehran: Asatir.

5. Dibaji, Seyyed Ebrahim (1382). The first Persian Badi'iyye, Journal of the Faculty

of Letters and Humanities, Tehran University: 5th year, No. 165.

6. Fasih Aldon Ruyii. Manuscript. No.1130. Library of Parliament.

7. Fatemi, Seyyed Hasan (1376). Bad'iyyat, Ayineye Pazhuhesh: Azar & dey.

8. Hafez Ali Ibn e Nur. Manuscript. No.1130. Library of Parliament.

9. ------------------------ Manuscript. No.11363. Library of Parliament.

10. ------------------------ Manuscript. No.2147. Central Library of Tehran University.

11. ------------------------ (1379). Momtaz ol-Badaye'. Shahbaz Iraj (emend.), Ganjine

Baharestan,Tehran: Majles.

12. Hermann Ethe (1977). Neupersische Litteratur, S.R.Shafagh (Trans.). Tehran:

B.T.N.K.

13. Homayi, jalal aldin (1339). Literary figures. Tehran: Elmi.

14. Ibn Abde Vabbah, Ahmad Ibn Mohammad (1312). Al-Eqd al-Farid, Mohammad

said al-Oryan (emend.), Dar ol-Fekr.

15. Ibn Hosam Khosfii, Mohammad (1366). Poetical works. Ahmad Ahmadi Birjandi &

Mohammad Taghi Salek (ed.), Mashad.

16. Imani, Beruz (1379). Description of Badaye' Al-‘ash’ar, Ganjine of Baharestan:

Majles.

17. Jajarmi, Mohammad Ibn Badr (1350). Munes al-‘ahrar fi daqeq ol-‘ash'ar. Mir

Saleh Tabibi (emend.), Tehran: Asatir.

18. Mohammad Ibrahim Sharbatdar. Manuscript. No.3404. Central Library of Tehran

University.

19. Mohammad Reza Hakimi (1382). Literature and obligation in Islam. Tehran: Book

of the Islamic Culture Publication.

20. Monzavi, Ahmad (1350). List of Persian Manuscript. Vol 3. Tehran: Cultural

regional Institute.

21. Mostofi, Hamdollah (1378). Tarikh e gozideh. Abd ol-Hossein Navayi (emend.),

Tehran: Amir Kabir.

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

30

A- Acrostic ode: Is a kind of ode that is based on different part with different meter.

Its' sentence is one ode and because each part is read separately, it brings the other

ode with different meter. The word or words is kept in each hemistich and if have a

look at the collocation, you may face a name, a poem or a prayer.

B- Badieye ode: Each verse or two verse of it is contains at least a rhetorical and a

verse is based on one figure and many or all the figure is bringing to verse. There is

no verse without literary figures.

C- Masnoa ode: This type combines the previous two. This ode from acrostic point

of view is exactly the same as a first group; because within this ode, some poems

with different meter and different rhyme come out, but it is look like the second type

of ode if in any lines which is contains redundant or first letter of verses in the main

ode, there is a literary figure. Those lines which is contains redundancy and acrostic,

in addition to the above propertied, representing one of different the meter and بحور

in the poem. As far as the writer examined, apparently there is no Masnu' ode in

Arabic literature and whatever remain is Badi'iyye or Vaniyye .in Persian poem the

history of acrostic is more than the other ones. Radovani and Shams Gheis are two

examples of this kind. Shams called it acrostic. Badi'iyye have more antiquity after

acrostic. The oldest and known Badi'iyye is composed by Ganjei Ghavami, the poet

of six century AD, with the name of Badaye' al- ashar fi Sanaye' Al – Ash'ar.

Writing Badi'iyye, in Persian poem did not receive much attention. Momtaz- al-

badaye which is written by Ali- ibn-e- nur and Shams aldin Barda'i and Mohammad

Ebrahim Sharbatradi which is related to king Hossein Safavi period, are much newer

than Ghavami Ganjavi ode. Araghiat (No. 304, Sepahsalar library) is oldest source,

which is explained about inventor of Masnoa ode and introduce Jmali Setamkesh as

an inventor of Masnoa ode. Poet with the name of Jamali Setamkesh or Simkeshwas

is not known yet. Nasr- Allah Araghi, the formularize Araghiat book and he

introduce himself after Jamali Setamkesh and Baha- al din Savoji as writer of such

ode. Therefore, Baha- al din claimant that before him just Fakhri composed such ode

and Zolfaghar follow Fakhri. All in all, Nasr- allah Araghi and Baha- al dins' speech

can be concluded that Fakhri Esfahani and Seyyed Zolfaghar Shervani were almost

the same age, are as the first composer of Masno ode and Baha-al din and Nasr- allah

are after them. After these people, the composer of Nozhat al-absar is the fifth and

Shams Fakhri the sixth and Salman Savoji is the seventh composer of Masnu’ ode.

After Salman, there are more poets that lived in the ninth and tenth centuries,

composed this kind of ode. As example: Fasih- al din Mohammad Khavafi, Ibn

Hesam Khosfi, Ahli Shirazi, Hafez Ali ben Noor, Teymur Hoseini. Dervish Mansur

Sabzevari and Molana Saheb Balkhi answered to Salman's ode in the translation of

Majales-al nefas. Moreover in the list of the Persian manuscripts some Masno ode

from Hazegh Tabib Tabriz, Hasan the son of Abd- allah the son of ab- al momen

Khui and Vaseli had been discussed.

Introduction of Baha- al din Savojis' ode:

Baha- al din Savoji is writer of Makhzan al- Sorrur and Majma-al Bohur in the meter

of (مفاعلن فعالتن مفاعلن فعلن) , may be the same as the Fakhri Esfahani Masno ode and

Seyyed Zolfaghar composed his ode on that measure. This ode has one hundreds and

eight bits. From redundant ode, moreover ten bits in abstract, forty six bits extract

with different meter that in each bits at least there is one Literary figures. Meter of

this bit is totally different with the measure of other bits that with numeration of two

extract meters from two Qet'e from Toshih in the first place of each bit, totally

Abstract/

____________________________________________________________________

29

The history of Persian Artificial odes and presenting two artificial odes by two

anonymous poets

Ali Reza Shabanlu

Abstract

Masnu' ode that mostly introduced prosody, rhyme and literary figures is one of the

ways of providing didactic literature. The studies of researchers so far have not given

a precise definition of Masnu' ode and its variation and often called Vazniyye and

also acrostic Ode. This paper defines Masnu' ode, separates its different types,

investigate its history and two types of unknown and ancient samples of ode is

introduced. The name of the first ode is Makhzan Al-sorur Va Majma' al- Bohur that

its' writer is Baha-al-din Savoji and the second one with the name of Rawzat Al-

Sohur Va Dorrat Al- Bohur that its writer is Nasr- allah Araghi that both poets are

belongs to the second half of the seventh century and first of the eight century.

Introduction of scientific issues, including science education literature especially

figures and tactics of poem through verse because of the ease of learning the issues

has a long story in the Persian language. Verse intended to introduce literature

sciences in different ways, such as Riyaz Al- sanaye' of Qutubshahi, which is

composed by Olfati Savoji that discussions of prosody, rhyme, rhetoric and

eloquence in the form of verse in the mode of couplet- poem in the meter of « فاعالتن

«مفاعلن فع لن is defined and includes models and meter examples and meters in the

form of Qet'e or quatrain that it would be introduced the same meter. In Arabic

language also Ibn abd Rabbe in Aghd- al Farid prosody rules and samples and

examples meter six hundred and forty- six verses in the form of poem, to be brought.

Another way is that poems compose a poet and each verse have same meter and thus

introduce meter in this way. In Persian language professor Minavi has introduced a

verse in the same way. In Arabic language can be named Vazniyyeh which is

composed by Safi-al-din Helli. The two methods which are mentioned before are just

educational approach and except this order and organization of scientific discussions,

there is no poetic device.

But the third way is the poem that is composed without definition of poem figure,

prosody, rhyme rules and rhyme or dragging out words and letters from redundant

lines and make a poem by using of them that show one of the figure and literary

techniques. This kind of ode which is named Masnu and Badi'iyye ode are includes

three types.

Assistant Professor of Persian Language and Literature, Institute for Humanities and Cultural

Studies. Tehran, Iran Received: 15.10.2013 Accepted: 21.07.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

28

Abstract/

____________________________________________________________________

27

of rhyme in the poem, but also moves the audiences’ mind to the state of awareness

and consciousness. The states of mind which In spite of lacking any relations between

verbal features of words, but it still relates to the power of words to make the

Symantec rhymes.

In addition to these, Sarffazade has also a way of normal aversion in the subject

application and lyrical themes. For example, she is among the pioneers who bring the

religious poetry to the new poetry (Nimaic poetry) with new point of view and surprise

the audience of this type of poetry. Spread of disclosure of Colonialism in the occupied

countries, has been entered to literature by her poems.

Therefore, it seems that it is necessary to pay special attention to the mental and

meaning normal aversion beside the linguistic normal aversion, more than what was

meant by Leech. References

1. Ahmadi, B. (2010). Structure and Interpretation of the text, 12th ed., Tehran: Nashr

Markaz.

2. Eagleton, Terry (1982). An Introduction to Literary Theory, Abbas Mokhber (trans.),

1st ed., Tehran: Markaz.

3. Babachahi, A. (1998). Individual Statements, 1st ed., Tehran: Narenj.

4. Todorov, Tzvetan. (2006). Theory of Literature (Russian Formalisttexts translated

into French), Atefe Taii (trans.), Tehran: Akhtaran.

5. Hassan Lee, K. (2007). InnovativeSpecies of Contemporary Iranian Poetry, 2nd ed.,

Tehran: Saleth.

6. Hoghooghi, M. (1972). New Poetry from the Beginning till Now, 1st ed., Tehran:

Pocketbooks Stock Company.

7. Sarli, N. (2008). Gh.Standard Persian, 1st ed., Tehran: Hermes.

8. Shayganfar, H. R. (2001). .Literary criticism, 1st ed., Tehran: Dastan.

9. Shamisa, S. (2009). General Stylistics, Tehran: Mitra.

10. Shafi’ee Kadkani, M. R. (2012). Rebirth of Words, 1st ed., Tehran: Sokhan.

11. Saffarzade, T. (1978). Movement and Yesterday, 1st ed., Tehran: Riwaq.

.The Fifth Journey, 3rd ed., Tehran: Riwaq .(1978) ــــــــــــــــــــــــــــ .12

ــــــــــــــــــــــــــــ .13 (1986). Allegiance to Vigil, 3rd ed., Shiraz: Navid.

ــــــــــــــــــــــــــــ .14 (1986). The Passenger in the Moonlight, 2nd ed., Shiraz: Navid.

ــــــــــــــــــــــــــــ .15 (1986). The Resonance in the Delta, 2nd ed., Shiraz: Navid.

ــــــــــــــــــــــــــــ .16 (1987). Curved Men, 1st ed., Shiraz: Navid.

17. Saffari, A. (2006: 408-411). From the Adorned Bird to the Concrete Flight, Journal

of Culture and Arts (Goharan) No. 11 and 12.

18. Safavi, K. (2011). From Linguistics to Literature, 3rd ed., two vols, Tehran:

SoorehMehr.

19. Macaric, I. R. (2005).Contemporary Literary Theory, Mehran Mohajer and

Mohammad Nabavi (trans.), Tehran: Agah.

20. Mahdavi Damghani, A. On Rhetoric, Journal of the Academy of Letters No.7 (1996:

16-53).

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

26

In this subject, also, Saffarzade’s poem and point of view is in opposition. hat is

because she believes in an obliged and responsible poem which takes effect from

political, social and ideological situation of its age. This kind of poem is responsible to

react into them and its task is to awareness of the society. Hence, based on her opinion,

to transfer the message and to have the most effect on the audience, the form of the

literary work must be compatible with its concept.

Literariness: in the expression of difference between literary language and non-

literary language, formalists believe that literature depends on the kind of attention

which the language presents in the message. Based on this opinion, if the orientation of

message was subjective instead of informative, the literary role of language has met its

goal.

With a general overview in the Saffarzades’ poetries, we can see some of her works

are compatible with the above mentioned ideas and based on the formalists’ point of

view, they are among the literary language, and however, the others are inconsistent

with these criteria.

To express the reason for non-lyrical approach of some of her works, Saffarzade,

herself, pointed out to an entirety which shapes her main idea.

Regarding this opinion, it is not right to just look for a beautiful line in a poem, beauty

is not to be found only into obsolete elegances. Also it is far too unfair to judge the

Literariness by extracting a part of a poem. We must consider a literary work both

through its totality and the literariness which comes from the whole idea

She also claims that even fantasy elements in a poem, such as simile and metaphor

are used in a way that not only they have the nature of illustration, but also must be a

part of the real structure of language.

Defamiliarization: he famous formalist, Cheklovsky, in his article entitled “Art as

echnique”, while rejecting the symbolists’ understanding of art, has mentioned that,

life is full of various phenomena which we get used to them eventually and that would

involve us into a kind of mental blindness.

Therefore, he believes the task of art is to disturb the comfort and disrupt these habits

in a way that the repetitive and routine events, would be presented to us strangely and

unexpectedly. In this case, art will defamiliarized the objects and phenomena through

creation of the strange shapes, accumulation of the difficulty and time perception.

Based on Cheklovsky and the other formalists, the techniques that make

"defamiliarization" are abundant. But the most important categorization is done by G.

Leech, the English linguist, into eight different kinds of normal aversion. The most

common feature is named the developments of language.

Hence, to this point of view, the poems of language-oriented poets could be studied

but for meaning-oriented poets such as Saffarzade, would be neglected. It is because,

the poet who claims to have the real and direct reflection of life into his/her poems,

must focus on the examples which are related to the meaning of poem

For him/ her, it is very important to talk to people by their language and avoid to

normal aversion such as; using the words and syntax of past times, frequent mess up of

syntax and any other techniques which effect on the relation between him/her and their

audiences.

Saffarzade has so many experiences in normal aversion which will not be covered by

the above mentioned normal aversions. For example, she suggests a poem named

“ anin” (reverberation), which refers to meaning dimension of vocabulary and poetic

words, in a way that the understanding of this dimension not only completes the lack

Abstract/

____________________________________________________________________

25

Formalism and meaning-oriented poetry from the point of view of the

Saffarzade and her work

Gholamhosein Shsrifi Veldani

Behnam Rostami Juneghni

Abstract

The achievement of Russian formalists to the various devises of language for

literary analysis leads them to accept an independent identity for the literary texts.

Therefore, they just consider these texts on the linguistic events, and brought the

literary works out of external citations which are the basis of the analysis and

interpretation of the traditional and symbolist critics.

he review of ahereh Safarzades’ poem and her point of view, as an index to the

meaning-oriented of nowadays’ Persian literature, and her critical opinion towards

the formalist view of the literature, may lead us to the pathology of the usage of the

formalism techniques in the analysis of the meaning oriented poems in the todays’

of Iran.

Form/ Shape: Formalists believe that the “form”, is the relation between

elements which will be followed by an integrated structure. Based on this

definition, every verbal and semantic of text, would be “form” and “shape”.

ahereh Saffarzade does not accept this elucidation of “form” or “shape” as a

pattern for the literary interpretation. She believes this significance of literary works

is not compatible with the spirit of the Literature. She also considers some kinds of

totality, instead of “form”, which the elements of the sentence move towards it.

Term and content: Contrasting between words and content also superiority of one

of these categories is among the oldest arguments between pundits. Formalists believe

this contrast does not have any basis because there is nothing named “content / form”

at all. They believe content is exactly what it comes from “form” or “shape”.

In the contrary, Saffarzade believes “content” could not be one of the constitutive

elements of a “form” in a literary work. he relation between these two is quite

divergent with what formalists believe. She says the themes or conceptions of the

poem proceeded its forms.

Literary text independence: It is a long time that the study of the biography of the

author, his spiritual council, his ideas and also the historical, political and social

position of his life, seems important to the Literature critics for criticizing the literary

works. But the formalists do not believe the importance of the influence of these

factors in the literary works. They might think of them as sub-factors.

Assistant Professor of Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran

M.A. Student of Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran

Received: 28.07.2013 Accepted: 04.02.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

24

poem language has increased the lyric of his poem whether in the phoneme level or

word level. Repeating rhyme at the end of verse and using the word "Zooghafiatain"

in the couplets and repeating the same words before rhymes at each word include the

arts of Nizami to giving lyric to rhyme. After repetition, figures of speech such as

symmetry and oxymoron are among the most important ones to increase the value of

text words, especially, verse in Nizami poem. A large symmetry that is available in

most couplets of Khosrow and Shirin and even the word rhyme that is a part of these

symmetries show the pinnacle of Nizami's poetical art in arranging couplets. In

addition, he delicately uses the words in a verse that include figures of speech like

symmetry and oxymoron. In studying Radif in the couplets of Khosrow and Shirin, it

is cleared whenever he wants to strengthen the emotional and poetic aspects, he uses

couplets having Radif. In this poem, most of the couplets having Radif have verb

Radif and they are stronger in terms of lyric and they have more good order,

syntactically; this matter help to giving lyric to rhyme and the words will be more

interesting for reader. References

1. Aghahosseini, H. & Algouneh Jouneghani, M. (1388). The valuable halo of words.

Literary topics. No. 165: 161-180.

2. Ahmadi, A. (1388). The rhythmic analysis of Roudaki poem. Researches of Persian

language and literature, Faculty of literature and human sciences, The University of

Isfahan. No.2: 19-34.

3. Dadjou, D. (1383). Rhyme in terms of rhythmic view according to rhyme in Hafez

poem. The letter of academy. No. 33: 63-73.

4. Imami, N. (1385). Principles and methods of criticism. Tehran: print.

5. Kamran, M. (1388). Hafez and Rules of Radif and Rhyme. Hafez. No.8: 41-45.

6. Keymanesh, K. (1330). What is poem? Who is poet?, Armaghan. Vol. 29, No. 4-5:

165-170.

7. Khosrow Dehlavi (1362). Shirin and Khosrow. Amir Ahmad Ashrafi (emend.),

Tehran: Shaqyeq.

Nasr od-Din Tousi, M. (1389). Meyar al-asha'ar, Mohammad Fesharaki (emend.),

Tehran: Miras Maktoub.

8. Nizami, E. (1376). The five predicables of Nizami Ganjavi, Vol. 1, 2nd

ed., Vahid

dastgerdi (emend.), Tehran: Negah, Elm.

9. Nourian, M. (1385). Rhyme in the perspective of Molana, Gnostic studies. No.3: 63-

72.

10. Parsapour, Z. (1383). Comparison of epical and lyrical language with depending on

Khosrow and Shirin and Eskandar name Nizami. Tehran: University of Tehran.

11. Pournamdarian, T. (1381). Travel in fog (A reflection on the poetry of Ahmad

Shamloo). Tehran: Negah.

12. Shafiee Kadkani, M. (1370). Rhythm of poem. Tehran: Agah.

13. Shams Gheisrazi. (1337). Al-moajam fi ma'aeir asha'ar al-ajam. Mohammad

Ghazvini (emend.), Tehran: University of Tehran.

14. Toghyani, Ishaq & Algouneh Jouneghani, M. (1388). The poetical structure and

form of Khosrow and Shirin of Nizami. Journal of literary researches. Year 6. No.

24: 107-128.

15. Vatvaat, R. (1362). Hadayegh as-Sehr fi daghayegh ash-She’r. Abbas Eghbal

Ashtiani (emend.), Tehran: Tahouri and Sanaee libraries.

16. Zipouli, R. (1383). A study in rhyme technique of Persian poem. The letter of

academy. No. 24: 109-114.

Abstract/

____________________________________________________________________

23

Lyric of Rhyme in Nizami’s Khosrow and Shirin

Mohammad Hossein Sardaghi

Nahid Nasr Azadani

Abstract

In pre-Islamic Persian syllabic poem, rhyme has not played an important role and,

firstly, the science of rhyme has been collected for Arabic poem and then it has been

developed in Persian language. Due to its special position in poem, rhyme is

effective in rhythm of poem and selecting it can be phonetically and semantically

effective in giving worth to poem. Always, poets and scholars of Persian language

have recognized rhyme as an external force that help the poem and subject of rhyme,

its range and relationship with the nature of poem have been highly considered as far

as different forms of poem are differentiated from each other through the position

that rhyme is used in them. Showing Nizami's art of using rhyme in composing

Khosrow and Shirin poem and hidden values in it have been led to reveal the

prominence of this work among the works of Nizami and even the works that have

been composed in imitating it. To study poem rhyme, whether at the level of rhyme

letters or rhyme words, can greatly explain the ability and the creative power of poet

in the art of poem. However, this ability can be more obvious by studying other parts

of rhythm i.e. external and internal rhythm. In poem of Khosrow and Shirin of

Nizami, the speaker artistically uses this ability in poem and shows his uniqueness

through rhyme lyric. Using long and verb rhymes and usefully well-known rhymes

such as (an, ar, a, nad) and also using clear and fluent letters such as "R", "M", "N",

"Sh" or vowels like "A" and "Ey" are rhythm lyrical factors of Nizami poetry in this

poem. In Khosrow and Shirin of Nizami, rhyme is strong and it is rarely appeared in

pun form and it is more in rhyming prose (Saj) (it must be noted that pun is more

rhythmic than rhyming prose). Various rhymes are used in this poem and the main

cause of this variety relates to its poetic form i.e. Masnavi and this increases the lyric

of poem.

Skillfully using verbal and spiritual novel figures of speech such as symmetry,

oxymoron, repetition, rhyming prose, and pun is one of the reasons that rhymes are

important in Khosrow and Shirin of Nizami because rhyme will be included

figurative, lyrical, and spiritual values or etc in this case. Some types of pun

presented in this study consist of homophonic, compound, line, and additive puns.

Sometimes, Nizami has created homeoptoton or parallelism by using rhyming prose.

Nizami poem is strong and rich in terms of variety of repetition. Repetition in his

Assistant professor of Persian Language and Literature, Imam Khomeini University of Qazvin,

Qazvin, Iran

Ph.D. Student of Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran Received: 27.06.2014 Accepted: 24.09.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

22

Abstract/

____________________________________________________________________

21

15. Lotfipour-saedi, K. (1992). An introduction to the principles and methods of

translation. Tehran: Academic publishing. [In Persian].

16. Martine, A. (2001). Phonetic transformation balance. (H. Milanian Trans).

Terhan: Hermes. [In Persian].

17. Moein od-Dini, F. (2003). Techniques to create coherence in kalila and demna.

Farhang, No 47 & 47. P.p: 303- 326. [In Persian].

18. Mohajer, M. & Nabavi, M. (1997). Towards the linguistic poetry: the functional

approach. Tehran: Markaz. [In Persian].

19. Natel Khanlari, P. (2007). Persian poetry weight. 7th ed., Tehran: toos. [In

Persian].

20. Panahi, S. (2002). The process of collocation and collocation compounds in

Persian language. Journal of Academy. No19. P.p: 199- 211. [In Persian].

21. Rastgoo, M. (2004). Speak art layout (art of badie). Tehran: Samt. [In Persian].

22. Rouhani, M. (2011). Study of Repeats' Functions in Contemporary Poetry (based

on poetry of Sepehri, Shamloo and Forough). Journal of Boostan Adab (university

of Shiraz). Year 3. No 2/8. P.p: 145- 168. [In Persian].

23. Safavi, K. (2008). Introduction to Semantics. 3rd ed., Tehran: Sore-ye Mehr. [In

Persian].

24. Safavi, K. (1994). From linguistics to literature. (Vol: 1). Tehran: Cheshme. [In

Persian].

25. Salehi, F. (2007). Semantics and functional grammar of Halliday. Literature Book

of the Month. No 8. P.p: 32-41. [In Persian].

26. Sarli, N. & Ishani, T. (2011). Coherence and Coordination of cohesion Theory

and its Application in a Minimal Story Persian (The Story of the Ladder). Journal

of Language Scholarships (university of az-Zahra). Year 2. No 4. P.p: 51- 77. [In

Persian].

27. Shabanloo, A. & Maleksabet, M. & Jalali, Y. (2008). Grammatical cohesion

process in the long poem of am'aq Bukhari. Journal of Gawhar-i Guya. No 5. P.p:

165- 188. [In Persian].

28. Shafi’ee kadkani, M. (2005). Music of Lyrics. (8th ed., Tehran: Agah. [In Persian].

29. Shamisa, S. (2007). Figures of speech: a new look to Ba'die. 2nd ed., Tehran:

Mitra. [In Persian].

30. Vafaei, A. & Alinoori, Z. (2010). Artistic symmetry in two axes of succession and

Companion in poems of Kaiser Aminpour. Journal of Persian Language and

Literature. Year 2. No 6. P: 99- 118. [In Persian].

31. Velek, R. & Varen, A. (2003). Theory of Literatur. (Z. Movahhed & P. Mohajer

Trans). Tehran: Elmi- Farhangi. [In Persian].

32. Yahaghi, M. & Fallahi, M. (2010). Saadi's and Bidel Dehlavi's sonnets text

cohesion, evaluation and comparison of ten sonnets of Sa'di, and ten sonnets of

Bidel. Journal of Literature and Language University of Kerman. No 27. P: 327-

346. [In Persian].

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

20

cohesion in Kaiser Manipur's poetry are considerable. Grammatical coherence in his

poems is achieved through techniques such as references, omission, and relevance.

And the techniques of lexica coherence in his poems are: using phonemes, repeating

the words, pun, repeated sentence, the balance, the heart of the matter, proportion,

contrast, sequence and so on.

Kaiser Aminpour has widely used the techniques of lexical and grammatical

coherence in his poems, so that in most of his poems we can see several techniques

used together in a way to reach the mentioned coherence. Hence, we can say he is a

poet who knows his language as well as words and has the complete power of

selection and combination of words and sentences. And his poems are very coherent

and the sentences and phrases are intertwined and related to each other in his poetry.

Keywords: Kaiser Aminpour, Hallidayan, functional linguistics, grammatical

cohesion, lexical cohesion. References

1. Abdollahi, Manije (2005). Vertical link and semantic cohesion in the ghazals of

Hafez. Journal of Humanities and Social Sciences, University of Shiraz, (Vol. 22).

No 3(44). P.p: 124- 134. [In Persian].

2. Afrashi, Azita (1999). A look to the issue of collocation of words. Language and

Literature, No 7 & 8. p.p: 73- 83. [In Persian].

3. Aghahosseini, H. & Gholami, Mojahed. (2010). Indian poetry style aesthetic

effects on the resistance poetry of Kaiser Aminpour's poetry. Journal of resistance

literature at Kerman Shahid Bahonar University. Year, 1. No, 2. P.p: 1- 29. [In

Persian].

4. Ahmadzadeh, Mostafa. (2008). Linguistic interpretation of Surah Al-Asr. Islamic

Studies: Quran and Hadith Sciences. Year 40. No, 3/18. P.p: 11-35. [In Persian].

5. Alavi-moghaddam, M. (1998). Contemporary literary criticism theories

(formalism and structuralism). Tehran: Samt. [In Persian].

6. Aminpour, Kaisar (2011). Complete collection of kaisar Aminpour's poems. 8th

ed., Tehran: Morvarid. [In Persian].Abdollahi, M. (2005).

7. Behjo, Zohre (1998). Encoding scheme of methods of coherence in Persian

language. Farhang, No 25 & 26. P.p: 189- 212. [In Persian].

8. Fotohi, M. (2008). hree voices, three colors, three styles of Aminpour’s poem.

Literature Studies, University of Guilan. No 5. P.p: 9-30. [In Persian].

9. Ghobadi, H. & Rezaei-Jamkarani, A. (2011). Review, analysis and criticism of

four Persian odes based on the teachings of systemic-functional linguistics.

Journal of Persian Language and Literature. No 20. P.p: 69- 93. [In Persian].

10. Gholamhosseinzade, GH. & Norouzi, H. (2010). Role of Phonetic repeating in

lexical Cohesion in prosodic Persian poetry. Journal of Literature and Language

University of Kerman. No, 27. P.p: 251- 281. [In Persian].

11. Halliday, M. A. K & Hasan, R. (1976) Cohesion in English. London: Longman,

[In English].

12. Halliday, M. A. K. (1985). An Introduction to Functional Grammar. London:

Edward Arnold. [In English].

13. Jahangiri, N. & Zakipour, Sh. (2005). Lexical cohesion in Persian short stories for

children. Literary Notes (Journal of Ferdowsi University of Mashhad). No 151.

P.p: 1-20. [In Persian].

14. Khanjan, A. & Mirza, Z. (2006). Introduction to the functional poetry (linguistic

approaches). Journal of Persian Language and Literature. No 7. P.p: 83- 101. [In

Persian].

Abstract/

____________________________________________________________________

19

Evaluation Techniques of Creating Coherence in Poems of Kaiser Aminpour

Relying on the Theory of Halliday’s Linguistics

Reza Sattari

Marzieh Haghighi

Abstract

One of the linguistics theories that are utilized in present age in the analysis of

literary texts is the theory of Halliday’s linguistics which is called theory of systemic

- functional linguistics. Halliday’s theory in the second half of the twentieth century,

in contrast to the "generative linguistics" approach, which is based on formal

language like a mental and individual phenomenon.

Hallidayan called the semantic, literal, syntax and logical relationship of words as

coherence of a text and believes that the coherence of the text, includes all the

semantic relations by which, every piece of speech or writing can serve as text.

Hence, cohesion, referred to relations that relates all elements of a sentence to the

elements of other sentences. From Hallidayan's point of view, elements of coherence

of a text are divided into two parts: grammatical and lexical. Grammatical cohesion

includes factors such as referrals, replacements, removals and relevancy, and lexical

coherence includes repetition and collocation in literary language.

Kaiser is one of the contemporary famous poets that have composed many poets in

different molds of poetry. Kaiser Manipur's poems benefit the integration due to the

poet's fluency in Persian and his familiarity with the vocabulary and grammatical and

lexical capacities of Persian literature. In this research, we have studied the cohesion

in Kaiser Manipur's poems from two views of lexical and grammatical by using

Holidaying theory of coherence as well as the techniques that the poet has applied to

reach the cohesion in his poems.

The method of research in the present paper is descriptive-analytical and all the

information and data has been collected from the sources of library and electronic. In

this paper, we first briefly discussed the Holidaying coherence theory, and then, with

a special approach to this theory, the most important techniques that Kaiser Manipur

has benefited to create the coherence in his poems and poetry, analyzed and

investigated.

The Research results indicate that the poems of Kaiser Manipur have a specific

integration due to the poet's fluency in Persian and his familiarity with the

vocabulary and grammatical and lexical capacities of Persian literature. Hence,

techniques of creating coherence in two aspects of grammatical cohesion and lexical

Assistant Professor of Persian Language and Literature, University of Mazandaran, Babolsar, Iran

Ph.D. Student of Persian Language and Literature, University of Mazandaran, Babolsar, Iran

Received: 29.10.2013 Accepted: 16.06.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

18

Abstract/

____________________________________________________________________

17

27. Samare, Yad ol-Lah (2009). The Phonetics of Persian Language; Phonemes and

Phonetic Structure of Syllables, 8th ed. Tehran: Markaz-e Nashr-e Daneshgahi Press.

28. Samayi, Mahdi (2009). History of Phonetics and Iranian’s Role, 1st ed, Tehran:

Msrkaz Press.

29. Shafi`i Kadkani, Mohammad Reza (2010). The Music of Poetry, 12th ed, Agah

Press.

30. Shah Ne`mat ol-lah Vali (1974). Kolliyat, Javad Noorbakhsh (Ed.), 3rd ed. no

Place: Ne`mat ol-lahi Monastery Press.

31. Shamisa, Sirus (1993). A New Outline to Badi`, 5th ed. Tehran: Ferdous Press.

32. Shebli No`mani, Mohammad (1974). She`r ol-Ajam. 4th vol. Fakhr Da`i Gilani

(Trans.), Tehran: Donya-ye Ketab Press.

33. Strazny, Philipp. (ed.) (2005). Encyclopedia of linguistics, vol. 1, New York &

Oxon: Fitzroy Dearborn.

34. Taftazani, Sa`d od-Din Mas`ud (2004). Al-Motavval. Ahmad Azzu Enayah (Expl.), 1

st ed. Beyrut: Dar ol-Ehya at-Toras el-Arabi Press.

35. Taj ol-Halavi, Ali ibn Mohammad (2004). Daqayeq osh-She`r, Sayyed Mohammad

Kazem Imam (Emend.), 2nd ed. Tehran: Tehran University Press.

36. Tajlil, Jalil (1992). Pun in the expanse of Persian literature, 1 st ed. Tehran: Institute

of Humanities and Cultural Studies. 37. Tusi, Khaje Nasir od-Din (1972). Asas ol-Eqtebas, Modarres Razavi (Emend.), 3rd

ed, Tehran: Tehran University Press.

38. ___________________ (1990). Me`yar oi-Ash`ar, Jalil Tajlil (Emend.). 1st ed,

Tehran: Jami Press.

39. Vahidian Kamyar, Taqi (2009), Badi` from the Aesthetic View, 4th ed. Tehran: Samt.

40. Yushij, Nima (1975). The world is my Home (Nima Yushij’s Fifty Letter), Sharagim

Yushij (ed.), 2nd ed. Tehran: Zaman Press.

41. Zakani, Obeyd (1992). Kolliyat, Abbas Eqbal Ashteyani (Emend.), 14th ed. Tehran:

Tolu` Press.

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

16

References

1. Abu Ali Sina (1984). Ash-Shefa (Mathematics). Abd ol-hamid Sabroh et al., (Exp.),

Qom: Library of Ayan ol-lah Mar`ashi.

2. Aryanpur, Manuchehr (1998). The Comprehensive 6 Volume Progressive Ariyanpur

Dictionary, 1st ed. Tehran: Jahan Rayane Press.

3. Baqeri, Mehri (2011). The Introductions to Linguistics, 6th ed. Tehran: Payam-e

Noor University Press. 4. Brown, Keith (ed.) (2004). Encyclopedia of Language and Linguistics. Amsterdam:

Elsevier.

5. Bussmann, Hadumod. (2006). Routledge Dictionary of Language and Linguistics.

Trauth, Gregory, & Kazzazi, Kerstin (trans. & eds.), London and New York:

Routledge.

6. Crystal, David (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. 6th ed. Singapore:

Blackwell Publishing.

7. Cudden, J. A. (1999). Dictionary of Literary Terms & Literary Theory. 4th ed.

Penguin Books.

8. Dad, Sima (2008). The Dictionary of Literary Terms, 14th ed. Tehran: Morvarid

Press. 9. Ekhvan os-safa (1991). Epistles of Ekhvan os-safa and Khollan ol-vafa, 1st vol. 1st

ed. Beyrut: Dar ol-eslamiyyeh Press.

10. Fasharaki, Mohammad (2011). The Critique of Badi`, 4th ed. Tehran: Samt Press.

11. Frye, D. B. (2010). An introduction to Acoustic Phonetics (Speech Physics), 3rd

ed.

Nader Jahangiri (Trans.), Tehran: Agah Press.

12. Haqshenas, Ali Mohammad (2011). Phonetics, 13th ed. Tehran: Agah Press.

13. Homai, Jalal od-Din (2010). Rhetoric and Literary Devices, 1st ed, Tehran: Ahura

Press.

14. Jorjani, Abd ol-Qaher (1998). Asrar ol-Balagha, Jalil Tajlil (Trans.), Tehran: Tehran

University Press.

15. Kazzazi, MirJalal od-Din (2002). The Aesthetics of Persian Language (Badi`), 4th

ed. Tehran: Markaz Press.

16. Malmkjær, Kirsten. (ed.) (2002). Linguistic Encyclopedia, NewYork: Routledge.

17. Martinet, André (2001), Economy of Phonetic Changes, Hormoz Milanian (Trans.),

1st ed. Tehran: Hermes Press.

18. Mirsadeqi, Meymanat (2009). The Dictionary of Poetry, 4th ed. Tehran: Mahnaz

Book.

19. Modarresi Qavami, Golnaz (2011). Phonetics: the Scientific Survey of Speech, 1st

ed, Tehran: Samt Press.

20. Najafgholi Mirza (1983). Dorre-ye Najafi, Hossein Ahi (Emand.), 1st ed. Tehran:

Forughi Press.

21. Najafi, abol-Hasan (2011). The Bases of Linguistics and its Usage in Persian

Language, 11th ed. Tehran: Nilufar Press.

22. Natel Khanlari, Parviz (2007). Metre of Persian Poetry, 7th ed. Tehran: Tus Press.

23. Oxford Talking Dictionary. (1998). Learning Company Properties Inc. CD.

24. Qavimi, Mahvash (2004). Sound and Association: an Approach to Mehdi Akhavan

Sales Poems. 1st ed. Tehran: Hermes Press.

25. Razi, Shams-e Qeys (1935). Al-Mo`jam fi M`ayir-e Ash`ar el-Ajam, 1st ed.

Mohammad Qazvini (Emend.), Tehran: Tehran University Press.

26. Safavi, Kurosh (2011). From Linguistics to Literature, 1st vol. 3rd ed. Tehran: Sure

Mehr Press.

Abstract/

____________________________________________________________________

15

The Assessment of Literal Ornaments in Persian Badi’ Books from the

linguistic, Phonetic and Phonologic Viewpoint

Morteza Heidari

Abstract

The literal rhetoric (scheme) is a most important branch of Persian language

aesthetics. The purpose of the knowledge is studying and evaluating the verbal music

with applying the instruments that called Ornaments. Ornament as is obvious from its

name is all devices that writers using them for making their art fine. With historical

skimming over Badi` books, we understand our rhetoricians have gave and dedicated

useless names and titles to the literal ornaments rather than analyzing the musical

beauties of language. The author has used a historical method and content analysis

approach in his research. The sampling kind in this research is stratified sampling;

i.e. the Persian Badi` books and linguistic and phonetic books from two old and new

classes with regarding indicative criteria have been analyzed.

he author’s essential problem in this article is replying to the question:

How the literal ornaments can be analyzed with scientific and measurable principles?

In this article the ornaments below are evaluated:

Movashshah, Moamma, Mosahhaf, Khifa, Motazalzel, Raqta, Mo`jam, Tanafor,

Hazf, Moqatta`, Movassal, Vase` osh-shafatayn, Vasel osh-shafatayn, Heja, Touzi`

(Tekrar) (Hamhorufi, Hamsedayi, Tekrar-e Heja), The natural relationship between

letters and words with theme of poem.

The author has reported his findings in below items:

1. The impact of Arabic language and its phonetic rules in Persian Badi`

books is very remarkable and sometimes caused faults of Persian writers.

2. The examples that mentioned as samples of literal ornaments are very rare

and exceptional.

3. The musical repetition of phonemes and sounds and the concepts

associated from them is the only reason of beauty of literal ornaments.

4. In translating the foreign ornaments to Persian has not been used enough

accuracy.

5. Occasionally, in explaining the repetition ornament the phonetic and

syllabic structure of Persian language has not been the analytic basis.

6. Exploiting linguistics and phonetics provide the necessary criteria for

scientific evaluation of literal ornaments.

Assistant Professor of Persian Language and Literature Department of Payam Noor University,

Tehran, Iran Received: 28.01.2014 Accepted: 08.09.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

14

Imagination persistence on the vertical axis is one of the coherence factors of whole

of the poetry, especially in odes which has accounted a large amount of Persian

poets' work to itself after Masnavi and has more capabilities to be investigated about

imagination persistence in the term of odes' number comparing with other forms of

poem.

Imagination persistence on the vertical axis of odes is because of two main reasons:

a) the emotional and thought attachment of poet to the imagination and b) showing

poetry grace and power related to making diverse imaginations about a word or

motive that the matter is so significant in Khaghani's poem which it can be

considered as a characteristic of his personal style. Because he wants to show that his

poetry talent and power is so high that he is able to make several successive

imaginations about a word or motive and it is obvious that this characteristic has

distinguished Khaghani and Azerbaijani style from Khorasani style.

In present study, different types of imagination are four traditional and imaginary

forms i.e. two types of simile, allusion and metaphor and the imagination persistence

at least should be represented in three consecutive verses and it has three different

kinds. These three kinds include:

1) Imagination persistence in verses, continuously and immediately

2) Imagination persistence with a verse away

3) Imagination persistence with two verses away

In present study, the imagination persistence has been investigated in 15 odes of

Khaghani's odes. The odes totally include 703 verses; among them 269 verses have

the imagination persistence on the vertical axis of the ode. In the other words, it can

be said that more than one third of these odes contain imagination persistence on the

vertical axis and this significant statistic indicates that imagination persistence in

Khaghani's odes can be considered as his personal style's characteristic.

The statistics of verses with imagination persistence in the study which their number

is1406 verses have been separated in following kinds and groups:

1) Imagination persistence in verses, continuously and immediately: 161 verses

2) Imagination persistence with a verse away: 73 verses

3) Imagination persistence with two verses away: 15 verses References

1. Dashti, Ali (March of 1961). The late familiar poet, Tehran: Amir Kabir.

2. Khagani, Shervani, Afzal ad-Din Badil (2008). Poetry collection, 6th ed., Zia od-Din

Sajadi (ed.), Tehran: Zavvar.

3. Shafi’ee Kadkani, M. (2011). Imagery in Persian poetry, 14th ed., Tehran: Agah.

4. Shafi’ee Kadkani, M. (1974). [A short introduction to the long discussion of

rhetoric], Wisdom and Efforts magazine, No. 15, (Pp. 47 - 78).

5. Fotoohi, Mahmoud (2006). Imagination rhetoric, Tehran: Sohkan.

6. Forouzanfar, Badi’ oz-Zaman (1934). Speech and rhetoric, Tehran: book publishing

company.

Abstract/

____________________________________________________________________

13

Imagination persistence on the vertical axis of Khaghani's odes,

a personal style

Seyed Javad Mortezayi

Seyed Mohsen Hosseini Vardanjani

Abstract

Khaghani is one of the preeminent Persian poets. He is a stylist poet. Creating

exquisite, dramatic and enigmatic imaginations in the era that most of the poets tried

to imitate, integrate and repeat the themes of predecessors makes his position in the

poetry more clear. His poems inspired by his rich talent and his proficiency in

various sciences such as medicine, astronomy, philosophy, theology, history and

math are one of the most exquisite and beautiful Persian poetries.

Understanding his poems seems to be difficult due to his heavy use of these sciences,

as well as using specialized and strange wordings and creating out of the mind

imaginations.

This Shervani poet not only has created so beautiful and exquisite dramatic themes

and imaginations on the horizontal axis, but also he has done same in several cases

on the vertical axis of the poem. In cases the themes are felt repeated, he has uttered

them masterfully and skillfully with so novel and exquisite imaginations that they are

not seem repeated and keep their value. One of the most outstanding characteristics

of Khaghani's personal style is imagination persistence on vertical axis of the odes.

Imagination on two horizontal and vertical axes of the poet usually includes the

terms such as congestion, interference and persistence. The congestion of

imagination mostly takes place on the horizontal axis of the poem and resulted by

involving several independence imaginations in a verse of the poem and usually

leads to compression of imaginations and their interference and disparity.

Poets often use congestion to demonstrate their talent and power in Poetry, while in

most of the cases it has no result except for imaginations' interference and that it

causes some problems for reader to reach what poet means. But, persistence means to

bring several imaginations about an object, a word or a motive in several verses

which indicate the talent and imagining power of the poet and his emotional and

thought attachment to that object, word or motive, in a way that he does not stop to

get imagination in a single verse and continue to get imagination.

Associate Professor of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad,

Mashhad, Iran

M.A. Student of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran Received: 04.08.2013 Accepted: 06.03.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

12

Balami was very careful in translation to not affect his composition by the Arabic grammar. He has some innovations in translation too. Briefness, shortening sentences, using infinitives in a specific method, using abounded vocabularies, were seen in his Prose. Beauty metrics in writing have been different from those of now. For example, repeating verbs, nouns and prepositions at that time were popular and beautiful in prose but these techniques can be avoided these days. We may not be able to comment on the intellectual level by reading this book, because this book is a translated work of Mohammad ibn Jarir al-Tabari. For example, it can be spoken about sentences that he added to the original book after quoting histories. In this case it can be said he has been logical and wise man. There are some instances of this case. For example, he has written after the three narrations About the death of Moses: “ these three narrations are superstitions and it is not appropriate to this book and those possess knowledge do not accept them.” But about the Iranian pre-Islamic stories he has added to the original book like “Bahram i Choobin” story, it can be said that it was because of his sense of patriotism. Because he has been one of pure Iranian families, the Balamis, he has tried to revive the Persian language and national rites. References

1. Anonymous Aouthor (1939). Mo’jm ol-Tavarikh va al-Qasas. Tehran: Kulali Khavar press.

2. Arabi, MuhammadAli (1994). Translation Glossary Tabari commentary with The equivalent of Quran for Some words, Theses of MA, Mashad: Firdowsi University press.

3. Ashuri, Daryush (2001). Definitions and the concept of culture.Tehran: agah press. 4. Ayati, Abd al-Mohammad et al. (2007). Encyclopedia of Persian Language and

Literature, Tehran: Academy of Persian Language and Literature. 5. Bahar, MuhammadTaqi (1991). Stylistics Or on the evolution of Persian prose.

Tehran: Amir Kabir press. 6. Balami, Abu Ali Muhammad ibn Muhammad. (2006). Tarikh i Balami. Tehran:

Zavvar press. 7. Chagani, Ibrahim (2003). Encyclopedic dictionary of language and languages.

Khurram abad: Luristan University. 8. Dihkhuda, AliAkbar (2011). Persian dictionary. Tehran: Dihkhuda Persian

dictionary Institude and Tehran University. 9. Farshidvard, Khosrow (1973). Decrease numerous Forms and shapes of Verb in

Persian language, Guhar.No3.Pp305-313. 10. Khanlari, Zahra (1969). The Dictionary of Dari Persian literature. Tehran: Now and

Moein press. 11. Kumiyli, Mukhtar (2011). An Introduction to stylistics works of Zoheiri

Samarkandi, Fununi Adabi. No1. 3th year. Pp75-92. 12. Miqdadi, Bahram (1999). Glossary of Terms for Literary Criticism. Tehran: Fikr i

Ruz press. 13. Moein, Muhammad (2007). Moein Persian dictionary. Tehran: Farhang i Mahrukh

press. 14. Muvaffaq Hiravi, abuMansur Ali (2010). al-Abniye an Haqaiq al-Adwiyyih. Tehran:

Tehran University. 15. Rizazadehmalik, Rahim (2003). Preface of Shahnameh Abu Mansuri and the

introduction of Shahnamih. Tehran: Golab press. 16. Safa, Zabihullah (2007). Literary History of Iran. Tehran: Quqnus press. 17. Shamisa, Sirus (2007). Stylistics. Tehran: Payam i Nur University. 18. Sharifi, Muhammad (2008). Dictionary of Persian Literature . Tehran: Now and

Moein presses.

Abstract/

____________________________________________________________________

11

Stylistics of “Tarikh i Balami”

Ali MohammadiAsiabadi

SeyyedKazem Mousavi

Tayebbeh Saaberi

Abstract Tarikh i Balami", written by abu Ali Mohammad Ibn Abdollah Balami, Minister of Samanis in the fourth century, is one of the oldest books in Islamic period that contains the first step of creation till Arab raid and the prophet's life and the kings. Amir Mansur ibn Noah Samani ordered ranslation of the book “ arikh al-Omam va al-Muluk” of abari to his minister , Balami. But on several occasions he summarized The original book in the translation and used the other sources and removed something from his translation. Different versions of this book show that many differences between eleven versions used for comparison, none of them became similar to each other. Replacing the oldest words with new words and the Arabic word with Persian word in the same meaning is one of problems that copyists have caused for stylistics of this book. Writing "Tarikh i Balami" is related to the first period of Persian prose in Iran. During this time that took Samanis and Tahiris period, the authors have written in a simple style. This style of writing, also called Khurasani style, because the authors have lived in Khorasan. The style is also called Balami, the author of the book, because he was one of the most prominent writers of this genre. Results of comparison between this book and the other books of this period, such as mughaddamih Shahnameh abu Mansuri, translation of Tafsir i Tabari, Hudud al-alam min al-Mashriq ela al-Maqrib, Tafsir i Pak and…. show that the most important stylistic features in its language level are significant in some areas. One of them is the author tried to use Persian words, but sometimes the shorter and more familiar Arabic words have been replaced.

Some verbs used in specific ways, for example, the old prefixes “ فررو “ ,”فررا”, .are used with verbs …,”باز“

Using infinitives in a specific method for example “ندانستند که چه خواهد بودن”, Using intransitive verb in he transitive meaning like “ آنگرا کره بخرص نآرر آن

,“ مزگص ويران کرد بود، توريص برگرفته بود و سوخته Creating a gap between the “ نره” and verb for negation the verb for example

,”اندر سياسص نه روا باشد که شما را زند مانم“ adding “ب” at the beginning of the verb to emphasize and deleting it from

imperative verbs, Using “ برود برود” as a verb, Using “ا” in verbs for praying or for changing the

meaning like “ اگرر خررر خيرر اسرص خ سرته مانيرا و فرا خ سرته مانراد از ترو در فرزنردان آد تراو اگر بداسص شو باشيا و فا . جهان باشد .شو ماناد از تو تا جهان باشد ”

… are some of the other stylistics Characteristics.

Associate Professor, of Persian Language and Literature, Shahrekord University, Shahrekord, Iran

Associate Professor, of Persian Language and Literature, Shahrekord University, Shahrekord, Iran

M.A. Graduate of Persian Language and Literature, Shahrekord University, Shahrekord, Iran

Received: 07.11.2013 Accepted: 21.07.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

10

Studying the Shahrashubs by Masud Sa’d, the writers of this article proved that there existed a background on composing Shahrashub by other poets; in other words, composing 92 stanzas in the form of a novel genre was not …… and we could not know Masud Sa’d as the inventor of this genre since several years before him, some like Ksaee Maruzi wrote some stanza describing professions: florist, launderer, drawer, and poets (Riyahi, 1996: 79, 87, and 88). Even Rudaki, prior to Kasaee wrote a quatrain describing the businesspeople (Nafisi, 2003: 516). Also, there is a quatrain by Abu Abdollah Muhammad Ibne Musa Faralavi, a contemporary poet to Rudaki, whose one verse is available (Lazar, 1982: 45). Moreover, many research resources studying Shahrashub forms, or Mahasti Ganjei’s poems mentioned him as the first quatrain-writer in this field, which is rejected in this article due to mentioned evidence. Reference

1. Anvari, M. (1993). Divan, 2 vols., Modarress Razavi (ed.), Tehan: Elmi Farhangi. 2. Brown, E. (1985). Iranian Literary History since Safavi to the Present, 4th vol.,

Yasemi, R. (Persian), Tehran: Book Foundation 3. Dadabayov, M. (2012). Seifi Bokharaei’s Shahrashub and its Characteristics.

Persian Letter, no. 60, pp. 79-88. 4. Daneshpajuh, M. (2009). Literary Fun in Persian Poetry, Tehran: Tahuri 5. Dehkhoda, A. A. (1999). Dictionary, 5 vols., Tehran: University Press 6. Fazeli, F., Jahad, L. (2009). Six Recovered Shahrashubs from 10th Century, 14th

year. Nos. 48&49, Persian Letter, pp. 114-126 7. Ghasemi, R. (1968). Shahrashub. Instruction, No. 8, pp. 436-441 8. Golchin Ma’ani, A. (1967). Shahrashub in Persian Poetry, 1st ed., ehran” Ro’yat 9. Keshavarzghasemi, Z. (2007). Value and Significance of Shahrashub in Iranian

Literary History, Vol. 8, No. 4, Development in History Teaching Journal, pp. 35-40 10. Khalaf Tabrizi, M.H. (1978). Decisive Logic. Tehran: Amirkabir. 11. Lazar, G. (1982). Poems by the Oldest Poets in Persian Language, Tehran: Persian

Society of France in Tehran 12. Ganjavi, Mahasti (1347). poetical work, Corrected by .Sh. Taheri. Tehran: Ibnsina 13. Mahjub, M.J (nd.). Khorasani Style in Persian Poetry, 1st ed., Tehran: Ferdows 14. ---------------- (2007). Folk Literarute in Iran, 3rd ed., Tehran: Cheshme Press 15. ---------------- (1968. Shahrashub. Week Book, no. 90, pp. 86-104 16. Masahab, Gh. H. (1977). Persian Encyclopedia, Tehran: Joint Stock Company of

Pocketbooks Cooperated by Franklin Press 17. Maud Sa’d Salman. (2005). Masud Sa’d Salman’s Divan, Introduction by Yasemi,

R. Dedicated by Babaee, P. Tehran: Negah 18. Mirsadeqi, M. (1997). Artistic Dictionary, Tehran: Mahnaz 19. Moatafa Ibne Abdollah Ghostantatanini Roomi Hanafi known as Haji Roomi.

(1992). Kashfo zonun an Asami kotob valfonon, 2nd ed., Lebanon, Beirut: Darolkotob Elmiye

20. Nafisi, S. (2003). Rudaki’s Environment, his Life and Poems, Tehran: Amirkabir 21. Noorian, M. (1985). Masud sa’d’s Divan, Isfahan: Kamal 22. Nosrati Siah Mezgi, A. (2007). Shahrashub, No. 1, Letter of Persian Language and

Literature Academy. Pp. 28-33 23. Padeshah, M. (1984). Anendraj (Compulsive Persian Dictionary), 6 vols., Tehran:

Khayyam 24. Rastgarfasaee, M. (2001). Persian Poetry Types, Shiraz: Navid 25. Riyahi, M. A. (1996). Kasaee, His Life, Thoughts and Poems, Tehran: Elmi. 26. Shahrestani, S. Hassan (1997). A Review on Lesani Shirazi’s “Shahrashub”,

Documents Treasures, no. 25-26, summer 1997, pp. 3-6. 27. Shamisa, S. (1996). Throat Prisoner, Tehran: Sokhan. 28. --------------- (1990). Literary Genres, Tehran: Ferdows. 29. ZarrinKub, A. H. (2002). A Poem with no Lie, a Poem with no Dissension. Tehran:

Elmi.

Abstract/

____________________________________________________________________

9

Almighty Shahrashub types and the oldest Vocational Shahrashub

Batul Mahdavi

Muhammad Behnamfar

Mostafa Shamsoddini

Abstract One type of Persian poetry, which was used as an amusement and rather unknown, is “Shahrashub”. Lexically, “Shahrashub” means a person who excites the people by his/ her beauty and, but in literary terms, it refers to the poems in which the poet praises or criticizes the city, people, and courtiers, or describes the artisans, their jobs and crafts. This kind of poetry divided into two categories, i.e. vocational and urban, has much benefit sociologically, due to including technical words and terms, as well as historically, politically, economically, and socially. Also, the vocational ones have educational features. Those written for describing jobs are stanza and quatrain, and those praising or criticizing a city are often in the form of elegy or couplet. “Shahrashub” can be found in Urdu, Arabic, and urkish as well as Persian. However, in answering from what nation it is originated, it should be noted that professor Gibb, in his book “ urkish History of Literature” named this type of poetry as one of the Osmanians’ inventions, but Edward Brown, unlike unaware of Masud Sa’d’s Shahrashubs in the 5

th century, doubted about Gibb’s assumption. Regarding

the Urdu poets, the author of “Khorasani Style in Persian Poem” affected by “Arguments” by Seyed Abdollah attributes the first Shahrashub to the Lahuri poet in India; however, providing some earlier documents and reasons, the author of “Shahrashub in Persian Poem” rejected Mahjub’s claim and knows it undoubtedly as one of the Iranians’ inventions. he literature shows the first Shahrashubs by Masud Sa’d in Persian; Muhammad Ja’far Mahjub published an article titled “Shahrashub” in the book “Week”, in 1963, and attributed the oldest Shahrashub to Masud Sa’d. After that, Golchin Ma’ani in his book “Shahrashub in Persian” (1966) introduced Masud Sa’d as the inventor of this style. After them, other researchers and writers studying the works by Mahjub and Golchin named Masud Sa’d as the oldest poets composing Shahrashub; some of them are mentioned here based on the chronology: (Dehkhoda: Shahrashub), (Masaheb: Shahrashub), “Silent Mountain” (Nourian, 1985: 6), “Literary Genres” (Shamisa, 1990: 229), the article “A Review on Shahrashub by Lesani Shirazi” (Shahrestani, 1997: 5), “Persian Poem ypes” (Rastgarfasaee, 2001: 227), the article “ he Value and Significance of Shahrashub” (Keshavarz Ghasemi, 2007: 37), the article “Shahrashub” (Nosrati Siahmezgi, 2007: 28), “Literary Fun in Persian Poem” (Daneshpajuh, 2001: 317), the article “Six Shahrashub Recovered from the 10

th

Century” (Fazeli, Jahad: 2009: 120), and in the last article seen by the writers, there can be found no change in the previous assumptions (Dadabayov, 2012: 80).

Assistant Professor of Persian Language and Literature, University of Mazandaran, Babolsar, Iran

Associate Professor of Persian Language and Literature, University of Birjand, Birjand, Iran

M.A. Graduate of Persian Language and Literature, University of Birjand, Birjand, Iran

Received: 29.01.2014 Accepted: 04.08.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

8

it equals: “کان” + Verb past tense” with word “إن”. In present or future tenses, the tense of the verb in the Persian subordinate clause can be absolute past or subjunctive present or predictive present, in Arabic it equals verb past tense or present or (“کان” + Verb past tense) with word “إن”. The tense of the verb in the Persian subordinate clause in impossible condition can be past continuous verb or past perfect, in this case “اگر” is equivalent to word “لو” in Arabic language. According to possible or impossible condition the word “اگر” is equivalent to words “لوما“ ,”لوال“ ,”لو“ ,”کلما“ ,”إذا“ ,”إن” in Arabic language. References

1. The Holy Quran. 2. Abolqasemi, Mohsen (1996). A Historical Grammar of Persian Language. Tehran:

SAMT. 3. Abu al-Faraj al-Isfahani (n.d). Kitab al-Aghani (Book of Songs), 2nd ed., Beirut: Dar

ol-Fikr. 4. Abu-Muhammad Muslih al-Din bin Abdallāh Shirazi (1990). Boostan. 4Th. Tehran:

Khwarizmi. 5. Abū-Muhammad Muslih ad-Dīn bin Abdollāh Shīrāzī (1994). Boostan & Golistan.

2nd ed., Tehran: Negah. 6. Al-Baghdādī, Abd al-Qādir ibn Omar (1998). Khizānat al-adab wa-lubb lubāb lisān

al-Arab, Beirut: Dar al-kotob al-ilmiyah. 7. Amayreh, Isma'il Ahmad & Abd al Hamid Mustafa assaed (1998). Mu'jam al-

adawat va al-damair fī al-Qur'ān al-Karīm, Beirut: Resalah. 8. Antarah ibn Shaddad. (1893). Divan of Antarah, Beirut: Adab. 9. Anvari, Hasan; Hasan Ahmadi Givi (1991). Persian Language Grammer (2). 6th ed.,

2 vols. Tehran: fatemi. 10. Bergsträsser. at awwur an-Nah wi lil-lughah al-Arabi yah. Ramadān Abd al- awwāb.

Cairo: Maktabat al-Khanji. 11. Farshidvard, Khusraw (2009). Detailed contemporary grammar on the basis of new

linguistics. Tehran: Sokhan. 12. Gharib A.; Bahar M.; Forouzanfar B.; Homaei J. & Yasami R. (1987). Persian

grammar of five professors. 3Rd. Tehran: Eshraqi publications 13. Gholizadeh, Haider (2001). Structural Problems of Translation of the Holy Quran.

Tabriz: Research Center of the Islamic – Human Sciences. 14. Hafez Shirazi, Shams od-Din Muhammad (1992). Divan of Hafiz, Tehran: Eghbal. 15. Hasan, Abbas (2004). al-Nahu al-Wafi. 7th ed., Tehran: Naser-Khosro. 16. Ibn Hisham, Abdullah bin Yousef (2007). Mughni al-Labib 'An Kutub al-A'arib,

Beirut: Dar - al-fikr. 17. Kariri. Naser ibn mohammad ibn kaser (2004). The Conditional structures between

grammarians and fundamentalist, Riyadh: Imam Mohammad ibn sa’ud University. 18. Khanlari, ParvizNatel (1991). Persian Language Grammer, 12

th ed. Tehran: Tous.

19. Khatib Rahbar, Khalil (1988). Persian Language Grammer. Tehran: Saadi. 20. Lazar, Gilbert (2005). Contemporary Persian grammar. Mahasti Bahraini (Trans).

Tehran: Tous. 21. Mogharabi, Mustafa (1996). Eighteen speeches, Tehran: Tous. 22. Mohtashami, Bahman (1991). Complete grammar book in Persian language,

Tehran: Eshraghi. 23. Samirai, Fadel Saleh (2007). Ma'ani an-Nahw. Beirut: Dar Ehya Al - torath al–

Arabi. 24. Shariat, Mohammad Javad (1996). Persian language grammar. 7th ed., Tehran:

Asatir. 25. Shefai, Ahmad (1984). Scientific Foundations of Persian grammar, Tehran: novin. 26. Vahidian Kamyar, Taghi (1985). Conditional sentences in Persian language,

Linguistics: Vol, 2. P 43 – 56. 27. Zarkoob, Mansuore (1378). New Method of Translation (Persian – Arabic, Arabic -

Persian), 3 rd ed., Isfahan: Mani.

Abstract/

____________________________________________________________________

7

“If” in Persian grammar and its Arabic equals

Somaye Kazemi Najafabadi

Sayed Mohammad Reza Ibn or-Rasul

Mansure Zarkub

Abstract One of the current problems in the era of translation is that some translators are not familiar with or don’t pay necessity attention to choosing correct syntactic equals in the target language. According to this, the comparison of the syntax structure in two languages, and illustrating the ideas of solutions for translate language structures from source to target language is very important in comparative Linguistics and translation. One of the most practical structures in Persian and Arabic languages is conditional sentences. The translation of these sentences creates problems, due to the non-compliance between structural elements in two languages. The most problems in conditional sentences are the non-compliance between conditional words in Persian and Arabic languages; this is means that most conditional sentences were expressed with "اگر" in Persian language, while more words condition were placed equivalent to it in Arabic language, for example “اگر” is the same in two sentences; “ اگر درس

شوی بخوانی موفق می ” and “ شدی خواندی موفق می اگر درس می ” (if you learn you'll be a successful person), but, “اگر” in the first sentence equals “إن” and in the second sentence equals “لو” in Arabic language. Accordingly, this research aimed to survey the structure of the conditional sentences in Persian and Arabic languages, and distinguish the translation of the conditional sentences with “اگر” from Persian to Arabic languages. The previous studies in this case had shown that most of the grammar books and some of lexicons investigate conditional sentences and its words especially “اگر” in Persian language. Some of the most important of these books are “Mabani Elmi Dastour-e Farsi ]Scientific Foundations of Persian grammar[“ by ahmad Shefai and Complete grammar book in Persian language by Bahman Mohtashami, and articles such as “Conditional sentences in Persian language” by Jaqi Vahidian Kamyar, and “’If’ in Golestan” by Mustafa Mogharabi, but except in limited cases there is not independent research on verb tense and real or unreal events in conditional sentences in Persian language and translation of these sentence to Arabic language. The most important results of this research are summarized in the following cases: The Persian possible conditions that have happened in the past include verbs in past continuous tense, and word “اگر” equals “إذا” and “کلما”. In present or future tenses the tense of the verb in the Persian subordinate clause can be absolute past or subjunctive present or predictive present, in this case, conditional words in Arabic language are “إذا” or “إن”. The tense of the verb in the Persian subordinate clause in possible condition that might have happened can be past subjunctive or present perfect. In Arabic language

Assistant Professor of Arabic Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran

Assistant Professor of Arabic Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran

Associate Professor of Arabic Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran

Received: 24.01.2013 Accepted: 07.12.2013

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

6

Abstract/

____________________________________________________________________

5

12. ------------------------------------------ (1998). Al-Izah fi Olum al-Balaghah. Beirut:

House of Revival of science.

13. Matouq, Hussein (2005). Al-Insaf fi Masael al-Khilaf. Kuwait: library of Irfan.

14. Qutaiba son, Abdullah ibn Muslim, (2007). Ta'wil Mushkel al-Quran. Ibrahim

Shams al-Din (Emend.). Beirut: House of scientific books.

15. Sabban, Mohammed ibn Ali (1997). Hashyat al-Sabban ala Sharh al-Oshmuni.

Beirut: house of scientific books.

16. Sakkaki, Yusuf bin Mohammed (2000). Meftah al-Olum. Abdul Hamid Hindawi

(Emend.). Beirut: House of scientific books.

17. Shahristani, Muhammad ibn Abd al-Karim (1983). Al-Milal va al-Nihal. Seyed

Mohammed Kilani (Emend.). Beirut: House of knowledge.

18. Suyooti, Abdulrahman ibn Ibepkr (n.d.). Hama’ al-Hawame' fi Sharh Jam'e al-jame.

Abdul Hameed Hindawi (Emend.). Egypt: Tafiqiah Library.

19. Taftazani, Masoud ibn Omar (2005). Al-Motawal, Sharh Talkhis al-Miftah. Ahmad

Azv Enayah (Emend.). Beirut: House of Revival of Islamic Heritage.

20. Zahabi, Mohammed ibn Ahmad (1985). Siar A'alam al-Nubala. A group of

investigators under the supervision of Shoaib Arnaout. Beirut: Al-Resalah Institute.

21. --------------------------------------- (2000). Al-Bahr al-Muhit fi Osul al-Fiqh. Mohamed

Mohamed Tamer (Emend.). Beirut: House of scientific books.

22. Zrkashi, Mohammed ibn Bahadur (1957). Al-Borhan fi Olum al-Quaran. Abolfazl

Mohammad Ibrahim (Emend.). Cairo: House of revival of Arabic books.

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

4

text. So, to prevent such perception by readers, the speaker (i.e. creator of the text)

uses emphasis to show that his intention of using the word is its true meaning, not

metonymic.

The emphasis conceptually is related to true meaning and incompatible with

metonymic meaning. So, if the reader finds some word accompanied with emphasis,

he has no choice but interpreting the word in its true meaning. Otherwise, the text

faces conceptual tension.

By this explanation, the presentation of "Emphasizing Metonymy" seems

essentially illogical and meaningless. Because, in one hand the requirement of

making use of the metonymy is to set the sign in the sentence for preventing

understanding true meaning of the word, and guiding the readers to the metonymic

meaning; and in the other hand, the using of emphasis prevents the perception of

metonymic meaning and guides the readers to true meaning of the word. So,

synchronic use of these two linguistic tools practically leads to paradox and

contradiction.

However, some of the Muslim linguistics like Abul Fath Othman ibn jinni (1002

A.D.) has permitted such a use and even mentioned examples of it. This has made

some questions: Doesn't synchronic use of emphasis and metonymy lead to

ambiguity of text or cause that the speaker deliberately confuses the reader? What

shall we say, if we find such a linguistic phenomenon in a holy scripture like the

Quran? What is the position of this combined tool in Arabic language?

Such questions prompted us to study the validity of this linguistic phenomenon by

using of descriptive-analytical method and explain its effect on perception of reader.

On the basis of data of this article, the emphasizing metonymy in contrary to its

illogical appearance could be an acceptable phenomenon in the tradition of Arabic

language. References

1. Holy Quran, Fuladvand, Mohammad Mahdi & Payande, Abul Qasem (trans.).

2. Abouhayan, Mohamed ibn Youssef (1998). Irteshaf az-Zarab min Lisan al-Arab.

Osman Mohammed Rajab and Ramadan Abdaltwab (Emend.). Cairo: Khanji library.

3. ------------------------------------------ (2001).Tafsir al- Bahr al-Mohit. Adel Ahmed

Abdol-Mowjood and Ali Mohamed Moawad (Emend.). Beirut: House of scientific

books.

4. Astrabadi, Radhi ad-Din Muhammad ibn al-Hasan (1996). Sharh ar-Razi al-Kafyah.

Yusuf Hassan Omar (Emend.). Benghazi: University Publications of Garyounes.

5. Azhari, Muhammad bin Ahmad (2001). Tahzib al- loghah. Mohamed Awad

terrifying (Emend.). Beirut: House of Revival of Islamic Heritage.

6. Farazdak, Bin Hammam Ghalib (1987). Diwan of Farazdaq. Ali Faour (Emend.).

Beirut: House of scientific books.

7. Ibn Abi al-Esba, Abdul Azim ibn al-vahid (1963). Tahrir al-Tahbir fi sana'at al-sher

va al-nathr va bayan ejaz alquran. Hafni Mohammad Sharaf (Emend.). Cairo: grope

of Revival of Islamic Heritage.

8. Ibn Ashur, Muhammad Tahir (1997). Al-Tahrir va al- Tahbir. Tunisia: Dar Sahnoun

for publication and distribution.

9. Ibn Jenni, Abul Fath Othman ibn Jenni (1952). Al-Khasa'es. Mohammad Ali al-

Najar (Emend.). Beirut: Book World.

10. Jmaha, Muhammad ibn Salaam (n.d.). Tabaghat al-Fohul al-sho'ara. Mahmoud

Mohamed Shaker (Emend.). Jiddah: Dar al-madani.

11. Khatib Qazwini, Muhammad ibn Abd or-Rahman (n.d.). Al-Talkhis fi Olum al-

Balaghah. Abdulrahman Albrkoqa (explain). Egypt: Arab Thought House.

Abstract/

____________________________________________________________________

3

The Emphasizing Metonymy and Its Relation Whit Ambiguity of Text

Amir Saleh Masoomi

Mohammad Khaqani Isfahani

Abstract

In this paper, the use of two different linguistic tools in Arabic language, i.e.

Metonymy and Emphasis combined in form of "Emphasizing Metonymy" has been

studied. Metonymy, in the tradition of Arabic linguistics, is defined as "the use of a

word in the meaning other than the prime meaning for which the word was coined".

Using the metonymy has certain requirements; one of them is the existence of sign or

marker (القرينځ) in the text. The function of the sign is to inform reader of word's new

use in the meaning other than the prime meaning. In the other words, its function is

to prevent understanding the true meaning from the word used in the metonymic

meaning. The sign conceptually is related to metonymic meaning and incompatible

with true meaning; so, if the reader wants to consider concept of sign and true

meaning of word beside each other, he certainly faces conceptual tension. Thus, he

has no way but interpreting the word in its metonymic meaning and here, he finds the

metonymic use of the word out.

The Muslim linguists have introduced two general types of sign: "verbal sign" and

"contextual sign" (القرينة اللفظية والقرينة المقامية). The verbal sign is the one seen among

the words used in the text and the contextual sign is the one gained from the context.

Of these tow, the fist one has more power to determine metonymic meaning, so that

if the reader doesn't find it in the text, he can interpret the word in its true meaning.

But, in the other hand, due to the extensive and abundant use of metonymy in Arabic,

especially in the literary texts, it could be expected to find the metonymic words

almost in all sentences, even though there is no verbal sign. In fact, this is because

it's likely to be found the contextual sign for metonymic meaning in the text. Since

the contextual signs, in contrary to verbal signs, are not seen in the text, it becomes

hard for reader to recognize metonymic meaning from true meaning and he

continuously faces the possibility existence of metonymic words without any verbal

sign.

The emphasis, as well as metonymy, is one of the important Linguistic tools in

Arabic which has different uses. To strengthen the word's true meaning and to

prevent understanding the metonymic meaning, are the most important aims of using

the emphasis. Sometimes, the reader may feel that some word has been used in

metonymic meaning and this is because he thinks that there is a contextual sign in the

Ph.D. Student of Arabic Language and Literature, The University of Isfahan, Isfahan, Iran

Professor of Arabic Language and Literature, The University of Isfahan, Isfahan, Iran

Received: 03.05.2014 Accepted: 08.09.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

/Abstract

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

2

2. Quatrain refrained masnavi (masnavi dobeiti tarjee'band): It has nine stanzas

each separated with a quatrain.

3. Refrained tail-rhymed (mosammat mostazad trajee'band): Another one of his

innovations is in refrained tail-rhymed poem. It has nine stanzas each

rhyming but unrhymed with other stanzas. In each hemistich in between

stanzas repeated four times. Other forms consist of tail-rhymed parallel

refrain, and multiple parallel refrain discussed in detail in the paper. References

1. Ansari, Mohammad Jamal od-Din (1362). 'Ein ol-Iman. Feiz Ahmad Decoy and

Mirgirim (ed.), Kabul.

2. ------------------------------------------ (1370). Shoor-e 'Eshq Divan. Habibollah

Ebrahimzade (ed.), Kabul: Meivand.

3. Arianpour, Yahya (1387). From Saba to Nima and from Nima to our era. Tehran:

Zavvar.

4. Bahar, Mohammad Taqi (1390). Divan of malek osh-Sho'ara Bahar. Aziz Mehdi &

Tamoon Salahi (ed.), Tehran: Ketab Zaman.

5. Hasani, Hamid (1371). Music of Nima’s poetry. Tehran: Ketab Zaman.

6. Homaee, Jalal od-Din. (1389). Technics of eloquence and literary figures. Tehran:

Nashr Homa.

7. Isfahani. Mohammad Jamal Od-Din (1389). Divan of Mohammad Jamal od-Din.

Neishaburi (ed.). Tehran: Kanon Ketab.

8. Kashefi, Habibollah (1390). Contemplation of Sheikh Sa'd od-Din Ahmad Ansari’s

Mystic ideas and literary expressions in his Divan titled Passion of Love. Shiraz:

University of Shiraz.

9. Khalili Jahantigh, Maryam (1380). The Apple of spirit garden. Tehran: Sokhan.

10. Kianoosh, Mahmood (1389). Nima Yushij and Persian classic poetry, Tehran: Qatre.

11. Lahuri, Eqbal (1389). Divan of Eqbal Lahuri. Parvin Ghaemi (ed.), Tehran: Peyman.

12. Maqsudi, Noor od-Din (N.D.). Continuous Quatrain. Ferdowsi Journal. No 4.

13. Mo’tamen, Zeinol’abedin (1352). Persian poetry evolution. Tehran: Ketabkhane

Tahori.

14. Molavi, Jalal od-Din Mohammad bin Mohammad (1346). Shams Tabrizi’s Divan.

Badee'ozaman Foruzanfar (ed.), Tehran: Enteshrat Daneshgah.

15. ------------------------------------------------------------ (1385). Masnavi Ma'navi. R.

Nicholson (ed.), Tehran: Arvand.

16. ------------------------------------------------------------ (1387). Ghazaliat Shams-e

Tabrizi. Mohamad Reza Shafiee Kadkani (ed.), Tehran: Sokhan.

17. Natel Khanlari, Parviz (1377). Seventy speeches (poetry and art). Tehran: Toos.

18. Nima Yushij, Ali Esfandiari (1389). Collection of Nima Yushij’s Poems. Tehran:

Zarin.

19. Omranpour, Mohammad Reza (1383). Music of rhyme in M. Sereshk (Mohammad

Reza Shafi’ee Kadkani). Literary Research Quarterly, no 6.

20. Rami, Sharaf od-Din Hasan bin Mohammad. (1385). Haqayeq ol-Hadaeq.

Mohammad Kazem Imam (ed.), Tehran: University of Tehran.

21. Rastegar Fasai, Mansur (1380). Persian poetry Genres. Shiraz: Navid.

22. Salman Savoji, Salman bin Mohammad (1389). Salman Savoji’s Divan. Tehran:

Sokhan.

23. Setayesh, Nasrin (1387). Innovation in rhyme in Mewlana’s Ghasals. Keyhan

Farhangi. No. 269.

24. Shafi’ee Kadkani, Mohammad Reza (1376). Second Millennium of Musk-deer.

Tehran: Sokhan.

25. -------------------------------------------- (1389). Music of Poetry. Tehran: Sokhan.

Abstract/

____________________________________________________________________

1

Innovations in the Poetry Form by Sheikh Sa'd od-Din Ahmad Ansari

Najaf Jowkar

Mohammad hosein Karami

Hibib ol_Lah Kashefi

Abstract

Sheikh Sa'd od-Din Ahmad Ansari, the son of Mawlana Abd ol-Ghaffar Ibn Abd ol-

Karim, is a mystic of the 12th

and 13th

centuries AH. Sa'd od-Din was born in Kabul

in the village called Yahya Yahyaee in 1140 AH and died in the same place in 1225

AH (Ansari, 1374: 6). In his youth, he learned canonical law and theology from his

father but was soon attracted to mysticism (Heravi, 1373, 43). After performing Hajj

in between the years 1169-113 AH and getting permission to guide people from

Naqshbandiyeh and Qaderiyeh mystic Sheikh Mohammad Saman Madani, he

returned home and guided people untill the end of his life (Ansari, 1390: 3). Sheikh

Sa'd od-Din was well learned in Islamic studies, Arabic language, rhetoric and

sciences of his time. He was also familiar with the works of poets such as 'Attar,

Rumi, Hafez, Ibn Arabi and other great names of mysticism. He was attached to

Rumi and Hafez and has quoted them frequently in his works.

Sheikh Sa'd od-Din wrote thirty six books and treatises including seven Divans and

two Masnavis in Persian; He also wrote a book entitled The Mine of Unity and

treatises such as "Greetings Noble Tatar", "Habl ol-Matin" and "The Elite" in

Arabic. He composed some poems in Arabic as well.

At least from 1174 AH Sheikh Sa'd od-Din started to bring changes to the ancient

Persian poetry; thus his deconstruction made poetical form much similar to

contemporary Persian poetry. However, due to political and cultural distance

between Iran and Afghanistan, we did not have a chance to get familiar with his

innovations.

His innovations consist of the following:

1. Refrained Masnavi (masnavi tarjee'band): He changed masnavi in a way that

we can call it refrained masnavi, a sample of which is included in the paper. It

consists of fifteen stanzas: The first stanza with eight lines, the second stanza

fifty four lines, the twelfth stanza eleven lines and the other stanzas having

equal lines. The line between the first and the second stanza is different from

other lines and each stanza is separated with two lines of masnavi. In

addition, each stanza is artistically connected to the other.

Professor of Persian Language and Literature, Shiraz University, Shiraz, Iran

Professor, of Persian Language and Literature, Shiraz University, Shiraz, Iran

M.A. Student of Persian Language and Literature, Shiraz University, Shiraz, Iran

Received: 16.06.2013 Accepted: 11.10.2014

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

Journal of Literary Arts University of Isfahan

Years: 8. No: 1 Spring 2016

Contents

Innovations in the Poetry Form by Sheikh Sa'd od-Din Ahmad Ansari..................................................1-2 Najaf Jowkar- Mohammad hosein Karami- Hibib ol_Lah Kashefi

The Emphasizing Metonymy and Its Relation Whit Ambiguity of Text..................................................3-6 Amir Saleh Masoomi- Mohammad Khaqani Isfahani

“If” in Persian grammar and its Arabic equals..........................................................................................7-8 Somaye Kazemi Najafabadi- Sayed Mohammad Reza Ibn or-Rasul- Mansure Zarkub

Almighty Shahrashub types and the oldest Vocational Shahrashub......................................................9-10 Batul Mahdavi- Muhammad Behnamfar- Mostafa Shamsoddini

Stylistics of “Tarikh i Balami”..................................................................................................................11-12 Ali MohammadiAsiabadi- SeyyedKazem Mousavi- Tayebbeh Saaberi

Imagination persistence on the vertical axis of Khaghani's odes, a personal style..............................13-14

Seyed Javad Mortezayi- Seyed Mohsen Hosseini Vardanjani

The Assessment of Literal Ornaments in Persian Badi’ Books from the linguistic, Phonetic and

Phonologic Viewpoint................................................................................................................................15-18 Morteza Heidari

Evaluation Techniques of Creating Coherence in Poems of Kaiser Aminpour Relying on the Theory of

Halliday’s Linguistics................................................................................................................................19-22 Reza Sattari- Marzieh Haghighi

Lyric of Rhyme in Nizami’s Khosrow and Shirin..................................................................................23-24 Mohammad Hossein Sardaghi- Nahid Nasr Azadani

Formalism and meaning-oriented poetry from the point of view of the Saffarzade and her work...25-28 Gholamhosein Shsrifi Veldani- Behnam Rostami Juneghni

The history of Persian Artificial odes and presenting two artificial odes by two anonymous poets. 29-32 Ali Reza Shabanlu

Stylistics of Nafthat ol-Masdur by Zeidari Nasvi...................................................................................33-36 Fereydon Tahmasbi- Solmaz Mozaffari

Different Types of Fantastic Etiology in Hafez Poetry......................................................... .................37-38 Ghodrat Ghasemipour- Parvin Gholizadeh

The Analysis of The Starting Pattern in Nezami’s Khosrow va Shirin, Leili va Majnoun and Haft

Peykar........................................................................................................................................................ 39-42 Tayebe Ja’fari

Published by University of Isfahan Press

Technology and Research Department

(Scientific–Research Journal – the University of Isfahan)

Journal of Literary Arts Years: 8. No: 1 Spring2016

P-ISSN: 2008-8027

E-ISSN: 2322-3448

Managing Editor: Ishagh Toghyani, Ph.D.

Editor- Chief: Ishagh Toghyani, Ph.D.

English Literary Editor: Seyede Ziba Behrooz

Persian Literary Editor: Seyede Ziba Behrooz

Executive Manager: Zahra Beheshtinezhad

Editorial Board: Abbas Mahiyar, Professor, Department of Persian Language and Literature, the University of Tarbiat moalem, Tehran,

Iran

Ahmad Amiri Khorasani, Professor, Department of Persian Language and Literature, Shahid Bahonar University of

Kerman, Kerman, Iran

Garnik Asatorian, Professor, Chair, Department of Iranian Studies, Yerevan State University, Yerevan, Armenia

Chender Shikhar, Professor, Department of Persian, University of Delhi, Delhi, India Fatemeh Modarresi, Professor, Department of Persian Language and Literature, Urmia University, Urmia, Iran

Mahmoud Modabberi, Professor, Department of Persian Language and Literature, Shahid Bahonar University of

Kerman, Kerman, Iran

Mohammad Fesharaki, Professor, Department of Persian Language and Literature, the University of Isfahan, Isfahan,

Iran

Muhammad Nasir, Professor, Department of Persian, Oriental College, University of the Punjab, Allama Iqbal

Campus, Lahore. Pakistan

Safar Abdollah, Professor, Department of Persian, Oriental College, University of Almati, Almati, Kazakh Republic Seyyed Ahmad Parsa, Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Kurdistan, Sanandaj,

Iran

Seyyed Aliasghar Mirbagherifard, Professor, Department of Persian Language and Literature, the University of

Isfahan, Isfahan, Iran

Seyyed Mahdi Noorian, Professor, Department of Persian Language and Literature, the University of Isfahan, Isfahan,

Iran

Taghi Pournamdarian, Professor, Department of Persian Language and Literature, Humanities, Tehran, Iran

Taghi Vahidian Kamyar, Professor, Department of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of

Mashhad, Mashhad, Iran

Yahya Talebian, Professor, Department of Persian Language and Literature, Shahid Bahonar University of Kerman,

Kerman, Iran

Liar is listing or indexing these Databases Liar Electronic Database http://uijs.ui.ac.ir/liar

ISC: Islamic World Science Citation Center http://www.ISC.gov.ir

SID: Scientific Information Database http://www.SID.ir

Institute for Humanities and Cultural Studies http://www.ensani.ir

Magiran: Journals Database http://www.magiran.com

DOAJ: Directory of Open Access Journals http://www.doaj.org

Ulrich web: global serials directory http:// Ulrichweb.serialsolution.com

Index Copernicus (IC Journal Master List) http://journals.indexcopernicus.com

EBSCO host databases http://www.ebscohost.com

Web Site: http://www.uijs.ui.ac.ir/liar Address: University of Isfahan, Technology and Research Department, Journal of Literary Arts Office, Isfahan,

Iran, Postal Code: 81746-73441 Tel: +98(31)37932175 Fax: +98(31)37932177 E-mail: liar@res.ui.ac.ir

IN THE NAME OF GOD

Literary Arts

Scientific Research Journal

P-ISSN: 2008-8027

E-ISSN: 2322-3448

Journal of Literary Arts has been recognized and ranked as a scientific-research

Journal by the Scientific Journals Commission, Ministry of Sciences, Research and Technology, Islamic Republic of Iran, Ref: 3/219473, dated: 22/11/2013

Literary Arts

University of Isfahan

Years: 8. No: 1

Spring 2016