1

2

ԼՅՈՒԲԱ ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

ԱԽԱԼՑԽԱՀԱՅԵՐԻ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

1917-1918 ԹԹ.

Երևան 2015

3

ЛЮБА МАТЕВОСЯН

САМООБОРОНА АРМЯН АХАЛЦИХА 1917-1918 гг.

Ереван 2015

4

ՀՏԴ 94 ԳՄԴ 63.3 Մ 151

Առաջաբանը՝ Վահե Սարգսյանի Պատմական գիտությունների թեկնածու

Предисловие Ваге Саркисяна Кондидат исторических наук

Մաթևոսյան Լյուբա Մ 151 Ախալցխահայերի ինքնապաշտպանությունը 1917-1918թթ. /Լ.Մաթևոս-

յան. -Եր.: «Գրական հայրենիք» ՓԲԸ («Հայաստան» հրատ.), 2015, 184 էջ:

Ախալցխայի հայերը մասնակցել են ռուս – թուրքական պատերազմներին (1856թ․, 1877-1878 թթ․), Առաջին համաշխարհային պատերազմի Կովկասյան ճա-կատամարտերին (1914-1918թթ․)։ Պատերազմի ավարտից հետո ողջ մնացածները վերադարձել են տուն և մասնակցել Ախալցխայի և Ախալքալաքի ինքնապաշտ-պանական կռիվներին (դեկտեմբեր 1917թ․- մայիս, 1918 թթ․), Սարդարապատի ճակատամարտին ( 21-28 մայիս, 1920 թ․): Մի մասին էլ վիճակվել էր տունդարձի ճամփին, որն անցնում էր Բաքվով, դառնալ վկա և մասնակից 1918 թ․ կոտորած-ների և Բաքվի հայերի ինքնապաշտպանության։ Գրքում ընդգրկվել են այդ վկա-ներից մեկի Ախալցխայի շրջանի Սուխլիս (Սուֆլիս) գյուղից 1914 թ․ օգոստոսին զորակոչված Սիմոն Մովսիսյանի հուշերը, որոնք վառ վկայություններ են 1918 թ․ Բաքվի ինքնապաշտպանության հետ կապված դեմքերի և դեպքերի մասին։

Люба Матевосян М 151 Самооборона армян Ахалциха 1917-1918 гг./ Матевосян Л.- Ер., “Гракан айреник” ЗАО (“Айастан” изд.), 2015, 184 стр.

Ахалцихские армяне принимали участие в русско-турецких войнах (1856г., 1877-1878 гг.), в сражениях на Кавказском фронте Первой мировой войны (1914-1918 гг.). После окончания войны, оставшиеся в живых возвратились домой и приняли участие в самообороне Ахалциха и Ахалкалака (декабрь 1917 г.- май 1918 г.), в Сардарапатской битве (21-28 мая 1918 г.). Тем же, дорога домой которых проходила через Баку, суждено было стать свидетелями погромов и участниками самообороны армян города. В книгу включены воспоминания одного из этих свидетелей – Мовсисяна Симона из села Сухлис (Суфлис) Ахалцихского района, призванного в армию в августе 1914 года, как яркие свидетельства о лицах и событиях, связанных с самообороной Баку 1918 года.

ՀՏԴ 94 ԳՄԴ 63.3

ISBN 978-5-540-02376-4 © Մաթևոսյան Լ., 2015

© Матевосян Л., 2015

5

ՋԱՎԱԽԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ 1918 Թ. ՄԱՅԻՍՅԱՆ ՀԵՐՈՍԱՊԱՏՈՒՄԸ

2018 թվականին, որի գալստյանը մնացել է ընդամենը երեք

տարի, հայ ժողովուրդը մեծ շուքով նշելու է 1918 թ. մայիսյան բախտորոշ հաղթանակների 100-ամյա տարեդարձը: Հաղթանակ-ներ, որոնք անկյունադարձային նշանակություն ունեցան 1915 թ. ցեղասպանված և Երևանի ու Էջմիածնի պատերի տակ արյունա-քամվող հայ ժողովրդի համար: Պարզորոշ էր արդեն, որ, հա-յազրկելով Արևմտյան Հայաստանը, թուրքական ղեկավարութ-յունն այդ օրերին մոտենում էր իր պատմական երազանքի իրա-գործմանը. այն է՝ արևելահայության ոչնչացման և տարածքների զավթման միջոցով միանալ իր արևելյան ցեղակիցներին՝ կովկա-սյան թաթարներին: Դրանով Թուրքիան վերացնում էր Միջին Ա-սիա և Ալթայ ձգվող Մեծ Թուրանի ճանապարհին առկա առաջ-նային ու հիմնական խոչընդոտը: Ահա այս հեռուն գնացող ծրա-գիրն էր, որ առժամանակ կասեցվեց հայ ժողովրդի 1918 թ. մայի-սյան մաքառումների շնորհիվ, իսկ Հայաստանի Առաջին Հանրա-պետության հռչակմամբ, Խորհրդային Հայաստանի տնտեսական և մշակութային վերելքի և 1991 թ. կրկին վերածնված հայոց ան-կախ պետականությամբ, Արցախի ազատագրմամբ ու հայոց բա-նակի կայացմամբ վերջնականապես չեզոքացվեցին թուրքական դարավոր նկրտումները:

1918 թ. մայիսին Թուրքիայի համար ստեղծվել էին աշխարհա-քաղաքական նպաստավոր իրողություններ. նույն թվականի մարտի 3-ին Քառյակ միության և խորհրդայնացված Ռուսաստա-նի կառավարության միջև ստորագրվել էր Բրեստ-Լիտովսկի խայտառակ պայմանագիրը, որով Թուրքիային էին հանձնվում

6

ամբողջ Արևմտյան Հայաստանն ու Կարսի մարզը, և վերա-կանգնվում էր 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական սահմանագիծը, ապրիլի 1-ին ընդհատվել էին նույն թվականի մարտի 14-ից Անդրկովկասյան Սեյմի և թուրքական պատվիրակության միջև ընթացող տրապիզոնյան բանակցությունները, ապրիլի 9-ին Ռու-սաստանից անջատվել էր Անդրկովկասը և ստեղծվել էր Անդր-կովկասի դեմոկրատական դաշնային հանրապետություն, մի կազմավորում, որտեղ ի սկզբանե բացակայում էր միասնակա-նությունը: Ահա այս պայմաններում էր, որ թուրքական զորքերը, խախտելով 1917 թ. դեկտեմբերի 5-ին Երզնկայում կնքված զինա-դադարի մասին պայմանագիրը, 1918 թ. հունվարի վերջին նախօ-րոք կենտրոնացված դիրքերից անցան նոր հարձակման: Մեկը մյուսի հետևից իրենց ձեռքը վերցնելով Արևմտյան Հայաստանի մի շարք քաղաքներ ու բնակավայրեր, անգամ հաշվի չառնելով մայիսի 11-ին Անդրկովկասի կառավարության ու թուրքական պատվիրակության միջև Բաթումում վերսկսված բանակցու-թյունները, մայիսի 15-ին գրավեցին Ալեքսանդրապոլն ու վերա-դասավորվելով 4 հիմնական ուղղություններով, այն է՝ դեպի Վո-րոնցովկա (Կալինինո, Տաշիր) - Բոլնիս-Խաչեն, դեպի Համամլու (Սպիտակ) – Ղարաքիլիսա (Կիրովական, Վանաձոր), դեպի Էջ-միածին ու Արարատյան դաշտ, շարժվեցին առաջ: Հայ ժողովուր-դը կարծես վերջին շնչում ոչ միայն բռունցքվեց և հետ շպրտեց թուրքական կանոնավոր բանակի ստորաբաժանումները, այլև ազատագրված արարատյան փոքրիկ հողակտորի վրա հայտա-րարեց անկախ պետականության վերստեղծումը, պետականու-թյուն, որն արդեն մի քանի դար է, ինչ հայրենի հողի վրա դադա-րեցրել էր իր գոյությունը:

1918 թ. թուրքական արշավանքները չեն սահմանափակվում միայն վերոնշյալ ուղղություններով. նպատակ ունենալով գլխո-վին ոչնչացնել ողջ արևելահայությանը, 1918 թ. մայիսի սկզբին

7

թուրքական զորախմբերը հարավից (Աշոցք) և հարավ-արևմուտ-քից (Չլդր) ներխուժեցին նաև Ախալքալաքի գավառ, որի ողջ ազ-գաբնակչությունը՝ շուրջ 7-8 տասնյակ հազար մարդ, մեծ կո-րուստներով գաղթեց դեպի Բակուրիանի և Ծալկայի հատված-ներ: Ինչ վերաբերում է Ախալցխայի գավառին, ապա վերջինիս հայ ազգաբնակչությունը չարտագաղթեց. քաղաքագլուխ Զորի Զորյանը շուրջ 5-6-ամսյա հերոսական ինքնապաշտպանությու-նից հետո 1918 թ. մայիսի վերջին, ստանալով թուրքական ղեկա-վարության կողմից հայկական ազգաբնակչության կյանքի ու գույքի անձեռնմխելիության երաշխիքներ, ընդունեց վերջիննե-րիս գերիշխանությունը, որով և ազգաբնակչությանը զերծ պահեց արյունալի կոտորածներից: Հավելենք, որ իրենց ինքնապաշտ-պանության գործում հերոսական դրվագներով աչքի ընկան նաև Ախալքալաքի գավառի մի շարք գյուղեր: Երկու գավառներում էլ թշնամու դեմ հերոսաբար մարտնչեցին ինչպես Արևմտյան Հա-յաստանում իրենց մարտական մկրտությունն ստացած անվանի ֆիդայիներ, այնպես էլ բուն Ջավախքում հայտնի մի շարք քա-ջորդիներ: Թուրքական տիրապետության կիսամյա շրջանը (1918 թ. մայիս-նոյեմբեր Մուդրոսի հոկտեմբերի 30-ի զինադադարով առաջին աշխարհամարտում պարտված Թուրքիան ստիպված էր զորքերը հետ քաշել մինչև 1914 թ. ռուս-թուրքական սահմանը, ո-րով ազատագրվում էին նաև Ախալքալաքի ու Ախալցխայի՝ մինչ թուրքական ռազմակալումը կամ Սեյմի կողմից Անդրկովկասի անկախության հռչակումը Ռուսաստանի կազմում գտնված գա-վառները), որի ընթացքում տեղի մահմեդականների օգնությամբ թալանի ու կոտորածի վայրի վերածեցին հատկապես Ախալքա-լաքի գավառը, դարձավ հայաբնակ այս գավառների պատմու-թյան ամենաարյունալի, միաժամանակ ամենահերոսական էջե-րից մեկը: Թուրքական կոտորածներից, Թռեղքի լեռնային ան-տառներում (Բակուրիանում) և Ծալկայի շրջանում տեղակայված

8

գաղթականական ճամբարներում տարածված հիվանդություննե-րից, ցրտահարությունից ու սովից մահացավ Ախալքալաքի գա-վառի ազգաբնակչության կեսից ավելին՝ շուրջ 4-5 տասնյակ հա-զար մարդ:

Ախալցխայի և Ախալքալաքի գավառների 1918 թ. արյունալի ան-ցքերն իրենց ռազմաքաղաքական բնույթով կազմում են Արարա-տյան դաշտի, Ապարանի ու Ղարաքիլիսայի՝ նույն ժամանակ տեղի ունեցած իրադարձությունների մեկ մասնիկը, քանի որ հենց թուր-քական ռազմաքաղաքական ղեկավարության կողմից նշյալ գա-վառների հայազրկումն ու բռնազավթումը դիտարկվել են արևելա-հայության ոչնչացման և Արևելահայաստանի բռնազավթման թուր-քական մեկ ամբողջական և համակարգված ծրագրի առանցքային կետերից մեկը։

Ջավախահայության՝ նշյալ շրջանի ինքնապաշտպանական գործողություններին է անդրադարձել ժամանակի մամուլը: Թիֆ-լիսյան բազմաթիվ թերթերում գրեթե ամեն օր տպագրվել են տե-ղի թղթակիցների հեռագրերը, հոդվածներն ու ահազանգերը, որոնցում ամենայն բարեխղճությամբ ներկայացվում է դեպքերի ու դեմքերի մասին: Այդ իմաստով անգնահատելի է հենց տեղում՝ Ախալցխայում, 1917-1918 թթ. Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության կողմից քաղաքի Մարտիրոսյան եղբայրների տպարանում հրատա-րակված նշանավոր «Շարժում» թերթը1, որի էջերը ողողված են Ախալցխայի և համանուն գավառի իրադարձությունները ներկա-յացնող ու վերլուծող հրապարակումներով ու ակնարկներով: Թեր-թի էջերում տեղ են գտել նաև ժամանակի գործող անձանց՝ գավառի

1 Թերթի խմբագիրներն են եղել Ա. Ավագյանը և Մ. Զարաֆյանը, հրատա-րակիչը՝ Հ. Բուլանյանը: 1917 թ. հրատարակվել է թերթի 37, 1918 թ.՝ 33 հա-մար (տե՛ս՝ Հայ պարբերական մամուլի մատենագիտություն, (1794-1967), համահավաք ցանկ, կազմ.՝ Ա. Կիրակոսյան, Ե., 1970, էջ 152):

9

քաղաքական և ռազմական ղեկավարների ու այլ գործիչների մա-սին մի շարք տեղեկություններ ու դիմապատկերներ:

Ախալցխա քաղաքի ամենահին ու պատմական ուղի անցած դպ-րոցներից մեկի՝ Հովհ. Թումանյանի անվան միջնակարգ դպրոցի եր-կարամյա տնօրեն, հայրենի քաղաքի հասարարական ու մշակու-թային կյանքի կազմակերպման երախտավորներից Լյուբա Մաթևո-սյանը 2005 թ. դպրոցի ղեկավարի իր պաշտոնը թողնելուց հետո էլ չի դադարում ծառայել հայրենի քաղաքի մշակույթի ու պատմության հարստացմանը. դեռևս 2007 թ. վաստակաշատ մանկավարժը ընթեր-ցողների դատին հանձնեց տարիների իր տևական պրպտումների արդյունքը՝ «Ախալցխայի հայկական դպրոցը» մեծարժեք գործը, որը ներկայացնում է ինչպես Ախալցխայի ու ողջ Այսրկովկասի ամենա-հին դպրոցներից մեկի՝ Կարապետյան դպրոցի (ներկայիս Հովհ. Թու-մանյանի անվան միջնակարգ դպրոց) անցած պատմական ուղին, այնպես էլ քաղաքի երկու դարերի կրթական կյանքի ու ուսումնա-կան հաստատությունների պատմությունը: Չանցած 3 տարի՝ 2010 թ. Մոսկվայում ռուսերենով լույս տեսավ Լ. Մաթևոսյանի “Эти удиви-тельные армяне из Ахалциха” ծավալուն գիրքը` հրապարակ հանելով հանրությանը հայտնի և ոչ հայտնի, սակայն իրենց թողած գիտա-կան, մշակութային և այլ ժառանգությամբ հիշատակության ու ե-րախտիքի արժանի բազմաթիվ ախալցխահայերի կյանքի և գործու-նեության կենսագրական-պատմական դրվագներ:

Լ. Մաթևոսյանի սույն հերթական գիրքը ընդգրկում է երկու գործ: Առաջին մասը ներկայացնում է նվիրյալ ուսուցչի վերջին շրջանի ուսումնասիրությունները, որոնք վերաբերում են հայրե-նի քաղաքում՝ Ախալցխայում, 1918 թ. առաջին կեսին տեղի ունե-ցած իրադարձությունները, որոնք հիմնականում առնչվում են քաղաքի ու հարակից գյուղերի հայ ազգաբնակչության նկատ-մամբ տեղական և գավառ ներթափանցած մահմեդական տարրե-րի կողմից դրսևորած սանձարձակություններին, ախալցխահա-

10

յության կազմակերպված ու հերոսական ինքնապաշտպանու-թյանը, ռազմաքաղաքական ղեկավարության գործողություննե-րին, տվյալ ժամանակի հասարակական-քաղաքական անցու-դարձերին: Հիշյալ «Շարժում» թերթում տեղ գտած համապա-տասխան նյութերի, առկա պատմական գրականության և այլ աղ-բյուրների որոշակի նյութերի համադրմամբ ստեղծվել է Ախալց-խայի պատմության դժվարին ու հերոսական էջը ներկայացնող բովանդակալից ու հանրամատչելի շարադրանք: Աշխատանքի վերջին հատվածում Լ. Մաթևոսյանը ներկայացրել է ախալցխա-ցի մի շարք ֆիդայիների, հայդուկապետերի ու խոշոր գործիչնե-րի կենսագրականները: Շատ գործիչների կյանքի՝ մինչ օրս ան-հայտ դրվագներ հեղինակին հաջողվել է վեր հանել դաշտային հետազոտությունների, պապենական հիշողությունների ու հան-րային ակտիվ կապերի բերումով տարբեր մարդկանց հետ հան-դիպումների շնորհիվ:

Գրքի երկրորդ մասը ներկայացնում է Ախալցխայի Սուխլիս գյուղի բնակիչ, երջանկահիշատակ Սիմոն Մովսիսյանի` մինչ օրս անտիպ հուշագրության առաջին մասը: Առաջին աշխարհա-մարտի մասնակից Սիմոն Մովսիսյանի հուշագրությունն արժե-քավոր է ոչ միայն որպես սոսկ մի ախալցխացի քաջորդու սխրա-գործությունները ներկայացնող իրապատում կամ մի մարդու ճակատագիր, այլև վկայությունների շարք, որոնց պատմողը պատմական կարևոր իրադարձությունների ականատեսն է: Ավե-լին, հուշագրողն իրերի բերումով տեսել ու անմիջականորեն շփվել է մի շարք այնպիսի գործիչների հետ, ինչպիսիք են Ստ. Շահումյանը, Սեբաստացի Մուրադը, գնդապետ Համազասպը, գեներալ Հակոբ Բագրատունին և այլք: Բնականաբար, հուշագ-րության ժանրին բնորոշ կանոնների համաձայն, ինչպես և հաշվի առնելով պատումում հանդիպող կարևոր պատմական դեպքերն ու դեմքերը, Լ. Մաթևոսյանին ժամանակին վստահված ու ի պահ

11

տրված և սույն հրատարակմամբ արդեն հանրության դատին հանձնված Սիմոն Մովսիսյանի հուշերը մեծ հետաքրքրություն կարող են ներկայացնել նաև հասարակագետների համար:

1918 թ. հերոսապատումի շնորհիվ չընդհատվեց ախալցխա-հայության պատմության շղթան: Գաղթելու մասին իսպառ մոռա-ցած մի հերոս ժողովուրդ ստիպեց անգամ հաշվի նստել իր հետ աշխարհակալ հզոր եռյակի դեմ պայքարող Թուրքիային, որն ստիպված էր ոչ թե այլ գավառների նման մորթոտել ու հոշոտել հային` բռնազավթելով վերջինիս հայրենիքը, այլ… պայմանագիր կնքել իր հետ: Ախալցխայի հերոսապատումի հարյուրամյակին ընդառաջ մենք մեր հարգանքի տուրքն ենք մատուցելու քաղա-քագլուխ Զորի Զորյանի գլխավորությամբ քաղաքի ու գյուղերի բոլոր պաշտպաններին: Սույն գիրքը այդ հարգանքի առհավատ-չյան է:

Վահե ՍԱՐԳՍՅԱՆ պատմական գիտությունների թեկնածու

12 ապրիլի, 2015 թ. ք. Երևան

12

ԱԽԱԼՑԽԱՀԱՅԵՐԻ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

1917-1918 ԹԹ․

Հեշտ է հպարտանալ իր ժողովրդի անցյալով, բարդ է համապատասխանել այդ հերոսական անցյալին։

Սուլթանական կառավարության կողմից հայերի նկատմամբ իրա-

կանացվող բռնություններին, հայաջինջ քաղաքականությանն ի պա-տասխան 19-րդ դարի երկրորդ կեսից սկզբնավորվեց հայ ֆիդայական շարժումը, ազգային ազատագրական պայքարը։ Հատկապես Բեռլինի 1878 թ վեհաժողովից հետո հասունացավ այն գաղափարը, որ ազա-տությունը պետք է ձեռք բերել ոչ թե խնդրելով, այլ այն պետք է նվաճել զենքով և պայքարով։ Ստեղծվում են գաղտնի կազմակերպություններ․ Վանում՝ «Սև խաչ» ընկերությունը (1879-1880), Էրզրումում՝ «Պաշտ-պան հայրենյանց»-ը (1881-1883)։ Ծնվեցին քաղաքական կուսակցու-թյուններ՝ ռամկավարներ (Վան, 1885թ), հնչակյաններ (Ժնև, 1887թ), Հայ Հեղափոխական Դաշնակցություն (Թիֆլիս, 1890թ), որոնց նպատակը ապստամբության և զինված պայքարի միջոցով թուրքական բռնապե-տությունից ազատագրվելն էր։

Ախալցխայի և Ախալքալաքի հայության գերիշխող մասը, տեղա-հանված լինելով իր բնօրրան Արևմտյան Հայաստանից, իր ակտիվ մասնակցությունը բերեց այդ պայքարին։ Ֆիդայիներ դարձան Ջավախ-քի երիտասարդներից շատերը։ 90-ական թվականներից շարժումը դառնում է ավելի կազմակերպված և նպատակաուղղված։ 1890 թ․

13

Սարգիս Կուկունյանը2 գալիս է Թիֆլիս՝ համալրելու իր խումբը արևե-լահայ երիտասարդներով։ Նրա խմբի մեջ, ինչպես վկայում է Մ․ Վա-րանդյանը, «Կային և ռուսաց բանակի հայ զինվորներ և մեկ հարյուրա-պետ, ախալցխացի Ստեփանը, որ կսորվեցներ պետք եղածը կամավոր-ներուն»3։

1892 թ․ Թիֆլիսում կայանում է Հ․Յ․ Դաշնակցության առաջին հա-մագումարը, որին մասնակցում է նաև ֆիդայապետ Արաբոն4։ Շատ ե-րիտասարդներ են նրան մոտենում և խնդրում իրենց ընդգրկել ջոկատի մեջ, սակայն նա ընտրում է հիմնականում արևմտահայաստանցինե-րին։ «Այդ ժամանակ արևմտահայ գործիչների շրջանում տիրում էր այն կարծիքը, որ թուրքական բռնատիրության դեմ ֆիդայական պայքարը գլխավորապես արևմտահայերի խնդիրն է»5։ 1893 թվին Արաբոն իր խմբի հետ Էրգիր է տանում ախլցխացիներ Վարդանին և Լևոնին՝ որ-պես Էրզրումցիների։ Սակայն Տարոնի սահմանին թուրքերի և քրդերի հետ ընդհարման ժամանակ զոհվում են բոլոր ֆիդայիները։ Արաբոյի կողքին քաջի մահով զոհվում է նաև «Վարդան անունով ընկեր մը ա-խալցխացի»6։

1897թ․ Խանասորի հայտնի արշավանքի ժամանակ «19 քաջեր ըն-կան հայրենի հողին վրա այդ բուռն կռիւներու ընթացքին։ 19 նահա-տակներ հայոց աշխարհի բոլոր կողմերէն․․․ թուրքահայ, ռուսահայ, պարսկահայ․․․»7։ Այս նահատակների մեջ էին Ախալցխայից Կորկո-տյան Հովհաննեսը և Յազանյան Սարգիսը (Սերգոն)։ Խանասորի ար-

2 Կուկունյան Սարգիս (1863-1913), ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ։ 3 Վարանդեան Մ․, Հ․Յ․ Դաշնակցութեան պատմութիւն, Երևան, 1992, էջ 69։ 4 Արաբո (Առաքել, Մխիթարյան Ստեփանոս), (1863-1893), ազգային-ազատագրա-կան շարժման գործիչ։ 5Մելքոնյան Ա․, Ջավախքցիները արևմտահայ ազատագրական պայքարում․ Հայոց հյուսիսային դարպասները․Ջավախք, Լոռի, Երևան, 2012, էջ 155։ 6 Վարանդեան, նույն տեղում, էջ 120։ 7 Նույն տեղում, էջ 156։

14

շավանքի մասնակից էր նաև Սանթոյան Լևոնը, որը զոհվեց 1902թ Մակվի Արաբլու գյուղում քրդերի դեմ մղած պայքարի ժամանակ8։

Ազգային ազատագրական պայքարը ղեկավարող հայ ազգային կու-սակցությունների մեջ հետզհետե աճում էր Հայ Յ․ Դաշնակցության ազդեցիկ դերը։ «Դաշնակցությունը Ախալցխայում և Ախալքալաքում ուժեղացավ հատկապես 20-րդ դարասկզբին։ Կատարված հանգանա-կությունների հաշվին, որոնց մեծ մասը նպատակաուղղված էր ա-րևմտյան զինական խմբերի կազմակերպման ու գործունեության ֆի-նանսավորմանը, տեղական գործիչների ձեռքին հայտնվեցին զգալի դրամական միջոցներ»9։

1917 թվի օգոստոսի 3-ին լույս տեսավ Հայ Հեղափոխական Դաշ-նակցություն կուսակցության Ախալցխայի կազմակերպության «Շար-ժում» թերթի անդրանիկ համարը «Հաց, լույս, ազատություն» նշանա-բանով։ Թերթի խմբագիրն էր Արշալույս Ավագյանը, իսկ խմբագրու-թյան անդամներն էին․ Միքայել Զարաֆյան, Մկրտիչ Մինասյան, Գրի-գոր Չիֆլիկյան և Միքայել Ստեփանյան։ Խմբագրականում թերթը հայ-տարարում է․ «Մենք եղբայրության ձեռք ենք մեկնում բոլոր աշխա-տավոր թուրքերին, վրացիներին և այլ ազգերի ներկայացուցիչներին և անհաշտ պայքար ենք մղում ինչպես ընդդեմ հայկական բուրժուազի-այի, այնպես էլ թուրք և վրացի կալվածատերերի։ «Շարժումը» ամենայն խոր հարգանքով պետք է վերաբերվի իր հարևանների ազգային սրբու-թյուններին, նրանց լեզվին, կուլտուրային և կրոնին»։

Թերթի առաջին համարի լույս տեսնելը վերածվեց ազգային տոնի։ Այդ օրը հռչակվեց Մամուլի օր։ Ժողովուրդը ճեմում էր տպարանի ա-ռաջ, սպասելով թերթին։ Նվագում էր հրավիրված ռազմական փողային նվագախումբը։ Դաշնակցության կանանց «Լույս» կազմակերպության աղջիկները՝ Ախալցխայի ազգային տարազով և պատանիները սկսեցին

8 Կարապետյան Ս․ Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ․ 63։ 9 Մելքոնյան Ա․, նույն տեղում, էջ 157։

15

անվճար բաժանել թերթը։ Միաժամանակ թերթի օգտին կազմակերպել էին բարեգործական մուծումներ։ Ցրվեց թերթի 1000 օրինակ։ Թերթի օգ-տին հավաքված նվիրատվությունը կազմեց 530 ռուբլի 15 կոպ։ «Մար-սելյեզի» հնչյունների տակ ժողովուրդը շարժվեց դեպի քաղաքային այ-գի, որտեղ կայացավ միտինգ՝ նվիրված հասարակական կյանքում թեր-թի դերին։ Այդպիսի միտինգներ և երթեր անցան նաև Աբասթումանում և Բորժոմում։ Թերթը տարածվում էր Ախալքալաքում, Բորժոմում, Ա-բասթումանում, Թիֆլիսում և Բաքվում։

Թերթի լույս ընծայումը հեռագրով ողջունում է Ախալցխայի քաղաքագ-լուխ (1900-1917) Գրիգոր Մովսիսյանը, ապագա նշանավոր բժիշկներ, բժշկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, գիտության վաստակա-վոր գործիչ, Հայաստանի վաստակավոր բժիշկ Զարե Մովսիսյանի և ա-խալցխացիների կողմից սիրված ու խոր հարգանք վայելող, Ախալցխա-յում ծառայող Վահան Մովսիսյանի հայրը10․

«Այսօր, այս պատմական մոմենտին, երբ լույս տեսավ տեղիս առա-ջին լրագիր «Շարժումը», ես, իբրև քաղաքի ներկայացուցիչ, երջանիկ եմ համարում ինձ անծայր ցնծությամբ ողջունել լույսի այս ճառագայթի ծագումը, որը պետք է լուսավորե Ախալցխայի քաղաքացիների միտքն ու հոգին։ Ցանկանում եմ «Շարժումին» բեղմնավոր գործունեություն»։

Մի հետաքրքիր փաստ, որ ինքնին խոսուն է։ 1912 թ․ մահանում է Գրիգոր Մովսիսյանի կինը՝ Կատարինեն։ Իր կտակի մեջ նա 500 ռուբլի է հատկացնում Հորդանան գետի վրա կառուցվող կամրջի շինարարու-թյանը11։

Նոյեմբերի 30-ից թերթը ստորագրվում է «Դաշնակցական ընկերների խմբագրական և հրատարակչական կոլեկտիվ» ձևով և այդ օրվանից թեր-թը դառնում է երկու գավառների՝ Ախալցխայի և Ախալքալաքի տպագիր օրգան։

10 «Շարժում», 1917, 10 օգօստոս, թիվ 2։ 11 ՀԱԱ, ֆ․53,ց․1, գ․2553․ թ․13։

16

Թերթը լույս տեսավ ընդամենը 10 ամիս, և այսօր մենք հիմնականում նրան ենք պարտական այդ թեժ օրերի մասին մանրամասն և լիարժեք տե-ղեկությունների համար։ Այն լույս էր տեսնում շնորհիվ նվիրատվություն-ների։ Համարյա յուրաքանչյուր համարում այդ մասին տեղեկություն կա։ Նվիրատվությունները հավաքում էին հարսանիքների, ընկերական հան-դիպումների, կնունքի և այլ ժամանակ։ Այսպես, օրինակ․

«Օգոստոսի 18-ին տեղի ունեցավ ներկայացում հօգուտ «Շարժումի»։ Խաղացին «Սուտ ճգնավոր» և «Եադ-աստ» վոդևիլները, որոնք երկուսն էլ հաջող անցան։ Մուտքը բավարար էր»12։

«Շարժումի» ֆոնդին ստացանք Հ․Յ․ դաշնակցության «Առաջ» խմբից ընկեր Ս․(Սերգո-Լ․Մ․)Սայանյանի միջոցով 20ռ․55կ․, Պ․ (Պերճ-Լ․Մ․) Գայֆեջյանից-25ռ։13։

«Նվիրատվություն 60 ռ․ Խաչատուր Տեր Կարապետյանից, որ հա-վաքվել էր Ս․ Սայանյանի տանը ընկերական շրջապատում»14։

«Շարժումի» օգտին ստացանք 50 ռուբլի Անղալադյան Հովհաննեսի միջոցով, որ հավաքվել էր Կարապետ Անղալադյանի և Մանյա Բաղդա-սարյանի հարսանյաց ծիսակատարության ժամանակ»15։

Թերթը լույս էր տեսնում շաբաթը երկու անգամ 53х35 ֆորմատով (2-4 էջ) և ընթերցողներին ներկայացնում էր ինչպես քաղաքի և տարա-ծաշրջանի, այնպես էլ հայկական, վրացական և Ռուսաստանի նորու-թյունները։ Տպագրվում էր Ախալցխայում, Մարտիրոսյանների տպա-րանում։ Տպաքանակը չի նշվում։

Տեղական նորություններից իմանում ենք, որ «հաստատ աղբյուրնե-րից մեզ հաղորդում են, որ քաղաքիս միլիցիայի պետ պ․ Մկրտիչ

12 «Շարժում», 1917, 20 օգօստոս, թիվ 5։ 13 «Շարժում», 1917, 27 օգոստոս, թիվ 7։ 14 Նույնը, 1917, 8 հոկտեմբեր, թիվ 17։ 15 Նույնը, 1917, 24 դեկտեմբեր, թիվ 37։

17

Մարգարյանին Ախալքալաքից հրավիրում են քաղաքագլխի պաշտո-նով»16։

Մկրտիչ Մարգարյանը, արդեն որպես քաղաքագլուխ, ղեկավարեց Ախալքալաքի ինքնապաշտպանությունը։

Թերթի հերթական համարում տպագրվում է Դաշնակցության տե-ղական կազմակերպության անունից Ռուսաստանի Ժամանակավոր կառավարության ղեկավար Ա․Ֆ․ Կերենսկուն ուղղված հեռագիրը, ո-րով ողջունում են պատերազմը շարունակելու Ժամանակավոր կառա-վարության որոշումը և պատրաստակամություն հայտնում ակտիվ մասնակցություն ունենալ պատերազմին, դրա հետ կապելով Մայր Հա-յաստանի վերջնական ազատագրումը։

Հիշեցնենք, որ Ժամանակավոր կառավարության 1917 թ․ ապրիլի 16-ի կարգադրությամբ «Թուրքահայաստանն անցնում է Ժամանակա-վոր կառավարության ուղիղ ենթակայության տակ»։ Արևմտյան Հայաս-տանի գլխավոր կոմիսար էր նշանակվել Կովկասյան ճակատի պարե-նավորման պետ Պ․ Ավերյանովը, նրա օգնական՝ Հակոբ Խաչատուրի Զավրիևը (Զավարյանը)։ Ժամանակավոր կառավարությունը փաստո-րեն վերակենդանացնում էր թուրք վանդալների կողմից հայ ժողովրդի պարբերաբար բնաջնջումից ու ավերումներից ամայացած Արևմտյան Հայաստանը։ Այսինքն Ռուսաստանի Ժամանակավոր կառավարու-թյունն անելու էր այն, ինչին տասնյակ տարիներ նրանից սպասում էր հայ ժողովուրդը։

Դաշնակցություն կուսակցության Ախալցխայի կազմակերպության ղեկավարը Միքայել Զարաֆյանն էր17, ծնված 1877 թվին Կարսում։ Ա-վարտել էր Էջմիածնի Հոգևոր ճեմարանը։ Աշխատում էր որպես ուսու-ցիչ Կարապետյան և քաղաքային դպրոցներում, այնուհետ՝ որպես հայ-կական դպրոցների տեսուչ։ Կազմակերպության անդամներն էին հիմ-

16 Նույնը, 1917, 14 սեպտեմբեր, թիվ 11։ 17 ՀԱԱ, ֆ․312, ց․2, գ․469։

18

նականում Արևմտյան Հայաստանից գաղթածների ժառանգները, որոնք որպես կամավորականներ անցել էին ազատագրական պայքարի, ա-ռաջին համաշխարհային պատերազմի արյունոտ կռիվներով և որոնք չէին կորցնում Հայրենիք վերադառնալու մեծ հույսը՝ վերադառնալ Էր-գիր։

Օգոստոսին մահանում է կազմակերպության անդամներից մեկը, և թերթը ներկայացնում է նրա անցած ճանապարհը․

Մկրտիչ Չիմանյան (Պապա)

«Ամսի 5-ին հողին հանձնեցինք մեր ընկեր Մկրտիչ Չիմանյանին, ո-րը հանկարծամահ եղավ։ Ո՞վ էր Պապան․ մի համեստ, անձնվեր ըն-կեր – քաղաքացի, որին պարտքի գիտակցությունը մղում էր միշտ դե-պի ճշմարտություն, դեպի մարտ։ Մանուկ հասակից զինվորագրվել էր Դաշնակցությանը։ Համառոտ է նրա կենսագրությունը, բայց բովանդա-կալից։ 1896-ին Ջալլադի խմբի հետ անցել է Էրգիր, 97-ին մասնակցել Խանասորի արշավանքին18, 1903-ին Թումանի խմբի հետ ընդհարվել է ռուս կազակների հետ և 7 ամիս բանտարկվել։ Վերջում այս համաշ-խարհային պատերազմի սկզբներին կամավոր է գրվել, 4-րդ բանակում, Քեռու խմբում և մասնակցել մի քանի արյունահեղ կռիվների։

Թող ամենքն էլ իրանց քաղաքացիական ու մարդկային պարտքն այն չափով գիտակցեն ու կատարեն, որ չափով Պապան է կատարել»19։

18 Ձեռնարկվել է 1897թ հուլիսի 25-ին դավաճանաբար զոհված հայ ֆիդայիների՝ 1896-ի Վանի ինքնապաշտպանության մասնակիցների նկատմամբ արյունալի կո-տորած իրականացրած քրդական մազրիկ ցեղից վրեժ լուծելու նպատակով։ Ընդ-հանուր հրամանատար է նշանակվել Վարդանը։ Կռվի և նահանջի ճիշտ կազմա-կերպմամբ աչքի է ընկել Դումանի հիսնյակը։ Խանասորի արշավանքից հետո հնա-րավոր դարձավ զենքի և զինատար խմբերի առաքումը Սալմաստ-Վասպուրական- Տարոն ուղղությամբ։ «Խանասորյան սերունդը» շարունակեց իր ազգային-ազատա-գրական գործունեությունը։ 19 «Շարժում», 1917, 10 օգոստոսի, թիվ 2։

19

Մոտենում էին քաղաքային Դումայի ընտրությունները, և թերթը, որ-պես գլխավոր ագիտատոր, կոչ է անում քաղաքացիներին ձայն տալ Դաշ-նակցություն կուսակցության թեկնածուների թիվ 4 ցուցակին։

1․ Զարաֆյան Միքայել-տեսուչ հայոց դպրոցների, գործադիր կոմի-տեի անդամ

2․Այվազյան Միքայել-հարկային տեսչի դիվանի գործավար,անդամ գործադիր կոմիտեի

3 Մարգարյան Մկրտիչ-երդվյալ հավատարմատար, միլիցիայի պետ 4․Հովհաննիսյան Պետրոս-ուսուցիչ, քաղաքային գործադիր կոմի-

տեի անդամ 5․Ավագյան Արշալույս-բանվորական խորհրդի նախագահ, «Շար-

ժումի» գլխավոր խմբագիր։ 6․Պետրոսյան Ստեփան-արհեստավորների գործադիր կոմիտեի

անդամ 7․Ինճիկյան Մարտիրոս-ճանապարհների վարչության տեխնիկ 8․Ստեփանյան Մկրտիչ-ուսուցիչ, քաղաքային գործադիր կոմիտեի

անդամ 9․Տեր Կարապետյան Խաչատուր- բանվորական խորհրդի անդամ 10․Հակոբջանյան Վարդան- մանր վարկի ընկերության նախագահ 11․Չիֆլիկյան Գրիգոր-ուսուցիչ 12․Ավագյան Հեղինե-վարժուհի 13․Չիլ Հակոբյան Ստեփան-արհեստավոր 14․Ղասաբպաշյան Հովհաննես-թաղային կոմիսար 15․Ատովմյան Մելքոն-արհեստավոր 16․Գրիգորյան Հակոբ-բանվորական խորհրդի անդամ 17․Սարաֆյան Արիստակես-արհեստավոր 18․Մինասյան Մկրտիչ-ուսուցիչ 19․Մակարյան Պողոս-ատամնաբույժ 20․Երեղյան Հովակիմ-քաղաքային վարչության գործավար

20

21․Տեր Անտոնյան Եպրակսե - կար ու ձևի արհեստանոցի վարիչ 22․Սապոնջյան Սմբատ - անդամ գավառական պարենավորման կոմի-

տեի 23․Գրիգորյան Կարապետ-արհեստավոր 24․Սահանյան Սարգիս-բանվորական խորհրդի անդամ 25․Գրիգորյան Մկրտիչ-կոոպերատիվի գործավար, բանվորական

խորհրդի անդամ 26․Քյուրքչյան Եղիշե-արհեստավոր 27․Նազարեթյան Հակոբ-արհեստավոր 28․Անիսոնյան Արտաշես-արհեստավոր 29․Թոփչյան Բաղդասար-արհեստավոր 30․Թորգոմյան Մկրտիչ-արհեստավոր20։ Ինչպես երևում է ցուցակից, կուսակցության մեջ միավորված էին և

չինովնիկներ, և բանվորներ, և արհեստավորներ։ Կար կին թեկնածու։ Հատկանշական է, որ այդ թվականներին Ախալցխայում գործում էր ա-պահովագրական ընկերություն, փոքր վարկավորման ընկերություն, զինվորներին օգնության Կանանց միություն ևն։ Զինվորներին օգնու-թյան Կանանց միության աշխատանքների մասին է վկայում հետևյալ նամակը․

«Այս նամակը ուղարկվել է 1917 թվի օգոստոսի 6-րդ օրը Մեր նամակի առաջին տողերում շտապում ենք ձեզ տեղեկացնել

ընդհանրապես ձեր նվերների մասին, որ դուք մեզ էիք ուղարկել։ Մենք ստացել ենք մախորկան կրելու տոպրակները, թաշկինակները և բոլոր ձեր նվերները և շատ շնորհակալ ենք, որ դուք մեզ չեք մոռանում, որ մենք նստած ենք խորը փոսերում և դուք անհանգստանում եք մեր մա-սին, և մեր ընկերները շատ շնորհակալ են ձեր նվերների համար։ Եթե Աստված տա մենք վերադառնանք, ապա մենք ձեր ճերմակ ձեռքերը կհամբուրենք 1000-ական անգամ։

20 «Շարժում», 1917, 28 սեպտեմբեր, թիվ 13։

21

Այս նամակը գրեց Կովկասյան բանակի 7 Կովկասյան հրաձգային գնդի 12 վաշտի ավագ ունտեր – օֆիցեր Ֆ․Մ․Կորյակինը»21։

Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո Կովկասում կռվող ռուսա-կան զորքերում սկսվեցին անկարգություններ, դասալքություն։ Ղեկա-վարությունը չէր ենթարկվում նոր իշխանությանը։ Ախալցխայում տե-ղակայված էր Կովկասյան կորպուսի 20-րդ դիվիզիայի մեջ մտնող Նորին Մեծություն Ալեքսեյ Ալեքսանդրովիչի Թենգինյան գունդը։ Թուրքիայի հետ Կովկասյան ռազմաճակատի հրամանատարության (գեներալ Ա-․Մ․Պրժևալսկի) և Կովկասյան Կոմիսիարատի (նախագահ Ե․Պ․Գեգեչ-կորի) դեկտեմբերի 5-ին հաշտության պայմանագիր կնքելուց հետո ռու-սական զորքը սկսում է ետ քաշվել։ Ախալցխայի գավառում, որտեղ ապ-րում էին հայեր, թուրքեր, վրացիներ, ռուսներ, հրեաներ, հույներ, քրդեր, օ-սեր և այլք, շեշտակի սրվում են ազգամիջյան հարաբերությունները։ 1914 թ․ տվյալներով Ախալցխայի գավառում բնակվում էին․

Հայ – 25 473 (27, 3%), թուրք – 50 756(54,2%), վրացի – 7 840(8,4%), քուրդ – 1981(2%), ռուս – 789 (0,8%), այլք – 7%։

Այս առումով հետաքրիր է իր ազգային և քաղաքական կազմով Քա-ղաքային Դումայի կազմը․

Ա․ Դաշնակցության ֆրակցիա․

1 Զարաֆյան Միքայել 2․Այվազյան Միքայել 3․Մարգարյան Մկրտիչ 4․Հովհաննիսյան Պետրոս 5․Ավագյան Արշալույս 6․Պետրոսյան Ստեփան 7․Ինճիկյան Մարտիրոս 8․Ստեփանյան Մկրտիչ

21 Նույնը, 1917, 17 օգոստոս, թիվ 4։

22

9․Հակոբջանյան Վարդան 10․Չիֆլիկյան Գրիգոր 11․Ավագյան Հեղինե 12․Չիլ – Հակոբյան Ստեփան 13․Ղասաբպաշյան Հովհաննես 14․Ատովմյան Մելքոն 15․Սարաֆյան Արիստակես Բ. Սոցիալ – հեղափոխական ֆրակցիա 1․Ստալնով Յակով 2․Մորոշկին Ալեքսանդր 3․Մակարյան Գրիգոր 4․Եպիխին Պավել 5․Կառետկին Վասիլի 6․Չիլինգարյան Քրիստաֆոր 7․Զայնուլիև Ֆայզռախման 8․Կալենին Միխայիլ 9․Աղայան Ավետիս 10․Գևորգյան Հովհաննես 11․Բայբուրդյան Սեխպոս 12․Ժելիվկա Դեմյան Գ․ Սոցիալ – դեմոկրատական ֆրակցիա 1․Գարդավաձե Վառլամ 2․Մալիգին Պյոտր 3․Դանդուրյան Գ․ 4․Մաղլաղելիձե Շալվա 5 ․ Կուշնարյով

23

Դ․Հին քաղաքի խումբը 1․Փիրալով Լեոն 2․Բաազով Ր․ 3․Ազնաուրով Ալեքսանդր Ե․Հայկական ժողովրդական կուսակցության ֆրակցիա 1․ Տեր Գրիգորյան Ս․Տ․22 Իսկ Անդրկովկասյան ընտրական մարզում Սահմանադիր ժողովի

թեկնածուներն էին․ 1․Ռոստոմ – կուսակցական գործիչ (Ստեփան Զորյան) 2․Միքայել Վարանդյան – «Դրօշակի» խմբագիր 3․Հակոբ Խաչատուրի Զավրյան – բժիշկ, օգնական Տաճկահայաստանի գեներալ գուբեր-

նատորի 4․ Ավետիք Շահխաթունյան – լրագրող, իրավաբանական գիտու-

թյունների թեկնածու, «Մոլոտի» խմբագիր։ 5․Կոնստանտին Սահակի Համբարձումյան – գյուղատնտես, Վանի

շրջանի կոմիսար23։ Հոկտեմբերի 26-ին քաղաքացիները մեծ հանդիսավորությամբ դի-

մավորեցին նոր նշանակված քաղաքագլուխ Զորի Զորյանին, երիտա-սարդի, որը քաղաքի ինքնապաշտապանության ժամանակ ցուցաբերեց հավասարակշիռ և խոհուն գործունեություն։

Գավառում օրեցօր սրվում էին ազգամիջյան հարաբերությունները։ Թուրքիան իր էմիսարների միջոցով ակտիվացնում էր տեղի թուրքե-րին, զինում և զինված ընդհարումներ հրահրում, հայտարարելով Ա-խալցխայի գավառը թուրքական տարածք, կոչ անելով ստեղծել թուր-քական ինքնավարություն։

22 «Շարժում», 1917, 28 սեպտեմբեր, թիվ 13։ 23 Նույնը, 1917, 22 հոկտեմբեր, թիվ 20։

24

Չնայած ստեղծված բարդ իրավիճակին, հայ բնակչությանը ոգևորե-լու և միավորելու նպատակով Դաշնակցության Ախալցխայի կազմա-կերպությունը դեկտեմբերի 3-ը հայտարարում է Դաշնակցության օր և պատրաստում միջոցառումներ։ Այդ տոնակատարության ծրագիրը մեր առաջ կարծես բացում է այդ օրերի Ախալցխան։ Այս նպատակով ծրա-գիրը ներկայացվում է ամբողջությամբ։

Դեկտեմբերի 3-ին, կիրակի Շքեղ ծրագրով կազմակերպվում է Դաշնակցության օր 1․Շքերթ Առավոտյան ժամը 11-ին նվագախմբի ընկերակցությամբ բոլոր դաշ-

նակցական ընկերները հանդիսավոր շքերթով կանցնեն քաղաքի մի-ջով։

Շքերթը կանգ կառնի քաղաքային այգում և կամրջի մոտ, որտեղ ըն-կերները կխոսեն օրվա առթիվ։

2․Մի բաժակ թեյ Թորգոմյանի կոնդիտերսկիում առավոտյան ժ․10-ից երեկոյան 10-ը։

Նվագելու է լարային օրկեստրը։ Երեկոյան 5-ին ամերիկական տորգ՝ մի փթանոց արկղ նավթ։

Կառավարիչ՝ տիկ․ Մ․ Բախչինյան 3․Սրճարաններ Բաց են ամբողջ օրը։ Կնվագեն սազանդարները։ Բոլոր սրճարաննե-

րում կայցելե թռուցիկ կաբարե։ Բաց են Աշիկ Զնջիլղռանյանի, Տիգրան Էլբակյանի, Վարդան Ղլթճյանի և հին քաղաքում Պապա Մինասյանի սրճարանները։

Կառավարիչ՝ Ուսուլ Խեչո 4․Մեծ վիճակախաղ 5․Կաբարե

25

Երեկոյան ժամը 9-ին Ձմեռային կլուբում բարեհաճ մասնակցու-թյամբ դերասան Միլովլավսկու կկայանա կաբարե։ Կլինեն նվագածու-թյուն, արտասանություններ, սոլո երգեր, պատկերներ և այլն։ Վերջում եվրոպական և ասիական պարեր։

Մուտքը 2 ռուբլի Կառավարիչ՝ Ս. Առաքելյան

6․ Աուկցիոն Գեղարվեստական նկար Վահրամ Գայֆեջյանի։ Ցույց կտրվեն հա-

րուստ գեղարվեստական պատկերներ։ 7․ Բիօգրաֆ24 Թերթի հաջորդ համարում ներկայացվում է հաշվետվություն. օրվա

բոլոր միջոցառումներից մուտք է եղել 9079 ռ, ծախս՝ 1642 ռ 98կ.25։ Ինչպես տեսնում ենք ծրագրում արտացոլվում է քաղաքացիների

բովանդակալից կյանքը՝ կենցաղը, կուլտուրայի մակարդակը, հասա-րակության մեջ հարգանք վայելող անձինք, հասարակական կյանքում կանանց դերը, նրանց նկատմամբ հարգալից վերաբերմունքը։

Բայց․․․ Դեկտեմբերի 21-ին թերթում տպագրվում է Ա․Ահարոնյանի «Ահա-

զանգ»-ը, որտեղ նա գրում է․ «Հայոց աշխարհ, ես քեզ համար եմ ասում։ Ես կուզեի, որ խոսքս

վիթխարի ահազանգի պես հնչեր ու գոռ արձագանքներով գնար բախե-լու հիմարության ու փարթամ բթամտության երկաթե դռները, որոնց ետևում մրափում են զգաստությունից թափուր խիղճերն ու հոգիները։

Կուզեի, որ խոսքս Դամասկոսի թրի պես կայծկլտար ձեր իմաստու-թյունը մթացնող այս խեղդող խավարի մեջ և շանթի պես հազար կող-մից ակոսեր մեր գլուխների վրա ծանրացած այս երկնակամարը, ուր մեր կյանքի ցոլքերն են դողդողում երկչոտ ու աղերսագին։ 24 Նույնը, 1917, 3 դեկտեմբեր, թիվ 31։ 25 Նույնը, 1918, 11 հունվար, թիվ 2։

26

Աննիբալը մեր դռանն է․․․»26 Դեկտեմբերի վերջին տասնօրյակում դեպքերն իրար էին հաջորդում

անհավատալի արագությամբ։ Թերթը 24-ին հաղորդում է, որ «Բոլշևի-կյան կառավարությունը հանձինս Լենինի և Տրոցկու հրապարակել է մի կոչ բոլոր մահմեդական ժողովուրդներին, որի մեջ նոքա ասում են, «որ մենք հայտարարում ենք, որ Տաճկաստանի բաժանման և նրանից Հայաստանը խլելու պայմանագիրը պատռված և ոչնչացված է։ Հենց որ պատերազմը վերջանա, կապահովվի հայերի իրավունքը ազատ կերպով իրենց բախտը տնօրինելու»27։ Խոսքը 1917թ նոյեմբերի 22-ին «Известия» թերթում լույս տեսած «Обращение совета Народных депутатов ко всем трудящимся мусульманам России и Востока» -ի մասին է։

Թուրքիայի ձեռքերը բաց էին արձակված։ Իրոք, Հաննիբալը մեր դռանն էր կանգնած։

Դեկտեմբերի 27-ից սկսվեց քաղաքի պաշարումը։ 29-ին չորս կողմից թուրքերով շրջափակված Ախալցխան ամբողջ օրը գնդակոծվեց։ Քա-ղաքի պաշտպանության համար միավորվեցին հայերն ու վրացիները։ Մոռացության տրվեցին միջկուսակցական տարաձայնություններն ու փոխադարձ մեղադրանքները։ Քաղաքում ստեղծվեց ազգամիջյան խոր-հուրդ։ 1918 թվի հունվարի 21-ի նիստի ժամանակ նախագահող գեներալ Շ․ Մաղլաղելիձեն հայտնում է, որ իրեն՝ որպես ռազմական և քաղաքա-կան լիազորի, գրավոր դիմել է արքայազն, գնդապետ Քաջարը, պահան-ջելով հեռացած ռուսական 116-րդ գնդի ռազմական ունեցվածքից իրենց հատկացնել որոշակի մաս տեղական թուրքերից զորամաս կազմակեր-պելու համար։ Զորի Զորյանը դիվանագիտորեն պահանջում է ժամանակ, որպեսզի խորհրդակցի և ժողովրդին հայտնի։ Վրացիները ևս արտա-հայտվում են, որ պետք է այդ մասին տեղյակ պահեն իրենց ընկերներին Քութաիսիում, Գորիում և ուրիշներին։ Ուսուլ Խեչոն միտք է արտահայ-

26 Նույնը, 1917, 21 դեկտեմբեր, թիվ 36։ 27 Նույնը, 1917 , 24 դեկտեմբեր, թիվ 37։

27

տում, որ հանգստություն և խաղաղություն կարելի է վերականգնել, եթե քաղաքում չլինի թուրքական ռազմական միավորում։ Դրա ստեղծումը կդառնա նոր պրովոկացիա։ Թուրքերը զայրացած հեռանում են։

Հունվարին ընտրվում է Ախալցխայի հայկական Ազգային խորհուր-դը Զորի Զորյանի գլխավորությամբ։ Շտաբի պետ է նշանակվում հեծյալ ջոկատի հրամանատար Հաջի Լևոնը՝ Լևոն Խզարջյանը, ազատագրա-կան շարժման մասնակից, փորձառու հրամանատար։ Զ․ Զորյանի տե-ղակալներ են նշանակվում Վահան Ռշտունին և ցարական բանակի գն-դապետ Հարություն Բայբուրդյանը։28 Խորհրդի անդամներ են ընտրվում Ֆանարջյան Խորենը՝ ապագա հռչակավոր ռենտգենոլոգ, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս , ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից անդամ, Հայաստանի գիտության վաստակավոր գործիչ Վարֆոլոմեյ Ֆանարջյանի հայրը, Դարբինյան Հա-մազասպը, Էքսուզյան Սուրենը, Դավրանյան Սերգոն, Աղաբաբյան Խա-չատուրը և Երկանյան Վահեն՝ Թիֆլիսից։

Հաջորդ օրը՝ հունվարի 28-ին ստեղծվում է հայկական գումարտա-կը։ Քաղաքային այգում, քաղաքացիների հոծ բազմության ներկայու-թյամբ հայտարարվում է գումարտակի ստեղծումը և կատարվում հան-դիսավոր օրհնություն։ Ժողովրդի առաջ ելույթ է ունենում իր հավա-տավոր ժողովրդի հարգանքն ու սերը վայելող, մեծ հեղինակության տեր, ավագ քահանա և մանկավարժ Մկրտիչ Գայֆեջյանը, ապագա ականավոր նկարիչ և մանկավարժ Վահրամ Գայֆեջյանի հայրը, քա-հանա Մինաս Ազնավուրյանը, աշխարհահռչակ Շարլ Ազնավուրի նախնիներից, գնդապետ Չաուշյանը։ Ելույթներում խոսում են ինչպես Արևմտյան, այնպես էլ Արևելյան Հայաստանի դժվարին վիճակի մա- 28 Հարուստ կալվածատեր, հայտնի դրամագետ, հին առարկաների հարուստ հավա-քածուի տեր։ Իր մեծ տան սենյակները վերածել էր թանգարանային սրահների, որտեղ ցուցադրում էր 100-ից ավել հայկական մեծ ու փոքր ձեռագրեր, հին դրամների հարուստ հավաքածու, կենցաղի բազմաթիվ առարկաներ, զգեստներ, ոսկյա և արծաթյա հազվագյուտ պատրաստվածքներ, ձեռագործ ծածկոցներ ևն։ 1920-ական թթ. նրա մահից հետո տունը, թանգարանը բռնագրավվեցին, տունը վերածվեց հիվան-դանոցի, անցյալ դարի 90-ական թթ.՝ բնակելի բազմաբնակարան շենքի։

28

սին։ Հայտարարվում է, որ 20 երիտասարդներից կազմված ջոկատը, հիմնականում Արևմտահայաստանից եկածները, մեկնում են Թիֆլիս, որ այնտեղից անցնեն Էրգիր և միանան Անդրանիկին՝ Անդրանիկ Օզա-նյանին։

Թերթը փետրվարի սկզբին հրատարակում է Ստալինի «Տաճկահա-յաստանի մասին» հոդվածը․

«Տաճկահայաստանը, կարծեմ, միակ երկիրն է, որ գրավել է Ռու-սաստանը «պատերազմի իրավունքով»։ Սա այն «դրախտի անկյունն» է, որը երկար տարիներ ծառայում էր և շարունակում է ծառայել որպես նյութ Արևմուտքի դիպլոմատների ախորժակների և Արևելքի վարիչնե-րի արյունոտ վարժությունների։ Մի կողմից հայերի ջարդ ու կոտորած, մյուս կողմից բոլոր երկրների դիպլոմատների փարիսեցիական միջ-նորդություն, որպես նոր կոտորածի քողարկում։

Հայաստանի զավակները, նրա հերոսական պաշտպանները, բայց բավական անհեռատես քաղաքագետները, որոնք մեկից ավելի անգամ-ներ տարվել են գիշատիչ քաղաքագետների ստով, չեն կարող հիմա չտեսնել, որ դիպլոմատիկական կոմբինացիաների նախկին ճանա-պարհը Հայաստանի փրկության միջոց չէ։ Ակներև է դառնում, որ ճնշ-ված ժողովուրդների ազատության ճանապարհը ընկած է բանվորա-կան հեղափոխության ընթացքում, որն սկսել է հոկտեմբերը Ռուսաս-տանում»29։

Սրան հետևում է 1918թ մարտի 3-ի Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը, որի գնահատականը հնչում է Փետրվարյան հեղափոխության տարեդար-ձի կապակցությամբ ուսուցիչ Մկրտիչ Ստեփանյանի նամակում.

«Հայաստանին ամենալայն ինքնորոշում խոստացող «հեղափոխա-կան կառավարությունը» հանձնեց սուլթանի արյունոտ ձեռքը և այդ-քանն էլ քիչ համարելով Բաթումը, Արտահանն ու Կարսն էլ վրան ավե-

29 «Շարժում», 1918, 1 փետրվար, թիվ 8։

29

լացրեց ի փառս ռուսական հեղափոխության և թուրքական պրոլետա-րիատի հիմնած դիկտատուրայի։

1917 թ․ փետրվարի 27, ու՞ր ես։ 1918 թ․ փետրվարի 27, ոչ բարով գայիր»30։

Թերթը կոչ է անում․ «Հայաստանի փրկությունը միայն մեր ձեռքն է։ Յուրաքանչյուր հայ պետք է գիտակցի իր պարտավորությունը․ մտա-վորականը՝ իր խելքով, զինվորն իր ուժով, հարուստը՝ իր փողով պիտի ծառայի հայրենիքի փրկության գործին»։ Թերթի փետրվարի 4-ի №9-ում տպագրվում է շտաբս-կապիտան Իգիթխանյանի կոչը․

«Առաջարկում եմ պահեստի բոլոր զինվորներին գալ Երևան՝ հայ-կական արտիլերիայի առաջին բրիգադի առաջին բատարեյը կազմա-կերպելու համար։

Կոչ եմ անում բոլոր տեսակի զենքի հայրենասեր զինվորներին, ֆելդշերներին, գրագիրներին և արհեստավորներին անհապաղ գալ Եր-ևան՝ հայրենիքի պաշտպանության գործին ծառայություն մատուցելու»։

Շտաբս-կապիտան Իգիթխանյան31 Իգիթխանյան Խորենը ծնվել է 1887 թվին Ախալցխայում, արհեստա-

վորի ընտանիքում։ Ավարտել է 4-դասյա քաղաքային ուսումնարանը։ Պատրաստվել է ինքնուրույն և 1907թ․ Թիֆլիսում էքստերն քննու-թյուններ է հանձնել հասունության վկայականի համար, որն իրավունք էր տալիս ընդունվել բարձրագույն ուսումնական հաստատություն։ Ծառայողական ցուցակից երևում է, որ 1907-ին անցել է ծառայության Ախալցխայում տեղակայված 77-րդ Թինգինյան գնդում։ 1908-ին ստա-նում է ունտեր-օֆիցերի կոչում։ 1909-ին նրան ուղարկում են Իրկուտս-կի հետևակային յունկերական ուսումնարան, որտեղ նա հաջողու-թյամբ հանձնում է ընդունեության քննությունները և ընդունվում։ 1911-ին ավարտում է այն և ստանում պորտուպեյ-յունկերի կոչում։ Այս կո-

30 Նույնը, 1918, 1 մարտ, թիվ 16։ 31 «Շարժում», 1918, 4 փետրվար, թիվ 9։

30

չումը նրան իրավունք էր տալիս հանձնել քննություն հրետանային գործից և հնարավորություն՝ դառնալ հրետանային օֆիցեր։ Նշանակ-վելով ծառայության 52-րդ հրետանային բրիգադում, նա մեկնում է Բաքվի մոտ գտնվող Սալյանի վայրը։

Առաջին Համաշխարհային պատերազմի սկզբում (օգոստոս 1914թ), բրիգադի հետ ուղարկվում է Ավստրիական ռազմաճակատ։ Առաջին ի-սկ կռիվներից մեկում գերի է վերցնում ավստրիական մարտկոցն իր ամրակներով, ինչի համար պարգևատրվում է Աննայի I աստիճանի շքանշանով։ 1915-ի հունիսին նրա հրետանային մարտկոցը և այդ կռիվներում աչքի ընկած հրամանատարական կազմը ընդգրկեցին գե-ներալ Ա․Ա․ Բրուսիլովի կորպուսի մեջ և տեղափոխեցին գերմանա-կան ռազմաճակատ։

1915 թ․ օգոստոսի կեսերին ընդհանուր հարձակման ընթացքում նրա մարտկոցը ոչնչացրեց հակառակորդի մարտկոցները, անցավ Բզուռա խորունկ գետը, շարքից հանեց և գրավեց հակառակորդի զրա-հապատ գնացքը 12 հրետանիով և գերեց հակառակորդի սպաներին ու զինվորներին։

Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո նա վերադարձավ Հայաս-տան։ Նրա մարտկոցը փոխգնդապետ Ղասաբպաշյանի (Հասանփաշա-յան) հրամանտարության ներքո մեծ դեր խաղաց Սարդարապատի ճա-կատամարտում տարած հաղթանակում։ ․․․Անհրաժեշտ էր ամ-րապնդել ռազմաճակատը Կարսի ուղղությամբ։ Այդ նպատակով Խ․

Իգիթխանյանի մարտկոցը ընդգրկվում է գնդապետ Մազմանովի ջոկա-տի մեջ և ուղարկվում Կարս։ 1920 թվին նա նշանակվում է 5-րդ լեռ-նային մարտկոցի հրամանատար։ 1921-ին բանտարկվում է և աքսոր-վում Ռյազան, բայց շուտով ազատվում է։ 1937-ին նա նորից է բան-տարկվում հակահեղափոխական կազմակերպութուն ստեղծելու և Դրաստամատ Կանայանի՝ Դրոյի հետ կապ ունենալու մեղադրանքով։

31

Հարցաքննությունների ժամանակ նա հերքում է աոաջին մեղադրանքը և հաստատում, որ Դրոյի հետ նրանք եղել են ընկերներ։

Խորեն Իգիթխանյանը դառնում է ստալինյան բռնությունների զոհե-րից մեկը և գնդակահարվում 1938 թվին։ 1954 թ․ նա արդարացվում է հետմահու։

Սովետական Միության կրկնակի հերոս մարշալ Հ․ Բաղրամյանը «Իմ հուշերը» գրքում գրում է․

«Խզնաուրի ջոկատը, որ հանդիսանում էր գեներալ Սիլիկովի մանև-րային ռեզերվը․․․ ընդամենը 600 հետևակային զինվոր, 200 հեծյալ, փոխգնդապետ Հասանփաշայանի ընդհանուր հրամանատարության ներքո մայիսի 27-ի արևածագին դուրս եկավ Խզնաուր (Արագած) գյու-ղից Կարմրատար սարի, Շամիրամի ձոր, Արաքս կայարանի ուղղու-թյամբ։ Մոտ ժամը 15-ին նա հյուսիսից շրջանցեց թուրքական 36-րդ դի-վիզիայի ձախ թևը և համարձակորեն հարձակվեց նրա զորամասերի վրա։ Բռնկվեց ծայրաստիճան լարված ճակատամարտ, որը երեկոյան ավարտվեց թուրքական դիվիզիայի ձախ թևի լրիվ ջախջախումով։ Այս-պիսով, այդ ջոկատը մեծ դեր խաղաց թուրքական դիվիզիայի ամբողջ պաշտպանության հիմնական դիրքերին տիրանալու մեջ, ինչը կանխո-րոշեց Սարդարապատի ճակատամարտի հաղթական ելքը հայ ժո-ղովրդի համար»32։

«Ազատ, անկախ և միացյալ Հայաստանի վերջին օրերը» անհայտ գրողի օրագրում կարդում ենք․

11 հուլիսի Զորասյունը գնդապետ Ղասաբպաշյանի գլխավորությամբ շարժվել է

երկաթուղու գծից և Բոշ-Բարան լեռան վրա ձախ ուղղությամբ Բեյուք- Վեդիի վրա։

32 Баграмян И.Х. Мои воспоминания, Ереван, 1979, с. 84, 90.

32

12 հուլիսի Գլխավոր շտաբը հաղորդում է, որ հուլիսի 12-ի վաղ առավոտյան կռի-

վը վերսկսվում է ավելի կատաղի բնույթ ստանալով, սակայն ժամը 5-ին Բեյուք-Վեդին ընկնում է, և թաթարները, թողնելով ամեն բան, փախչում են, կռվի դաշտում թողնելով 100-ից ավել դիակներ։ Այժմ մեր ճանապար-հը դեպի Նախիջևան ազատ է»33։

Ղասաբպաշյանին անվանում էին Հասան փաշա, Հասան Փաշայան Սերոբ փաշայի, Անդրանիկ փաշայի օրինակով։ Նրա կենսագրությունը մարտի դաշտերում տարած հաղթանակների հաջորդականություն է։ Նա մասնակցել է Սարիղամիշի, Կարսի, Հասան- Կալեի, Սարդարա-պատի ճակատամարտերին։

1975 թ Ավետիք Իսահակյանի ծննդյան 100-ամյակին նվիրված հանդի-սավոր նիստից հետո, գրականագետ Հովհաննես Ղանալանյանի խնդ-րանքին՝ պատմել իր հարազատ քաղաք Ախալցխայի մասին, մարշալ Հ. Բաղրամյանն անմիջապես արձագանքեց․

-Ախալցխան ինձ համար հատկապես հիշարժան է նրանով, որ այդ կանաչ, գեղեցիկ քաղաքում ես հագա զինվորական համազգեստ։ Ես ընդամենը 18 տարեկան էի, երբ ինձ Թիֆլիսից «գործուղեցին» ծառայու-թյան երկրորդ Կովկասյան հրաձգային գունդ։ Մի քանի օր ես ման էի գալիս քաղաքացիական հագուստով, հետո տեղական վաշտի հրամա-նատար, հայտնի Կարապետ Ղասաբպաշյանը, հայտնեց, որ պատ-րաստվում էին ինձ համազգեստ տալ, բայց քանի որ ես բարձրահասակ ու նիհար էի, ապա պահեստում ինձ համապատասխանը չճարվեց։

Բայց, վերջապես գտան․․․ Ամենաջերմ խոսքերով ինձ «մատուցեց» ին-

քը, Սարդարապատի ապագա հերոսը, հայ ժողովրդի փառապանձ զա-վակ Կարապետ Ղասաբպաշյանը»։

Ղասաբպաշյան Կարապետը ծնվել Է Ախալցխայում 1896 թվին։ Նախնական կրթությունը ստացել է քաղաքային ուսումնարանում, այ- 33 Ազատ անկախ և միացյալ Հայաստանի վերջին օրերը, Երևան, 1993, էջ 54, 56։

33

նուհետև ուսումը շարունակել Թիֆլիսում։ Ծառայել է ցարական բանա-կում։ 1917թ դեկտեմբերին Թուրքեստանյան բանակային կորպուսի զո-րամասերից ձևավորվեց հայկական գումարտակ, որի հրամանատար նշանակվեց 18-րդ Թուրքեստանյան հրաձգային գնդի կապիտան Կա-րապետ Ղասաբպաշյանը։ 1918թ փետրվարի 15-ին նա նշանակվում է Երզնկայի գնդի հրամանատար։ Նա ակտիվ մասնակցություն է ունեցել Սարիղամիշի, Հասան-Կալեի, Սարդարապատի ճակատամարտերին։

Կ․ Ղասաբպաշյանի ռազմական գործողություններին բարձր գնահա-տական է տալիս Սարդարապատի ճակատամարտի մասնակից գնդա-պետ Ա․ Շնեուրը իր «Հուշեր Կարսի և Սարդարապատի ճակատամար-տի մասին» գրքում․ « Քարտեզի վրա կռացած գնդապետ Փիրումովի հետ որոշում էինք, թե ինչ ենք անելու գիշերով, վիճակը ողբերգական էր։ Թուր-քական ուժերը մեզ անհայտ էին։ Բլուրների վրա կանգնած էին հակառա-կորդի առաջապահ ուժերը։ Որոշվում էր Հայաստանի և ամբողջ հայ ժո-ղովրդի բախտը։

Գիշերով մենք ստեղծեցինք պահեստային ուժեր, կատարեցինք մա-սերի տեղափոխություններ։ Հրամանատար Սիլիկյանից թույլտվու-թյուն ստացանք Խզնաուրյան ջոկատը փոխանցել գնդապետ Ղասաբ-պաշյանի հրամանի ներքո։ Հրաման տրվեց՝ առավոտյան շարժվել ա-րևմուտք և, դուրս գալով թուրքական զորքերի թիկունք, բաց անել թշ-նամու վրա հրետանային կրակ։

Շուտով բլուրների վրա բարձրացավ փոշու ամպ, հետզհետե սողա-լով դեպի արևմուտք։ Ջոկատը շարժվեց առաջ։ Արդեն ցերեկվա ժամը մեկին ամպը կախվեց թուրքական բանակի թիկունքում, իսկ ժամը եր-կուսին լսվեց մեր հրանոթների դղրդյունը, և ամեն անգամ, երբ թուր-քերն անցնում էին հարձակման, մեր աջ թևը հարվածներ էր հասցնում հակառակորդին, ստիպելով թուրքերին կանգ առնել և թաքնվել խրա-մատներում։ Հասավ մոմենտը, երբ թուրքերը դիմեցին փախուստի, թողնելով ռազմի դաշտում հրետանային գումակը զինամթերքներով,

34

վիրավորներին և սպանվածներին։ Այսպես, փայլուն հաղթանակով ա-վարտվեց գնդապետ Ղասաբպաշյանի գրոհը»։

Բանասիրական գիտությունների դոկտոր, գրականագետ Հովհան-նես Ղանալանյանի հուշերից․ «Մի ժամանակ Կ․ Ղասաբպաշյանը ռազմական գործ էր դասավանդում Ախալցխայի հայկական դպրոցում։ Մենք լսած լինելով նրա սխրագործությունների մասին բազմաթիվ կռիվներում, խնդրում էինք պատմել ռազմական գործերից։ Նա խուսա-փում էր այդ մասին խոսելուց։ Հերոսները, ինչպես հայտնի է, չեն սի-րում խոսել իրենց գործերից։ Գնդապետ Ղասաբպաշյանին վերջին ան-գամ տեսել եմ 1934 թ․Ախալցխայից Բորժոմ մեկնող ավտոբուսում։ Նա զինվորական համազգեստով էր, գնդապետի «գծիկներով» Նրա հետ էր ընկերը՝ Գրիգորյանը, նույնպես զինվորական։(Գևորգ Գրիգորյան, մայոր, մականունը՝ Խսում – Լ․ Մ․) 34»։

1934 թ․Կ․Ղասաբպաշյանը բնակության է տեղափոխվում Թիֆլիս, որտեղից ուղարկում են Մոսկվայի Ֆրունզեի անվան Ռազմական ակա-դեմիա։ Սակայն առողջական վիճակի պատճառով ուսումը չի վերջաց-նում և վերադառնում է Ախալցխա։ 1937թվին նրան ձերբակալում են դաշնակցության անդամության մեղադրանքով և գնդակահաևում։ Ի-րականում նա Հ․Յ․ դաշնակցության անդամ չի եղել։

Շրջափակման պայմաններում գնալով վատանում էր բնակչության պարենով ապահովման հարցը։ Ախալցխան խիստ կարիք ուներ պարենի, հատկապես հացի։ Ախալքալաքում նրանց գնած 5000 փութ գարուց կարո-ղացել էին տեղափոխել միայն 1000-ը։ «Շարժումը» մանրամասն ի լուր քաղաքացիների ներկայացնում է քաղաքագլխի օգնական Միք․ Այվա-զյանի, գավառի պարենավորման կոմիտեի լիազոր Ամիրյանի, քաղա-քային դումայի նախագահ Խ․ Չիլինգարյանի ջանքերը պարենի հիմնա-հարցերը լուծելու և քաղաքացիների վիճակը թեթևացնելու ուղղությամբ։35

34 «Советская Армения», 1992, 16 май, №20 (7. 226). 35 «Շարժում», 1918, 1 փետրվար, թիվ 8։

35

Ինքնապաշտպանության էր պատրաստվում Ախալցխայի գավառի Դամալա գյուղը, որը գտնվում էր Ախալցխայից 33 վերստ հեռավորու-թյան վրա, շրջապատված թուրքական մոտ 20 գյուղերով և կտրված քաղաքից։ Գյուղը գտնվում էր անառիկ բարձրության վրա և միայն ան-տառի միջով կարող էր կապվել Ախալքալաքի հետ։ Գյուղում դեռ ան-փորձ երիտասարդների կողքին կային առանձին՝ համաշխարհային պատերազմի բովով անցած հմուտ զինվորականներ։ Նրանցից մեկի՝ գյուղում հարգանք և վստահություն վայելող և զինվորական գործին հմուտ Մարտիրոս Սահակյանի գլխավորությամբ և մյուսների գործուն աջակցությամբ գյուղում 15 օրվա ընթացքում ստեղծվեց մի վաշտ, 150 կամավորներից, որոնց թիվը շուտով հասնում է 250։ Այս վաշտը Մ․

Սահակյանի գլխավորությամբ փետրվարի 8-ին գնում է Ախալքալաք վարժվելու, զինվելու և հանդերձանքով ապահովվելու համար։ Չնայած Ախալքալաքն ինքը այս բոլորի կարիքն ուներ, այնուհանդերձ հոգում է Դամալայի վաշտի բոլոր կարիքները։ Փետրվարի վերջին վաշտը՝ հա-մալրված Ջավախքի երիտասարդներով, վերադառնում է գյուղ։ Գյու-ղացիները նրանց համար պատրաստել էին զորանոց։36 Վաշտում սահ-մանված էր խիստ կարգապահություն։ Այս մասին է վկայում «Շար-ժում» թերթը․

«Հունվարի 31-ին տեղիս չորրորդ հիսնյակի խմբապետ Ավետիս Ֆար-մանյանը գյուղի արևմտյան դիրքերը այցելելուց հետո փոխանակ «պոմեշ-չենիա» վերադառնալու, գաղտագողի թաքնվում է մոտակա թփուտնե-րում։ Երբ գիշերը բավականին առաջանում է, իր զինվորներին փորձելու համար՝ թշնամի ձևանալով, թփուտի հակառակ կողմից քայլում է ուղղա-կի պահակի վրա։ Արթուն պահակը, որ նրա հարազատ եղբայրն էր, նկա-տելով մթության մեջ շարժվող կետ, երեք անգամ ձայն է տալիս և պա-տասխան չստանալով, կրակում նրա վրա։ Բարեբախտաբար գնդակը ծա-

36 «Շարժում», 1918, 18 փետրվար, թիվ 13։

36

կում է գլխարկը միայն, և Ավոն «պրոպուսկ» արտասանելով փրկվում է հարազատ եղբոր երկրորդ վճռական գնդակից»37։

Գյուղի զինված ուժերը հեռախոսակապ ունեին Ախալքալաքի հետ։ Գյուղի քահանա Հակոբ տեր Հակոբյանը իր մի հոդվածում Դամա-

լան անվանում է «Փոքր Զեյթուն», իսկ դամալացիներին՝ զեյթունցի-ներ։38 Եվ իրավ, դամալացիները համախմբված էին և աննկուն, բազմա-կի անգամ ետ մղելով իրենցից մի քանի անգամ շատ թուրքերի՝ և ցերե-կային, և գիշերային հարձակումները։

Ախալցխան արտաքին ուժերի հետ կապել և նրանց օգնությամբ շր-ջափակումից դուրս բերելն անհնար էր։

Թիֆլիսաբնակ ախալցխահայերի մոտ 45 հոգուց կազմված զինված մի ջոկատ հասնում է Բորժոմ, որպեսզի մասնակցի քաղաքը շրջափա-կումից ազատելուն, բայց գեներալ Արջևանիձեն թույլ չի տալիս, որ-պեսզի Բաթումում ընթացող հաշտության բանակցություններին չխան-գարեն։

«Քաղաքը պաշարված է և ինքնապաշտպանության հնարավորու-թյունները հետզհետե նվազում են։ Ոչ մի կապ արտաքին աշխարհի հետ», - գրում է թերթը։39

Ախալքալաքից Բորժոմ է գալիս նաև Ուսուլ Խեչոն գեներալ Արջևա-նիձեից օգնություն խնդրելու Ասպինձայի կողմից շրջափակման օղակը ճեղքելու և ինքնապաշտպաններին օգնության հասնելու համար։ Գենե-րալը խոստանում է օգնել, բայց ոչ հարձակողական գործողությունների համար։

Ախալցխայի քաղաքային Դուման լարված աշխատում էր։ Մարտի 8-ին հրավիրված արտակարգ ժողովին, որին մասնակցում էին նաև Սեյ-

37 Նույնը, 1918, 8 փետրվար, թիվ 10։ 38 «Մշակ», 1918, թիվ 80։ 39 Նույնը, 1918,3 մայիս թիվ 28։

37

մի պատգամավորներ, Դաշնակցություն կուսակցության և ժողովրդի ներկայացուցիչներ, քննարկելով իրավիճակը, ընդունում են որոշում․

«Բոլոր զինվորական և ոչ զինվորական քաղաքացիները, որոնք ընդունակ են զենք կրելու կամ կարող են օգտակար լինել ազատությանը, հեղափոխու-թյանը և ժողովրդի ֆիզիկական գոյության պաշտպանությանը, պարտավոր են հպատակվել զինվորական հրամանատարական կազմին և անտրտունջ կատարել նրա բոլոր հրամանները։

Բոլոր դասալիքները և իրենց պարտականություններից խուսափող-ները կենթարկվեն հեղափոխական դատի, նրանց նկատմամբ կարող է արձակվել մինչև մահվան դատավճիռ»40։

Այսպիսով, Ախալցխայի հայ երիտասարդների ջոկատները անցնում են Արևմտյան Հայաստան և մարտնչում Հայրենիքի ազատության հա-մար, մյուսները՝ Երևան՝ փրկելու Հայրենիքը, իսկ տեղում մնացածնե-րը մեծից փոքրը, տղամարդիկ և կանայք, պատանիները անում են ա-մեն ինչ, որպեսզի պաշտպանեն քաղաքը, և գյուղերը թուրքերի ներ-խուժումից։ Ինքնապաշպանութան գործին իրենց օգնությունն էին բե-րում քաղաքի հարուստները։ Շտաբս - կապիտան Չաուշևի հեծյալ ջո-կատին ձիեր տրամադրեց կալվածատեր Հ․ Բայբուրդյանը, քաղաքի պաշտպաններին նյութական և դրամական օգնութուն էին ցուցաբե-րում կալվածատեր Հակոբ Օրբելյանը, Կարապետ աղա Զեյթունցին՝ Կարապետ տեր Կարապետյանը, հայտնի ֆիդայի Ուսուլ Խեչոյի հայրը, կալվածատեր Սեդրակ Վիրաբյանը, բժիշկ Միքայել Մարուքյանը և ու-րիշներ։ Ուսուցիչներ Գրիգոր Հախումյանը և Պետրոս Հովհաննիսյանը վառոդ էին պատրաստում, իսկ կանայք եղբայրներ Չիֆթալարյանների հարմարեցրած կարի մեքենաների օգնությամբ պարկուճներ էին լցնում փամփուշտների համար։ Կրակած փամփուշտների պարկուճները հա-վաքում էին դեռահասները։

40 «Շարժում», 1918, 29 մարտ, թիվ 20։

38

Ախալցխայի ինքնապաշտպանության առանձին դրվագներ իրենց աշխատութուններում ներկայացրել են պատմական գիտությունների դոկտոր Կարո Ղաֆադարյանը, Երվանդ Սիմոնյանը, Արտյուշ Սանո-սյանը։ 2003 թ․ լույս տեսավ ակադեմիկոս Ա․ Մելքոնյամի հիմնարար աշխատանքը «Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառոր-դին»։ Ներկայացնեմ ինքնապաշտպանության և ազատագրական մար-տերի երդվյալ զինվորներից մի քանիսին, ցավոք սրտի, ոչ բոլորին։

Կորկոտյան Աղասի Ծնվել է Ախալցխայում 1895 թվին հայրենասեր և տաղանդաշատ

Կորկոտյանի ընտանիքում։ Հայտնի ֆիդայի էր նրա հորեղբայր Հով-հաննեսը, որը զոհվեց 1895-ին։ Սովորում էր քաղաքային դպրոցում։ Ա-ղասին օժտված էր հիասքանչ ձայնով և երգում էր Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու երգչախմբում, որը ղեկավարում էր մանկավարժ և երգահան, մեծ Կոմիտասի ընկեր, Ուսուլ Խեչոյի ավագ եղբայր Պողոս Տեր Կարա-պետյանը։ Նրա հետ երգում էր նաև երգահանի տղան՝ Դերենիկ Տեր Կարապետյանը41։ Նրա բնութագիրը և անցած ճանապարհը կարդում ե-նք Եպրաքսե Տեր Անտոնյանի «Աղասի Կորկոտյան» հոդվածում, որը մեջբերում եմ որոշ կրճատումներով․

«23 տարեկան էր Աղասի Կորկոտյանը, որ ընկավ Ածղորում (գյուղում) ամսի (մարտի) 6-ին իր ընկերների հետ թշնամու դաժան գնդակից։

1915թ․ նա թողեց քաղաքային դպրոցի վերջին դասարանը և մտավ կամավորականների շարքերը։ Այն հարցին, թե ինչու շտապեց և ա-ռանց ավարտական վկայականի, որը երկու ամսից ստանալու էր, թո-ղեց դպրոցը, ասում էր, որ «ես առանց դրան էլ կապրեմ, հիմա հոգիս ձգտում է թռչել դեպի հայկական լեռները, դեպի հայկական գնդերը, որ-տեղ մեր ազգի լինել-չլինելու հարցն է կերտվում, խնդիրը լուծվում, կու-զեմ իմ արյունն էլ խառնվի ընկերներիս արյան հետ»։

41 ՀԱԱ, ֆ․355, ց․1, գ․399։

39

Եվ գնաց։ Նրա տուն ուղարկած նամակները հաղորդում էին անվեհեր ու քաջ

մարտիկի ապրումները, անհուն հրճվանք էին արտացոլում մի հաջող դեպք նկարագրելիս»:

Այդ կոիվներում նա վիրավորվում է կրծքից։ Բուժում են, բայց գնդա-կը մնում է կրծքում։ Մի քիչ կազդուրվելով, պատրաստվում է նորից մեկնելու Երկիր։

Մարտի 4-ին Դաշնակցությունը հրավիրում է միտինգ, կոչ անելով համալրել կամավորականների շարքերը։ Ելույթ են ունենում շատերը։ Ամբիոն է բարձրանում նաև Աղասին։ Վերջացնելով իր խոսքը, նա կոչ է անում․ «Թող այն մարդը ավելի ևս շտապի ճակատ, որի մարմինը քավկիր է դարձել», այսինքն նրանք, ովքեր եղել են մարտերում։ Իսկ հաջորդ օրը Աղասին ընկերների հետ գնում է Բորժոմ, որպեսզի զենք, զինամթերք և համազգեստ բերի հայկական գումարտակի զինվորների համար։ Վերադարձին Ածղորումի թուրքերը դարան են սարքում, ճա-նապարհը փակելով գերաններով։ Անսպասելի կրակից ընկնում են 9 մարտիկներ, այդ թվում նաև Աղասին42։ Կորցնելով ընկերներին և զի-նամթերքի մի մասը, Պստի Սերգոյի ղեկավարությամբ մնացածները հասնում են քաղաք։ Զ․ Զորյանը Ածղորումի թուրքերից պահանջում է բացել ճանապարհը, վերադարձնել գերված վիրավորներին և բռնագ-րավված զենքը։ Գերիների մեջ էր նաև ծանր վիրավորված հրամանա-տար Չաուշյանը։

Լսելով մարտիկների և բոլորի կողմից սիրված Աղասու զոհվելու բոթը, քաղաքը ալեկոծվում է։ Քաղաքագլուխ Զ․ Զորյանը կանխատե-սորեն քաղաքում բնակվող մոտ 300 թուրքի տեղափոխում է բերդի տա-րածք, դրանով փրկելով նրանց ժողովրդի հաշվեհարդարից։ Հետագա-յում նա այդ թուրքերին փոխանակեց Աբասթումանում պատանդ վերց-ված հայերի հետ։ Թուրքերից չստանալով պատասխան, մարտի 7-ի օր-

42 «Շարժում», 1918, 18 մարտ, թիվ 17։

40

վա երկրորդ կեսին Ախալցխայի հեծյալ զորամասը արշավում է դեպի Ածղորում։ Սակայն նրանց դեմ դուրս է գալիս գեներալ Արջանիձեն և համոզում ետ դառնալ, հայտարարելով, որ թուրքերն ընդունել են Զ․ Զորյանի պահանջը։ Սակայն, ինչպես միշտ, թուրքերը դրժում են ի-րենց տված թե չտված խոստումը և շարունակում հարձակումները։ Հա-ջորդ օրը Զ․Զորյանն անձամբ է գնում Ածղորում զոհվածներին և գերի-ներին քաղաք տեղափոխելու և նրանց հետ դուրս է բերում նաև հրաշ-քով փրկված Արշավիր Սաղաթելյանին, որին իր տանն էր թաքցրել նրա թուրք ընկերը։ Քաղաքում հայտարարվում է պաշարողական դրություն։ Քաղաքի բնակիչները մշտապես դիրքերում էին։ Դպրոցները փակվեցին։ Թերթը լույս չէր տեսնում, քանի որ բոլոր աշխատակիցնե-րը գտնվում էին կամ դիրքերում, կամ կովի դաշտում։ Մարտի 7-11-ի համառ հարձակումներից հետո թուրքերը համոզվում են, որ քաղաքը գրավել իրենց չի հաջողվի։ Հույսերը դնում են օսմանյան զորքերի ա-ռաջխաղացման վրա։ Մարտի 12-ին Ախալցխայի զորքերի հրամանա-տար Մաղլաղելիձեն հեռագրով օգնություն է խնդրում Թիֆլիսից43։ Մարտի 14-ին հուղակավորում են Ածղորումում զովածներին։ Հետա-գայում՝ 1972 թվին քաղաքի հայերը հուշակոթող կանգնեցրին նրանց եղբայրական գերեզմանի վրա։ Քաղաքի հարավային սահմանագծի վրա գտնվող հայկական Խակ, Օրալ, Սազել, Փոքր և Մեծ Պամաճ գյու-ղերը և քաղաքը թուրք հրոսակների ներխուժումից պաշտպանելու հա-մար Ախալցխայի ինքնապաշտպանության ջոկատները ձեռնարկում են ընդհարումներ թուրքերի հետ։ Ինչպես գրում է դեպքերին ականատես Երվանդ Սիմոնյանը, այդ կռիվներում իրենց խիզախությամբ աչքի ըն-կան Սարգիս Դավրանյանն ու Հայկ Ավագյանը՝ Ախալցխայից, Հակոբ Սիմոնյանը, Սեդրակ Թորոսյանը, Հայկ Համբարձումյանը՝ Սազելից։

Տղամարդկանց կողքին նույն նվիրվածությամբ կանգնած էին կա-նայք և օրիորդները։ Ապրիլի սկզբներին կանանց ժողովում քննարկ-

43 «Հորիզոն», 1918, 14 մարտի, թիվ 54։

41

վում է այն հարցը, թե ինչով կարող են կանայք օգտակար լինել ինքնա-պաշտպանության գործին։ Արդեն գործում էին սանիտարական ջո-կատները։ Նրանք գտնում են, որ դա քիչ է ։

Ելույթ են ունենում քաղաքի ազդեցիկ տղամարդկանց կանայք․ տիկ-նայք Հ․ Զարաֆյանը, Հ․ Ավագյանը, Ս Սանթուրճյանը, օր․ Մեծատու-նյանը, տ․ Մուրադյանը, Աբասթումանից եկած «երևելի մի տիկին»; Հիշե-լով Արդահանի ջարդերի ժամանակ տիկնանց և օրիորդների նահատա-կության պատկերները, թուրքերի անասելի վայրագությունները, որոնք կատարվել էին նաև Ախալցխայի գավառից այնտեղ գնացած թուրքերի ձեռքով, միաձայն որոշում են հանձնել իրենց զարդերը զենք գնելու և այլ խնդիրներ լուծելու համար։ «Մի այրի կին, որը չուլքի գործելով էր կառա-վարում իր որբերին, տվեց իր միակ զարդը՝ նշանդրեքի մատանին»։44

Մի քանի օր հետո Սադախլոյի մոտ թուրքերի հետ կռվում զոհվում է Գազազյան Ստեփանը (Չաչան Ստեփը)։ Թերթը տպագրում է Սուջյան եղբայրների նամակը․

«...Սիրելի ընկեր, դու էլ ընկար քո սիրած գաղափարների համար։ Դու, որ մահը որքան հեռու էր քեզնից, որին դու արհամարհում էիր։ Երբ հայ-թուրքական ընդհարումներին, կամ Անդրանիկի գնդի մեջ ամեն ինչ մոռացած քո գաղափարի իրագործման մասին էիր մտածում։

Սիրելի Ստեփան, դու էլ գնացիր քո սիրած Արտաշեսի մոտ, որի մահվան լուրն առնելուն պես, խոստացար հետևել նրա օրինակին որ-պես գաղափարի և հայրենիքի ազնիվ զինվոր։ Մենք այժմ տեսնում ենք, որ դու այն կատարեցիր սրբությամբ, կռվեցիր ու մեռար որպես գիտա-կից և պարտաճանաչ զինվոր։

Գնա այժմ քո սիրելի Արտաշեսի մոտ։ Մենք էլ հիմա քեզ ենք խոստանում․ Սուջյան եզբայրներս, որ մենք էլ քո և Արտաշեսի ճանապարհով պի-

տի գնանք։ Մենք կգնանք ձեր ուղիով գնացող վաշտերը։ Քանի որ դուք

44 «Շարժում», 1918, 5 ապրիլ, թիվ 22։

42

մեզ ներշնչել եք մեծ գաղափարով, ազատութան վսեմ պատգամներով, այլ կերպ չենք կարող։

Եվ երբ մենք կկատարենք ազնիվ զինվորի գաղափարին մատուցած մեր պարտքը, ապա հանգիստ խղճով կգանք ձեր շիրիմների վրա ասելու, որ մենք աշխատեցինք ձեր գաղափարները իրականացնելու համար։

Ազնիվ, վսեմ հոգիներ, ննջեցեք հանգիստ հավիտենական խաղաղ քնով, ձեր թողած գործը շարունակողներ կան, որի իրականացումը հեռու չէ։

Եղբայրք Սուրեն, Լևոն, Խորեն, Մանուկ, Հայկ,Ղևոնդ Սուջյաններ45»։ Սուջյան եղբայրների նամակը բացահայտում է երիտասարդների ոգին

և նրանց հավատարմությունը ազատագրական պայքարի գաղափարին։ Գազազյան Ստեփանը Անդրանիկ զորավարի կամավորականներից

էր։ Անդրանիկը 1918 թվի փետրվարին Թիֆլիսից անցնելու էր Ալեք-սանդրապոլ։ Սադախլոյի մոտ նրա ջոկատը ընդհարվում է թաթարնե-րի հետ, որոնք փորձում էին փակել նրա ճանապարհը դեպի Ալեք-սանդրապոլ։ Այս կռվում է զոհվում Գազազյան Ստեփանը, իսկ Անդրա-նիկն իր 1000 զինվորով անցնում է Ալեքսանդրապոլ։

Սուջյան Արտաշես Հակոբի (1881-1916), ում կերպարը ոգևորում և հոգիները լցնում էր Հայրենիքի նկատմամբ անհուն սիրով և նրա ազա-տագրման համար պայքարի կորովով։ Ծնվել է Ախալցխայում։ Դեռևս 13-14 տարեկան հասակում, լինելով կոշկակարի աշակերտ, իր սուղ վաստակից նվիրատվություն էր անում փախստականների ֆոնդին։ Ե-րիտասարդ Արտաշեսը, ոգևորված ազատագրական պայքարի գաղա-փարներով, թողնում է հայրենի քաղաքը և անցնում Արդահան, հետո՝ Էջմիածին, այնտեղից Արևմտյան Հայաստան, որտեղ ընդգրկվում է Ֆի-դայիների շարքերը։ Ընկերանում է Նիկոլ Դումանի, Գևորգ Չաուշի, Վարդանի, Իշխանի, Սերոբի, Սմբատի և Անդրանիկի հետ։ 1901 թ նոյեմբերին Անդրանիկի ջոկատում մասնակցում է Առաքելոց վանքի կռիվներին։ 1912-1913 թթ․ 273 կամավորականների հետ Անդրանիկի

45 «Շարժում», 1918, 29 մարտ, թիվ 20։

43

հրամանատարության տակ մասնակցել է Բուլղարիայի ազատագրա-կան կռիվներին։ Բուլղարիայից վերադառնալիս Օդեսայի նավա-հանգստում ռուսական ժանդարմերիան Արտաշեսին բանտարկում է։ Երկու ամիս բանտարկությունից հետո նրան ազատում են շնորհիվ Անդրանիկի բողոքների։

1914-ի նոյեմբերին Անդրանիկը Թիֆլիսում հայտարարում է, որ պատրաստ է մասնակցելու Թուրքիայի դեմ հնարավոր պատերազմին։ Նրան հանձնարարվում է ձևավորել կամավորական դրուժինա և ղե-կավարել այն։ Հայ կամավորներից կազմված առաջին գնդի հրամանա-տար է նշանակվում Անդրանիկ Օզանյանը։ Նրա հրամանով այդ գնդի առաջին վաշտի հրամանատար է նշանակվում Արտաշես Սուջյանը, իսկ երկրորդ վաշտի հրամանատար՝ Սեպուհը։ Անդրանիկը Արտաշե-սին նվիրում է իր «Քիշմիշ» անունով ձին։ Անդրանիկի հետ նա մա-սնակցում է 32 ճակատամարտի Սասունում, Մուշում, Շատախում, Մոկսում, Կառկառում, Դիլմանում, Վանում, Բիթլիսում և այլուր։ Բիթ-լիսի ճակատամատի հերոսը այրվող եկեղեցու փլատակների տակից փրկում է 3-4 տարեկան մանչուկի, որը գիտեր միայն իր անունը՝ Վար-դան։ Արտաշեսը որդեգրում է նրան և ուղարկում Ախալցխա, հարա-զատների մոտ։ Մի քանի օրից Ա․ Սուջյանը մահանում է կռվում ստա-ցած ծանր վերքերից։ Նրա մարմինը Անդրանիկի և հորեղբոր որդի Հով-հաննեսի, մի խումբ ախալցխացի կամավորականների ուղեկցությամբ տեղափոխում են Կարս, այնտեղից՝ Թիֆլիս և զինվորական մեծ պատ-վով հուղարկավորում Խոջիվանքի գերեզմանատանը Քեռու՝ Արշակ Գավաֆյանի կողքին։

Արտաշեսին բարձր էին գնահատում ինչպես զորավար Անդրանի-կը, այնպես էլ զինվորները։ Հուղարկավորման ժամանակ նրա հեկեկա-ցող մորն է մոտենում Անդրանիկը և ասում․

- Մի լար, մայրիկ, ես պետք է լամ, իմ աջ ձեռքս է կոտրվել»։

44

«Հորիզոն» թերթը մի ամբողջ էջ է հատկացրել Արտաշեսի հիշատա-կին։ Մասնավորապես նրա ընկերը՝ ֆիդայի զորավար Սեպուհը գրում է․ «Դեռ պատանի հասակում ոտքով անցավ Նեմրութն ու Գրգուռը, Սասունն ու Մուշը։ Ապրում և տանջվում էր իր հարազատ ժողովրդի հետ, գործում էր Սասնո արծիվների հետ, ամիսներով մարտնչում էր թուրքերի հորդաների դեմ, փառքով պսակելով իր անունը։ Բայց ճանա-պարհը, որով դու գնում էիր շատ երկար է, ով գիտի մեզանից ով կհաս-նի վերջին, և եթե մի օր մենք գանք ճանապարհի վերջը, այդժամ մենք կգանք քեզ հայտնելու և ասելու․ հանգիստ քնիր, սիրելի ընկեր, քանի որ քո երազանքները կատարվել են»46։ Արտաշեսը պարգևատրված էր Գեոր-գիևյան III, IV աստիճանի Խաչերով։ «Նրա հետ միասին Անդրանիկի գնդում մարտնչում էին նրա եղբայր Սուրենը, հորեղբոր տղաներ Հովհան-նեսը և Մամիկոնը, իսկ միջնակ եղբայրը՝ Մանուկը կռվում էր Քեռու գնդում։ Քաջասիրտ Մանուկը պահպանել էր իր եղբոր՝ Արտաշեսի ան-ձնական զենքը՝ տասնոցը, մաուզերը, որ հանձնված է Հայաստանի պատ-մական թանգարան, Անդրանիկ զորավարի խմբովի նկարի հետ միա-սին»47։ Մանուկը հետագայում դարձավ ստալինյան բռնությունների զոհը։

Փրկված տղային որդեգրեց Հովհաննեսը: Պատմում է Վարդանի թոռը՝ Վարդան Արամի Սուջյանը. «Պապս լավ էր հիշում այն արևոտ օրը, երբ վաղ առավոտյան մայրը նրան ուղարկեց փուռ հաց բերելու. իմ պապի հայրը հացթուխ էր: Նա տեսնում է, թե ինչպես թուրք զինվորները քաշելով փռից դուրս են բերում հորը և շեմի վրա կտրում նրա վիզը: Սարսափահար վազում է տուն, որ մորը պատմի տեսածը, բայց զին-վորները բռնում են նրան և մոր, քույրերի, այլ կանանց և երեխաների հետ քշվում է հայկական եկեղեցի, որը հրի են մատնում: Մայրը, շնչահեղձ լինելով ծխից, կարողանում է եկեղեցու նեղ պատուհանից դուրս հրել տղային: Այդ օրը Բիթլիսում սպանվել և այրվել է 15 հազար հայ»:

46 «Հորիզոն», 1916, 16 ապրիլ, թիվ 83։ 47 «Հորիզոն», 1990, 21 մայիս, թիվ 88։

45

Արտաշեսի քույրը՝ Հայկանուշը, մեծն Շարլ Ազնավուրի հայրական տատն է։

Սուջյանների տոհմը իրապես կարող է հպարտանալ իր ներկայացու-ցիչներով, որոնցից յուրաքանչյուրն իր կենսագրությամբ արժանի էջեր է գրում ոչ միայն իր տոհմի, այլև իր հարազատ ազգի պատմության մեջ։

Ապրիլի 22-ին «Շարժում»-ը տպագրում է Սարայդարյան Արմենակի մասին մահախոսականը48․

«Ապրիլի 14-ին Ախալցխայի հասարակությունը հողին հանձնեց շտաբս-կապիտան Արմենակ Սարայդարյանին։ Համակրելի և ամենից հարգված երիտասարդ զինվորականը ընկավ կռվի դաշտում տեղացող գնդակների տարափի տակ։

Անդա և Արջուլ թուրքական գյուղերը հաճախակի հարձակումներով մոտակա վրացական գյուղերի վրա, զինվորական իշխանության համբե-րությունը հատեց։ Նրանց պատժելու համար ուղարկվում է ջոկատ, որին ուղեկցողներից մեկն էլ Արմենակն էր»։

Բնիկ ախալցխացի էր Արմենակը։ Ծնվել էր 1889 թվին, մտավորա-կանի ընտանիքում։ Արմենակի հայրը՝ Ալեքսանդր Սարայդարյանը ու-սուցիչ էր հայկական դպրոցում։ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ երջան-կահիշատակ արքեպիսկոպոս Գևորգ Սարարդարյանը, ասում էր, որ արմատներով ինքն էլ է ախալցխացի։ Նախնիները հետագայում հայտնվել են Ռումինիայում, բայց նախախնամությունը իրեն նորից վե-րադարձրել է բնօրրան։ Ցավոք սրտի այս խոսակցությանը մենք չհասցրինք անդրադառնալ, բայց ենթադրում եմ , որ Արմենակը նույն տոհմից է սերել։

Նախնական կրթությունը ստացել էր քաղաքային դպրոցում, այնու-հետև ավարտել էր Ելիզավետգրադի (Կիրովգրադ) առևտրի դպրոցը։ Համաշխարհային պատերազմի ընթացքում առաջին կարգի վկայակա-նով ավարտել է Թիֆլիսի զինվորական դպրոցը։

48 «Շարժում», 1918, 22 ապրիլ, թիվ 26։

46

«Տաճկական ռազմաբեմում չի եղել մի գործողություն, որտեղ Արմենա-կը մասնակցութուն ցույց տված չլինի։ Էրզրումի, Երզնկայի, Բայբուրդի, Հասան-Ղալայի, Քեօփլի-Քեոյի ճակատներում Արմենակը եղել է միշտ ա-ռաջին շարքերում և ամենավտանգավոր դիրքերում։ Իր մասնակցած կռիվներից մեծ մասը ավարտվել է հաղթական սվինամարտերով։

Պատերազմի երկարամյա գործողությունների ժամանակ նա արժա-նացել էր շտաբս-կապիտանի կոչման և պարգևատրվել մի շարք շքան-շաններով։

Թիֆլիսի կենտրոնական զինվորական ղեկավարությունը պահանջում է, որպեսզի Արմենակը մեկնի մայրաքաղաք և մտնի սպայական կորպու-սի մեջ։ Բայց նա կարողացավ հաստատել, որ իր ներկայությունն Ախալց-խայում անհրաժեշտ է և մնաց հայրենի քաղաքը պաշտպանելու։ Եվ ըն-կավ թշնամու գնդակից, պաշտպանելով վրացական գյուղերը թուրքերի հարձակումներից»» ։

Թերթի նույն համարում կարդում ենք, որ նրա մոտ մարտական ըն-կերը՝ Հովհաննես Նալբանդյանը 10 ռուբլի է նվիրում թերթին Անդա գյուղի կռվում ընկած սպա Արմենակ Սարայդարյանի և գիմնազիստ Գարեգին Մուրադյանի հիշատակին՝ պսակի փոխարեն։ Հովհաննես Նալբանդյանը հետագայում արտագաղթում է ԱՄՆ։

Մայիսի վերջին օսմանյան բանակը գրավել էր Ախալցխայի հարևան բոլոր գավառները․մարտի 15-ին՝ Արդահանն ու Բաթումը, ապրիլի 1-ին՝ Ալեքսանդրապոլը, մայիսի 15-ին՝ Ախալքալաքը, որն ավերել էին մայիսի 21-ին։ Կանգուն էր մնում միայն Ախալցխան։ Մայիսի վերջին օսմանյան զորքերը հասան ու միացան Ախալցխան և հայ-վրացական գյուղերը շրջափակման մեջ պահող տեղական թուրքերին։ Հարձակում-ներն սկսեցին Ծուղրութ հայկական գյուղից։ Գյուղն ուներ մոտ 100 զին-ված տղամարդ՝ ռուսական բանակի նախկին զինվորներ և կրտսեր սպաներ, որոնք ամիսներ շարունակ ետ էին մղում թուրքերի հարձա-կումները, ետ վերադարձնում թուրքերի կողմից գյուղից հափշտակված

47

նախիրները։ Օսմանյան բանակը գյուղի բարձունքներից հրետանու անընդմեջ կրակով հրդեհեց գյուղը, ավերեց տներն ու եկեղեցին։ Քա-ղաքից օգնության հասան հայկական գումարտակի զինվորները։ Երկու օր թշնամուն դիմադրելուց հետո, քաղաքից հրաման եկավ թողնել գյուղն ու նահանջել դեպի քաղաք։ Այս անհավասար մարտում հերոսի մահով ընկան Լևոն Վարդանյանը, Հակոբ Գինոսյանը, Սարգիս Անանյանը։

Ինքնապաշտպանության սպայական կազմի մեջ էր Հայկ Սիմոնի Ա-վագյանը (Խակցյանը)։ Ծնվել է Ախալցխայում 1884 թվին։ 1904 թ զորա-կոչվել է ռուսական բանակ, ծառայությունից զորացրվել 1908 թ սպայի կոչումով։ Զորացրվելուց հետո անցել է խաղաղ աշխատանքի՝ ծառայել է որպես անտառապահ Աբասթումանում և Ադիգենի շրջանում մինչև 1914 թիվը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբից նորից է զո-րակոչվում։ 1914-1915 թթ․ որպես ռուսական բանակի սպա կռվել է ռուս- գերմանական ռազմաճակատում։ 1915-1916 թթ․ հայկական կա-մավորական 2-րդ գնդի կազմում (հրամանատար Դրո` Դրաստամատ Կանայան, հրամանատարի օգնական՝ Գարեգին Նժդեհ` Գարեգին Տեր Հարությունյան ), կռվել է թուրքերի դեմ։ 1917-ին Հ․ Ավագյանը կրկին Ախալցխայում է։ Ինքնապաշտպանության խորհուրդը նրան է հանձ-նարարում Ախալցխայից դեպի Թուրքիա տանող ճանապարհի շրջա-կայքում ընկած հայկական և վրացական գյուղերի պաշտպանությունը։ Քաջ ծանոթ լինելով տեղանքին, նա իր ջոկատներով պաշտպանում էր գյուղերը թե տեղի թուրքերից, թե թուրքական կանոնավոր բանակից։ Նա իր ջոկատներով կարողացավ թուրքական կանոնավոր բանակի զորամասերը դուրս քշել վրացական Ուդե և Արալ գյուղերից։ «Մայիսի 3-ին հրետանու հետ միասին քաղաքի ինքնապաշտպանության ջո-կատները Հայկ Ավագյանի և Սերգո Դավրանյանի հրամանատարու-թյամբ, որոնց միանում են նաև վրացական գումարտակի մեկ վաշտ և տեղի կամավորականները, շարժվում են դեպի վրացական Ուրավել և

48

Մուսխ գյուղերը։ Ազատելով այդ գյուղերը, նրանք շարժվում են դեպի Ճաճարակ և Զուրզել գյուղերը և այնտեղից էլ դուրս քշում թուրքերին»49։

1921 թ․ Հ․ Ավագյանը դատապարտվում է ինքնապաշտպանության ջոկատների զենքերը չհանձնելու մեղադրանքով։ 1925-ին, ազատվելով կալանքից, վերադառնում է իր ծառայությանը և մինչև 1937 թ․ աշխա-տում է Ծղալթբիլա և Ուրավել գյուղերի ավագ անտառապահ։ 1937 թ ձերբակալվում է։ Երկու ամիս Ախալցխայի բանտում մնալուց հետո տեղափոխվում է Թիֆլիսի բանտ և նույն թվի դեկտեմբերին գնդակա-հարվում։

Սպայական կազմի մեջ էր նաև Գրիգոր Կարապետի Քոքչյանը (1870-1937)։ Քոքչյանները բնիկ ախալցխացիներ էին, բնակվում էին հին քաղաքում՝ ռաբաթում։ Տիրում էին ընդարձակ հողատարածքների։ Ա-վարտել է քաղաքային դպրոցը 1890 թ․ և զորակոչվել ցարական բա-նակ։ 27 տարեկանում ստացել է սպայի կոչում։ Մասնակցել է առաջին համաշխարհային պատերազմին Կովկասյան ռազմաճակատում։ Ցու-ցաբերած խիզախության և արիության համար 3 անգամ պարգևատր-վել է Գեորգիևյան խաչով, մեդալներով։ Ցավոք սրտի, նրա բոլոր փաս-տաթղթերը և նկարները հարազատները վախից վառել են։ 1917 թ հոկ-տեմբերյան հեղափոխության հաղթանակից հետո ցարական բանակը կազմալուծվեց և Թուրքիայի հետ մոտ 700 կմ սահմանը մնաց ան-պաշտպան։ 1917 թ․ դեկտեմբերին ձևավորվում է Հայկական կորպու-սը, կազմված ռուսական ճակատներում կռվող զինվորներից, սպանե-րից և կամավորականններից։ Նրանց մեջ էր նաև ցարական բանակի լեյտենանտ Գրիգոր Քոքչյանը։ Երբ Ախալցխան հայտնվեց շրջափակ-ման մեջ, նրա ընկեր Հաջի Լևոնը Գրիգորին կանչում է Բաքվից՝ Ա-խալցխայի ինքնապաշտպանության սպայական կազմում ծառայելու համար։ Գրիգորն անմիջապես վերադառնում է Ախալցխա, իր վրա վերցնելով հին քաղաքի թաղային ջոկատի ղեկավարությունը, Հաջի

49 Матевосян Л., там же, с. 142.

49

Լևոնի հետ մասնակցում բոլոր կռիվներին։ 1918-ի մարտի սկզբին, Ածղորումի դեպքերից հետո, հույսերը կտրելով Թիֆլիսից օգնություն ստանալուց, ինքնապաշտպանության շտաբի համաձայնությամբ, Գրի-գորը ձիով, շրջանցելով թուրքերին, հասնում է Ալեքսանդրապոլ՝ օգ-նություն բերելու և նույն օրն էլ վերադառնում ետ, ցավոք սրտի, միայ-նակ, քանի որ Ալեքսանդրապոլն ինքն ուներ օգնության կարիք։ Ձին ա-նընդմեջ և երկարատև վազքից քաղաքի մատույցներում ընկնում է ան-շունչ։ Նրա թոռը՝ Արամը, հիշում է տատի պատմածից, որ հաջորդ օրը Գրիգորի ընկերները ձիու դին տեղափոխում են քաղաք և սգո նվագով հուղարկավորում։ Սովետական կարգեր հաստատվելուց հետո Գրիգորն անցնում է խաղաղ աշխատանքի՝ այգեգործության և մեղվա-պահութան։ Զինվորական ծառայության ընթացքում բազմիցս վիրա-վորվել է։ Մարմնի մեջ մնացած բեկորները 1937-ին նրան գամում են մահճին։ 1937-ին, երբ գալիս են Գրիգորին ձերբակալելու, վերջինս գտնվել է շատ ծանր վիճակում և մի քանի օր անց մահացել։ Կինը թաքցրել էր ամուսնու թուրը, որը որոշ ժամանակ անց տղան հանձնում է Ախալցխայի գավառային թանգարան, որտեղից այն անհետանում է։ Գրիգորն ուներ 3 տղա, 2 աղջիկ։ 1937-ին բանտարկվում և աքսորվում է նաև Հաջի Լևոնը՝ Լևոն Խզարջյանը։ Լևոնը Ուսուլ Խեչոյի մանկական ընկերներից էր։ Զինագործ էր։ Արամ Մանուկյանի հեղափոխական զի-նակիցը։ Հաճախակի է զենք տեղափոխել Էրգիր։ 1903թ․ Սալմաստից Վարագ 19 մոսին, հրացանի մասեր տեղափոխելիս իր խմբով կռվի է բռնվել քրդերի հետ, նրանց պարտության մատնել և զենքը հաջողու-թյամբ տեղ հասցրել։ 1915թ Արամի հետ հանդիպում է Վանում։ Նա Քե-ռու հեծյալ խմբի հրամանատարն էր։ «Նրա խմբի գրոհների առջև տեղի տուեց թշնամին դեպի Ոստան, Սարէ եւ Զէյվա, ուր եղաւ հռչակաւոր ճակատամարտը»50։

50 Կարապետյան Ս․ Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 62։

50

Վերադառնալով աքսորից, նա բնակության է տեղափոխվում Թիֆ-լիս, բայց մշտական կապի մեջ է եղել Լևոնի զավակների հետ, հովանա-վորել նրանց։ Մահացել է 40-ականների վերջին, ժառանգ չի ունեցել։

Ախալցխայի ազատամարտիկների շարքում ամենավառ դեմքերից մեկն է Սարգիս Խաչատուրի Դավրանյանը (Պստի Սերգոն) ։ Ծնվել է Ա-խալցխայում 1887 թվին։ Ախալցխայի «Առաջ» խմբի ղեկավար Սերգո Սայանյանի թոռն էր։ Պատանի հասակից Ախալցխայի կամավորա-կանների հետ անցել է Արևմտյան Հայաստան և ակտիվ մասնակցել ազգային ազատագրական կռիվներին։ Հաջի Լևոնի, Ոսուլ Խեչոյի հետ Ախալցխա է վերադառնում 1908-ին։ 1917-1918 թթ․ ինքնապաշտպա-նության խորհրդի անդամ էր։ Մեծ դեր է կատարել ջոկատները զենքով և զինամթերքով ապահովելու գործում։ Իր տանն ունեցած ոսկեղենը և արծաթեղենը տվել է զենք գնելու նպատակին, թողնելով միայն մի մա-տանի որդու՝ Ռուբենի (հետագայում Ախալցխայի հայկական դպրոցի բազմամյա ֆիզկուլտուրայի դասատու) ամուսնության համար։ Զորի Զորյանի մտերիմ ընկերն է եղել։ 1921 թ․, երբ Կարմիր բանակը գրա-վում է Ախալցխան, Զ․ Զորյանին իր տանն է թաքցնում Ս․ Դավրանյա-նը։ 1949 թվին ընտանիքով աքսորվում է Ալթայի երկրամաս։ Աքսորից վերադառնում է 1953-ին։ Մահացել է 1973 թ․, 86 տարեկան հասա-կում։ Ինչպես հիշում է նրա հարսը՝ Դավրանյան Սիրանույշը (Ախալց-խայի հայկական դպրոցի տարրական դասարանների դասատու) «չէր սիրում խոսել իր ֆիդայական անցյալից։ Բացառություն էր անում մի-այն դպրոցի տնօրեն Մխիթարյան Նազարեթի համար, որի հետ եկար զրուցում էր մեր ականջներից հեռու»։

Ազգային-ազատագրական պայքարին զինվորագրվում էին ախալց-խացի շատ պատանիներ, որոնք նոր էին բոլորել իրենց 14-15 տարին։ Նրանցից ոմանք կուլ գնացին արյունոտ կռիվներին ու հարազատներն այդպես էլ չիմացան, թե որ կռվում ընկան իրենց զավակները։ Նրանցից էր Ծուղրութից 14 տարեկան Բայբուրդյան Հարությունը, գեներալ –

51

մայոր, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու Սեյրան Չախոյանի տատի եղբայրը։

Եզակիներից մեկը, որն իր պայքարը Հայրենիքի ազատագրման հա-մար սկսեց վաղ հասակից և դիմացավ ճակատագրի բոլոր փորձու-թյուններին, Նիկոլայ (Նիկոլ) Գրիգորի Մակարյանն էր։ Մակարյան Նի-կոլը ծնվել է 1885 թվին Ախալցխայում, արդվինցիների ընտանիքում։ 1903 թվից արդեն Արևմտյան Հայաստանում է։ Ախալցխացիների կա-մավորական խմբերի հետ մասնակցել է Սասունի ինքնապաշտպանու-թյանը։ 1908-ին Ուսուլ Խեչոյի կամավորականների հետ վերադառնում է Ախալցխա։ Նույն թվին ձերբակալվում է և աքսորվում։ Վերադառնա-լուց հետո նորից է անցնում Էրգիր։ 1915-ին մասնակցել է Արդվինի պաշտպանությանը, 1916-ին՝ Վանի, 1917-ին՝ Արդահանի։ 1918-ին Ա-խալցխայի պաշտպանների շարքում է։ Այստեղից նա անցնում է Սար-դարապատ-Շուշի-Հադրութ։ 1920 թ Շուշիում է, բայց այն արդեն գրավ-ված էր 11-րդ կարմիր բանակի զորամասերի կողմից։ Վրաստանում սովետական կարգեր հաստատվելուց հետո նա ձերբակալվել է 1922թ և 1934-ին։ Աքսորից վերադառնում է 1938-ին։ Զբաղվել է հիմնականում արծաթագործությամբ։ Աշխատանքները ցուցադրվել են տարբեր ցու-ցահանդեսներում։ Նրա ձեռքով պատրաստված գրասեղանի արծաթյա պիտույքները քաղաքի անունից հետագայում նվիրում են Վարպետին՝ հայ մեծ բանաստեղծ Ավետիք Իսահակյանին։

Ն․ Մակարյանը մահացել է 1960 թ․ Ախալցխայում։ Քաղաքից 4 կմ հեռավորության վրա գտնվող Սուխլիս գյուղը բա-

ժանված էր երկու մասի՝ Վերին Սուխլիս և Ներքևի Սուխլիս։ Վերին Սուխլիսում բնակվում էին թուրքեր, իսկ Ներքևում՝ հայեր։ Ճիշտ է, նրանց միջև ընդհարումներ չեղան, բայց հայերը լարված ուշադրու-թյամբ էին հետևում հարևաններին։ Կանայք և աղջիկները տներից դուրս չէին գալիս։ Կազմված էր գյուղի ինքնապաշտպանության խում-բը, որի կազմում էին Սարգսյան Մկրտիչը, Էքնոսյան Ավետիսը, Պոզո-

52

յան Հակոբը, Խաչատրյան Սիմոնը, Արսենյան Վանոն, Արսենյան Ար-սենը, Մաղաքյան Մկրտիչը, Անաստասյան Հովհաննեսը, Իգիթբաշյան Հովհաննեսը, Սարուխանյան Աբրահամը։ Ռուսական բանակի զինվոր-ներից շատերը դեռ չէին վերադարձել։ Թուրքերի մոտ ջոկատի բազմա-մարդ լինելը ցուցադրելու նպատակով գիշերները կանանց և աղջիկնե-րին շինելներ և զինվորական գլխարկներ էին հագցնում և դուրս հա-նում պահակության։ Դրսից եկած թուրքերը համոզված լինելով, որ գյուղ են վերադարձել ցարական բանակի նախկին զինվորները, հար-ձակողական գործողություններ չէին ձեռնարկում։ Երկու ամիս գյու-ղում մնալուց հետո, հաշտության պայմանագիր կնքելուց հետո, թուր-քերը հեռացան։

Սահմանամերձ Ծղալթբիլա գյուղի ինքնապաշտպանության ջոկա-տի ղեկավարը վարդապետ Քերոբ Տեր Պողոսյանն էր, իսկ շտաբի պե-տը՝ Շիրխան Գրիգորի Շիրխանովը (Շիրխանյանը)։ Վերջինիս տանն էր տեղակայված հեռախոսը, որի միջոցով նրանք կապ էին պահպանում քաղաքի հետ։ Մայիսի վերջում օսմանյան կանոնավոր զորքը ընդհուպ մոտեցավ Ախալցխային՝ Ծուղրութ և Ծղալթբիլա գյուղերի սահմաննե-րին։ Քերոբ Տեր Պողոսյան վարդապետը այդ գյուղերի ինքնապաշտպա-նության ընդհանուր հրամանատար Հայկ Ավագյանի միջոցով ստա-նում է Զ․ Զորյանի կարգադրությունը․ ցուցաբերել մեծագույն սառ-նասրտություն և զգուշություն, ամեն կերպ կասեցնել թուրքական բա-նակի առաջխաղացումը։ Ծղալթբիլային մոտեցած օսմանցիների հրա-մանատարը Բեքիր փաշան էր։ Վարդապետ Տեր Քերոբը և գյուղապետ Մարտիրոս Ալմասյանը երկար խորհրդակցելուց հետո որոշում են գնալ դիմավորել Բեքիր փաշային և փորձել բանակցելով կանխել հար-ձակումը։ Տեր Քերոբը իր վարդապետական հանդիսավոր հանդերձան-քով, իսկ Մարտիրոսը պոլսեցու քաղաքացիական հագուստով ներկա-յանում են Բեքիր փաշային։ Բանակցությունները վարում են Մադոյի թուրքերեն վարժ թարգմանությամբ։ Փաշան հետաքրքրվում է նրա ով

53

լինելով։ Մադոն պատմում է, որ երիտասարդ տարիներին Պոլսում աշ-խատել է որպես խոհարար մի բարի ընտանիքում, որտեղ խանումը հայերեն գիտեր։ Նկարագրում է, որ տունը գտնվում էր ծովափին, ունե-ին մեծ այգի։ Գործից ազատ ժամերին այգում զբոսնում էր տանտիրոջ փոքր տղայի հետ։ Փաշան ուշադիր լսում է Մադոյի պատմությունը և հարցնում, թե ինչ էր տղայի անունը։ «Բեքիր, փաշա, Բեքիր»։ Այդպիսով պարզվում է, որ Մադոն 10 տարի, 1880-1890 թթ․ աշխատել է Բեքիրի հոր տանը։ Այսպիսի խաղաղ բանակցություններով երկու երևելի հայորդի՝ Տեր Քերոբը և Ալմասենց Մադոն կասեցնում են թուրքական զորքի ներխուժումը սահմանամերձ գյուղերը։ Հունիսի 4-ին Բաթումում կնքվում է հաշտության պայմանագիր Թուրքիայի և անկախ Վրաստա-նի միջև, որով Ախալցխան այլ տարածաշրջանների հետ մեկտեղ անցնում է Թուրքիային։

Այսօր էլ Ծղալթբիլայի գերեզմնատանը կա Մադոյի տապանաքարը հետևյալ արձանագրությամբ․«Ալմասյան Մարտիրոս Ծղալթբիլայի և շրջակա գյուղերի բարբարոս թուրքերի կոտարածից ազատարար 1917-1918 թթ։ Ծնվել է 1859թ, մահացել 1926թ․ Տեր Քերոբ Տեր Պողոսյան վարդապետի մեծ հոգուց»։ Իսկ Տեր Քերոբ Տեր Պողոսյան վարդապե-տը (1875-1938) ձերբակալվում է 1937 թվին Հայկ Ավագյանի հետ միա-սին և գնդակահարվում։51

Շիրխանով (Շիրխանյան) Շիրխան Գրիգորի (1870-1939)։ Եղել է Ծղալթբիլայի գյուղապետը 1910-1916 թթ․

Ավարտել է տեղի ծխական դպրոցը, ուսումը շարունակել Ախալց-խայի քաղաքային դպրոցում։ 1916թ․թուրք բեկին սպանելու համար 6 ամսով դատապարտվում է բանտարկության։ 1917-1918 թթ․ գյուղի ինքնապաշտպանության շտաբի պետ է, Հ․ Ավագյանի զինակիցը։

51 Դարբինյան Վ․ Նորշեն – Ծղալթբիլա, Երևան, 2003, էջ 78-79, 111։

54

1937թ․ ձերբակալվում է, բայց հետո ազատվում։ 1937թ բոլշևիկները նրան ստիպում են հայտարարել, որ Աստված չկա։ Ժողովի ժամանակ նա ստիպված է լինում ասել․ «Ժողովուրդ, իշխանությունները ինչ ա-սում են, հավատացեք»։ Շուտով նվիրյալ հավատացյալը կաթված է ստանում և անշարժ գամվում անկողնին։ Հարազատները հաճախակի նրան պատգարակով տարել են եկեղեցու բակ, ուր նա եկեղեցու պա-տերը համբուրելով, լալագին ներում է հայցել Աստծուց։

Ուսումնասիրելով Ախալցխայի ինքնապաշտպանության վերաբեր-յալ նյութերը, երկար ժամանակ չէի կարող բացահայտել մարտիկնե-րից մեկի՝ «փեչնիկ» Ենովքի անձը, որն իր տղայի հետ կարողացել էր ապահովել հեռագրային կապը գյուղերի հետ թուրքական շրջափակ-ման պայմաններում։ Բայց, ինչպես ասում են՝ փնտրում էի հեռվում, գտնվեց կողքիս։ Ի հայտ եկավ, որ Ենովքը հայկական համայնքում և քաղաքում հեղինակություն վայելող, ինժեներ, «ոսկի» ձեռքերի տեր, Ա-խալցխայի Ստեղծագործողների միության վարչության անդամ (միու-թյան նախագահ՝ Ալեքսանդր Իգիթխանյան) Պետրոսյան Գևորգի՝ Գու-գարի, ինչպես մենք ենք նրան անվանում, պապն է մոր կողմից։ Պահ-պանված փաստաթղթերից և թոռի պատմածներից ի հայտ եկավ Ե-նովքի կենսագրությունը։

Գասպարյան Ենովք Կարապետի, ծնվել է 1869 թվին, Էրզրումից գաղթած ընտանիքում։ Նախնական կրթությունն ստացել է քաղաքային դպրոցում։ Նրա հարազատ հորեղբայրը ապրում էր Էրզրումում և Էրզ-րումի փոստի կառավարիչն էր։ Ենովքը մեկնում է Էրզրում ուսումը շա-րունակելու համար։ Միաժամանակ նա հորեղբոր մոտ ուսումնասի-րում է հեռագրային գործը։ Հոր հիվանդությունը ստիպում է նրան վե-րադառնալ Ախալցխա։ Ի նշան ջանասեր ուսման, նա գիրք է նվեր ստանում Խրիմյան Հայրիկից՝ ընծայագրով։ Էրզրումում Ենովքը մտնում է Հայ Հեղափոխական Դաշնակցութուն կուսակցության շարքե-րը։ Մտերմանում է ֆիդայիների հրամանատար Տուրբախի հետ։ Ամ-

55

բողջ կյանքում պահում էր նրանից ստացած նվեր համրիչը (թազբեհ), որի գնդիկների վրա արծաթով փորագրված է․ «Ենովքին Տուրբախից»։

Ինչպես հայտնի է ՀՅԴ առաջին համագումարը տեղի ունեցավ 1892 թվին Թիֆլիսում։ Համագումարն ընդունեց աշխատանքի կազմակերպ-ման ապակենտրոնացման գաղափարը, առաջարկելով տեղերում ստեղ-ծել ՀՅԴ սկզբնական կազմակերպություններ, լիազորելով նրանց ինքնու-րույն ընդունել որոշումներ տեղական գործողությունների համար։

Ախալցխա վերադառնալուց Ենովքին ընկերների հետ հանձնարար-վում է տեղում ստեղծել Դաշնակցության սկզբնական կազմակերպու-թյուն, ինչը հաջողությամբ իրականանում է և մնում որպես առաջա-տար քաղաքական ուժ մինչև խորհրդային կարգեր հաստատվելը։

Ենովքը կռվել է Քեռու և Տուրբախի (Այվազյան, ըստ Ենովքի աղջկա հու-շերի) ջոկատներում, մասնակցել 1897-ի Խանասորի հայտնի արշավանքին։ 1903-ին Քեռու և Տուրբախի հետ անցնում է Սասուն, դառնալով Սասունի ապստամբության զինվորներից մեկը։

Էրզրումում ուսանելու տարիներին Ենովքը յուրացնում է նաև պա-տի վառարաններ և բուխարիներ շարելու արհեստը և դառնում անգե-րազանցելի վարպետ։

1891 թվին Աբասթուման է ժամանում կայսրուհի Մարիա Ֆյոդորով-նան իր որդու՝ Գեորգի Ալեքսանդրովիչի հետ, որին բժիշկները նշանա-կել էին ապրել Աբասթումանում թոքերի բուժման համար։ Երբ այդ նպատակի համար սկսեցին կառուցել պալատներ՝ երկուսը փայտից և մեկը քարից, ապա սենյակներում և դահլիճներում բարձր հախճասա-լապատ վառարաններ և բուխարիներ շարելու համար հրավիրեցին այդ գործի լավագույն վարպետին՝ Ենովք Գասպարյանին։ Նա մնում է Աբասթումանի պալատում ծառայության մեջ թագաժառանգի մահից հետո էլ, ինչի մասին է խոսում թագավորական պալատի կառավարչի կողմից 8․08 1913թ տված վկայականը։ Այլ փաստաթղթերից երևում է, որ Ենովքը հաճախակի է վերադարձել Արևմտյան Հայաստան։

56

Հոր հետքերով է գնում ավագ որդին։ Երբ 70 հոգուց բաղկացած ա-խալցխացի երիտասարդների ջոկատը պատրաստվում է անցնել Ա-րևմտյան Հայաստան, նրանց հետ է լինում նաև Ենովքի որդին։ Հաջո-ղությամբ անցնելով սահմանը, գիշերը, քնած ընկնում են ծուղակի մեջ և անհավասար կռվում զոհվում են բոլորը։ Միայն մեկին է հաջողվում փրկվել, ով էլ բերում է այդ ահավոր բոթը։ Սա ամբողջ քաղաքի համար ահավոր ողբերգություն էր և չամոքվող ցավ։

Չնայած այսպիսի կորուստներին, ախալցխացի կամավորականնե-րը առանձին կամ խմբերով ախալքալաքցի մարտիկների հետ շարու-նակում էին պայքարը Հայրենիքի ազատության համար կամավորա-կան ջոկատներում։ 1909 թվից հետո, երբ համահայկական ապստամ-բություն կազմակերպելու նպատակով ՀՅԴ կուսակցությունը դադա-րեցրեց կամավորական շարժումը, Ենովքը վերադարձավ խաղաղ կյանքի։ Տարվեց լուսանկարչությամբ։ Հավաքում է իր ժամանակի հա-մար բացառիկ գրադարան, շարում է պատի վառարաններ և բուխարի-ներ։ Հրաշքով է փրկվում 1937 թվի արհավիրքից։

Ենովք Գասպարյանը մահացավ 1941 թվին Ախալցխայում։ Հիմա սուրբ Նշան եկեղեցուց ներքև կանգուն է նրա կառուցած տունը հայտնի Ղավա-ղի աղբյուրի վերևում։ Տունը պահում է տիրոջ հիշատակը, հիասքանչ այ-գով, տիրոջ ձեռքով կռածո մետաղյա ցանկապատով, լապտերներով, սա-ռույց պահելու ներքնահարկով և այլ կառույցներով։ Պահպանվել է նրա ձեռքով պատրաստված կահույքը։ Մի խոսքով, այստեղից «հայի հոտ է գալիս»։

Ազգային ազատագրական շարժման Ջավախքի զինվորների մեջ ա-ռանձնանում է լեգենդար ֆիդայի Տեր Կարապետյան Խաչատուրը՝ Ու-սուլ Խեչոն, Զեյթունի 1862 թ․ ապստամբության ղեկավարներից մեկի՝ Կարապետ աղա տեր Կարապետյանի որդին։ Ապստամբության ճնշու-մից հետո նա ընտանիքով տեղափոխվեց Ախալցխա և գրավեց իր պատվավոր տեղը քաղաքի բարձր հասարակության մեջ։ Քաղաքի հայ

57

բնակչությունը տեղական «եռլի» հայերի հետ հիմնականում Կարինից (Էրզրումից) 1828-1830 թթ գաղթած հայերն էին։ Այդ մասին սրտի ցա-վով է գրում քահանան Կարինից «Մանկավարժանոց» ամսագրում․ «-Կարինի բնակչությունն այնպես է փոխվել, որ բացակայում է միասնա-կանության զգացումը, որը հատուկ էր կարինցիներին։ Եվ դա հետևանք է 1830 թվի տեղահանության, երբ 4000 ընտանիքից քաղաքում մնաց ըն-դամենը 20-ը։ Այդ թիվը դարձել է 2000 ի հաշիվ ուրիշ տեղերից եկածնե-րի»52։ Եվ այսպես, Կարինից գաղթածների ունևոր մասը, այդ թվում ա-զնվականներ Բագրատունիները, Պոզոյանները, հիմնվեցին Ախալց-խայում, ժամանակի ընթացքում բարեկամացան ընտանիքներով և պահպանեցին այդ միասնականության զգացումը։ Խաչատուրը Կարա-պետ Զեյթունցու կրտսեր որդին էր և ամբողջ կյանքը նվիրեց ազգային ազատագրական պայքարին։ Նա իր հոր գործի շարունակողն ու արժա-նի զավակն էր։ Կռվում էր ֆիդայի Հունոյի ջոկատում։ Մասնակցել է Խանասորի արշավանքին։ 1903-ին անցնում է Սասուն իր մանկության ընկեր Լևոն Խզարջյանի՝ Հաջի Լևոնի, Աշիկի, Ասլանի, Մուշտակացի Գասպարի հետ և մասնակցում 1904թ Սասունի ապստամբությանը։

Մ․ Վարանդյանի ՀՅ դաշնակցության պատմություն գրքում կար-դում ենք53․

«Ֆէդայիներու ուրիշ խումբ մը՝ որ Դումանի առաջնորդութեամբ կը մեկնի Բագւեն դէպի Սասուն, նոյն 1904 թւականի ամառը։ Դարձեալ, բուն կռւող հայդուկներուն հետ – շարք մը մտաւորականներ, ճեմարա-նաւարտ կամ համալսարանաւարտ, Յակոբ Զաւրեան, Մարգար Ժամ-հարեան, Ռուբէն – այն ատեն տակաւին սկսնակ – Սարգիս, փոքրիկ Սարգիսը, յանդուգն տերրօրիստը և յեղափոխութեան պերճախոս քա-րոզիչը (Պստի Սերգո՝ Սերգո Դավրանյան, ախալցխացի-Լ․Մ), երկու

52 «Մանկավարժանոց», 1885, Ախալցխա, թիվ 3 (մայիս-հունիս), էջ 168։ 53 Մ․Վարանդեան․ Հ․Յ․Դաշնակցութեան պատմութիւն, Երևան, 1992, էջ 242։

58

համբաւաւոր Խէչօները՝ Դաշնակցական (զոհվել է 1915-ին Վանում) և Սարբազ Խեչո (սարբազ՝ պարսկ․- զինվոր-Լ․Մ․)»։

Ախալցխացի և ախալքալաքցի ֆիդայիները մեծ դեր կատարեցին զենք հայթայթելու և Արևմտյան Հայաստան տեղափոխելու գործում։ Զենքը ձեռք էին բերում հիմնականում Ալեքպոլի ռուսական զինապա-հեստներից։ Վկայում է Ռուբեն Տեր Մինասյանը․ «Գյումրեցի Հակոբը կանչում է իր փորձառու ընկերներին Ախալցխայից՝ Ուսուլ Խեչոյին, Լևոնին և Աշիկին, որոնք ակտիվ մասնակցում են զինապահեստներից զենքի առևանգմանը։ Այդ հանդուգն և շատ օգտաբեր գործողության հե-րոսը գյումրեցի Վաղոն էր։ Նրա կողքին Ուսուլ Խեչոյի, Հաջի Լևոնի, Ասլանի և Աշիկի հետ միասին կանգնած էին ախալքալաքցի ֆիդայի-ներ Սուրենն ու Գրիշը։ Առևանգված զենքը 30 սայլերով տեղափոխվեց Երկիր։ ․․․ Լևոնը Հաջի չէր, հարգանքով էին նրան այդպես անվանում։ Նա Ախալցխացի էր, այն խմբից, որոնք արժանի են դյուցազուններ կոչ-վելու՝ Ասլան, Ուսուլ Խեչո, Աշիկ և մյուսները՝ համեստ, անձնազոհ և քաջ։ Երբ եկա Գյումրի, ինձ ասացին, որ Վան գնալու համար ուշացել եմ․ «Հաջին արդեն գնաց»54։

Զենքի հաջող տեղափոխությունից հետո Ուսուլ Խեչոն, Հաջի Լևոնը, Ասլանը, Աշիկը և մյուսները ստեղծում են հեծյալ ջոկատ ախալցխացի-ներից և ախալքալաքցիներից։ Նրանք որոշում են անցնել Երկիր Պարս-կաստանով, քանի որ Կարսի ուղղությունը դարձել էր վտանգավոր ռու-սական և թուրքական զորքերի համագործակցության հետևանքով։ Ապ-րիլի սկզբին հաջողությամբ անցնում են սահմանը։ Հաջորդ օրը բարե-կամ քրդերից լուր են ստանում, որ թուրքերը տեղյակ են նրանց մասին և ծուղակ են պատրաստել։ Այնուամենայնիվ, նրանք որոշում են մար-տերով դուրս գալ օղակից և շարժվել առաջ։ Հասնում են Վանի հյուսիս- արևելյան կողմը և ընկնում թուրքերի ուժեղ կրակի տակ։ Ձիերի մի մա-սը սպանվում է, մյուսներին սրտի կսկիծով իրենք են սպանում և գիշե-

54 Ռուբեն, նշվ․ աշխ․, Հ․Ա, էջ 217։

59

րով հեռանում։ Հասնում են Վարագա վանքը, իրենց հետ բերելով զենքի որոշակի պաշար։

1904 թ․ Թորգոմի «Մրրիկ» ջոկատի կազմում Ուսուլ Խեչոն անցնում է Երկիր մասնակցելու Սասունի ապստամբությանը։ Խումբն ընկնում է շրջափակման մեջ։ Բազմաքանակ թուրքական զորքի հետ կռվում վի-րավոր Ուսուլ Խեչոն ախալքալաքցի ընկերոջ Նիկոլի՝ ջավախեթցի Նի-կոլի հետ գերի է ընկնում։ Սակայն շուտով նրանց հաջողվում է փախչել բանտից և միանալ Քեռու ջոկատին։ Այս մասին է գրում Արամայիս Ազ-նավուրյանը՝ Ուսուլ Խեչոյի ընկերը Թիֆլիսից․

«Քեռու առաջարկությամբ նամակներ գրեցի իմ մտերիմ, զինակից ընկերներին՝ Ախալցխա՝ Ուսուլ Խեչոյին, Աշիգին (Աշիկ Զնջիլղռանյան – Լ․Մ․), Հաջի Լևոնին, Ալեքսանդրապոլու Ուսուլ Գրիգորին․․․ Մեր խումբի ընդհանուր թիվը հասնում էր 500 հոգու, որից ձիավորները 40 հոգի էին, մնացածը հետևակ։ Ձիավոր խմբի խմբապետն էր Հաջի Լևոն Խզարճեան, իսկ նրա օգնականներն էին Աշիկ Զանջիլղռանյան և Նար-մացի Մուկուչը։

Հարյուրապետներ նշանակվեցին Շերամը, օգնականը Քեօսա Միքօն էր։ Ես, օգնական Ուսուլ Գրիգոր և Կոտոշ Արամը, Ջալլաթը և Ախալց-խացի Մկրտիչը (Բազոյան Մկրտիչը – Լ․Մ․), որոնց օգնականներն էին Ուսուլ Խեչոն ու Չոփուռ Դավիթը»55։

Ուսուլ Խեչոն որպես վաշտի հրամանատար կռվում է Աղթամարի շրջանում։ Այստեղ նա, ջախջախելով թշնամու դիմադրությունը, առա-ջինն է մտնում Վան, որից հետո Համազասպի գնդի հետ շարժվում է դեպի Բիթլիս։ Ապահովելով խմբի թիկունքի պաշտպանությունը, ա-ռանձնապես աչքի է ընկնում Շաքար Դաղի գրավման ժամանակ։56 Թուրքերի կողմից դատապարտված է եղել բազմակի, բայց մինչև վերջ մնացել է հավատարիմ Հայրենիքի ազատագրության իր ընտրած ու-

55 «Հայրենիք», Պոսթըն, 1940, հուլիս, թիվ 9 (213), էջ 102-103։ 48 Նույն տեղում, էջ 108։

60

ղուն։ Նա Անդրանիկի և Արտաշեսի զինակիցն էր։ Նրանց հետ թուրքե-րի դեմ կռվել է Բալկաններում 1912թ նոյեմբերից մինչև 1913թ մայիսը։ 1921 թ․ նա իր համաքաղաքացի, Լոռվա ռազմահեղափոխական կոմի-տեի նախագահ, «չեզոք գոտու ապստամբության ղեկավար» Հովսեփ Լազյանի զինակիցն է։ Նա իր ընկեր, ախալցխացի Գրիգորյանի հետ կարողանում է ականազերծել Շահալիի երկաթգծի կամուրջը, որը վրացիներն ականապատել էին հյուսիսից Հայաստանը հաղորդակց-ման հնարավորությունից կտրելու նպատակով։

Ախալցխայի հայերի համար Խաչատուր Տեր Կարապետյանը՝ Ու-սուլ Խեչոն դարձել էր լեգենդ։ Բերանից բերան էին հաղորդվում նրա սխրագործությունները։ Պատմում էր Ստեփան Աղաջանյանը՝ Արդա-հանցի Ստեփանը․ «Մի գարնանային օր ման էի գալիս Էրզրումի հրա-պարակում, երբ ինձ մոտեցավ մի թուրքական ժանդարմ և հրամայեց, որ հեռանամ։ Ես անցա հրապարակի մյուս կողմը, բայց այստեղ էլ ինձ հանգիստ չթողեց։ Երրորդ անգամ մոտենալով, թեքվեց և հայերեն ա-սաց․ «Ստեփան քեռի, արագ էստեղից հեռացի»։ Հազիվ 20-30 քայլ էի արել, որ հնչեցին կրակոցներ։ Ես, իհարկե արագ հեռացա, բայց հայերն ասում էին՝ Ուսուլն էր։ Սպանվել էին թուրքի երկու փաշա։

Սիրականյան Հարությունի և Խաչատուր Մարկուպչյանի հուշերից։ Գրի է առել Ավետիս Վարդյանը․ «Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօ-րեին Բաթումի նավահանգստի պահեստը ստացել էր արկղներ՝ ցպահանջ։ Անցնում է մեկ ամիս, բայց տերը չի հայտնվում։ Պատճառն այն էր, որ մաք-սատան ժանդարմերիան իմացել էր, որ արկղներում զենք է գտնվում։ Ապ-րանքը վերցվել էր հսկողության տակ։ Ժանդարմներն անընդմեջ հսկում և սպասում էին տիրոջը։ Տերերը՝ Խաշուրի մենշևիկները, գալիս են Ուսուլ Խե-չոյի մոտ առաջարկով՝ բեռը հանել պահեստից, դիմացը ստանալով զենքից բաժին։ Ուսուլը համաձայնում է և մեկնում Բաթում։ Ուսումնասիրելով ի-րադրությունը, պարզում է, որ բեռը հսկում է մի աժդահա ժանդարմ։ Ընդ-հուպ մոտենալով նրան, Խեչոն ցույց է տալիս մի ձեռքում փողը, մյուսով՝

61

գոտկի վրայի երկու մաուզերը և ասում՝ ընտրիր։ Ժանդարմը վերցնում է գու-մարը և հեռանում։ Խեչոն զենքը բարեհաջող հասցնում է տեղ։ Մի քանի օրից զենքի հետևից գալիս են խաշուրցիները։ Ստանալով այն, նրանք Խեչոյին հատկացնում են զենքի խոստացած մասը, որից նա հրաժարվում է, ասելով, որ եղբայրությունն ու բարեկամությունը պետք է լինեն անշահախնդիր»։

Խաչատուր տեր Կարապետյանին է նվիրել իր «Արյան վրեժ» պոեմը նկարիչ Վահրամ Գայֆեջյանի եղբայրը՝ Պերճ Գայֆեջյանը։ Նրա մասին բանաստեղծություններ էին հորինում զինակիցները։

1917-1918 թթ. Ուսուլ Խեչոն դարձավ ինքնապաշտպանության կազ-մակերպիչներից մեկը։ Նրա արագաշարժ հեծելախումբը մեկ Ասպին-ձայում է, մեկ Ախալքալաքում։

1918 թ. մարտի 6-19 թուրքերը գրավեցին Արդահանը։ Ամենավայ-րագ դաժանություն էր կիրառվում գերեվարված տղամարդկանց, անօգ-նական մնացած կանանց, աղջիկների և ծերերի նկատմամբ։ Սպանդից փրկված և գաղթի ճանապարհը բռնածները դեպի Ախալքալաք ստիպ-ված էին անցնել թուրքական գյուղերով, որտեղ նորից ենթարկվում էին նույնպիսի նախճիրների։

Ախալքալաքի գավառային իշխանությունը ընդառաջ գնաց բնակչու-թյան պահանջին՝ ձեռնարկել միջոց հայրենակիցների գաղթը ապահով դարձնելու համար։ Որոշում են կայացնում գերի վերցնել տեղի թուր-քական գյուղերի բնակիչներին։ Այս ռազմական գործողությունը ղեկա-վարում է Ուսուլ Խեչոն։ Այս մասին է վկայում Ախալքալաքի գավառի ազգային խորհրդի նախագահ Մկրտիչ Մարգարյանը․ «Կոկիայի դեմ տեղի ունեցող ռազմական գործողությունները ղեկավարում էր քաջա-րի հայդուկ, ծագումով Ախալցխա քաղաքից, խմբապետ Ուսուլ Խե-չոն»57։ Հետագայում, ապրիլի 9-ին վրացական Սարո գյուղի մոտ Կոկի-ա, Վարևան և Թոկ գյուղերից գերի վերցրած թուրքերին փոխանակեցին 1500 արդահանցի գերեվարված հայերի հետ։

57 «Մշակ», 1918, թիվ 126։

62

Իր անհանգստությունը Դամալայի շրջապատի թուրքական գյուղե-րի ակտիվացման կապակցությամբ հայտնում է գյուղի քահանա Հակոբ Տեր Հակոբյանը իր հերթական թղթակցությունում․

«․․․ Մեր երիտասարդությունը սպասվող դեպքերի մասին չէ էլ մտածում, չը նայած, որ տեղական թուրքերի թիվը 10 անգամ ավելի է մեզանից, յայտնի կռվող Խ․ Արիստակեսյանը և խմբապետ Ղարա Մա-տոն քաջալերում են ամբողջ երիտասարդությանը՝ տածելով այն հաս-տատ լույսը, որ թշնամին անկասկած կոտորվելու է, եթե նա թոյլ տայ ի-րեն յարձակման։

Յակ․ ք․ Տեր Յակոբյանց58» Մայիսի սկզբներին Բորժոմից Ախալքալաք է տեղափոխվում կապի-

տան Ալեքսիձեի հրետանային մարտկոցը։ Այստեղից Ջավախքի զինված ուժերի հետ, որոնց թվում նաև Խիզաբավրա և Սարո գյուղերի, Վարևանի հայ-վրացական խմբի, Ալաստանի, Ազավրեթի, Խանդոյի զինված ջոկատ-ների, Ուսուլ Խեչոյի ջոկատի հետ շարժվում են դեպի Դամալա։ Ընդհանուր հրամանատարը Ուսուլ Խեչոն էր։ Երբ հասնում են Դամալա, նրանց է միա-նում նաև Դամալայի վաշտը Մարտիրոս Սահակյանի գլխավորությամբ։

Մայիսի 12-ին հազարավոր զինված թուրքեր մոտենում են Դամա-լային։ Երբ թուրքերը անցնում են հարձակման, նրանց դիմավորում են Ալեքսիձեի մարտկոցի և հայ-վրացական կամավորների ուժգին համա-զարկերը։ Թուրքերն սկսում են նահանջել։ Դիրքերից դուրս է գալիս հե-ծելազորը, նրա ետևից՝ հետևակը և հեղեղի նման իջնում սարն ի վար։ Թուրքերից շատ քչերին է հաջողվում փախչելով փրկվել։ «Հեծելազորն անցնում էր դիակներով լցված գյուղամիջյան ճանապարհով և թրա-տում փախչող թուրքերին, որոնցից քչերին հաջողվեց փրկել իրենց ո-ղորմելի կյանքը»։59 «Այդ պահին իր փոքր ջոկատով մարտի դաշտ է գա-լիս մի հայ հոգևորական։ Նա գոտեվորված էր մի քանի փամփշտակալ-

58 «Հորիզոն», 1918, 15 ապրիլ, թիվ 281։ 59 Սանոսյան Ա․նշվ․ աշխ․, էջ 162։

63

ներով, փարաջայի փեշերը գոտկատակը խրած։ Նա հրացանը ձեռքին թափահարում էր․․․ կամավորները միացան հոգևորականի ջոկատին և վազքով նետվեցին բլուրն ի վար դեպի թուրքերը; Առջևից վազում էր խիզախ հոգևորականը»60։ Խոսքը Դամալայի քահանա Հակոբ տեր Հակո-բյանի մասին է։ Նրա մասին տեղեկություններ է հաղորդում դուստրը՝ Շուշիկ Թումանյանն իր հուշերում․«Բարձրահասակ, ատլետիկ կազմ-վածքով, խելացի աչքերով, կիրթ ու հարգված մարդ էր Հակոբ տեր Հակո-բյանը։ Ավարտել էր Ախալցխայի ռեալական ուսումարանը։ Ամուսնացել ժամանակի մեծահարուստներից մեկի՝ Ալեքսոյենց Գևոյի՝Գևորգ աղայի աղջկա՝ Հռիփսիմեի հետ։ ․․․Հռիփսիմեի կնքահայրը Կովկասի կառա-վարչապետ Գոլիցինն էր։ Գոլիցինը ընդգծված հայատյաց էր։ ․․․Հակոբ տեր Հակոբյանը մասնակցում է 1905 թ․ ուսանողական շարժումներին և Գոլիցինի մասին մի բանաստեղծություն է գրում, որտեղ նրան անվանում է «Հյուսիսային սպիտակ արջ»։ Նրան ձերբակալում են և ուղարկում Բա-քու, բանտ։ Հինգ տարի անց նա դուրս է գալիս բանտից և որոշ ժամանակ մնում Բաքվում, շփվում նավթահանքերի բանվորների հետ, ծանոթանում բանաստեղծ Հակոբ Հակոբյանի հետ։ Վերադառնալուց հետո նա քահանա է օծվում և ծառայում իր հայրենի գյուղի ժողովրդին»61։

Դամալայի վաշտի հրամանատար Մարտիրոս Սահակյանը (1885-1937) հետագայում՝ 1929-1930-ական թվականներին կազմակերպված կոլտնտեսության առաջին նախագահ է նշանակվում։ Բայց շուտով հրաժարվում է այդ պաշտոնից և վերադառնում իր նախկին աշխա-տանքին՝ Ճոբարեթի անտառտնտեսության պետի պաշտոնին։ 1937-ին բանտարկվել է և աքսորվել։ Հակոբ տեր Հակոբյանը ակտիվ թղթակցում է «Մշակ» և «Շարժում» թերթերին։ Ինչպես Մարտիրոս Սահակյանը, այնպես էլ Հակոբ տեր Հակոբյանը 1937-ին աքսորվում են անվերա-դարձ։

60 Кутатели А. Лицом к лицу, Москва, 1969, стр. 210-211. 61 «Դամալա», 2009, թիվ 9։

64

«Շարժումը» մայիսի 28-ին հայտարարում է, որ «Վրաստանը իրեն հայտարարեց անկախ պետություն Գերմանիայի պրոտեկտորատի տակ, որի հանդիսավոր ակտը տեղի ունեցավ մայիսի 26-ին Պալատի Սպիտակ դահլիճում»62։

Հունիսի 2-ի երեկոյան տեղի է ունենում Քաղաքային Դումայի նիս-տը, որին մասնակցում են հայկական, վրացական, ռուսական ազգային խորհուրդների նախագահները և հասարակության ներկայացուցիչներ։ Շնորհավորական խոսքերով հանդես են գալիս Զ․ Զորյանը, դաշնակ-ցականների առաջնորդ Մ․ Զարաֆյանը, էսեռների կողմից միլպետ Թեյմուրազովը, վրաց ազգային խորհրդի նախագահ Իվանե Ասաթիա-նին, սոցիալ դեմոկրատ Միքայել Լազյանը։ Մ․ Լազյանը մասնավորա-պես դեմ է արտահայտվում նախորդ օրվա միտինգին գեներալ Մաղաշ-վիլու հայտարարած այն մտքին, որ մահմեդական վրացիները մեր եղ-բայրներն են, ընդգծելով, որ նրանք մեզ եղբայր լինել չեն կարող։

Միքայել Լազյանը, ծնված 1883 թ․ Ախալցխայում, եռլի՝ բնիկ ա-խալցխացի էր։ Սովորել էր Սանկտ-Պետերբուրգի և Բեռլինի համալսա-րաններում։ Իրավաբան էր։ Նա ֆիզիկա-մաթեմատիկական գիտու-թյունների դոկտոր Էդուարդ Լազիևի հայրն է։ Մ․ Լազյանը 1930-1937 թվերին հաճախակի ձերբակալվել է։ 1937-ն «եռյակի» որոշմամբ դա-տապարտվել է 10 տարվա բանտարկության։ Մահացել է աքսորավայ-րում 1943-ին63։

1930-ական թվականներին, փրկվելով հետապնդումներից, ազգային – ազատագրական շարժման շատ զինվորներ ստիպված եղան թողնել հարազատներին և բարեկամներին և անցնել ուրիշ երկրներ։ Նրանց մի մասը գաղտնի ճանապարհներով անցավ Պարսկաստան։ Նրանց թվում նաև Ուսուլ Խեչոն։ Նա բնակություն հաստատեց Թավրիզում։ Ինչո՞ւ նա ընտրեց Թավրիզը։ Հայտնի է, որ դեռ 1880-ական թվերին Պարսկաս-

62 «Շարժում», 1918, 28 մայիս, թիվ 33։ 63 Матевосян Л. Эти удивительные армяне из Ахалциха. Москва, 2010, с.330.

65

տանը հայ ազատագրական մարտիկների համար յուրահատուկ հանգրվան էր, ուր ազատ ել ու մուտ էին անում նրանք։ Թավրիզում էր հիմնվել Դաշնակցության «Խարիսխ» զինագործական արհեստանոցը, որտեղ ստեղծված զենքը ազատ տեղափոխվում էր Վասպուրական և այլուր։ Հետագայում այստեղ էին բնակություն հաստատել նրա մար-տական ընկերներից շատերը։ Թավրիզում նա բաց է անում արհեստա-նոց, որը շուտով դառնում է Հայաստանից և Վրաստանից տեղափոխ-ված նախկին ֆիդայիների հանդիպման վայրը։

Պատմում էր Ախալցխայի հանրաճանաչ հնաբնակ, ժամագործ, ա-զատամարտիկ-ֆիդայի Արշավիր Սաղաթելյանի որդի Սեպուհ Սաղա-թելյանը։

«Հստակ չեմ հիշում, 1942 թե 1943 թիվն էր, երբ ԱՄՆ-ը նվիրեց ստուդեբեկեր ապրանքատար մեքենաներ։ Մեր վարորդները դրանք Ի-րանով էին բերում։ Մի անգամ իմ արհեստանոց ներս եկավ վրացի մի վարորդ և պատմեց հետևյակը․ Թավրիզ մտնելիս նրանց մեքենաների շարասյունը կանգնեցնում են, որովհետև անցնում էր սգո շատ մեծ թա-փոր։ Վարորդները հետաքրքրվում են, թե ում են թաղում։ Նրանց պա-տասխանում են, որ Մեծ Մարդու, Ուսուլ Խեչոին, որն իմիջիայլոց Վրաստանից էր, Ախալցխայից։

Ինչպես հայտնի է, 1942 թվից ԽՍՀՄ դաշնակիցների օգնությունը գալիս էր Իրանով, Թեհրան – Թավրիզ – Ջուլֆա, Արաքս գետով սովե-տական Ջուլֆա – Նախիջևան – Երևան – Թիֆլիս։ Այնուհետ Ռազմավի-րական ճանապարհով՝ Վլադիկավկազ, որտեղով անցնում էր Ճակատի գիծը։ Սրանով այդ վարորդի պատմածը կարելի է համարել հավաստի։ Այսպիսով Ուսուլ Խեչոի մահվան թիվը կարելի է համարել 1942 (1943) թվականը։

«Շարժում» թերթը իր էջերում մեծ տեղ է հատկացնում նաև քաղաքի հասարակական կյանքին։ Չնայած շրջափակմանը, տարվում էր մեծ լուսավորչական աշխատանք բնակչության հետ, այսինքն իրականաց-

66

վում էր «Լույս» ծրագիրը, որի մասին հայտարարել էր թերթը իր նշա-նաբանով։ Կազմակերպվել էր ժողովրդական համալսարան, որտեղ բնակչության համար մատչելի լեզվով դասախոսություններ էին կար-դացվում իրավաբանական, հողագործական, առողջապահության, հա-սարակական կյանքի, գիտության տարբեր բնագավառների, հայ գրա-կանության և այլ հարցերով։

Դասախոսություններ էին կարդում հետագայում հայ արվեստի, գի-տութան և քաղաքական այնպիսի գործիչներ, ինչպիսիք էին Վահրամ Գայֆեջյանը, Վահան Ռշտունին, Մկրտիչ Վանցյանը, Ավետիք Շահ-խաթունին, Միքայել Զարաֆյանը և ուրիշներ։

Վահրամ Գայֆեջյան (1879, Ախալցխա – 1960, Երևան), հայ նկարիչ-ների փառաշարքի մեջ լուսավոր անուն։ Հայկական ՍՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, հայկական սովետական արվեստի հիմնադիր-ներից մեկը։

Վահան Ռշտունի (1893, Էջմիածին – 1970, Երևան), պատմական գի-տությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Հայկական ՍՍՀ արվեստի վաստա-կավոր գործիչ, Հայկ․ ՍՍՀ ԳԱ թղթակից – անդամ։ 1916-1918 թթ․ հայ գրականություն և հայ ժողովրդի պատմություն է դասավանդել Ախալց-խայի գիմնազիայում։ Ախալցխայի ինքնապաշտպանության մասնա-կից։

Վանցյանները նշանավոր են իրենց ներկայացուցիչներով տարբեր բնագավառներում․

Գրիգոր Վանցյան – հայագետ – լեզվաբան։ Վաչագան Վանցյան – Սովետական Միության հերոս։ Մկրտիչ Վանցյան – ծնվել է Ախալցխայում, ավարտել քաղաքային

դպրոցը, այնուհետ Խարկովի ռազմաբժշկական ինստիտուտը։ Վերա-դառնալով հայրենի քաղաք, աշխատել է որպես բժիշկ և միաժամանակ դասավանդել գիմնազիայում։ 1918-ին տեղափոխվում է Թիֆլիս։ Նրա

67

տղան՝ Էդուարդը (1921, Թիֆլիս – 1989, Մոսկվա), վիրաբույժ, պրոֆե-սոր, ՍՍՀՄ բժշկական Գիտությունների Ակադեմիայի թղթակից ան-դամ։ Ավելի քան 170 գիտական աշխատությունների, այդ թվում 9 մե-նագրության հեղինակ։ Մահացել է ավտովթարից, Մոսկվայում։

Հրանտ Վանցյան (1919-1979), գեոֆիզիկ, գեոֆիզիկական գիտու-թյունների թեկնածու, հանքաքարերի գեոֆիզիկայի հետազոտող։ Դա-սավանդել է ԵՊՀ երկրաբանության ֆակուլտետում, իր իսկ հիմնադ-րած «Հանքային հանածոների որոնման և հետազոտման գեոֆիզիկա-կան մեթոդները» ամբիոնի վարիչ։

Անուշավան Վանցյան (1951) – ֆիզիկամաթեմատիկական գիտու-թյունների դոկտոր(1997 Մոսկվա), պրոֆեսոր, Ռուսաստանի Բնական Գիտությունների Ակադեմիայի ակադեմիկոս (2012)։ Հեղինակ է 150-ից ավել գիտական հոդվածների, 8 մենագրությունների և հայտնագործու-թյունների։ Աշխատությունները հիմնականում վերաբերվում են հոծ միջավայրում ընթացող դինամիկական երևույթների վրա էլեկտրա-մագնիսական դաշտերի, պարպման հոսանքների, ինչպես նաև միջա-վայրի անիզոտրոպիայի ազդեցությունների տեսական և փորձարարա-կան ուսումնասիրմանը։ Նա առաջարկել է նաև տրանսցենդենտ և բարձր կարգի հանրահաշվական հավասարումների լուծման նոր մե-թոդ։ Ա․ Վանցյանը հայտնաբերել է մետաղական միջավայրերում պարպման հոսանքի խտության բաշխման օրինաչափությունը, ինչի համար 1990 թ․ պարգևատրվել է ՀՀ ԳԱԱ Երկրորդ մրցանակով։ Աշ-խատում է ՀՀ ԳԱԱ Մեխանիկայի ինստիտուտում առաջատար գիտա-շխատող։

Ավետիք Շահխաթունյան (Շահխաթունի)։ Ծնվել է Ախալցխայում, դաշնակցության հայտնի քաղաքական գործիչ, իրավաբան, լրագրող, «Մոլոտ» թերթի խմբագիր, Անդրկովկասի վարչական նոր վերաբաժան-ման նախագծի հեղինակ։

68

«Ընկեր Շահխաթունին «Ռիմա» թատրոնում օգոստոսի 28-ին հայե-րեն լեզվով կարդաց մի դասախոսություն «Հողի համայնացումը Ռու-սաստանում և Անդրկովկասում» նյութի մասին։ Նույնը կրկնեց հաջորդ օրը ռուսերեն լեզվով»64

Շահխաթունյանների ազնվական տոհմը փառավոր է իր ակնառու ներկայացուցիչներով․ գեներալ – մայոր Գևորգ Շաhխաթունյան, ե-պիսկոպոս Հովհաննես Շահխաթունյան։

Շահխաթունյանների հայրենասիրության և բարոյական դիմագծի մասին է խոսում գեներալ – մայոր Գ․ Շահխաթունյանի Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանին ուղղված նամակը65․

« Նորին Վեհափառություն Ծայրագույն Պատրիարք կաթողիկոսի Ամենայն Հայոց Տ․Տ․ Մկրտչի Վաղարշապատում ժամանակավոր բնակվող գեներալ – մայոր Գևորգ Շահխաթունյանից

Խնդիր

Քաջ հայտնի է Ձերդ Վեհափառությանը, որ Հայաստանյաց ուղ-ղափառ եկեղեցու սպասավորների մեջ գտնվել են Շահխաթունյանց

տոհմից հոգևորականներ,որոնցից Հովհաննես եպիսկոպոսը հայտնի է Ձերդ Վեհափառությանը և Հայոց ազգին յուր ճշմարիտ, հավատարիմ

և արդյունաբեր ծառայությամբ սրբ․ Էջմիածնու Մայր Աթոռին։ Ցանկանալով, որ Հայոց հոգևորականաց մեջ գտնվի և միշտ Շահ-

խաթունյանց տոհմից մեկը, ես ուրախությամբ վճռեցի իմ որդի Յօհա-նին նշանակել ի ծառայություն Տաճարին Աստծո և տալ նրան այն

64 «Շարժում», 1917, 31 օգոստոս, թիվ 8։ 65 ՀՀԱ, ֆ․312, ց․2, գ․816, թ․3։

69

մտավոր և բարոյական կրթությունը, որը անշուշտ հարկավոր է Քրիս-տոսի վարդապետությունը քարոզողներին․․․ Ի 10 օգոստսի 1894թ․

Այստեղ է նաև վկայագիրը Մայր Աթոռ Հոգևոր Ճեմարանի «Գ» դա-սարանի աշակերտ Հովհաննես Շահխաթունյանի 1894/ 95 ուստարվա առաջադիմության։

Աշո Շահխաթունյան – Կովկասյան զորքերի ընդհանուր հրամանա-տար գեներալ Օգանովսկու համհարզ։ Կապիտան Ա․ Շահխաթունին վկայում է66․

«Ահա և, վերջապես, առաջին գիծը, մոխրագույն ոտքերով սպիտակ նժույգը, որ զգում էր, թե ով էր իր թամբին, խրխնջալով իմաց տվեց մեզ՝ «Անդրանի՜կն է»։ ․․․Բայց ինչ զանազանություն այս Անդրանիկի և այն Անդրանիկի միջև, որին տեսել էի Թիֆլիսում։ Սա Վարդանը չէ՞ր՝ Խաչը կրծքին Ղևոնդ երեցի հետ։ Սա իմ ազգի դրոշի վրա փայլող փառահեղ առյուծն էր, որի աչքերը այրվում էին և դեմքը՝ ժպտում։ ․․․ Այն հար-ցին, թե «Ինչպե՞ս է, Զորավար, դրությունը», հերոսը պատասխանեց․ «Շատ լավ, առավոտյան մերն են բարձրությունները»։․․․Երկու ժամ հե-տո ստացվեց հետևյալ հեռախոսագիրը․ «Տաճկական բանակը փախ-չում է։ Անդրանիկը և հինգերորդ գունդը (հրամանատար՝ Վարդան-Լ․Մ․) հետապնդում են»։

Դիլմանի համար ճակատամարտում, տեղանք, որը գտվում էր Ավա-րայրի դաշտավայրից ոչ հեռու, որտեղ 451 թվին տեղի էր ունեցել Վար-դան Մամիկոնյանի պատմական ճակատամարտը, Անդրանիկի հետ ուս-ուսի կռվում էր Արտաշես Սուջյանը իր եղբայրներ Սուրենի, Հով-հաննեսի և Մամիկոնի հետ միասին։

Այնուհետ երիտասարդ Շահխաթունյանին հանդիպում ենք Մ․ Վա-րանդյանի վերոհիշյալ գրքի մեջ․ «Մուրատ ու այլ ոազմիկ ընկերներ թողին իրենց անհաշտ ընթացքը հանդէպ մի վարդապէութեան, որուն

66 Գ․Ղարիբջանյան․Ժողովրդական հերոս Անդրանիկ․ Երևան, 1990, էջ 75։

70

բնականաբար անծանոթ էին, հաշտւեցան մեր ձախակողմեան, երիտա-սարդ ընկերներուն հետ, որոնց փայլուն ներկայացուցիչն էր Ժողովի մէջ հանգուցեալ Շահխաթունեան։ Մուրատ և բոլոր «ընդդիմադիրները» հա-մոզւեցան, որ Շահխաթունյանները, թունդ ընկերվարական լինելով հան-դերձ, նույնքան ջերմ ազգայնական են, հայրենասէր, որքան իրենց ռազ-միկները»67։

Ավետիք Շահխաթունյանի դուստրը՝ Ելիզավետա Շահխաթունին (1911, Երևան – 2011, Կիև), ՍՍՀՄ- ում միակ կին ավիակոնստրուկ-տորն էր, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Լենի-նյան մրցանակի դափնեկիր, «երկաթե հայուհին», ինչպես նրան անվա-նում էին գործընկերները։

1917թ. մայիսին Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական (բոլշևի-կյան) կուսակցության Անդրկովկասի երկրամասային կոմիտեն Ա-խալցխա կուսակցական աշխատանքի է ուղարկում աքսորից նոր վե-րադարձած ալեքսանդրապոլցի Վասիլի Խաչատրյանին։ Նրա ղեկավա-րությամբ անց են կացվում բանվորների դեպուտատների խորհրդի ընտրություններ, որոնք միավորվում են զինվորական դեպուտատների խորհրդի հետ. նախագահ՝ Ռուբեն Դաշտոյան։ Խորհուրդը զբաղեցրել էր կալվածատեր Հակոբ Օրբելյանի տան առաջին հարկը։ Քաղաքում բոլշևիկյան կուսակցության ակտիվ անդամներ էին Համազասպ Ինջի-կյանը, Վերոնիկա Ինջիկյանը, Գևորգ Ամիրխանյանը, Հարություն Ալ-վարովը, Եպրաքսյա Թեխմիխչյանը, Հովհաննես Բիբիլյանը, Ռուբեն Դաշտոյանը, Կարապետ Մանուսաջյանը, Հրաչյա Ղազազյանը, Եր-վանդ Սարգսյանը։

Ի հակադրություն դաշնակցության «Աշակերտների միության», բոլշևիկները ստեղծում են «Ինտերնացիոնալ երիտասարդության միու-թյուն»։ Այս կազմակերպության մեջ էին մտնում Արտաշես Սառաճյա-նը, Թադևոս Սիլախտարյանը, Հովհաննես Խաչատրյանը, Ելենա Մա-

67 Վարանդեան Մ․, նշվ․ աշխ, էջ 412։

71

րուքյանը, Շողակաթ Մնացականյանը, Կարինե Կարապետյանը, Մա-նիկ Հովհաննիսյանը, Գոհարիկ Մարուքյանը, Վերոնիկա Չիլ- Հակո-բյանը։

Ինչպես լինում էր այդ տարիներին, այդ թվում նաև Ախալցխայում, հարազատ մարդիկ հայտնվում էին տարբեր կուսակցությունների և շարժումների մեջ, նրանց միջև բորբոքվում էին անհաշտելի վեճեր և տարաձայնություններ։ Բայց վտանգի դիմաց նրանք կանգնեցին ուս-ուսի և չընկերկեցին թշնամու առաջ։

Ախալցխան չընկավ թուրքերի ճնշման տակ, մինչև վերջ կանգուն մնաց։ Սակայն, ցավոք, Բաթումի պայմանագրով (1918թ հուլիսի 4) Թուրքիային զիջվեց Աջարիան, Ախալքալաքը և Ախալցխան։ Չնայած դրան, բանակցությունների ժամանակ հայերն իրենց պահում էին ինչ-պես հավասարը հավասարի հետ։ Քաղաքային վարչությունը Զորի Զո-րյանի գլխավորությամբ բոլոր անդամներով հանդերձ մնաց իրավասու: Եվ բնակչությունն էլ հիմնականում մնաց տեղում։ Խոսելով Զորի Զո-րյանի մասին, չի կարելի չհիշել Մ. Վարանդյանին․

«Ժողովուրդը իրեն մոտեցող գործիչներուն մեջ ամենեն առաջ բարո-յական առաքինությունները կփնտրե և եթե անոնք չկան, եթե չկա մաք-րություն, շիտակություն, անձնվիրություն, ոչ մի խելք, իմացականու-թյուն, չէ կարող շահել ժողովրդի սիրտը։ Կշահի, գուցե, ժամանակավո-րապես – ոչ երբեք հավիտենօրեն։ Մարդ – անհատը այնքան ավելի կը վաստկի համակրանք ու արժեք, որքան ավելի կշեշտվեն անոր բարո-յական, քաղաքացիական առաքինությունները։ Առանց ատոնց չկա իսկ ճշմարիտ մտավորական մը»68։ Այս բնութագիրը կարելի է լիարժեք վե-րագրել Զորի Զորյանին6969, որը, չնայած իր երիտասարդ հասակին (32 տարեկան) և «եկվորի» կարգավիճակին, կարողացավ շատ կարճ ժա-

68 Վարանդեան Մ․ նշվ․ աշխ․, էջ 89-90։ 69 Զ. Զորյանը Ախալցխայի քաղաքագլուխն էր 1917-1921թթ.: 1937 թ. Աքսորվել է, 3 տարի անց վերադարձել է Թբիլիսի, որտեղ էլ զոհվել ավտովթարից 1943-ին:

72

մանակահատվածում դառնալ ժողովրդի կողմից ճանաչված և սիրված լիդեր, ինքնապաշտպանության ղեկավար շնորհիվ իր «բարոյական և քաղաքացիական արժանիքների» և գործին անմնացորդ նվիրումի։

Վերհիշելով 1917 թվի օգոստոսից մինչև 1918 թ մայիսը ընկած ժա-մանակահատվածում տեղի ունեցած իրադարձությունները, մենք գլուխ ենք խոնարհում այդ օրերի հերոսների հիշատակի առաջ, նկատելով, որ հերոսներ էին ոչ միայն նրանք, ում անուններն են հիշատակված, այլ բոլորը՝ մեծից փոքր։ Ցանկանում ենք կոչ անել հայորդիներին Ա-խալցխայում և նամանավանդ նրա սահմաններից դուրս, որտեղ էլ ապ-րելիս լինեն․ մնալ հավատարիմ իրենց փառավոր անցյալին, նախնի-ների անցած ուղուն, նրանց հասկացությանը՝ «Ծառայել Հայրենիքին»։

Ախալցխացի հայերի զինվորների և սպաների մի մասն էլ Ռուսաս-տանի Կովկասյան բանակի շարքերում առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հասան Պարսկաստան։ 1917 թ. հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո հայերն ու վրացիները իրենց ազգային գնդե-րով դեպի հայրենիք վերադարձի ճամփան բռնեցին։ Նրանց շարքերում էին նաև Սուխլիս գյուղից Սիմոն Ստեփանի Մովսիսյանը, ծնված 1896թ․,Աբել Սաֆարյանը Ծուղրութ գյուղից, Հարություն Մալխասյանը Ծիրա գյուղից, Արմեն Մարգարյանը Ախալցխայից և ուրիշներ։ Հասնելով Բաքու, նրանք ականատես են դառնում և մասնակիցներ 1918թ մարտի ա-րյունահեղ իրադարձությունների, հանդիպում են Ստեփան Շահումյանի, ախալցխացի ազնվական, գեներալ Հակոբ Բագրատունու, հրամանա-տարներ Համազասպի, Մուրադի, Ամիրովի և այլոց հետ, մասնակցում Բաքվի հայերի ինքնապաշտպանությանը։ Բայց սա ուրիշ պատմություն է․․․

73

ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ

Տարիներ առաջ աշխատում էի Ախալցխայի շրջանի Սուֆլիս

գյուղի միջնակարգ դպրոցում տնօրեն։ ․․․Երկրորդ տարին էր։ Աշուն էր։ Վաղ առավոտից գյուղում ե-

ռում էր աշխատանքը։ Հավաքում էին անուշաբույր խնձորն ու տանձը, ճանճուլը՝ սալորի տեղական տեսակը, որն առանձնա-հատուկ համ և բուժիչ հատկություն ունի աղի-ստամոքսային հի-վանդությունների համար։

Սիմոն Մովսիսյան (1896-1988)

74

Աշխատանքի էի գալիս քաղաքից իմ երկրորդ դասարանցի աղջկա հետ։ Համարյա ամեն օր դպրոցի մոտ ինձ մոտենում էր Սի-մոն պապը՝ ձեռքին իր այգու ծառից նոր քաղած և գիշերային սառ-նությունը դեռ պահած ճանճուլի փոքրիկ տոպրակով։ Բացատրե-լով, թե ինչքան օգտավետ է ուտելուց առաջ այն օգտագործելը, հրամցնում էր, առանց առարկություն ընդունելու։

Մի անգամ աշխատանքային օրվա վերջում, Սիմոն պապը դպրոց եկավ։ Դեսից, դենից մի քիչ խոսելուց հետո թե․

-Աղջիկս, երբ դու գյուղ եկար, մենք երկար ժամանակ ուզում էինք հասկանալ, թե դու ինչ մարդ ես։ Ես հիմա ուզում եմ ասել, և սա նաև իմ ընկերների կարծիքն է, որ հալալ լինի մորդ տված կա-թը։ Ահա թե ինչու որոշեցի քեզ վստահել և մոտդ գալ մի խնդրան-քով։ Դու գիտես, որ ես երեք պատերազմների մասնակից եմ․ Ա-ռաջին համաշխարհայինի, քաղաքացիականի և Երկրորդի՝ Հայ-րենականի։ Ես տարիներ առաջ գրել եմ իմ հուշերը։ Հիմա դրանք բերել եմ քեզ հանձնեմ։ Խնդրում եմ վերցնես, կարդաս ու պահես մոտդ։ Ես գրագետ ժառանգ չունեմ։ Արդեն ծեր եմ, օրերս արագ են փախչում։ Ինձանից հետո այս տետրերը կվառվեն, կգնան։ Խնդրում եմ վերցնես, կարդաս, քեզ համար հետաքրքիր կլինի։

Վերցրի, կարդացի և պահեցի։ Որոշ ժամանակ անց Սիմոն պապը մահացավ, իսկ ինձ տե-

ղափոխեցին Ախալցխայի հայկական դպրոցի տնօրեն։ Նոր հոգ-սեր, նոր ծավալվող բազմապլան աշխատանքներ, և ես այդ տետ-րերի մասին մոռացա։

Վերջին տարիներին, երբ արդեն չէի աշխատում, մտովի հաճա-խակի վերադառնում էի այդ հուշերին՝ մեր պատմության 1914-1918 թթ․ իրադարձությունների կարևոր վկայություններին, որոնց ան-միջական մասնակիցն էր սուֆլիսցի Սիմոն Ստեփանի Մովսիսյա-նը, ծնված 1896 թվին։ Վերջապես որոշեցի դրանք հրատարակել։

75

Կարծում եմ, որ այս հուշագրությունը հանրությանը ներկայացնելը անհրաժեշտ էր համարում նաև Սիմոն պապը։ Կարծում եմ նրա հո-գին կհանգստանա, իսկ ես կատարած կլինեմ նրան լռելյայն տված իմ խոստումը՝ իրագործել նրա ցանկությունը, թողնելով հեղինակի կենդանի, գրական դափնիներ չակնկալող ոճը առանց խմբագրու-թյան։ Ես լրացրել եմ նրա հուշերը անհրաժեշտ մեկնաբանություննե-րով, առանց որոնց ժամանակակից ընթերցողը կդժվարանար կողմ-նորոշվել այդ ժամանակի պատմական իրադարձությունների մեջ։

Լյուբա Մաթևոսյան

76

ՍԻՄՈՆ ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ

ԻՄ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ 1914 թվի հուլիսի սկզբին, Նիկոլայ ցարի ժամանակ, ինձ վերցրին զին-

վոր: Մեզ տարան Պյատիգորսկ և հինգ ամիս վարժեցնելուց հետո բերին Թիֆլիս: Թիֆիսից ես փախա տուն՝ Սուխլիս: Մեր վաշտի գրագիրը Աբ-րահամ Աբրահամյանն էր, որը իմ մոտ ընկերն էր, համ էլ՝ բարեկամ: Նա ինձ ժամանակավոր ազատության թուղթ տվեց, որով ես տուն եկա: Գնաց-քով բարեհաջող հասա Բորժոմ, հետո ֆայտոնով մինչև Ախալցխա: Ա-խացխայեն մինչև Սուխլիս ոտքով անցա 3 կմ ու հասա կամուրջին, որ-տեղ պահակ էր կանգնած: Ես զինվորական հագուստով էի: Պահակը ինձ կանգնեցրեց ու ազատության թուղթ պահանջեց: Ես գրպանիցս հանեցի Աբրահամի տված թուղթը ու տվի պահակին: Նա էլ թուղթն առավ ձեռքը ու ես նկատեցի, որ թուղթը հակառակ բռնած վրան կնայե: Ասացի, թե ըն-կեր, թուղթը հակառակ ես բռնել: Կարմրեց ու ուղարկեց պահակապետի մոտ: Բարևեցի ու թուղթը տվի ձեռքը, մտքում ինձ նախատելով, թե կա-մուրջի մոտ ով ստիպեց քեզ ասել, թե թուղթը հակառակ ես բռնել: Պահա-կապետը կարդալուց ու երեսիս լավ նայելուց հետո բղավեց պահակին

-Можно отпустить! Այսինքն` կարելի է, թող գնա: Գյուղում երիտասարդներ քիչ էին մնացել: Բոլորին տարել էին զին-

վոր: Գյուղում քիչ մնացի, որովհետև երբ տնեցիներն իմացան, որ փա-խել եմ, ստիպեցին անմիջապես վերադառնալ: Տունը հինգ օր մնալուց հետո վերադարձա բանակ, գնացի հրամանատարիս մոտ ու հանձնվե-ցի: Մի լավ հանդիմանելուց վերջը ասաց թե, քանի որ դու առանց իրա-

77

վունքի փախար, դրա համար պատիժ կստանաս․ տասը ժամ հրացանը ուսիդ, ութ աղյուսը պարկի մեջ շալակիդ կկանգնես արևի դեմ: Օրը եր-կու ժամ պիտի կանգնեինք արևի տակ ու նայեինք արևին: Շատ դժվար էր: Բայց երկու ժամ չէին թողնե այդպես կանգնած: Օֆիցերները երբեմն ժամ ու կես, երբեմն մեկ ժամ կանգնելուց հետո կազատեին: Այդպես, այդ հինգ օրն էլ այդպես տանջվեցի փախչելուս համար:

Շուտով մեզ տարան թուրքի կողմը: Հասանք Սարիղամիշ: Մի քանի ընկերով հրամանատարից իրավունք վերցրինք ու ելանք սար: Այդ սա-րի վրա մեծ կռիվ էր եղել70: Ման գալով մենք տեսանք շատ դիակներ, ո-րոնց մեջ կային և սառածներ, և սպանվածներ: Տասը բաժինը թուրքե-րից էին, իսկ մերոնցից մեկ մասը հազիվ կկազմեր:

Սարիղամիշում մի քանի օր մնալուց հետո շարունակեցինք մեր ճա-նապարհը դեպի Էրզրում: Մեզ տեղավորեցին Իլիջա գյուղում, որը շատ գովելի գյուղ էր, որովհետև այստեղ կար մի տաք ջուր բխող վաննա և այդ վաննայի մեջ մենք շատ լողացանք: Վերջապես մի օր մեզ շարք կանգնեցրին, Էրզրումից դուրս հանեցին ու ճանապարհ ընկանք դեպի կռվի դաշտ: Ճանապարհին հրամանատարները շատ կնեղեին: Հա-սանք Շաքար Դաղ կոչված լեռան մոտ:Երկրորդ օրը երեկոյան մեզ կռվի շարք կանգնեցրին ու քշեցին առաջ: Թուրքերին մենք նկատեցինք այն ժամանակ, երբ արդեն մթնշաղ էր: Երբ արդեն շատ մոտ էինք թշնամուն, հրամանատարը հրամայեց «ուռա»քաշել ու թուրքերի դիր-քերը գրավել: Մեր «ուռայի» ձայնից թշնամին փախուստի դիմեց, և մենք ոչ միայն այդ խրամատները գրավեցինք, այլ նաև շատ առաջ գնացինք: Մենք մոտ 25 հոգի էինք: Հրամանտարը գրեց բոլորի անունները, իսկ ինձ պարգևատրեց Գեորգիևյան խաչով։

70 1914թ. դեկտեմբեր - 1915թ. հունվարին թուրքական 3-րդ բանակը Էնվեր փաշայի հրամանատարությամբ ձեռնարկեց Սարիղամիշի օպերացիան՛ հետագայում Կար-սը գրավելու նպատակով: Այդ ճակատամարտում թուրքերը կորցրին մոտ 70 000 մարդ և նահանջեցին : Հայկական հարց, Երևան, 1996-թ, էջ 41:

78

Երբ լույսը բացվեց,տեսանք, որ աջ կողմից խոր ձոր է, իսկ ձախից՝ թուրքերի շղթան, մոտ 150 քայլի վրա։ Ձորի մյուս ափին, մի բարձունքի վրա ևս թուրքերն էին, երևում էին նաև նրանց թնդանոթները։ Մեկ էլ տեսանք, որ ձորի միջից մեր զինվորների մի խումբ վերև է բարձրա-նում։ Թուրքերը ևս նրանց նկատեցին և այնպիսի ուժեղ կրակ բաց ա-րին, որ մեր զինվորները ստիպված նորից ձորն իջան։ Հրաման ստա-ցանք մի խումբ զինվորներով իջնել ձորը՝ մերոնց օգնության։ Մենք սկսեցինք սողալով իջնել, բայց ձորի մեջ մերոնց դիմաց թուրքերի նոր խմբեր հայտնվեցին։ Մենք ետ վերադարձանք։ Հայտնվեցինք երեք կող-մից շրջափակման մեջ։ Տեսնելով այս վիճակը, սկսեցինք նահանջել, տալով կորուստներ։ Մեր ետևում սարի ստորոտին կազակների պա-հակակետ կար՝ 50 կազակներով և թնդանոթով։ Դուրս գալով նրանց վրա, թուրքերը բոլորին ոչնչացրին։ Մենք դիմացանք մինչև երեկո։ Տես-նելով մեր անելանելի վիճակը, հրամանատարը որոշեց գիշերով նա-հանջել։ Երբ լույսը բացվեց, մենք արդեն իջել էինք սարից։ Թուրքերը նորից սկսեցին կրակել։ Ես վիրավորվեցի մեջքից ցած մինչև ձախ ոտքս և ընկա։ Տեսնելով, որ մեր զինվորներն արդեն հեռացել են, իսկ թուրքե-րը մոտենում են, ես սողալով թաքնվեցի թփուտների մեջ։ Որոշ ժամա-նակ անց, երբ թուրքերն էլ անցան, սկսեցի սողալով առաջանալ։ Մի քիչ անց հանդիպեցի մի ուրիշ վիրավոր զինվորի։ Մեկս մյուսի վերքերը կապեցինք և մի քիչ հանգստանալուց հետո այդ զինվորը որոշեց առա-ջանալ և հասնել մերոնց։ Շատ խնդրեցի, որ ինձ օգնություն ուղարկի, բայց սպասել չէի կարող և նորից սկսեցի սողալով առաջանալ։ Արդեն ուժասպառ էի լինում, որ հայերեն խոսակցություն լսեցի ու սկսեցի բարձր ձայնով կանչել։ Մեր զինվորներից էին։ Չգիտեմ ուրախությունից թե հոգնածությունից ուշաթափվեցի։ Ընկերներս ձեռք - ձեռքի բռնեցին, ինձ վրան նստեցրին, և այդպես շարժվեցինք։ Թեպետ վերքս շատ էր ցավում, որովհետև նստած էի հենց վերքիս վրա, ձայն չէի հանում, համբերում էի։ Երբ դուրս եկանք բաց տարածք, նորից ընկանք թուրքե-

79

րի կրակի տակ։ Ընկերներիս խնդրեցի ինձ թողնեն ու սեփական կյան-քը փրկեն, բայց ինձ լսող չեղավ և այդպես ձեռքերի վրա ինձ հասցրին մեր գումարտակին, այնտեղ էլ՝ բուժմաս։ Երբ վերքերս բավականին ա-պաքինվել էին, ինձ տեղափոխեցին Սարիղամիշ, որտեղ ինձ լողացրին, նոր շորեր տվին և ուղարկեցին Ալեքսանդրապոլ։ Այստեղ ես բժշկական ստուգման ենթարկվեցի, որից հետո ինձ ուղարկեցին Գյանջա, հետո Բաքու և վերջապես՝ Պարսկաստան՝ Էնզելի։ Այստեղ ես արդեն իմ ընկեր-ներին միացա։ Շուտով հրաման ստացանք գնալ Կազվին։ Ճանապարհը պետք է անցնեինք ոտքով։ Ես դժվարությամբ էի քայլում, դեռ կաղում էի։ Որպեսզի զինվորները ետ ու առաջ չընկնեին, օֆիցերներից երկուսը քայ-լում էին շարասյան առջևից, երկուսն էլ ետևից։ Քանի որ ես կաղում էի, շատ էի ետ ընկնում, որի համար ճիպոտով ծեծ շատ էի ուտում։ Ճանա-պարհն էլ երկար էր․ Էնզելից մինչև Կազվին 224 կմ, Կազվինից մինչև Թեհրան՝ 248 կմ։ Մեզ տարան Թեհրանից էլ 40 կմ հեռու։ Մեր վաշտի հրա-մանատարը ինձ նշանակեց պարեն հայթայթող ինչպես զինվորների, այն-պես էլ ձիերի համար։ Մթերքները գնում էինք մոտակա գյուղերի գյուղա-ցիներից, վճարելով ավելի քիչ, քան շուկայի գներն էին, ինչը բավականին դժվարացնում էր գյուղացիների հետ լեզու գտնելը։

Որոշ ժամանակ անց, 1917թ փետրվարի վերջերին, մեր գտնված գյու-ղի միջով ավտոմեքենայով անցնելիս, զինվորները գոռում էին, թե Նիկո-լայը էլ չկա, պատերազմը վերջացել է, կեցցե ազատությունը։

Մեզ տեղափոխեցին Զենջանի կողմերը։ Այստեղ էլ որոշ ժամանակ մնացինք, հետո հայտարարեցին, թե ամեն զինվոր իր ազգային գունդը պետք է գնա։ Անցավ մի քանի օր և մի երեկոյան մեզ՝ հայերիս, առանձ-նացրին և հայտնեցին, որ պիտի գնանք Կազվին։ Մենք 12 հոգի էինք․

1․Մովսեսյան Սիմոն Ստեփանի՝ Ախալցխայի Սուխլիս գյուղից 2․Սաֆարյան Աբել՝ Ախալցխայի Ծուղրութ գյուղից 3․Մալխասյան Հարություն՝ Ախալցխայի Ծիրա գյուղից 4․Մարգարյան Արմեն՝ Ախալցխայից

80

5․Խավեթյան Արշակ՝ Ալեքսանդրապոլից 6․Մադոյան Օվակ՝ Ալեքսանդրապոլից 7․Կարապետյան Կարապետ՝ Երևանից 8․Հակոբ՝ Իգդիրից 9․Աշոտ՝ Ախալքալաքից 10․Արութիկ՝ Ախալքալաքից 11․Պետո՝ Արդվինից 12․Մելիտոնյան Ֆրանց՝ Ախալցխայից։ Վերջապես հասանք Կազվին։ Այստեղ հայ և վրացի զինվորներից մի

գունդ էին կազմել։ Մեզ ընդգրկեցին հայկական առաջին վաշտի մեջ։ Այս-տեղ ինչքան զենք ու զենքի պաշար կար, բոլորը կրեցինք Էնզելի, բարձե-ցինք նավ և ճամփա ընկանք դեպի Բաքու։ Նավը մոտեցավ Պետրովսկի նավամատույցին և մենք սկսեցինք ապրանքն իջեցնել։ Հայերիս մեջ բարձ-րաստիճան օֆիցեր չկար, ամենամեծը կապիտան էր, իսկ վրացիների մեջ կային գնդապետներ և մի գեներալ։

Նավահանգստում մեզ էին մոտենում հրամանատարներ Բաքվից և առաջարկում էին միանալ իրենց։ Նրանց մեջ էր նաև խմբապետ Համա-զասպը։ Բայց մենք չէինք ուզում բաժանվել մեր ռուս ընկերներից, ո-րոնց հետ համարյա 3 տարի միասին էինք կռվի դաշտում։ Տեղացինե-րից մեկը մեզ հայտնեց, որ շատ մոտ կա մի շենք, հայկական թատրո-նի շենքը, որը պատկանում է հայ Մայիլովին71։ Տեղի թուրքերը զավթել են ու տեղավորել իրենց զինվորներին։ Իմաց տվինք մեր օֆիցերներին և մի 15 հոգով զինվեցինք ու գնացիք թատրոն։ Թուրքերի հետ բավակա-նին վիճելուց հետո պայմանավորվեցինք, որ շենքը առավոտյան կազա-տեն։ Մենք այդ գիշեր մնացինք բաց երկնքի տակ։ Առավոտյան տե-սանք, որ տեղից չեն շարժվում, այս անգամ 25 հոգով գնացինք և ստի-պեցինք շենքն ազատել։ Արդեն տեղավորվում էինք, երբ լուր բերին, թե

71 Մեծ թատրոն, որը կառուցել էին Մայիլյան եղբայրները 1911 թվին։ Այժմ Բաքվի Մ․Ֆ․ Ախունդովի անվան օպերայի և բալետի թատրոնն է։

81

հայերս պետք է գնանք, գնացք նստենք և վերադառնանք հայրենիք։ Մինչև մենք թատրոնի շենքով էինք զբաղված, վրացի հրամանատար-ները մեր բերած ամբողջ զենքն ու զինամթերքը բառնալ էին տվել վա-գոնները։

Նստեցինք գնացք ու ճամփա ընկանք դեպի Թիֆլիս։ Բայց դեպի Գյան-ջա ճանապարհի կեսն էլ չէինք անցել, որ գնացքը կանգնեցրին և մեզ ժո-ղովի կանչեցին։ Վրացի հրամանատարներից մեկը, դիմելով հայերիս, հայտարարեց, որ մենք պետք է ետ դառնանք, որովհետև Գյանջայի թուր-քերը մարդ են ուղարկել և ասել, որ եթե հայերին հետներդ բերեք, ձեզ էլ նրանց հետ կջարդենք։ Մենք ամոթով էինք տալիս վրացի զինվորներին․ այսքան տարի միասին կռվել ենք, միասին դիմացել, հիմա ոնց են մեզ ճա-նապարհի կեսին թողնելու։ Վրացի զինվորները չենթարկվեցին իրենց հրամանատերներին և պահանջեցին միասին վերադառնալ մեր տները։ Բարձրացանք վագոնները և շարունակեցինք ճանապարհը։ Հասանք Լա-քի կայարանը։ Վրացիները նորից իրար անցած սկսեցին վիճել։ Մենք մո-տեցանք։ Գեներալը բարձրացավ մի մեծ արկղի վրա և նորից դիմեց մեզ․

-Դրությունը շատ լուրջ է։ Ձեզ համար մենք էլ պիտի ջարդվենք։ Արիք մեզ լսեք, ետ դարձեք Բաքու, մենք էլ հանգիստ հասնենք Թիֆլիս։

Այս անգամ վրացի զինվորները իրենց հրամանատարներին հնազանդ, մեզանից հեռացան։ Մեր վագոններն անջատեցին, մեզ հատկացրին ըն-դամենը 4 թնդանոթ, մեկ գնդացիր, արկեր, փամփուշտներ և մեկնեցին։ Մենք պետք է մեր գլխի ճարը տեսնեինք։ Մի քիչ հետ շարժվեցինք և կանգնեցինք․ վագոնների մեջ հողը կարգի բերինք, սարքեցինք դիրքեր և ընկանք ճամփա։ Մեկ էլ վագոնների վրա սկսեցին կրակել։ Մենք պա-տասխան կրակ բացինք, բայց տեսնելով, որ 40-50 հոգի են, վագոններից դուրս թափվեցինք և հարձակվեցինք։ Մի քանիսը սպանվեցին, մյուսները թողին ու փախան։ Պարզվեց, որ ուղտերով փամփուշտ էին տանում Գյան-ջա։ Մենք փամփուշտները բարձեցինք վագոններն ու վերադարձանք Բա-քու։ Ուղիղ Մայիլովի թատրոնը գնացինք և տեղավորվեցինք։ Երկրորդ օ-

82

րը ստացանք ընկեր Շահումյանի հրամանը, որ մենք պետք է անցնենք խմբապետ Համազասպի72 հրամանատարության տակ։ Մեր 4 վաշտը մնաց թատրոնում, իսկ առաջինը ուղարկվեց գիմնազիա։ Այստեղ զինվոր-ները 18-20 տարեկան երիտասարդներ և պատանիներ էին, որոնք կռվի փորձ չունեին։ Սկսեցինք նրանց հետ զինավարժություններ անցկացնել։ Մի օր էլ զինավարժություններից հետո դրսում նստած խոսում էինք, մեկ էլ կրակոցներ լսեցինք։ Ջահելները փախան շենքից ներս, նույնիսկ մերոն-ցից մի քանիսը։ Այդ ժամանակ ես բարձր բղավեցի․

-Ո՞ւր, ո՞ւր կփախչեք, ետ դարձեք, դիրքեր բռնեք ու կրակեք։ Ես սկսեցի կրակել թշնամու վրա, մնացածներն էլ ինձ հետևեցին։ Մեր ուժեղ կրակից թուրքերը փախան։ Մենք այս մասին տեղյակ պահեցինք մեր մյուս վաշ-տերին, որ զգուշանան և զգոն լինեն։ Հետո պարզվեց, որ թուրքերի այդ ոհ-մակը դրանից առաջ հարձակված է եղել ընկեր Շահումյանի շտաբի վրա։ Սպանվել էր պահակը։

Երկրորդ օրը սկսվեց ուժեղ կռիվ։ Երեկոյան մեզ մոտ եկավ ընկեր Շահումյանը։ Երկար զրուցեց Բաքվում ստեղծված վիճակի մասին։ Խնդրեց օգնել նաև խամ զինվորներին։ Սկսվեցին փողոցային կռիվնե-

72 Սրվանձտյան Համազասպ Խաչատուրի (1873, Վան-1921, Երևան), ազգային ազա-տագրական շարժման գործիչ։ Մասնակցել է 1905-1906 թթ․ հայ-թաթարական ընդ-հարումներին, աչքի ընկել արտակարգ քաջությամբ։ 1906-ին կազմակերպել է Գան-ձակի հայերի պաշտպանությունը թաթարներից։ 1908-ին ձերբակալվել է ցարական կառավարության կողմից և դատապարտվել ցմահ բանտարկության, որը հետո փո-խարինվել է 15 տարվա տաժանակրությամբ։ 1913-ին փախել է բանտից։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին Կովկասում մասնակցել է կամավորական շարժմանը, նշանակվել 3-րդ գնդի հրամանատար։ Մասնակցել է բազմաթիվ ճակա-տամարտերի։ 1918-ին կռվել Բաքվի կոմունայի համար։ Իբրև հայկական բրիգադի հրամանատար (3000 զինվոր և սպա) դրսևորել է հմուտ կազմակերպչի և ռազմա-վարի կարողություններ։ Վճռական դեր է կատարել դեպի Գանձակ ու Եվլախ հար-ձակվողական գործողություններում։ 4 ամիս շարունակ ետ է մղել Բաքու արշավող թուրքական մեծաթիվ ուժերը; Կոմունայի անկումից հետո անցել է Պարսկաստան։ 1921-ին սպանվել է Երևանի բանտում։

83

րը73։ Բավականին ժամանակ կռվելուց հետո Բաքուն մենք գրավեցինք և մեծ թվով գերիներ վերցրինք, այդ թվում նաև քաղաքի հարուստներից՝ Թաղիևին։ Քաղաքից փախած թշնամին հասել էր Բալախանի և այնտեղից հարձակումներ էր կատարում։ Մենք հարձակվեցինք նրանց վրա, ջարդե-ցիք ու Բալախանին էլ գրավեցինք։ Գրավեցինք նաև Բալաջարը։

Պարսկաստանից եկած հինգերորդ վաշտը ուղարկեցին Խաչմաս կայարանի մոտ Ղուբա քաղաքը գրավելու74։ Այդ վաշտի մեջ կար 250 զինվոր։ Տեղ հասնելով, որոշում են գիշերել քաղաքի կենտրոնում գտնվող դպրոցում։ Պահակներ են կարգում դարպասների մոտ, հրա-նոթների մոտ և դպրոցի մուտքի դռան մոտ։ Գիշերով թուրքերը շրջա-պատում են դպրոցը և չորս կողմից կրակ բացում մերոնց վրա։ Զինվոր-ները դուրս են վազում և սկսում կրակել, բայց անօգուտ, քանի որ թշնամին շատ էր և լավ զինված։Մերոնք մինչև առավոտ պաշտպան-վում են, իսկ առավոտյան որոշում են ճեղքել թշնամու օղակը և նա-հանջել։ Այդ արյունահեղ կռվից փրկվում է միայն 25 հոգի, որոնք, հաս-նելով Բաքու, պատմեցին այս ամենի մասին։ Մեր հայկական զորքը մոտ 2000 զինվորներով և մեկ հարյուրյակ ձիավորներով գնացք նստեց և շարժվեց դեպի Ղուբա։ Արդեն մոտեցել էինք Խաչմաս կայարանին, երբ թփուտների միջից սկսեցին կրակել մեզ վրա։ Էշելոնը կանգնեց- 73 1917թ նոյեմբերի 2(15)-ին Բաքվում իշխանությունն անցավ Սովետներին։ 1918 թ․ մարտի 30-ին Բաքվում մուսավաթիստները ապստամբություն բարձրացրին Սո-վետների դեմ։ Փողոցային կռիվները գնում էին մի կողմից մուսավաթականների, մյուս կողմից նոր կազմավորված կարմիր բանակի և հայկական ազգային խորհր-դին ենթակա հայկական բրիգադի զինվորների միջև։ Ինչպես գրում է «Շարժում» թերթի թղթակից Պայտառունին Բաքվից՝ «Երկու կողմից սպանվածների թիվը 1000-ից ավելի է»։ Ս․ Շահումյանի 1918 թ․ ապրիլի 13-ին գրած նամակից․ «Երեք օրերի ընթացքում՝ մարտի 30, 31 և ապրիլի 1-ին Բաքու քաղաքում գնում էին կատաղի կռիվներ։ Թշնամին լիովին ջախջախված է։ Երկու կողմից սպանվածները 3000–ից շատ են»։ 74 Այս օրերին մուսավաթականներին աջակցելու նպատակով Դաղստանից Խաչ-մաս է արշավում իմամ Գոցինսկին, որի զինվորների կազմում էր նաև «Վայրենի դիվիզիան»։

84

րինք և սկսեցինք վագոններից դուրս թափվել։ Մեր ձիավորների հրա-մանատարը, որի անունը Վարդան75 էր և քաջ էր Վարդանի76 նման, ձին թռցրեց վագոնից, թռավ ձիու վրա ու կանչեց․

-Իմ քաջեր, իմ հետևից,-ու ձին քշեց թշնամու վրա։ Մինչև մեր տեղ հասնելը ձիավորները հաշիվը մաքրել էին։ Թուրքե-

րը փախել էին, դաշտում թողնելով իրենց ոչխարներին։ Խաչմասում մենք իջանք վագոններից և ոտքով շարժվեցինք դեպի Ղուբա։ Եվ ինչե՜ր տեսանք ճանապարհին։

Տանջամահ արված մեր զինվորները․ մեկին նստսծ՝ երեսի կաշին քերթված ճակատից դեպի վար, ձեռքերից ու ոտքերից ծառերից կապ-ված ու տակը կրակ վառած։ Շատ սահմռկեցուցիչ բաներ տեսանք, բայց չեմ կարող գրել։ Ետ եկանք կայարան։ Հենց էդ ժամանակ թուրքերը պատգամավոր են ուղարկել, թե մենք հանձնվում ենք։ Մեր հրամանա-տարներն էլ դրանց վագոն են նստեցրել, որ Բաքու տանենք։ Մենք, մեր տեսածներից կատաղած, մեծ աղմուկ բարձրացրինք, թռանք վագոն․ նախ պահակին դուրս գցեցինք և հետո էլ թուրքերին։ Մի շարք կանգ-նեցրինք․ մեր զինվորներն էլ դրանց դեմը և հրամայեցինք․

-Взвод, пли! Թուրքերը թափվեցին գետին։ Երկրորդ օրը շարասյունով շարժվեցինք դեպի Ղուբա։ Խաչմասից

մինչև Ղուբա չեմ հիշում 8, թե 12 կմ էր։ Անցնելով, նորից հանդիպում է-ինք մեր զինվորների դիակներին․ որի ձեռքերն էին կտրված, որի ոտ-քերը, որի քիթն ու ականջները, որի աչքերը։

Էհ, սիրելի ընթերցող, կարդալը հեշտ է։ Հիմա էլ միտքս բերելով այդ ընկերներիս ու նրանց տարած տանջանքները, աչքերիցս արցունք է հո-սում և չեմ կարող սիրտս հանգստացնել։

75 Թ․ Ամիրովի հեծյալ ջոկատի հարյուրյակի հրամանատար Վարդան Սաֆարով։ 76 Նկատի ունի սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանին։

85

Սկսեցինք առաջ շարժվել և ինչ տեսնենք․ թուրքերը զորքի պես շարվել ու դիրքեր են բռնել։ Սկսվեց կռիվը։ Քիչ անց բարձունքի վրայից մեզ վրա եկան թշնամու ձիավորները։ Այդ ժամանակ մեր քաջ Վար-դանն էլ իր ձիավորներով հարձակվեց դրանց վրա այնպիսի կատաղու-թյամբ, որ թուրքերը չդիմացան ու փախան։ Վարդանի ջոկատը դրանց քշեց մինչև անտառ։

Աջ կողմից սկսեցին կրակել թուրքերի թնդանոթները։ Հրամանատա-րի կողմից ինձ հանձնարարեցին, որ գնամ իմ վաշտով այդ թնդանոթ-ները լռեցնեմ, ավելի լավ կլինի, եթե գրավեմ։

Իմ վաշտի 84 զինվորներով գնացինք դեպի թնդանոթները։ Այդ կող-մից մի առու էր հոսում։ Առուն նեղ էր, բայց խորը։ Առվի կողքերին բարձր խոտ էր աճած, մենք այդ խոտերի միջով կամաց շարժվեցինք ա-ռաջ և կարողացանք անակնկալ հարձակվել։ Թշնամին իրեն կորցրեց։ Մինչև հասկացավ, թե ինչ կատարվեց, մենք մի մասին կոտորեցինք, մյուսները գերի հանձնվեցին։ Այդպիսով, գերի վերցրինք 24 հոգու, գրա-վեցինք 2 գնդացիր և 2 թնդանոթ։ Շուտով միացանք մերոնց և քաղաքն էլ գրավեցինք։ Քաղաքում թուրքերից մենակ ծերերն էին մնացել։

Վերադարձանք Բաքու։ Մի որոշ ժամանակ հանգստանալուց հետո ընկեր Շահումյանի հրամանով մեր զորքը երկու մասի բաժանվեց․մի մասը գլխավոր ճանապարհով պիտի գնար Գյանջան գրավելու, իսկ մյուսը՝ որի մեջ էինք նաև մենք, դեպի Աղսու ու Գոգչայ։

Առանց դիմադրության հանդիպելու մենք հասանք Աղսու և առաջա-ցանք։ Լուր ստացանք, որ մի գյուղի մեջ պաշարել են Ամիրովին։ Մեզ-նից մոտ 500 հոգի անջատեցին ու հրամայեցին շտապ հասնել օգնու-թյան։ Մենք համարյա վազքով էինք գնում և արդեն հասնում էինք, մի զինվոր դեմ եկավ, թե մոտակա հայ գյուղերի գյուղացիների օգնությամբ արդեն ազատվել են։ Միաժամանակ Ամիրովը մեզ հայտնում էր, որ մենք մեր ուղղությամբ առաջ շարժվենք, իսկ ինքը գյուղացիների հետ կողքից կհարվածի։ Արդեն մութն ընկել էր։ Գիշերը մնացինք այդ գյուղի

86

մոտ և երբ լույսը բացվեց, ճամփա ընկանք դեպի մեր զորքերը։ Երբ մո-տեցանք, կրակոցների ձայն լսեցինք և վազքով առաջացանք։ Պարզվեց, որ գիշերով թուրքերը հարձակվել են մերոնց վրա և մինչ մերոնք սթափվել են ու կռվի մեջ մտել, մեծ կորուստներ են տվել։ Մեզ հրա-մայեցին հասնել հրանոթներին պաշտպան։ Մեր գնդացրորդը երկու գնդացիրներից էլ կրակում էր թշնամու վրա, մեզանից անընդհատ պա-հանջելով փամփուշտ։ Այս կռվում մենք հաղթեցինք, հլա դեռ 2 թնդա-նոթ էլ գրավեցինք։

Հիմա ներկայացնեմ, թե ով էր Ամիրովը77։ Ընկեր Ամիրովը, իմ գիտենալով, 26 կոմիսարների կողմից իր զին-

վորներով ուղարկված էր հայկական գյուղերը ոտքի հանելու, որ մեզ օգնեն։ Եվ իսկապես, գյուղացիները զինվել էին և միացել իրեն, նրա զինվորների թիվը հասցնելով 1500։ Իսկ ընդհանուր հրամանատարը Համազասպն էր, որին մենք քիչ էինք տեսնում։ Մեզ հետ էր միշտ նրա օգնականը՝ Սերգոն, որը ամեն գործի հասնելուց դուրս, շատ անգամ մեր մեջ էր, մասնակցում էր մեր խոսակցություններին՝ թե կռվի մասին, թե ընկերության։

Երկրորդ առավոտը դեռ լույսը չբացված սկսեցինք առաջանալ։ Ար-դեն երևում էր Գոգչայ քաղաքը։ Երևաց նաև թշնամին, որը պինդ պառ-կել էր ու չէր ուզում դիրքերից դուրս գալ։ Մենք սկսեցինք ուժեղ հար-ձակումը, թշնամուն լավ սեղմեցինք և նա սկսեց կամաց-կամաց նա-հանջել։ Բայց այդ ժամանակ մեզ հրաման եկավ՝ նահանջել։ Բոլորս էլ զարմացանք, թե ինչու պետք է նահանջենք։ Մեր դիրքերը բարձունքի

77Թադևոս Միհրանի Ամիրով, ՀՅԴ անդամ, հեծյալ ջոկարի հրամանատար, պար-տիզան։ 1918թ․ սեպտեմբերի 15-ին Բաքվից դուրս գալուց իր ջոկատի, փախստա-կանների և այլոց հետ «Թուրքմեն»նավ է բարձրացնում նաև Բաքվի կոմիսարներին։ Գիշերով կարողանում է նավապետին համոզել՝ նավն անջատել դեպի Կրասնո-վոդսկ գնացող նավերից և գնալ դեպի Աստրախան։ Բայց առավոտյան անգլիացի սպաների և մի խումբ այլախոհների հրամանով նավը նորից ուղղվում է դեպի Կրասնովոդսկ, որտեղ կոմիսարները բանտարկվում են և սեպտեմբերի 20-ին գն-դակահարվում։ Նրանց հետ գնդակահարվում է նաև Թ. Ամիրովը։

87

վրա էին, մեր նահանջը հեշտ կլիներ, բայց ներքևում հարթության վրա դիրքավորված մեր զինվորների համար նահանջը շատ դժվար էր լինե-լու։ Բայց նորից խիստ հրաման եկավ նահանջելու։ Վերջապես սկսե-ցինք նահանջել, բայց մեծ կորուստներով։ Մեր նահանջն էր պատճառը, թե ուրիշ հանգամանք, ընկեր Ամիրովը գյուղացիների հետ մենակ է մնում թշնամու դիմաց։ Թուրքերը, տեսնելով, որ մենք նահանջում ենք, ամբողջ ուժով հարձակվում են Ամիրովի վրա և շատերին են ջարդում, հիմնականում գյուղացիներին, իսկ ինքը 50 զինվորներով հազիվ է փրկվում։ Մեր նահանջի ճանապարհին հանդիպում էինք թշնամու ա-ռանձին խմբերի և կռիվներով եկանք հասանք մեր հիմնական զորքին։ Նրանց հետ միասին հասանք Աղսու։ Երկրորդ օրը թշնամին մեզ հա-սավ և նորից սկսվեց կռիվը։ Այստեղ արդեն բոլորս էլ հասկացանք, որ մենք կռվում ենք ոչ միայն տեղի թուրքերի, այլ նաև օսմանցի զորքի հետ։ Նահանջելով և տեղ-տեղ կռվի բռնվելով, հասանք Բաքու78։ Դիր-քեր փորեցինք ու նստեցինք դիրքերում։ Մի քանի օր կռիվը շատ թեթև էր, լուրջ չէր։ Հետո սկսվեց ծանր կռիվ։ Ծովից մեզ օգնում էին նավերը։ Ունեինք նաև ինքնաթիռներ, որոնք շատ էին օգնում։ Չեմ հիշում, թե Բաքու երբ հասանք, բայց օգոստոսի մեկից կռիվը շատ տաքացավ։ Օ-գոստոսի 4-ին Անդրանիկի բանակից մեզ միացավ նրա հրամանա-տարներից մեկը՝ Մուրադը79։ Համազասպի օգնական Սերգոյի հետ նա

78«Հաջող հարձակումներով մենք շուտով մոտեցանք գավառային կենտրոն Գոկ-չային։ Այդ ժամանակ թուրքերը կռվի մեջ մտցրին թարմ ուժեր և խփեցին մեր զոր-քերի թևերին։ Որպեսզի թույլ չտայինք մեր առաջատար մասերի շրջապատումը, մենք պետք է զորքերը դուրս բերեինք քաղաքից։ Սկսեցինք մարտերով նահանջել»։ Ա․ Միկոյան․ Պայքարի ուղիով, էջ 149։ Ա․ Միկոյանը Համազասպի գնդի կոմի-սարն էր Բաքվում։ 79 Մուրադ Սեբաստացի (1874, գ Կովտուն, Սեբաստիա – 1918, Բաքու), ֆիդայի։ 1903 թ Թորգոմի «Մրրիկ» խմբի կազմում հասել է Սասուն։ 1904-ի ինքնապաշտպա-նության ղեկավարներից։ Գելիեգուզանի անկումից հետո, ճեղքելով պաշարման շղ-թան, հասել է Վան և այնտեղից ռազմամթերք հասցրել Սասուն։ Օգոստոսին կռվե-լով հասել է Վան և անցել Կովկաս։ 1905-ին Զանգեզուրում կազմակերպել է հայերի ինքնապաշտպանությունը։ Մինչև 1915թ․ գտնվել է Սեբաստիայում։ Մեծ եղեռնի օ-

88

մեզ ոգևորում էր, միշտ մեզ հետ էր։ Օգոստոսի 5-ին մենք Սալյանսկի կա-զարմաների դեմն էինք, մեր ձախ կողմում Ժելեզնի բատալյոնն էր։ Այդ բատալյոնի վաշտերից մեկի հրամանատարը Արշակ Դավիթովն էր, Ադե-աման գյուղից, որն առաջ մեզ հետ էր։ Արշակը շատ խիստ էր պահում կարգապահությունը։ Մուրադը մեզ հրամայեց առանց դիրքերից դուրս գալու ուժեղ ուռա կանչել։ Մի երկու-երեք անգամ այդպես ուռա կանչե-ցինք, մեկ էլ տեսանք, որ Մուրադը դուրս եկավ դիրքից և կանչեց․

- Քաջե՜ր, իմ հետևի՜ց։ Նրա հետևից վազեց Սերգոն, և մենք բոլորս ուռա՜ կանչելով վազե-

ցինք թշնամու վրա։ Բայց Մուրադը մի 100 քայլ վազելուց հետո խփվեց ու ընկավ։ Նրանից մի 50 քայլ առաջ վազեց Սերգոն և նա էլ ընկավ։ Մենք կանգ չառանք և ամբողջ զորքը մեզ պես վազեց դեպի թշնամին։ Թուրքերը սկսեցին փախչել։ Դրանցից մի 100 հոգի հրացանները շուռ տվել, սվինները գետին խրել և ձեռքերը վերև էին բարձրացրել, իբրև թե հանձնվում են։ Հրաման եղավ կրակել և ոչ մեկին չխնայել։ Հասանք բարձունքի գլուխը, որտեղից արդեն երևում էր երկաթգիծը։ Այդտեղից էլ վար թափեցինք թուրքերին։ Մի քանի հարյուր հոգով սկսել էինք իջ-նել, հետապնդելով նրանց։ Մյուսները բարձունքից էին կրակում։ Հետ-ևից հրաման եկավ կանգնել և բարձրանալ վերև։ Դրա հիմնական պատճառն այն էր, որ թշնամին մեզանից շատ-շատ էր, հարթության վրա կարող էր մեզ շրջապատել, օղակի մեջ վերցնել ու ջարդել։ Այդպես էլ հենց բարձունքների վրա դիրքավորվեցինք։ Տեղեկություն ստացանք, որ թուրքերը նահանջել են մինչև Լաքի կայարանը։ Մենք նորից վերա-դարձանք Բաքու։

րերին անցել է Բաթում։ 1916-ին Սեպուհի հետ կազմակերպել է «Մեկ հայ մեկ ոս-կի» հիմնադրամը։ 1918-ին գլխավորել է Երզնկայի մարտերը, կազմակերպել հայու-թյան գաղթ-նահանջը։ Մեկնելով Բաքու, մասնակցել է ինքնապաշտպանության կռիվներին և զոհվել։

89

Այդ օրերին մենշևիկներն ու դաշնակները իրար միանալով որոշում էին կայացրել օգնության կանչել անգլիացիներին, քանի որ մեր ուժե-րով Բաքուն պահել չէինք կարող։ Անգլիացիներն այդ ժամանակ գտնվում էին Էնզելիում։ Որոշեցին ժողով հրավիրել։ Ժողովին պետք է մասնակցեին ընտրված դեպուտատները։ Մեզանից 5 հոգի ընտրվեցին՝ ես, երկու ռուս և երկու հայ։ Քանի որ երկրորդ օրը ժողովն էր, մեր գու-մարտակի ակտիվիստների հետ խորհուրդ արինք և որոշեցինք․ մենք թշնամուն փախցրինք Բաքվի դռներից, այդպես էլ նորից կհաղթենք։ Բայց մտածեցինք ժողովից առաջ հանդիպել ընկեր Շահումյանյն։ Ճամ-փա ընկանք ու գնացինք ուղիղ ընկեր Շահումյանի մոտ։ Դուռը ծեծե-ցինք, մեզ ներս հրավիրեց, շատ լավ ընդունեց և հարցրեց, թե ինչն է մեզ բերել իր մոտ։ Բարևելուց հետո մենք նրան պատմեցինք մեր որոշման մասին, ասելով, որ մենք վստահ ենք, որ նորից կհաղթենք։ Ընկեր Շա-հումյանը մեզ բացատրեց, որ անգլիացիները գիտեն, որ Բաքվում շատ նավթ կա և այդ նավթին տիրանալու են գալիս։ Նրանք այստեղ կռվելու համար չեն գալիս, մեզ հետ դիրքերում չեն պառկի և կռվի մասնակցի։

Մենք ժողովից ուշացել էինք։ Երբ տեղ հասանք, արդեն վերջին մարդն էր ելույթ ունենում, որից հետո նախագահը հայտարարեց, որ հիմա ձայն բազմաց պիտի անենք։ Մենք որ կողմում որ նստած էինք, բոլորը ձեռք բարձրացրին, որ անգլիացիները գան, մեզ էլ սկսեցին բո-թել կողքերից, որ մենք էլ ձեռք բարձրացնենք, բայց մենք չենթարկվե-ցինք։ Ինչքան հիշում եմ, մենք 30 ձայնով պարտվեցինք։ Որոշվեց ան-գլիացիներին կանչել։ Մենք՝ զինվորներս, չիմացանք, թե երբ հեռացան կոմիսարները Բաքվից։ Հետո լուր տարածվեց, որ իրենք ուզեցել են Աստ-րախան գնալ, որտեղ սովետներ էին, որն էլ ասում էր, թե նավի կապիտա-նը խաբել, տարել է Կրասնովոդսկ անգլիացիների համաձայնությամբ և

90

այնտեղ էլ բոլորին գնդակահարել են։ Այսպես, թե այնպես, մենք այլևս չտեսանք մեր սիրելի ընկեր Շահումյանին և 26 կոմիսարներին:80

Ինչպես գիտեք, Բաքուն քամոտ տեղ է։ Մեր զինվորներից շատերը մենակ բարակ վերնաշապիկներով ու շալվարներով էին։ մի քանի ան-գամ դիմեցինք, որ մեզ հագուստ տան, խոստանում էին, բայց չէին տա-լիս։ Իմ վաշտի մեջ 2 ռուս դեպուտատ կար, որոնցից մեկը միայն շապի-կով ու շալվարով էր, ինչպես և զինվորներից շատերը։ Հագուստ չունե-նալու պատճառով դիրքեր չէինք գնում։ Մի քանի օր չգնալուց հետո մեզ մոտ եկավ մեր հրամանատար Համազասպը։ Հարցրեց, թե ինչու չեք գնում խրամատներ։ Մենք էլ բացատրեցինք, որ տկլոր ենք, ցրտին չենք դիմանում։ Համազասպը, թե ես նույնիսկ իմ փողկապով վերնաշապիկ-ներն եմ տվել զինվորներին։ Այստեղ մի գյումրեցի զինվոր թե՝ փողկա-պով շապիկ ունենաս, օրիորդներուն հետ պադռուչկա կեղնիս, ման կուգաս։ Համազասպը մաուզերը քաշեց, ուզեց զինվորին խփել, բայց մենք վրա հասանք ու չթողինք։ Հրամանատարին մի կերպ հանգստաց-րինք։ Երկրորդ օրը հաց չստացանք, ոչ էլ ճաշ։ Երրորդ օրն էլ, երբ ոչինչ չստացանք, գնացինք բողոքի կոմենդանտի մոտ։81

80 1918 թ․ հունիսի 31-ին Բաքվի կոմիսարները հանձնեցին իրենց լիազորություն-ները։ Օգոստոսի 4-ին Էնզելից Բաքու եկան անգլիացիները։ Օգոստոսի 14-ին 17 նավերով սովետական զորքերն ու տեխնիկան կոմիսարների հետ դուրս է գալիս Բաքվից դեպի Աստրախան, բայց Ժիլոյե կղզու մոտ շրջապատվում է Ցենտրոկաս-պիի նավատորմով և հարկադրվում վերադառնալ Բաքու։ Զորքը զինաթափում են, իսկ կոմիսարներին և ղեկավար աշխատողներին ձերբակալում և փակում բայիլո-վյան բանտում։ Սեպտեմբերի 14-ին անգլիացիները հեռանում են Բաքվից, կոմու-նարները մնում են բանտում։ Ազատության մեջ մնացած Ա․ Միկոյանը, Ստ․ Շա-հումյանի որդին՝ Սուրենը և Ս․ Աղամիրովը գիշերով նրանց ազատում են բանտից։ Թ․ Ամիրովը նրանց վերցնում է նավի վրա։ 81Բաքվի կոմենդանտն էր Բաղդասար Ավագյանը, որը գնդակահարվեց Բաքվի կո-միսարների հետ։

91

Նա էլ մեզ ուղարկեց գեներալ Հակոբի82 մոտ։ Երբ եկանք գեներալի մոտ, ծանոթացավ մեզանից ամեն մեկի հետ, հարցրեց մեր գործերի մասին։ Մենք էլ նրա լավ վերաբերմունքից երես առած, ամեն ինչ պատ-մեցինք։ Նայեց մեր կիսատկլոր զինվորներին և անմիջապես սկսեց հե-ռախոսով կարգադրություններ անել։ Մենք մնաս բարով արինք, դուրս եկանք և կամաց-կամաց դեպի կազարմաները շաժվեցինք։ Տեղ հա-սանք, տեսնենք կազարմայի առաջ երկու ֆուրգոն է կանգնած։Մեզ տեսնելով, զինվորները վազեցին և ուրախ-ուրախ հայտնեցին, որ մեզ համար հագուստ են բերել։ Երկրորդ օրը հագուստ ստացանք և անմի-ջապես գնացինք դիրքերը։ Մի քանի օրից հետո սկսվեց կռիվը։ Օր-օրի կռիվը սաստկանում էր։ Մի օր էլ ինձ կանչեցին մեր գումարտակի հրա-մանատարի մոտ։ Նա բացատրեց, որ մեր աջ կողմից, ծովի ափից թշ-նամին չի երևում։ Քանի որ դու քո զինվորներով մեծ փորձ ունես, քեզ հանձնարարում ենք գնալ և դրությունը պարզել։ Մեզ լավ կերակրեցին, ապահովեցին փամփուշտներով, նռնակներով։ Մենք ճամփա ընկանք։ Հրամայեցի, որ շարժվեն առանց աղմուկի և լսողությունները լարած։ Թշնամի դեռ չէր երևում։ Համարյա երկու ժամ այդպես քայլեցինք, հան-կարծ մեր զինվորներից մեկի հրացանը ուսից իջեցնելու ժամանակ դի-պավ քարի և ուժեղ ձայն հանեց։ Թշնամին սկսեց կրակել մեզ վրա։

82Բագրատունի Հակոբ Գերասիմի (1879, Ախալցխա – 1943, Լոնդոն), ազնվական, ականավոր ռազմաքաղաքական գործիչ, ցարական բանակի գեներալ-մայոր, Հա-յաստանի բանակի գեներալ, Հայաստանի Առաջին հանրապետության դեսպան Ա-նգլիայում (1920-1923)։ 1918թ ժամանում է Բաքու։ Մարտի 15-ին թուրքերը մահա-փորձ են իրականացնում Հ․ Բագրատունու վրա, որի հետևանքով նա զրկվում է ո-տից։ Չնայած իր ծանր ֆիզիկական վիճակին, նա ակտիվ գործունեություն է ծավա-լում Բաքվում մուսավաթականների ապստամբության ժամանակ հայկական թա-ղերը պաշտպանելու համար։ Մեծ էր նրա դերը 1918 թ․ ամռան և աշնան սկզբնե-րին թուրք-օսմանյան հարձակումներից Բաքվի ինքնապաշտպանության օրերին։ 1918 թ․ սեպտեմբերի 16-ին հայ զինվորների և փախստականների հետ ստիպված է լինում տեղափոխվել Պարսկաստան՝ Էնզելի։ Թուրքերի Բաքվից հեռանալուց հե-տո անգլիացիների հետ 1918 թ․ նոյեմբերին վերադառնում է Բաքու և ընտրվում է Ազգային խորհրդի անդամ։

92

Հրամայեցի ուժեղ կրակել։ Մի 10-15 րոպե կրակելուց հետո թշնամու կողմից կրակոցը կտրվեց։ Հրամայեցի կրակը դադարեցնել և մի զինվո-րի հետ առաջ գնացի։ Թշնամին չկար, բայց կրակի վրա թողել էր երկու պղինձ յուղալի փլավ։ Մենք կուշտ կերանք և 4 կոտելոկ էլ լցրինք, հետ-ներս վերցրինք, որպեսզի մեզ հավատան։ Երբ եկանք ու ներկայացանք մեծերին, շատ ուրախացան և շնորհակալություն հայտնեցին բոլորիս։ Երբ անգլիացիները տեսան մեր ուրախ զրույցը, հետաքրքրվեցին, թե ի-նչ է պատահել։ Մեր օֆիցերներից մեկը հասկացրեց անգլիացիներին, որ գնացել էին թուրքերի դիրքերը, հանդիպելով թշնամուն, կռվել ու փախցրել են, նրանց եփած փլավն էլ կերել, հետներն էլ բերել են որպես ապացույց։

Առավոտը լուսանալուն պես թուրքեռը սկսեցին կրակել մեր ուղղու-թյամբ։ Երկաթգծի այն կողմը մի բարձունք կար, որ մեր եղած տեղից երկու անգամ բարձր էր։ Այստեղ թշնամին մեծ ուժ ուներ։ Թնդանոթներից կրա-կում էին մեզ վրա, նավահանգստի ու նավերի վրա։ Մեր պատասխան-ներն էլ պակաս չէին։ Ունեինք երկու ինքնաթիռ, որոնք օդ կբարձրանային ու նռնակներ կթափեին թշնամու վրա։83

Դաշնակներն ու մենշևիկները, որ մեծ հույս ունեին անգլիացիների վրա, տեսան, որ նրանք չեն կրակե ոչ հրացաններից, ոչ էլ գնդացիրնե-րից։ Երբ մենք նշաններով կհասկացնեինք, թե ինչու չեն կրակե, իրենք էլ պատասխանում էին, թե ժամանակը կուգա, կկրակեն։

Մեր գումարտակի հետևը կանգնած էին անգլիացիները երկու գնդացիրով։ Թշնամին մեր դիմացից առաջ է գալիս, նրանց հետևից ու-ժեղ կրակում են գնդացիրները, որպեսզի մենք չկարողանանք գլուխ-ներս վեր հանել ու իրենց վրա կրակել։ Ես այդ ժամանակ գնացի անգլի-ացիների մոտ և նշաններով հասկացրի, որ կրակեն թուրքերի վրա։ Ի-րենք նորից ասում են, թե հրաման չունեն։ Անգլիացի զինվորներն ունե-

83 Հունիսին Սովետական Ռուսաստանից բերվել էր 4 զրահամեքենա և 13 ինքնա-թիռ։

93

ին երկու գնդացիր, եթե դրանք մեզ հետ և մեր նման կռվեին, թուրքերը մեզ ամենևին չէին կարողանա մոտենալ։ Այստեղ հիշեցի ընկեր Շահու-մյանի խոսքը․ «Դուք կարծում եք անգլիացիները պետք է ձեզ ընկերա-նան ու կռի՞վ անեն»։

Թուրքերը ուժեղ հարձակման անցան։ Առաջ շարժվելով եկան, մտան մեր դիրքերի տակ։ Թշնամուն մենք չէինք տեսնում, քանի որ սարը բարձր էր 7 տակը կարծես պատի պես կտրած էր։ Մենք նռնակները 4-ական ի-րար էինք կապում և վերևից նետում։ Ամեն մի նռնակը 600 գրամ էր։ Ար-դեն մութն ընկնում էր։ Անգլիացիները փախել էին իրենց տեղից և բացել մեր թիկունքը։ Թուրքերը հենց այդտեղից մտել էին թիկունքն ու մերոնց լավ ջարդել։ Մենք՝ կռվի մեջ չէինք էլ իմացել, որ մերոնք այդքան նեղ դրու-թյան մեջ էին։

Արդեն երեկոյան 10-ը կլիներ, որ չգիտեմ որտեղից հայտնվեց մեր գումարտակի հրամանատարը։ Հրամայեց, որ պետք է ձախ գնալ ու ստուգել դիրքերը։ Չորս զիվորի հետ գնացինք։ Ահագին առաջ էինք գնացել, որ մեզ վրա սկսեցին կրակել, մենք էլ պատասխանեցինք ու շարունակեցինք շարժվել առաջ։ Ձայներ լսեցինք ու գնացինք ձայների կողմը։ Պարզվեց, որ մեր զինվորներն են։ Մեզ տեսնելով սկսեցին փամ-փուշտ խնդրել։ Զրույցից իմացանք, որ մեր 4 գումարտակից փրկված մոտ 400 զինվորներն են։ Մեկ վիրավոր հրամանատար կար, որը պատ-մեց, որ մի քանի անգամ զինվորներ է ուղարկել փամփուշտ բերելու համար, ոչ մեկը չի վերադարձել։ Հայտնեցին նաև, որ իրենցից ձախ մարդ չկա։ Ետ վերադարձանք։ Մերոնք արդեն խրամատներում քնած էին։ Մեր տեսածները պատմեցինք մեր հրամանատարին։ Հավաքվեցին բոլոր հրամանատարները և, քննարկելով մեր վիճակը, որոշեցին, որ ա-ռանց աղմուկի կամաց-կամաց ետ քաշվենք։ Այդպես ետ եկանք մինչև հայկական գյուղը, որն իրենք Էրմենի քենդ են ասում։Այստեղ մի տա-կառ ջուր գտանք ու ծարավներս հագեցուցինք․ երկու օր ջուր չունե-ինք։ Գիշերն անցուցինք՝ որս պառկած, որս նստած։ Օրը նոր էր ծեգել,

94

երբ նկատեցինք, որ աջից զորք է գալիս, չէինք կարող որոշել մերոնք են, թե թշնամին։ Մի քիչ որ լուսացավ, տեսանք, որ թուրքերն են։ Թուրքերն արդեն մոտենում էին։ Դրոշները պարզեցին ու գոռալով վազեցին մեզ վրա։ Դուրս թռանք փոսերից ու հրամանատարի ետևից վազեցինք։ Թուրքերը մեզանից երկու անգամ շատ էին։ Հրամանատարը վիրավոր-վեց ու ընկավ։

Կամաց-կամաց սկսեցինք նահանջել դեպի նավահանգիստ, մեզ հետ տանելով մեր վիրավորներին։ Գիշերով մեր զինվորների մեծ մասը նա-վերով ահագին հեռացել էր ափից։ Մի նավ գտանք ու բոլորս լցվեցինք մեջը; Այնքան շատ էինք, որ քիչ էր մնում նավը ջրի տակ անցներ։ Պարզվեց, որ նավի շարժիչը վնասված է, և մենք տեղից շարժվել չենք կարող։ Այդ միջոցին ծովում կանգնած նավերից մեկը, որին բարկաս են ասում, անջատվեց ու լողաց դեպի մեր կողմը։ Տեսավ նավի վիճակը և ետ գնաց։ Այնտեղից մի նավ եկավ, մեզ բուքսիր վերցրեց և կամաց-կա-մաց հասցրեց մյուս նավերին։ Մեր մոտից զինվորների մի մասը տեղա-փոխվեց մյուս նավերի վրա, շարժվեցինք դեպի բաց ծով։ Հասանք Պետ-րովսկի նավահանգիստը։ Կանգնեցինք նավահանգստից բավական հե-ռու։ Նավերը մեկ-մեկ մոտենում էին, զինվորներին զինաթափում էին ու նոր թողնում քաղաք։ Մի քանի օր այդպես անգործ ման եկանք քա-ղաքում, հետո մեզ նորից ետ կանչեցին զինվորական շարքեր։ Մի մա-սին, այդ թվում նաև ինձ ուղարկեցին դեպի Դերբենտ, քաղաքը պաշտ-պանելու օսմանյան զորքերից։ Մի 3 ժամ ճանապարհ էինք անցել, որ հանդիպեցինք այնտեղից եկող զինվորների, որոնք հայտնեցին, որ թուրքերն արդեն գրավել են քաղաքը։ Մեզ ետ դարձրին դեպի Պետ-րովսկ։ Այստեղ ինձ նորից նշանակեցին վաշտի հրամանատար։

Թուրքական զորքը մոտենում էր Պետրովսկին։ Մենք դիրքեր էինք բռնել անտառի եզրին։ Պահակները լուր բերին, թե թշնամին մոտենում է։ Սկսվեց կռիվը։ Մեկ էլ տեսնենք ձիավորներն իրար դեմ ելան։ Մեր կողմից ռուս ու հայ ձիավորներն էին, մյուս կողմից թուրքերը։ Հայ ձիա-

95

վորների առաջնորդն էր մեր քաջ Վարդանը։ Շուտով մերոնք թուրքե-րին նեղեցին ու հետ քշեցին։ Մենք դրանից ոգևորված ավելի ուժեղ էինք կրակում և կռվում։ Այդ կռվում ես վիրավորվեցի կրծքից ու թևից։ Իմ ըն-կերներից շատերն էին վիրավորվել։ Մեզ տարան, վերքերս կապեցին, պառկեցրին։ Երեկոյան, երբ արևը մայր մտավ, մեզ հայտնեցին, թե՝ ով կարող է թող գնա նավահանգիստ ու նավ նստի։ Մենք գնացինք մեր ծանր վիրավոր ընկեր Ֆրանց Մելիտոնյանին էլ վերցրինք ու նստեցինք նավ։ Բայց ուր էինք գնում, չգիտեինք։ Երբ նավը կանգնեց, հասկացանք, որ հասել ենք Էնզելի։84 Մեզ տարան հիվանդանոց։ Հատակին մենակ խոտ էր փռած, որի վրա մենք շորերով պառկեցինք, ոչ մի սանիտարա-կան պայման չկար։ Այստեղ մեկ ամիս մնալուց հետո մեզ նորից տա-րան Բաքու։ Առողջացածներին դուրս թողին, իսկ հիվանդներին տեղա-փոխեցին հիվանդանոց։ Մելիտոնյանը մնաց հիվանդանոցում։

Սոված, ծարավ, առանց մի կոպեկի ման եկանք փողոցներում, մտանք բազար։ Այստեղ հանդիպեցինք զինվորների, որոնցից տեղեկա-ցանք, որ մեր զինվորներին տեղավորել են Չիլինգարովի օթախներում։ Գտանք մեր ընկերներին։ Նրանց հետ 5 օր մնալուց հետո առաջարկեցի դուրս գալ քաղաք, գուցե որևէ գործ գտնենք։ Այդ որոնումների ժամա-նակ բազարում ինձ մոտեցավ մի երիտասարդ ու սկսեց ուշադիր ինձ նայել։ Հարցրի, թե ով է, ինչ է ուզում։ Պարզվեց, որ Թեհրանում մեր գտնվելու ժամանակ ինքը ինձանից օգնություն է խնդրել, և ես էլ իրեն 5 ռուբլի եմ տվել։ Իմանալով, որ ես հիմա գործ եմ փնտրում, ինձ տարավ իր տիրոջ մոտ, ում մոտ ինքը հացթուխ էր աշխատում։ Տերը մոտ 70 տարեկան մարդ էր, անունը Գրիգոր։ Մեծ տղայի անունը Սուրեն էր, ո-րը տան և խանութի տերն էր։ Սուրենն ինձ հարցրեց, թե ի՞նչ է անունս և որտեղացի եմ․ 84Բաքուն գրավելուց հետո թուրքական զորքը շարժվեց դեպի Հյուսիսային Կովկաս։ Սեպտեմբերի 9-ին գրավեց Դերբենտը, Դերբենտի և Պետրովսկի միջև ընկած ծո-վափնյա տարածքը։ Նոյեմբերի 7-ին գրավեց Պետրովսկը։

96

- Մովսիսյան Սիմոնն եմ, ախալցխացի։ - Ախլցխու միջե՞ն ես,- հարցրեց հայրը։ - Չէ, Սուխլիս գյուղից եմ։ - Տղա, թե Սուխլիս գյուղից ես, Շահանով Մկրտիչին ճանչե՞ս կը։ - Հա, եղբորն էլ կճանչեմ, Օվանես Շահանովը։ - Հետո, Մովսիսյան Օվանեսին ճանչե՞ս կը։ - Հա, իմ հորեղբայրն է, ես էլ նրա եղբոր՝ Ստեփանի տղան եմ։ - Ապրես, տղա ջան։ Սուրեն ջան, մեզ լավ մարդու տղա է հանդիպել,

թող մնա մոտերս։ Սրանք շատ լավ մարդիկ են, սրանց մեջ ծռություն, գողություն, այդպիսի բաներ չկան։ Ես սրանց մեծեն փոքրը, բոլորին լավ գիտեմ։ Տղա ջան, մենք ա ախլցխացի ենք։ Ահա մի քանի տարի է էստեղ ենք։ Էս ջարդ ու զուլումից հազիվ ենք խելքի եկել» Մնա մեզ մոտ, աշխատիր՝ ինչքան, որ կուզես։

Այդպես աշխատանք գտա։ Կազդուրվեցի, հագուկապ ունեցա։ ․․․ Սիմոն Մովսիսյանի տունդարձի ճամփան շատ երկար էր։ Այն

անցնելու էր Սարդարապատով, Հայաստանում կռիվներով և տուն էր բերելու 1922 թ․ օգոստոսին։ 19 տարի անց նրան նորից պիտի տաներ Երկրորդ աշխարհամարտի ճանապարհներով մինչև Բեռլին և վերջնա-կան տուն բերեր 1945-ին։

Կյանքի վերջին տարիներին նա տիրացու էր Սուխլիսի Սուրբ Աստ-վածածին եկեղեցում։

97

ПРЕДИСЛОВИЕ

В 2018 году армянский народ отметит столетие майских судьбоносных побед 1918 года. Победы, которые имели большое значение для пережившего геноцид 1915 года и еще истекающего кровью армянского народа. Было очевидно, что истребив армян Западной Армении, турецкое руководство в те дни приближалось к достижению своей исторической мечты – посредством истребления армян Восточной Армении и захватом их терри-тории соединиться со своими восточными соплеменниками – кавказскими татарами. Этим Турция снимала главное и основное препятствие на пути Великого Турана в Среднюю Азию и Алтай. Вот эта далеко идущая программа была приостановлена майскими сражениями и победами армянского народа в 1918 г. Провозгла-шением Первой республики Армении, экономическим и культур-ным возрождением Советской Армении, вновь возрожденной независимой государственностью 1991 г., освобождением Арцаха и становлением армянской армии окончательно нейтрализова-лись турецкие вековые стремления.

В мае 1918 года для Турции были созданы благоприятные геополитические реалии: 3 марта 1918 года между Четверкой союзников и советской Россией был подписан бесславный Брест – Литовский договор, по которому Турции возвращались вся Западная Армения и Карская область, восстанавливалась русско - турецкая граница 1877-1878 гг. 1 апреля 1918г. были прерваны переговоры между Закавказским Сеймом и деле-

98

гацией Турции, начавшиеся 14 марта. 9 апреля от России отделилось Закавказье, и была образована Закавказская Демо-кратическая Федеративная республика, образование, в котором отсутствовало единство с самого начала. В этих условиях турецкие войска, нарушив договор о перемирии, заключенный в Эрзинджане (Ерзнка), в конце января 1918 г. с заранее подготовленных позиций перешли в наступление. Прибрав к рукам одно за другим ряд городов и населенных пунктов Западной Армении, невзирая на начавшиеся 11 мая в Батуми переговоры между правительством Закавказья и турецкой делегацией, 15 мая захватили Александрополь и перегруп-пировавшись, двинулись по четырем основным направлениям: на Воронцовку (Калинино, Ташир) – Болнис-Хачен, в сторону Амамлу (Спитак) – Каракилис (Кировакан, Ванадзор), на Эчмиадзин и Араратскую долину. Армянский народ, обескро-вленный и обессиленный, собрался в кулак и не только отш-вырнул обратно части турецкой регулярной армии, но и на освобожденной маленькой территории объявил создание независимого государства, государственности, которая уже несколько веков отсутствовала на родной земле.

Турецкие походы не ограничиваются только указанными направлениями. Имея целью истребление всех армян Восточ-ной Армении, в начале мая 1918 г. турецкие воинские части с юга (Ашоцк) и юго-запада (Члдыр) ворвались в Ахалкалакский уезд, население которого около 70-80 тысяч человек большими потерями переселилось в Бакуринские леса и Цалку. Что касается Ахалцихского уезда, то здесь армянское население осталось на месте. Градоначальник города Ахалциха Зори Зорян после шестимесячной героической самообороны в конце

99

мая 1918 г., получив гарантии от турецкого военного командования неприкосновенности жизни и имущества населения, принял их господство, тем самим уберег население от истребления и массовых погромов. Отметим, что в оборонительных боях отличились некоторые села Ахалкалак-ского и Ахалцихского уездов. Против врага сражались не только принявшие боевое крещение в Западной Армении опытные фидаи, но и многие известные сыны народа.. По Мудросскому договору от 30 октября 1918 г., которым освобо-дились Ахалкалакский и Ахалцихский уезды, как входившие в состав России, проигравшая в Первой мировой войне Турция вынуждена была отвести свои войска за русско-турецкую границу 1914 г. Закончилось шестимесячное турецкое гос-подство (май-ноябрь 1918г), при котором особенно пострадало население Ахалкалакского уезда. От голода, холода и болезней в Бакурианских лесах погибло более 40 тысяч человек.

Своей военно-политической сущностью кровавые события В Ахалкалакском и Ахалцихском уездах в 1918 г. составляли часть событий того же времени в Араратской долине, Апаране, Каракилисе, Баку и Карабахе. Все эти события составляли одну чудовищную программу физического истребления армянского народа и захвата территории Восточной Армении.

События 1917-1918 гг. в Ахалкалакском и Ахалцихском уездах широко освещала пресса того времени. Во всех газетах Тифлиса почти каждый день печатались телеграммы, статьи корреспондентов, излагающих события того времени. В этом смысле неоценима роль газеты партии Дашнакцутюн «Шаржум», которая издавалась в Ахалцихе, в типографии

100

братьев Мартиросян. На страницах газеты представлены также сведения о политических и военных деятелях того времени.

Многие годы директором одной из старинных армянских школ - средней школы им. Ованеса Туманяна (бывшая школа Карапетян) г. Ахалцха, проработала Л.В. Матевосян, активная участница общественной и культурной жизни родного города. После того, как 2005 году она оставила работу, продолжает служить изучению культуры и истории армянского населения города. В 2007 году была издана книга «Ахалцихская армянская школа» - результат ее многолетних трудов, рассказывающая не только историю данной школы, но и об образовательных центрах города за последние два века. Через три года, в 2010г в Москве была издана ее книга «Эти удивительные армяне из Ахалциха», в которой представлены армяне из Ахалциха, из-вестные своими научными, культурными и др. Достижениями как в истории армянского народа, так и в мировой истории.

Очередная книга Л. Матевосян содержит два труда. Первый представляет исследования последних лет, касающиеся собы-тий, происходящих в Ахалцихе и Ахалцихском уезде в конце 1917г и первой половине 1918 г. Они в основном освещают разнузданное отношение местных и проникших в уезд ислам-ских элементов, отдельных частей турецких войск, картины героической самообороны отдельных сел и города, сплочен-ность всего населения перед угрозой физического уничто-жения. Сопоставлением материалов газеты «Шаржум», других источников, автором создано содержательное и популярное изложение трудных, порой трагических и в то же время героических страниц истории города и сел. Неизвестные страницы биографий многих деятелей автору удалось осветить

101

благодаря разным способам исследовательской работы, воспоминаний и активных контактов с разными людьми.

Во второй части книги впервые представляется часть воспоминаний жителя с. Сухлис Ахалцихского района Симона Мовсисяна. Воспоминания участника Первой мировой войны С. Мовсисяна представляют ценность не только как рассказ о подвигах солдата или о судьбе одного человека, а как череда свидетельств, рассказчик которых был непосредственным свидетелем этих событий. Более того, он, по стечению обстоя-тельств, видел и общался с такими деятелями, как Степан Шаумян, Мурад Себастаци, полковник Амазасп, генерал Акоп Багратуни и др. Естественно, по законам жанра воспоминаний, а также учитывая важные исторические события и лица, доверенные в свое время и отданные на хранение Л. Матевосян воспоминания С. Мовсисяна могут представить большой интерес и для обществоведов.

Благодаря героике 1918 г. не была прервана цепь истории армян Ахалциха. Героический народ, напрочь исключив идею переселения, заставил считаться с собой представителей власти Турции, которые были вынуждены не истреблять и растерзать армян, как это происходило в других регионах, а заключать договор. Навстречу героической самообороны Ахалциха, мы воздаем должное защитникам всех сел и города во главе с градоначальником Зори Зоряном. Эта книга залог этого преклонения перед их памятью.

Ваге САРКИСЯН кандидат исторических наук

12 апреля 2015г. г. Ереван

102

САМООБОРОНА АРМЯН АХАЛЦИХА

1917-1918 гг. «Армянский народ – памятник культуры в мире, и

его гарантированное сохранение долг не только армян, но и всего цивилизованного человечества».

Католикос всех Армян Вазген I

Осуществляемые Османской империей репрессии, преследования и аресты, политика физического уничтожения во второй половине XIX столетия в Западной Армении породило армянское народно-освободительное движение, движение народных мстителей - фидаи. Особенно после Берлинской конференции 1878 года созрело убежде-ние, что свободу нужно завоевать силой оружия, борьбой. Создаются тайные организации: в Ване – «Черный крест» (1879-1880), Эрзруме – «Защитник Родины («Паштпан Айренянц») (1881-1883). Рождались политические партии: рамкавар (Ван, 1885), гнчакян (Женева, 1887), Армянская революционная партия Дашнакцутюн (Тифлис, 1890). Преобладающая часть армянского населения Ахалкалакского и Ахалцихского уездов, депортированная за пределы своей исконной Родины – Западной Армении, не могла остаться в стороне от зтого движения. В ряды фидаи встали многие молодые люди этих уездов.

С 90-ых годов XIX столетия армянское национально-освободи-тельное движение становится более организованным и целенапра-вленным. Как на местах, так и в Восточной Армении создаются отря-

103

ды ополченцев, которые вооружившись, переходят в Западную Арме-нию и включаются в общенациональную борьбу. В 1880 г. Саргис Кукунян85 приезжает в Тифлис для пополнения своего отряда. В его отряде, как свидетельствует М. Варандян86: «Были и солдаты – армя-не русской армии и один сотник, Степан из Ахалциха, который обучал добровольцев всему необходимому».

В 1892 г. в Тифлисе состоялся первый съезд партии Дашнакцутюн, в котором участвовал и командир фидаи Арабо87. Многие молодые люди подходили к нему с просьбой включить их в отряд, но он выбирал только выходцев из Западной Армении. «В то время в кругах западноармянских деятелей бытовало мнение, что борьба против турецкой оккупации и тирании задача только западных армян»88.

В 1893 году Арабо в порядке исключения вместе со своим отрядом берет в Эргир ахалцихцев Вардана и Левона, как выходцев из Эрзру-ма. Но на границе с Тароном в стычке с турками и курдами погибают все. «Рядом с Арабо смертью храбрых пал и товарищ по имени Вар-дан из Ахалциха».89

В 1897г. во время Ханасорского похода «19 храбрецов пали на род-ную землю во время этих бурных боев, 19 жертв со всех концов армянского мира…: турецкоподанные, русскоподанные…»90.

85 Саргис Кукунян (1863-1913), деятель национально-освободительного движения. 86 Варандян М. История армянской революционной партии Дашнакцутюн (на арм.)с.69, Ереван, 1992г. 87 Арабо (Аракел, Мхитарян Степанос) (1863-1893), деятель национально-освободительного движения, один из первых фидаи. 88 Мелконян А.Джавахкцы в освободительной борьбе западных армян. с.155. 89 Варандян М., указ. соч., с. 120. 90 Варандян М. указ. соч, с.156.

104

В числе этих жертв были Коркотян Ованес и Язанян Саргис из Ахалциха. Участник Ханасорского похода Сантоян Левон погиб в стычке с курдами в 1902г в селе Араблу91.

Среди партий, руководящих армянским национально – освободи-тельным движением, постепенно росла руководящая роль партии Дашнакцутюн. «Роль партии Дашнакцутюн в Ахалкалакском и Ахал-цихском уездах усилилась особенно в начале XX столетия. За счет пожертвований (сбора денег), большая часть которых была целена-правлена на организацию и финансирование западных вооруженных отрядов, в руках местных деятелей оказались значительные денеж-ные средства»92.

Партия Дашнакцутюн имела свою первичную организацию и в Ахалцихе.

… 1917 год В Ахалцихе 3 августа вышел первый номер газеты Ахалцихской

организации армянской революционной партии Дашнакцутюн «Ша-ржум» («Движение») под девизом «Хлеб, свет, свобода». Редактор газеты - Аршалуйс Авагян, редколлегия: Микаел Зарафян, Мкртич Минасян, Григор Чифликян и Микаел Степанян. В первом же номере газета объявила: « Мы протягиваем руку братства всем рабочим туркам, грузинам и представителям других национальностей и ведем беспощадную борьбу - как против армянской буржуазии, так и про-тив помещиков турок и грузин. «Шаржум» самым глубоким уваже-нием будет относиться к национальным святыням своих соседей, к их языку, культуре и религии».

91 Карапетян С. Ахалцха, Ереван, 2008, с. 62. 92 Мелконян А, указ. соч, с. 157.

105

Выход первого номера превратился во всенародный праздник. Этот день был объявлен Днем печати. Народ прохаживался по улице перед типографией в ожидании газеты. Играл приглашенный воен-ный духовой оркестр. Девушки из союза женской организации пар-тии Дашнакцутюн «Луйс» в национальных костюмах и юноши начали бесплатно распространять газету. Одновременно были орга-низованы благотворительные взносы в пользу газеты. Было распро-странено около 1000 экземпляров газеты и собрано пожертвований в пользу газеты 530 рублей 15 коп. Под звуки «Марсельезы» народ направился к городскому саду, где прошел митинг, посвященный роли газеты в общественной жизни. Такие же митинги и шествия прошли в Абастумане и Боржоме. Газета распространялась в Ахалка-лаке, Боржоме, Батуме, Абастумане, Тифлисе, Баку. С 30 ноября газета подписывается: «Редакционный и издательский коллектив дашнакских товарищей». С этого дня газета «Шаржум» становится печатным органом двух уездов: Ахалцихского и Ахалкалакского.

Выход газеты телеграммой приветствует городской староста (1900-1917гг) Григор Мовсисян (Григорий Мосесов), отец будущих врачей: доктора медицинских наук, профессора, заслуженного деятеля нау-ки, заслуженного врача Армении Заре Мовсисяна и знаменитого и всеми уважаемого врача в Ахалцихе Вагана Мосесова.93

«Сегодня, в этот исторический момент, когда выходит первый но-мер газеты «Шаржум», я, как представитель города, безмерно счаст-лив приветствовать возникновение этого луча света, который будет освещать сознание и душу граждан Ахалциха».

93 «Шаржум»,1917, 10 август, №2.

106

Интересный факт из его биографии: в 1912 году скончалась его супруга Катарине, которая в своем завещании выделила 500 рублей на постройку моста через реку Иордан.94

Газета издавалась всего 10 месяцев, и мы сегодня, в основном, ей обязаны наличием подробной и полноценной информации о собы-тиях тех горячих дней.

Газета выходила благодаря пожертвованиям. Почти в каждом но-мере есть информация об этом. Пожертвования собирали во время свадеб, товарищеских встреч, крестин и т. п.

Так, например: «18 августа в пользу газеты были сыграны водевили «Лже –

отшельник» и «Ед-аст», которые прошли успешно. Приход удовлетво-рительный»95.

«Получили от отряда «Арадж» («Вперед») партии Дашнакцутюн через С.(Серго –Л.М.) Саяняна 26 рублей 55 копеек, от П.(Перча- Л.М.) Гайфеджяна – 25 рублей»96.

«Пожертвование в 60 рублей от Хачатур Тер Карапетяна, которые были собраны в доме С. Саяняна в кругу друзей»97 .

«Получили в пользу газеты «Шаржум» 50 рублей через Ангаладяна Ованеса, которые были собраны на свадебной церемонии Карапета Ангалдяна и Мани Багдасарян».98

Газета выходила 2 раза в неделю в формате 53х35см (2-4 страни-цы) и представляла читателям события как города и региона, так и

94 НАА, ф.53, оп.1, д.2553, л.13. 95 «Шаржум», 1917, 20 август, №5. 96 «Шаржум», 1917, 27 август, №7 97 «Шаржум», 1917, 8 октябрь, №17. 98 «Шаржум», 1917, 24 декабрь, №37

107

Грузии, Армении, России. Печаталась она в Ахалцихе, в типографии братьев Мартиросян. Тираж не указывается.

Из местных новостей узнаем, что «по сообщению достоверного источника начальник Ахалцихской полиции Мкртич Маргарян при-глашен в Ахалкалак на должность мэра города»99. Мкртич Маргарян уже будучи градоначальником, возглавил самооборону Ахалкалака.

В очередном номере газеты печатается телеграмма от имени мест-ной организации Дашнакцутюн главе Временного правительства Рос-сии А.Ф. Керенскому, в которой приветствуется решение Временного правительства продолжить войну до победного конца и выражается готовность также активно участвовать в этой войне.

Напомним, что Распоряжением Временного правительства от 16 ап-реля 1917 года «Турецкая Армения (Западная Армения – Л.М.)» пере-ходит в прямое подчинение Временного правительства. Генеральным комиссаром Западной Армении был назначен начальник снабжения Кавказского фронта П.Аверьянов, а помощником по гражданской части - Акоп Хачатурович Завриев (А. Заврян). Временное правительство фактически возрождало и оживляло Западную Армению, опустошен-ную и разрушенную периодическим истреблением армянского народа турецкими вандалами. То есть Временное правительство выполняло то, на что надеялся армянский народ многие десятилетия.

Ахалцихской организацией Дашнакцутюн руководил Микаел Зарафян100, 1877 года рождения, из Карса. Выпускник Эчмиадзинской Духовной академии. Работал в Ахалцихе учителем, затем инспекто-ром Ахалцихских армянских школ. Членами организации были в основном наследники переселенцев из Западной Армении, которые

99 «Шаржум», 1917, 14 сентябрь, №11. 100 НАА, ф.312, оп. 2, д.469.

108

добровольцами прошли через кровавые битвы освободительного движения, был участниками первой мировой войны и которые не теряли великую надежду на возвращение на Родину или как они говорили - Эргир.

В августе скончался один из членов организации, и газета пред-ставляет его биографию101:

Мкртич Чиманян (Папа) «5-го числа предали земле скоропостижно скончавшегося нашего

товарища Мкртича Чиманяна (Папа). Кем был Папа? Скромный и преданный товарищ, гражданин, которого сознание долга всегда устремляло в поле битвы за справедливость. В раннем возрасте он стал солдатом партии Дашнакцутюн. Короткая у него биография, но содержательная. В 1896 году вместе с отрядом Джалала перешел в Эргир, в 97-ом участвовал в Ханасорском походе102, в 1903 году участ-вовал в боях в отряде Думана. В стычке с казаками был задержан и семь месяцев сидел в тюрьме. Во время этой войны добровольцем записался в 4-ую армию, в отряд Кери и участвовал в жесточайших боях.

Пусть каждый осознает и выполнит свой гражданский и чело-веческий долг в той мере, как выполнял его Папа».

Приближались выборы в городскую Думу и газета, как главный агитатор, призывает граждан голосовать за список кандидатов от партии Дашнакцутюн под №4:

101 «Шаржум», 1917, 10 август, №2. 102 Операция армянских фидаи, осуществленная 25 июля 1897 года для нанесения удара по курдскому племени «мазрик», причастному к убийству армянских фидаи в районе турецко-иранской границы. Боевым отрядом около 270 добровольцев командовал Вардан. Успешное осуществление этого похода способствовало возобно-влению перевозки оружия в Западную Армению по маршруту Салмаст-Васпуракан-Тарон. Участники этого похода известны как «ханасорское поколение» и в дальней-шем продолжили свою национально- освободительную деятельность.

109

1.Зарафян Микаел - инспектор армянских школ, член испол-нительного комитета.

2.Айвазян Микаел – секретарь канцелярии налогового инспектора, член исполкома.

3. Маргарян Мкртич - титулярный советник, начальник милиции. 4. Ованесян Петрос – учитель, член городского исполкома. 5.Авагян Аршалуйс – председатель Совета рабочих, главный ре-

дактор газеты «Шаржум». 6. Петросян Степан – член исполкома ремесленников. 7. Инджикян Мкртич – техник Ушосдора. 8. Степанян Мкртич – учитель, член горисполкома. 9. Тер - Карапетян Хачатур (Усул Хечо) – член Совета рабочих. 10. Акопджанян Вардан – председатель товарищества малого кре-

дита. 11. Чифликян Григор – учитель. 12. Авагян Егине – учительница. 13. Чил-Акопян Степан – ремесленник. 14. Касапбашян Ованес - околодочный комиссар. 15. Атовмян Мелкон – ремесленник. 16. Григорян Акоп – член Совета рабочих 18. Минасян Мкртич – учитель. 19. Макарян Погос – врач – стоматолог. 20. Ерегян Оваким – делопроизводитель городской Управы. 21. Тер - Антонян Епраксе – зав. мастерской кройки и шитья. 22. Сапонджян Смбат – член продовольственной комиссии губернии. 23. Григорян Карапет – ремесленник. 24. Саанян Саргис – член Совета рабочих. 25.Григорян Мкртич – управляющий делами кооператива, член

Совета рабочих.

110

26. Кюркчян Егише – ремесленник. 27. Назаретян Акоп – ремесленник. 28. Анисонян Арташес – ремесленник. 29. Топчян Багдасар – ремесленник. 30. Торгомян Мкртич – ремесленник103. Как видно из списка, в партии были объединены и чиновники, и

рабочие, и ремесленники. Есть кандидаты - женщины. Примечатель-но, что в те годы в Ахалцихе функционировали страховое общество и товарищество по малому кредитованию, Дамский комитет помощи воинам и многие другие. О работе Дамского комитета помощи вои-нам свидетельствует следующее письмо 104:

Письмо солдата в особый Дамский комитет помощи воинам: «Пущено сие письмо 1917 года августа 6 дня. В первых строках нашего письма спешим мы вас уведомить всех

вообще за ваши подарки, которые вами были присланы. Мы получили кисетики для носки махорки и платочки и все ваши подарки, и были вам очень благодарны, что вы нас не забываете, что мы сидим в глубоких ямах и как вы беспокоитесь о нас, и очень благодарны все наши товарищи вашими подарками. Но если Господь Бог даст вернемся, то мы ваши белые ручки расцелуем по 1000 раз.

Писал это письмо старший унтер офицер Ф.М. Корякин, Кавказс-кая армия, 7 Кавказский стрелковый полк, 12 рота».

После октябрьской революции в российских войсках, воевавших на Кавказе, начинаются беспорядки, дезертирство. Командование не подчиняется новой власти. В Ахалцихе дислоцировался Тенгинский Его Величества Великого князя Алексея Александровича полк в сос-

103 «Шаржум», 1917, 28 сентябрь, №13. 104 «Шаржум», 1917, 17 август, №4.

111

таве 20-ой дивизии Первого Кавказского корпуса. После подписания перемирия с Турцией 5 декабря, начинается уход российских войск. С их уходом резко ухудшаются межнациональные отношения в Ахалихском уезде, где проживали армяне, турки, грузины, русские, евреи, курды, греки, осетины и другие. По данным 1914 года в Ахалцихском уезде проживало 93 441 человек, из коих: армяне – 25.473 (27,3%), турки – 50 756 (54,2%), грузины -7840 (8,4%), курды – 1981 (2%), русские – 789 (0,8%), другие – 7%.

С этой точки зрения интересен национальный и политический состав членов Городской Думы:

1.Фракция Дашнакцутюн: Зарафян Микаел Айвазян Микаел Маргарян Мкртич Ованнисян Петрос Авагян Аршалуйс Петросян Степан Инджикян Мартирос Степанян Мкртич Сарафян Аристакес. Атовмян Мелкон АкопджанянВардан Чифликян Григор Авагян Эгине Чил-Акопян Степан Касапбашян Ованес

112

2. Социал - революционная фракция Стальнов Яков Морошкин Александр Макарян Григор Епихин Павел Кареткин Василий Чилингарян Кристофор Зайнулиев Файзрахман Каленин Михаил Агаян Аветис Геворгян Ованес Байбуртян Сехпос Желивка Демьян

3. Социал – демократическая фракция Гардавадзе Варлам Мальгин Петр Дандурян Г. Маклагелидзе Шалва Кушнарев

4. Группа старого города Пиралов Леон Баазов Р. АзнауровАлександр

5. Фракция армянской народной партии Тер - Григорян С. Т.105

105 «Шаржум», 1917, 28 сентябрь, №13

113

А список кандидатов по выборам в Учредительное Собрание по Закавказскому избирательному округу следующий:

1. Ростом - партийный деятель (Степан Зорьян – один из учредителей партии Дашнакцутюн –Л.М)

2. Микаел Арутюнович Ованисян-Варандян – редактор газеты «Дрошак» («Знамя»)

3. Акоп Хачатурович Заврян – врач, помощник генерал-комис-сара Западной Армении

4. Аветик Шахатунян (Шахатуни) – журналист, кандидат юридических наук, редактор газеты «Молот»

5. Константин Саакович Амбарцумян - комиссар Ванского округа.106

26 октября горожане торжественно встретили нового градоначаль-ника Зори Зоряна, молодого человека, сыгравшего ключевую роль в самообороне Ахалциха.

Турция через своих эмиссаров активизировала местных турок, вооружая их, призывая к вооруженным столкновениям, объявляя Ахалцихский уезд турецкой территорией, призывая к созданию ту-рецкой автономии. Несмотря на сложную ситуацию, организация Дашнакцутюн для поднятия и поддержания духа армянского населения принимает решение 3 декабря объявить Днем Дашнакцу-тюн и готовит, как сами пишут «шикарный» праздник. Программа этого праздника как бы открывает перед нами Ахалцих тех дней, поэтому приведем ее полностью. 1. «В 11 часов утра в сопровождении оркестра все товарищи по пар-

тии Дашнакцутюн торжественным парадом пройдут через город.

106 «Шаржум», 1917, 22 октябрь, №20.

114

Парад остановится в городском саду и около моста, где товарищи выступят о текущих событиях.

2. «Чашка чая» В кондитерской Торгомяна с 10 часов утра до 10 часов вечера. Иг-рает духовой оркестр. В 5 часов вечера американский торг – ящик нефти в 1 пуд. Управляющая – госпожа М. Бахчинян

3. Кафе Открыты весь день. Играют сазандары. Все кафе посетит кабаре. Открыты кафе Ашика Знджилграняна, Тиграна Элбакяна, Вардана Глтчяна и в старом городе – Папа Минасяна. Управляющий Усул Хечо (Хачатур Тер - Карапетян)

4. Большая лотерея 5. Кабаре. В 9 часов вечера в Зимнем клубе при благосклонном учас-

тии артиста Милославского состоится кабаре. Будет музыка, дек-ламация, сольное пение, картинки и т.п. В конце европейские и азиатские танцы. Вход 2 рубля. Управляющий С. Аракелян.

6. Аукцион. Художественная картина Ваграма Гайфеджяна. Будут представлены богатые драматические картины.

7. Биограф.107» В следующем номере газеты представлен отчет: приход со всех

мероприятий составил 9079 р., расход – 1642 р. 98 к.108 Как видим, в этой программе отражается жизнь армян города

своим насыщенным содержанием: быт, уровень культуры, людей,

107 «Шаржум», 1917, 3 декабрь, №31. 108«Шаржум», 1918, 11 январь, №2.

115

авторитетных в обществе, участие и руководящая роль женщины в общественной жизни, почтительное отношение к ней.

Но…. 21 декабря в газете печатается статья А. Агароняна «Набат» « Страна Армян, я для тебя говорю! Я хотел бы, чтобы мое слово прозвучало высоким набатом и звуч-

ным эхом постучалось в железные двери глупости и пышного тупоу-мия, за которыми дрыхнут опустошенные от трезвости и совести души. Хотел бы, чтобы мое слово, как дамасский меч, засверкал в удушающем вашу мудрость мраке и молнией прорезал висевший над нашими головами небосвод, где боязливо и умоляюще дрожат про-блески нашей жизни.

Ганнибал у наших ворот…»109 В последней декаде декабря события следовали друг за другом с

невероятной скоростью. Газета сообщает, что правительство боль-шевиков в лице Ленина и Троцкого издал призыв к мусульманским народам, где говорится, что «мы объявляем, что договор о делении Турции и отделении от нее Армении разорван и уничтожен. Как только кончится война, обеспечится право армян свободно распола-гать своей судьбой»110. Имеется в виду известное «Обращение Совета Народных Комиссаров ко всем трудящимся мусульманам России и Востока».

Руки Турции были развязаны. Действительно, Ганнибал стоял у наших ворот. С 27 декабря началась блокада. 29-го в течение всего дня город, со всех сторон окруженный турками, подвергался обстре-

109 «Шаржум», 1917, 21 декабрь, №36. 110 «Шаржум», 1917, 24 декабрь, №37.

116

лу. В защиту города встали армяне и грузины. Были забыты межпар-тийные разногласия и взаимные обвинения.

В городе создается межнациональный совет, на заседание кото-рого 21.01. 18 г. председательствующий генерал Ш. Маграгелидзе сообщает, что к нему, как к военному и гражданскому уполномочен-ному в губернии, письменно обратился принц, полковник Каджарс-кий (Каджар) с требованием: из военного имущества ушедшего российс-кого 116 полка выделить им определенную часть для организации им турецкой воинской части из местных турок. З. Зорян дипломатично требует время, чтобы посоветоваться и оповестить народ. Грузины тоже высказываются, что они должны об этом поставить в известность своих товарищей из Кутаиси, Гори и других. Усул Хечо высказывает мнение, что спокойствие и мир можно восстановить, если в городе не будет турецкого воинского подразделения. Создание такового станет новой провокацией. Турки возмущенно удаляются.

В январе избирается армянский национальный Совет во главе с З. Зоряном. Начальником штаба назначается командир конного отряда Аджи Левон (Хзарджян), участник освободительного движения, опыт-ный командир. Заместителями З.Зоряна назначаются Ваган Рштуни и полковник царской армии Арутюн Байбуртян111. Членами комитета были избраны Фанарджян Хорен (отец будущего знаменитого рентгено-лога, академика Академии наук Арм. ССР, члена-корреспондента

111 Арутюн Байбуртян, сын богатого помещика, был известным нумизматом и любителем старинных вещей. Комнаты своего большого дома он превратил в музейные залы, где были выставлены более 100 армянских рукописных малых и больших книг, богатую коллекцию старинных монет, многочисленные предметы быта, наряды, редкие экземпляры золотых и серебряных изделий, рукодельные покрывала и многое другое. После его смерти в 1920-ых годах его дом был конфискован, превращен в городскую больницу, а музей передан государству. Вестник ЕГУ, №1. 1967г.

117

Академии наук СССР, заслуженного деятеля науки Армении Варфоло-мея Фанарджяна), Дарбинян Амазасп, Эксузян Сурен, Давранян Серго, Агабабян Хачатур и Ваге Ерканян из Тифлиса.

На следующий день, 28 января создается армянский батальон. В городском саду, при присутствии большой массы горожан объявля-ется о создании батальона и проходит его торжественное благослове-ние. Перед народом выступают пользующийся большим авторитетом и любовью своей паствы протоиерей и педагог Мкртич Гайфеджян, священник Минас Азнавурян, полковник Чаушян. Выступающие го-ворят о тяжелом положении как Западной, так и Восточной Арме-нии. Здесь же объявляется, что отряд из 20 молодых людей, выходцев из Западной Армении, едет в Тифлис, чтобы затем перейти в Эргир и соединиться с отрядом Андраника (Андраника Озаняна).

Газета в начале февраля печатает статью наркома И. Сталина «О Турецкой Армении».

«Так называемая «Турецкая Армения» - единственная, кажется, страна, занятая Россией «по праву» войны. Это тот самый «райский уголок», который долгие годы служил (и продолжает служить) предметом алчных дипломатических вожделений Запада и кровавых административных упражнений Востока. Погромы и резня армян, с одной стороны, фарисейское «заступничество» дипломатов всех стран как прикрытие новой резни, с другой стороны, в результате же окровавленная, обманутая и закабаленная Армения, - кому не извест-ны эти «обычные» картины дипломатического «художества» циви-лизованных держав?

Сыны Армении, героические защитники своей родины, но далеко не дальновидные политики, не раз поддававшиеся обману со сторо-ны хищников империалистической дипломатии,- не могут теперь не видеть, что старый путь дипломатических комбинаций не представ-

118

ляет путь освобождения Армении. Становится ясным, что путь осво-бождения угнетенных народов лежит через рабочую революцию, начатую в России в октябре…» 112

Как ответ звучит статья учителя Мкртича Степаняна к годовщине Февральской революции :

«Обещавшее самую широкую автономию Армении «революцион-ное правительство» предало ее в кровавые руки султана и, не удов-летворившись этим, передало Батум, Ардаган и Карс во славу рус-ской революции и диктатуры турецкого пролетариата. Где ты, 27 февраля 1917 года?

Чтоб ты не наступил 27 февраля 1918 года! (Ոչ բարով գայիր 1918թ փետրվարի 27)113

Газета призывает: «Родина зовет»! « Спасение Армении в наших руках. Каждый армянин должен

осознать свою обязанность: интеллигент – своим умом, солдат – сво-ей силой, богач – своими деньгами должен служить делу спасения Родины».

А 4 февраля следующий призыв: « Предлагаю всем солдатам запаса явиться в Ереван для создания

первой батареи, первой бригады армянской артиллерии. Призываю владеющими всеми видами оружия патриотов: солдат,

фельдшеров, писцов, ремесленников незамедлительно спешить в Ереван для служения делу защиты Родины.

Штабс-капитан Игитханян»114 Хорен Игитханян родился в Ахалцихе в 1887 году в семье реме-

сленника. Окончил 4-классное городское училище. Подготовился 112 «Шаржум», 1918, 1 февраль, №8. 113 «Шаржум», 1918, 1 март, №16. 114 «Шаржум», 1918, 4 февраль, №9.

119

самостоятельно и в 1907 году в Тифлисе экстерном сдал экзамены на аттестат зрелости, дающий право поступать в высшее учебное заведение. Из послужного списка следует, что в 1907 году он вступил на службу дислоцированный в Ахалцихе 77-й Тингийский полк вольноопределяющимся второго разряда. В 1908 г. получил звание унтер офицера. В 1909г. направлен в Иркутское пехотное юнкерское училище, где успешно сдал вступительные экзамены и был зачислен на учебу. В 1911 году окончил его и получил звание портупей-юнкера. Это звание дало ему дополнительное право на сдачу экзаме-на по артиллерии и возможность стать офицером артиллеристом. Получив назначение в 52-ю артиллерийскую бригаду, он выехал в местечко Саляны близ Баку. Командовал 12-орудийной батареей

С начала Первой мировой войны (август 1914г.) вместе с бригадой был направлен на Австрийский фронт. В первых же боях взял в плен австрийскую батарею с ее прикреплением, за что получил орден Анны I степени. В июне 1915 г. Его батарею и весь отличившийся в этих боях командный состав включили в корпус генерала А. А. Бру-силова. (Генерал А.А. Брусилов (1853-1926гг.) – главнокомандующий армиями Юго-Западного фронта, генерал от кавалерии (1912), генерал-адъютант (1915г.), участник русско-турецкой войны 1877-1878гг. Во время Первой мировой войны командовал 8-й армией, Юго-Западным фронтом (1916-1917гг.). Организатор крупнейшего в ходе войны наступления в Галиции в 1916г. (Брусиловский прорыв). После Февральской революции Верховный главнокомандующий (май-июнь). Батарею Х.Игитханяна уже в составе армейского корпуса А. А. Брусилова перебросили на германский фронт.

В ходе общего наступления в середине августа 1915 года его бата-рея уничтожила неприятельские батареи, перешла глубокую реку

120

Бзура, вывела из строя и захватила бронепоезд противника с 12 орудиями и взяла в плен офицеров и солдат противника.

После Февральской революции он вернулся в Армению и служил в армянской армии. Его батарея под началом подполковника Карапе-та Касапбашяна (Гасанпашаяна) сыграла немалую роль в достижении победы в Сардарапатском сражении. В книге «Мои воспоминания» дважды герой Советского Союза маршал И.Х. Баграмян писал:

«Хзнаурский отряд, являющийся маневренным резервом генерала Силикова, в составе Эрзинджанского полка, отдельного Макинского батальона, одной роты Хнысского полка, двух зскадронов 1-ого Особого армянского конного полка (всего 600 бойцов пехоты и 200всадников) с 4 орудиями под общим командоваеием подполковника Гасанпашаяна на рассвете 27 мая выступил из села Хзнауз (Арагац) в направлении горы Кармратар, Шамирамский овраг, станция Аракс. К 15 часам он обошел с севера левый фланг 36-ой турецкой дивизии и решительно атаковал с тыла ее части. Завязалась крайне напряженное сражение, которое к вечеру закончилось полным разгромом левофланговых частей турецкой дивизии. Таким образом, этот отряд сыграл большую роль в овладении ключевой позиции всей обороны турецкой дивизии, что во многом предрешил победный исход Сардарападского сражения в пользу армянских войск»115.

В 1975 году после торжественного заседания, посвященного 100-летнему юбилею великого поэта Аветика Исаакяна, прошедшему в Ереване, на просьбу литературоведа Ованеса Ганаланяна рассказать о его родном городе Ахалцихе, маршал тут же откликнулся:

-«Ахалцих особо памятен мне тем, что именно в этом зеленом красивом городе я надел военную форму. Мне было всего 18, когда

115 Баграмян И. Х. Мои воспоминания, Ереван, 1979, с.84,90.

121

меня «командировали» из Тифлиса на службу во Второй кавказский стрелковый полк. Несколько дней я ходил в цивильной одежде, потом местный командир роты, известный Карапет Касапбашян, со-общил мне, что готовились выдать мне обмундирование, но посколь-ку я был высок и худ, то мундир на мой размер на складе подобрать не смогли. Но наконец нашли… С самыми теплыми напутствиями «преподнес» его мне сам будущий герой Сардарапата, славный сын армянского народа Карапет Касапбашян».

К.Касапбашян,, он же Гасанпашаян (1896-1937) начальное образо-вание получил в городском училище, затем учебу продолжил в Тиф-лисской коммерческой школе. Служил в царской армии. В 1917 году приказом от18 декабря из частей 2-го Туркестанского армейского корпуса был сформирован отдельный армянский батальон, команди-ром которого был назначен капитан 18-го Туркестанского стрелко-вого полка Карапет Касапбашян. А 15 февраля 1918 года был сформи-рован Эрзинджанский полк под его командованием.

Касапбашяна прозвали Гасан Паша, затем Гасан Пашаян по при-меру Сероп Паша, Андраник Паша и др. Его биография – эта череда подвигов на полях сражений. Он был участником битв в Сарикамы-ше, Карсе, Гасан – Кале, Сардарапате.

В дневнике неизвестного автора «Последние дни свободной, неза-висимой и единой Армении», где пером очевидца и непосредствен-ного участника описаны события 1920 г. в Армении, читаем:

«11 июля …Полк под командованием Гасанпашаяна двинулся от железной дороги

слева по горе Бош-Баран (Баш Апаран) по направлению Беюк-Веди. 12 июля Генеральный штаб сообщает, что с раннего утра 12 июля бои

начались с большой ожесточенностью и в 5 часов Беюк-Веди пал.

122

Татары со страху убежали, оставив на поле боя более 100 погибших. Теперь наша дорога была свободна на Нахиджеван»116.

О.К.Касапбашяне писал доктор филологических наук О. Ганалан-ян в статье «Герой Сардарапата:

« В одно время Касапбашян преподавал военное дело в армянской школе (г. Ахалцихе-Л.М.)… Мы, наслышанные о его подвигах во многих битвах, часто во время уроков просили рассказать о ратных делах, но он избегал говорить об этом. Полковника Касапбашяна последний раз я видел в 1934 г. Случай свел нас в одном автобусе, следовавшем из Ахалциха в Боржоми; он был в военной форме со «шпалами» полковника, вместе с ним ехал его друг (тоже военный) Григорян (Геворг Григорян, майор, прозвище - Хсум - Л.М.). Ехали они, как мне помнится, то ли на переподготовку, то ли в военную академию им. Фрунзе117.

По состоянию здоровья К. Касабпашян оставляет учебу в Военной академии им. Фрунзе и возвращается в Ахалцих. В 1937 году по обви-нению в том, что состоит в партии Дашнакцутюн, его арестовали. И он стал жертвой сталинских репрессий. Высокую оценку действиям полковника Касапбашяна дают участники Карского и Сардарапатско-го сражений полковник А. Шнеур и маршал И. Баграмян. А. Шнеур в своих воспоминаниях пишет: «Склонившись над картой, вместе с полковником Пирумовым мы решали, что нам надо было делать ночью, положение было трагическим. Турецкие силы нам не были известны. На холмах стояли передовые силы противника. Решалась судьба Армении и всего армянского народа. Ночью мы создали резервные силы, произвели перестановку флангов. Получили разре-

116 Последние дни свободной, независимой и единой Армении, Ереван, 1993, с. 54,56. 117 «Советская Армения», 1992, 16 май, №20 (7. 226)

123

шение от командующего Силикяна передать Хзнаурский отряд под командование полковника Касапбашяна. Был дан приказ – утром двинуться на запад и, выйдя в тыл турецких войск, открыть артил-лерийский огонь по врагу. Вскоре над холмами поднялось облако пыли, постепенно сползающее на запад. Отряд двинулся вперед. Уже в час дня облако нависло над тылом турецкой армии, а в два часа раз-дался грохот наших пушек, и каждый раз, когда турки переходили в наступление, наш правый фланг (две пушки) наносил удары по про-тивнику, заставляя турок останавливаться и укрываться в окопах. Настал момент, когда турки обратились в бегство, бросая на поле сражения обозы с боеприпасами, раненных и убитых. Так, блестящей победой завершается атака полковника Касапбашяна».

Несмотря на отсутствие таких командиров, как К. Касапбашян, Х. Игитханян, под руководством З.Зоряна были мобилизованы все силы города и сел, организованы отряды оборны как кварталов города, так и сел со своими командирами, начальниками штабов, объединенных телеграфной связью со штабом обороны города.

Готовилось к самообороне и село Дамала Ахалцихского уезда, рас-положеное на расстояние 45 км от Ахалциха, в 5 км от с. Аспиндза, на дороге Ахакалак – Ахалцих. Село с населением 120 дворов, распо-ложено было на склоне покрытого лесом горы и господствовало над с. Аспиндза. Было окружено около 20 турецкими селами. Дорога в Ахалцих была перекрыта турками, и никакого общения с Ахалцихом не было. Только через лес могли связаться с Ахалкалаком. В селе рядом с неопытными молодыми находились отдельные, прошедшие через горнило первой мировой войны солдаты. Под руководством одного из них, человека пользующегося уважением сельчан Мартиросом Саакяном и при поддержке его соратников в селе создается рота добровольцев. Убедившись, что надеяться надо только

124

на свои силы, сельчане за 15 дней создали боевую роту из 155 храбре-цов под командованием Мартироса Саакяна. Число ополченцев вско-ре стало 250. Рота во главе с М. Саакяном 8 февраля направляется в Ахалкалак для прохождения военной подготовки, обеспечения ору-жием и боеприпасами, а также обмундированием. Хотя Ахалкалак сам во всем этом нуждался, все же дамалийцев обеспечили всем необходимым. Руководство выделило им 1 пушку, 1 пулемет и боеприпасы. В конце февраля рота, пополненная джавахскими вои-нами, возвращается в Дамала. Сельчане за это время подготовили им казармы.118 В роте была установлена строгая дисциплина. Об этом свидетельствует газета «»Шаржум»: «31 января командир местного четвертого отряда (пятидесятки) Аветис Фарманян после обхода за-падных позиций села, вместо того, чтобы вернуться в «помещения» незаметно прячется в близлежащих кустах. Когда ночь заметно углу-бляется, с целью проверки бдительности своих солдат, он выходит из кустов с противоположной стороны и прямо идет на постового. Не-дремлющий постовой, который оказался его родным братом, трижды окликает его и, не поучив ответа, стреляет в него. К счастью пуля попадает в шапку, а Аветис сразу называет пароль «Пропуск» и этим спасается от второй решительной пули родного брата»119.

Священник села Акоп Тер - Акопян в одной из своих статей село Дамала называет «Малый Зейтун», а дамалийцев – зейтунцы»120.

Ахалцих в условиях блокады очень нуждался в продовольствии, особенно в хлебе. Из купленных в Ахалкалаке 5000 пудов ячменя бы-ло доставлено только 1000 пудов. Газета подробно освещает усердия помощника градоначальника Микаела Айвазяна, уполномоченного 118 «Шаржум», 1918, 18 февраль, №13. 119 «Шаржум», 1918, 8 февраль, №10. 120 «Мшак», 1918, №80.

125

продовольственного комитета уезда Амиряна, председателя городс-кой думы Х. Чилингаряна по разрешению проблем продовольствия и облегчению положения граждан.121

Связать Ахалцих с внешними силами, и с их помощью разорвать блокаду было невозможно. Вооруженную группу из 45 ахалцихцев, проживающих в Тифлисе, генерал Арчеванидзе из Боржома отправляет обратно, чтобы они не помешали переговорам с турками в Батуме.

«Город осажден, и возможности самообороны постепенно угасают. Никакой связи с внешним миром»,- пишет газета.122 Из Ахалкалака в Боржом прибывает Усул Хечо просить помощи у генерала Арчевани-дзе, чтобы прорвать кольцо окружения Ахалциха со стороны Аспин-дзы и придти на помощь к защитникам города. Генерал обещает по-мочь только для обороны, без применения наступательных действий.

Напряженно работала Городская Дума. 8 марта, на чрезвычайном собрании, где присутствовали также делегаты Сейма, представители партии Дашнакцутюн и народа, обсудив ситуацию, принимают решение:

«Все военнообязанные и невоеннообязанные граждане, которые в состоянии держать оружие или быть полезными свободе, революции и делу защиты физического существования народа, обязаны подчи-ниться военному командованию и выполнять все его приказы.

Все дезертиры и уклоняющиеся от своих обязанностей подлежат революционному суду, который может осудить их до смертного приговора»123.

Итак, отряды молодых армян из Ахалциха переходят в Западную Армению и сражаются за освобождение Родины, другие – в Ереван – 121 «Шаржум», 1918, 1 февраль, №8. 122 «Шаржум», 1918, 3 май, №28. 123 «Шаржум», 1918, 29 март, №20.

126

спасать Родину, а оставшиеся на месте от мала до велика, мужчины и женщины, подростки делают все, чтобы защитить город и села от нашествия турок. Лошадей для конного отряда штабс-капитана Чау-шева, который после расформирования 116 полка остался в городе и принял командование армянским батальоном, предоставил помещик А. Байбуртян, материальную и финансовую помощь защитникам города оказывали помещик Акоп Орбелян, Карапет ага Зейтунци (Карапет Тер Карапетян), отец известного фидаи Усул Хечо, помещик Седрак Вирабян, врач Микаел Марукян и другие. Учителя Григор Ахумян и Петрос Ованнесян изготавливали порох, которым женщи-ны на приспособленных братьями Чифталарянами швейных маши-нах заполняли гильзы от патронов. А отстрелянные гильзы собирали подростки.

О самообороне Ахалциха писали доктор исторических наук Каро Кафадарян, в те годы еще семинарист и участник тех событий Ерванд Симонян, Артюш Саносян, автор этих строк. В 2003 году была издана фундаметальный труд академика А. Мелконяна «Джавахк в 19-ом веке и в первой четверти 20-го века. Не повторяясь, представлю пав-ших в этих боях героев (к сожалению, не всех).

Агаси Коркотян

Родился в 1895 году в Ахалцихе. В том же году во время турецких погромов в бою погибает его дядя, известный фидаи, член отряда «Вреж» («Месть»), снайпер Ованес Коркотян. Память о нем, вероятно, сыграла немалую роль в формировании его мироввозрения.

Приведем отрывки с сокращениями из некролога, написанного Епраксе Тер Антонян:

«Ему было всего 23 года. Любимец города. Добрый, улыбчивый, жизнерадостный, с хорошим чувством юмора. Высокий, с голубыми

127

глазами и светлыми волосами, он походил на русского, обстоятельст-во, которое не соответствовало его армянскому духу.

В 1915 году он ушел с последнего класса городской школы и запи-сался в добровольцы. На вопрос - почему спешит и без свидетельства об окончании школы, которое должен получить через два месяца, оставляет школу, он отвечал: «Я без свидетельства тоже проживу. Сейчас моя душа рвется в наши армянские горы, где решается быть или не быть армянскому народу, хочу быть рядом с моими друзьями, если нужно будет смешать мою кровь с их кровью. И уехал. Его письма с фронта передавали переживания смелого и храброго бойца, выражали его радость при описании удачно проведенной операции. В этих боях он был ранен в грудь. Его лечили, но пуля так и осталась в груди. Вернулся домой, но чуть поправившись, опять рвался на фронт. 4 марта Дашнакцутюн организовал митинг, призывая попол-нить ряды добровольцев. Выступили многие, на трибуну поднялся и Агаси. Заканчивая свое слово, он сказал: «Пусть соберутся на фронт скорее те, тела которых превращены в дуршлаг, то есть те, которые уже побывали в боях»124.

А на следующий день Агаси вместе с товарищами отправляется в Боржом, чтобы привезти для бойцов оружие, боеприпасы и обмун-дирование. На обратном пути в селе Ацкури турки устроили засаду, завалив дорогу бревнами. Под шквальным огнем пали 9 бойцов, в том числе Агаси и его неразлучный друг Мирдат Газазян. Потеряв часть провианта, остальное под руководством Псти Серго (Серго Давранян-Маленький Серго, внук Серго Саяняна) обходным путем доставили в Ахалцих.

124 «Шаржум», 1918, 18 март, №17.

128

Узнав о гибели бойцов и любимого всеми Агаси, город забурлил. Градоначальник Зори Зорян проживающих в городе около 300 турок предусмотрительно переселил в крепость, тем самим спас их от рас-правы. В дальнейшем он их поменял на заложников - армян из Аба-стумани. З. Зорян лично поехал за погибшими в Ацкури и вывез оттуда также раненного и чудом спасшегося Аршавира Сагателяна.

Агаси обладал прекрасным голосом и пел в церковном хоре храма Аменапркич (св. Всеспасителя) под руководством педагога и компо-зитора, друга великого Комитаса Погоса Тер Карапетяна. Вместе с ним в хоре пел и сын композитора Дереник Тер Карапетян125.

В 1972 году армяне города установили памятную стелу на брат-ской могиле павших бойцов в Ацкури.

Рядом с мужчинами с той же преданностью стояли женщины и девушки. В начале апреля на собрании женщин обсуждался вопрос: чем могут быть женщины полезны делу самообороны. Уже были организованы и действовали санитарные отряды. Они считали, что этого мало. Выступили жены влиятельных лиц города: Г. Зарафян, Т. Авагян, С. Сантурджян, А. Мецатунян, Е. Мурадян, как пишет газета – «одна знатная дама из Абастумана». Вспоминая события, которые происходили во время резни в Ардагане, мученическую смерть жен-щин и девушек, неописемые зверства турок, они решают отдать свои драгоуценности для приобретения оружия и других нужд самообо-роны. «Одна вдова, которая содержала своих сирот тем, что вязяала носки, отдала свое обручальное кольцо».126

Через несколько дней в боях с турками при Садахло пал Степан Газазян (Чачан Степ). В газете печатается письмо братьев Суджян:

125 НАА, ф.355, оп. 1, д.399. 126 «Шаржум», 1918, 5 апрель, №22.

129

«… Дорогой друг, и ты пал, верный своей идее. Ты, от которого казалось смерть так далека, и которую ты игнорировал. Во время армяно - турецких столкновений или воюя в полку Андраника, забы-вая обо всем, ты думал только об осуществлении своей мечты – освобождении Родины.

Любимый Степан, и ты ушел к своему любимому Арташесу, услы-шав о смерти которого, ты поклялся последовать его примеру как солдат идеи и Отечества. Мы сейчас видим, что ты свою клятву свято выполнил, сражался и погиб как сознательный и добросовестный солдат. Иди с миром к твоему любимому Арташесу. Сейчас мы тебе обещаем, братья Суджяны, что мы пойдем дорогой Арташеса и твоей. Мы пойдем и пополним ряды бойцов, идущих вашим путем. Так как вы нам внушали великую идею, идею свободы – по- другому быть не может. Когда мы выполним наш долг преданного святой идее бойца, то со спокойной совестью придем к вашим могилам сказать, что мы сделали все для осуществления ваших идей.

Честные, возвышенные души! Спите спокойно вечным сном, есть продолжатели вашего дела,… осуществление которого уже близко…»

Братья Сурен, Левон, Хорен, Манук, Айк, Гевонд Суджяны127 Газазян Степан был одним из добровольцев в отряде Андраника

Озаняна. В феврале 1918г. Андраник решил перейти из Тифлиса в Александраполь, а оттуда в Карс. Около Садахло они столкнулись с татарами, которые пытались перекрыть им дорогу в Александраполь. В этой стычке погиб С. Газазян, а Андраник с 1000 бойцами, разбив татар, перешел в Александраполь.

Суджян Арташес Акопович (1881-1916), образ которого вдохнов-лял и заполнял души молодых бойцов беспредельной любовью к

127 «Шаржум», 1918, 29 март, №20.

130

Родине и стойкостью в борьбе за ее освобождение, родился в 1881 году, в Ахалцихе. Ещё в 13-14-летнем возрасте, будучи учеником сапожника, из своей небольшой зарплаты делал вклады в фонд помощи армянам - беженцам.

Молодой Арташес, воодушевлённый идеями освободительного движения, покидает родной город и переходит в Артаган, затем в Эчмиадзин, оттуда в Западнюю Армению, где его зачислили в ряды бойцов - фидаи. Подружился с Н. Думаном, Г. Чаушем, Варданом, Ишханом, Серобом, Смбатом и Андраником. В ноябре 1901г. он участвовал в боях за Аракелоц ванк в отряде Андраника Озаняна. В 1912-1913 гг. вместе с 273 добровольцами под командованием Андра-ника участвовал в боях за освобождение Болгарии. При возвращении из Болгарии в Одесском порту русская жандармерия арестовывает Арташеса. После двухмесячнего заключения его освобождают благо-даря протестам Андраника.

Вначале 1914 года по приглашению полководца Андраника Арта-шес приезжает в Армению и назначается командиром первой роты первого добровольческого полка, а командиром второй роты был наз-начен военачальник-фидаи Сепух. Андраник дарит Арташесу свою лошадь по прозвищу «Кишмиш». Вместе с ним Арташес участвует в 32 сражениях в Сасуне, Муше, Шатахе, Моксе, Каркаре, Дилмане, Битлисе и др. Герой Битлисского сражения во время боев из под развалин горящей церкви спасает мальчугана 7 лет, который знал только свое имя – Вартан. Арташес хотел усыновить его и отправить в Ахалцих, к родным. Но через несколько дней он умирает от получен-ных ран в бою. Тело Арташеса его брат Сурен и двоюродный брат Ованес вместе с полководцем Андраником и группой Ахалцихеских добровольцев перевозят в Карс, затем в Тифлис, где хоронят с

131

большими воинскими почестями на армянском кладбище Ходжи-ванк, рядом с полководцем Аршак Гафавяном (Кери).

Его очень высоко ценили и любили бойцы. Во время похорон полко-водец Андраник подходит к рыдающей матери Арташеса и говорит: «Не плачь, моя мать, я должен плакать – разбита моя правая рука».

Газета «Горизон» целую страницу посвятил памяти Арташеса Суд-жяна. В частности его друг, командир Сепух писал: «Еще в юношес-ком возрасте пешком прошел Немрут и Гргур, Сасун и Муш. Жил и страдал вместе со своим родным народом, действовал с орлами Сасу-на, месяцами сражаясь с ордами турок, венчая славой своё имя. Но дорога, по которой ты шёл, очень длинна, кто знает, кто из нас дойдёт до конца, и если в один день мы дойдем к концу дороги, тогда придём известить тебе и скажем: спи спокойно, любимый товарищ, так как твои мечты исполнены»128.

Суджян А. был награждён Георгиевскими Крестами III и IV ст., медалями.

Отметим, что «вместе с Арташесом в полку Андраника Озаняна сражались его брат Сурен и двоюродные братья Ованес и Мамикон, а его средний брат Манук сражался в полку Аршака (Кери). Манук хранил личное оружие своего брата Арташеса, которое затем было передано в музей истории Армении вместе с фотографией Андрани-ка с группой бойцов.129 Его брат Манук стал жертвой сталинских репрессий. Спасенного мальчишку усыновил Ованес. Вспоминает его внук Вартан Арамович Суджян: «Дед хорошо помнил тот солнечный день, когда рано утром мать послала его в пекарню за хлебом, отец нашего деда был пекарем. Он увидел турецких солдат, которые выво-

128 «Горизон», 1916, 16 апрель, №83. 129 То же, 1990, 21 май, №88.

132

локли отца за порог, и перерезали ему горло. Он в ужасе кинулся к матери, чтобы рассказать ей о случившемся, но был пойман солдата-ми и загнан вместе с матерью, сестрами и другими женщинами и детьми Битлиса в армянскую церковь, которую солдаты подожгли. В последний момент, задыхаясь в дыму, мать выбросила сына из узкой бойницы церкви. В тот день в Битлисе были убиты и сожжены 15000 армян».

Сестра Арташеса – Айкануш – бабушка (по отцу) великого Шарля Азнавура.

Письмо братьев ярко раскрывает дух молодежи и преданность борьбе за освобождение Родины.

Род Суджянов воистину может гордиться своими представителя-ми, которые из поколения в поколение своими биографиями пишут достойные страницы не только в истории своего рода, но и в истории своего родного народа.

Продолжались нападения турок на армянские и грузинские села, которые оборонялись и героически отбивали их.

22 апреля в газете появляется некролог : «Арменак Сарайдарян» «14 апреля жители Ахалциха предали земле прах Арменака

Сарайдаряна. Всеми уважаемый военный пал в поле боя под градом пуль.

Турки сел Анда и Арджул систематическими нападениями на близлежащие грузинские села заставили военное командование пос-лать отряд на их усмирение. В этом отряде был и Арменак Сарай-дарян».

Арменак был коренным ахалцихцем, из семьи интеллигентов. Его отец Александр Сарайдарян был учителем в армянской школе. В разговоре с автором глава Армянской Епархии архиепископ Геворг Сарайдарян говорил о том, что его корни тоже из Ахалциха, затем

133

оказавшиеся в Румынии, где он родился, но по воле судьбы вернулся в Грузию, к своим истокам. К сожалению, к этой теме мы не успели вернуться, но предполагаю, что род с Арменаком у них один и тот же.

Во время мировой войны Арменак с отличием окончив Тифлисское военное училище, принимает участие во всех военных баталиях с Тур-цией. В сражениях при Эрзруме, Ерзнка, Байбурт, Асан - Кала и Кепри-Кей он всегда бывал в первых рядах и на самых опасных позициях. Эти сражения всегда заканчивались рукопашными боями, в которых Арме-нак вел своих бойцов до победного конца.

За проявленную храбрость в боях он был награжден орденами и медалями. Ему было присвоено звание штабс-капитана. Центральное военное руководство в Тифлисе потребовало, чтобы Арменак поехал в столицу и вступил в офицерский корпус. Но он настоял на том, что его присутствие в Ахалцихе необходимо и остался для защиты родного города. И пал от вражеской пули, защищая грузинские села от нападений турок»130.

В том же номере газеты читаем, что его близкий друг и боевой товарищ Ованес Налбандян жертвует газете 10 рублей в память о павших в селе Анда офицера Арменака Сарайдаряна и гимназиста Гарегина Мурадяна, вместо венка.

Ованес Налбандян в дальнейшем эмигрировал в США. В командном составе самообороны Ахалциха был Айк Авагян

(Хакцян), 1884 года рождения. В 1904 году был призван в русскую армию. Был демобилизован в 1908 году в чине офицера. Служил лесничим в Абастумане и Адигени до 1914 года. В 1914-1915 гг. как офицер русской армии воевал на германском фронте. В 1915-1916 гг. он в составе 2 добровольческого полка ( командир Дро – Драстамат

130 «Шаржум», 1918, 22 апрель, №26.

134

Канаян, помощник командира Нжде – Гарегин Тер Арутюнян). В 1917г опять в Ахалцихе.Комитет самообороны ему поручает оборону армянских и грузинских сел, расположенных вдоль дороги, ведущей в Турцию. Будучи хорошо знакомым с местностью, опытный боевой командир своими отрядами защищал эти села не только от нападений местных турок, но и от османских солдат. Он со своим отрядом осво-бодил грузинские села Уде и Арал от частей турецких войск. «3 мая в сопровождении артиллерии отряды самообороны города во главе с А. Авагяном и С Давраняном, к которым присоединяются также одна рота грузинского батальона и местные добровольцы, двинулись к грузинским селам Уравел и Мусх. Освободив эти села от турок, они двигаются в села Чачарак и Зурзел и отсюда выбывают врага»131.

В 1921 году А. Авагян был осужден за укрытие оружия отрядов самообороны. В 1925 году, после освобождения, он возвращается к прежней службе и до 1937 года работает старшим лесничим сел Цхалтбила и Уравел. В 1937 году был арестован. После двух месяцев заточения в Ахалцихской тюрьме, был переведен в Тифлисскую тюрьму и в декабре расстрелян.

В составе офицеров самообороны был Кокчян Григор Карапетович (1870-1937). Кокчяны были коренными жителями Ахалциха, имели большие земельные угодия как в городе (в районе Марда, участок, на котором сейчас построены техникум и близлежащие дома, в селе Свири, где стояла их собственная мельница, участок по дороге в Схвилиси). Григор учился в городской школе, которую окончил в 1890 году. В том же году был призван в русскую армию. В 27 лет получил чин лейтенанта царской армии. Принял участие в Первой мировой войне. Воевал на Кавказском фронте. За проявленное в боях

131 Матевосян Л., там же, с. 142.

135

мужество и отвагу трижды был награжден Георгиевским крестом, медалями. К сожалению, после установления советской власти все фотографии и документы к наградам были сожжены из-за страха. После победы октябрьской революции 1917 года, царская армия перестала существовать. В декабре 1917 года был сформирован Армянский корпус, куда вошли бывшие солдаты и офицеры царской армии и добровольцы. В их числе был и Григор Кокчян. Когда с конца декабря 1917 года Ахалцих был осажден турками, его друг Левон Хзарджян – Аджи Левон призвал вернуться в Ахалцих. В ян-варе Григор возвращается в родной город и становится командиром отряда своего квартала – Рабата. Вместе с Аджи Левоном он прини-мает самое активное участие в обороне города и как армянских, так и грузинских сел уезда. После Ацкурских событий, убедившись, что помощи из Тифлиса не будет, с согласия штаба самообороны он верхом, обходя турок, доехал до Александрополя, просить помощь у русских и в тот же день вернулся обратно, к сожалению один, так - как русские сами нуждались в помощи. Лошадь не выдержала долгий и непрерывный пробег и на подступах Ахалциха пала намер-тво. Внук Григора - Арам вспоминает рассказ бабушки о том, что на следующий день его друзья перенесли труп лошади в город и похоронили под траурную музыку.

После установления советской власти Кокчян лишился своих угодий. Занимался на оставленном ему небольшом участке садовод-ством, пчеловодством. В годы своей долгой военной службы он много раз был ранен. Пули удаляли, но в теле оставалось множество осколков. В 1937 году, когда пришли его арестовать, он в безнадежно тяжелом состоянии лежал дома и через несколько дней скончался. У него было 3 сына и две дочки. Жена Григора прятала его саблю

136

долгие годы. Затем решили саблю передать в Ахалцихский музей. А зря, так как через некоторое время она из музея бесследно исчезла.

Аджи Левон был другом детства Усул Хечо, революционным соратником Арама Манукяна. Был оружейным мастером. Многократ-но перевозил оружие в Эргир. В 1903 году при переходе с оружием он сталкивается с курдами, разогнав их, оружие успешно доставляет на место. В 1915 г. опять встречается с Арамом, когда вместе с отря-дом добровольцев Кери входит в Ван. Левон был командиром кон-ного отряда Кери. «перед атаками его группы враг отступил в Востан, Саре, Зэйва, где произошло знаменитое сражение».132 В 1937 году был арестован и сослан. После возвращения из ссылки он переехал на жительство в Тифлис, но поддерживал связь с семьей друга-Кокчяна Григора и был покровителем его детей. Он скончался в конце 40-ых годов. Потомства у него не было.

Одним из преданных бойцов освободительного движения был Давранян Саргис Хачатурович (Маленький Серго) ( 1887-1973), внук командира отряда «Առաջ» («Вперед»- Л.М.) Саяняна Саргиса. Юно-шей записался в бойцы движения за освобождение родины. В Запад-ной Армении вместе с добровольцами из Ахалциха принимал актив-ное участие в оборонительных боях Сасуна. В 1908 году вместе с отрядом Аджи Левона и Усул Хечо возвращается в Ахалцих. В 1915 году он опять в Западной Армении, вместе с Аджи Левоном и Усул Хечо участвует в обороне Вана. В 1917 году он в Ахалцихе и является членом совета самообороны. Вместе с Аджи Левоном и ополченцами защищает город и села от нападений турок. Все золото и серебро, чем владела его семья, он отдал на приобретение оружия, оставив только одно кольцо для обручения сына Рубена (в дальнейшем учитель

132 Карапетян С. Ахалцха, Ереван, 2008, с. 62.

137

физкультуры в Ахалцихской армянской средней школе). Серго был близким другом Зори Зоряна. В 1921 году, когда части красной армии вошли в город, Серго укрывает З. Зоряна у себя дома. В 1949 году С. Давранян с семьей был сослан в Алтайский край. Вернулся в 1973 году. Как вспоминает жена его сына Рубена Сирануш «он не любил рассказывать о своем прошлом. Исключение делал только для директора школы (1950-1970) Мхитаряна Назарета, с кем беседовал долгие часы вдали от наших ушей». Записывал или нет его рассказы Н. Мхитарян неизвестно, так как он, оставив работу, переехал в Тбилиси и вскоре скончался. Серго Давранян скончался в 1973 году в возрасте 86 лет.

Совсем молодым стал солдатом освободительного движения Макарян Никол (Николай) Григорьевич, 1885 года рождения. Родился он в Ахалцихе, в семье переселенцев из Артвина. С 1903 года он в Западной Армении. В составе отряда Аджи Левона в 1904 году принимает участие в обороне Сасуна. После принятия партией Дашнакцутюн решения о подготовке общенационального восстания вместе с остальными бойцами он возвращается в Ахалцих. В том же году он был арестован и осужден на ссылку. После возвращения он опять переходит в Эргир. В 1915 году участник самообороны Ардви-на, Вана, В 1917 году в Ардагане, откуда вместе с беженцами перехо-дит в Ахалкалак. Вернувшись в Ахалцих, он становится в ряды защитников города. В начале мая он в Армении, участник Сардара-патского сражения. Затем – Шуши, Гадрут. В 1920 году вместе с Дро (глава Карабахско-Зангезурского окружного совета Драстамат Кана-ян) он опять в Шуши. Но 12 мая 11 Красная армия входит в Шуши и во избежание нового кровопролития Дро передает власть красным. Никол возвращается в Ахалцих. После установления советской власти в Грузии, он дважды был арестован: в 1922 г и в 1934 году.

138

Освободился в 1938 году и посвятил себя ювелирному делу. Создавал филигранные изделия из серебра. Его работы выставлялись на разных выставках. Одна из его работ – настольные письменные приборы из серебра город подарил великому армянскому писателю Аветику Исаакяну, который очень любил Ахалцих и ахалцихцев и часто гостил у своих друзей. Н. Макарян скончался в 1960 году.

Многие юноши воодушевленные рассказами старших, уходили безвозвратно. Родные не могли узнать - в каком бою и когда погиб их сын. Одним из таких был Арутюн Байбуртян, 14 летний юноша из села Цхрути, известного своими мужественными бойцами. Арутюн был братом бабушки генерал- майора Сейрана Чахояна из Ахалциха.

Село Сухлис (Суфлис, Схвилиси) находится в 4 км от города. Оно состоит из двух кварталов: Верхнего и Нижнего. В Верхнем прожива-ли турки, в Нижнем - армяне. В марте 1918 года в село вошли турки и фактически оккупировали село. Армяне настороженно следили за ними. Женщины и девушки из дому почти не выходили. Была орга-низована группа самообороны на случай нападения турок, в состав которой входили Саргсян Мкртич, Экносян Аветис, Папоян Акоп, Хачатрян Симон, Арсенян Вано, Арсенян Арсен, Магакян Мкртич, Анастасян Ованнес, Игитбашян Ованес, Саруханян Абрам. Мужчин в селе было мало, еще не вернулись солдаты с войны. Чтобы туркам показать, что их много, ночью с собой на дежурство выводили жен-щин, переодетых в солдатские шинели и шапки. Так они продержа-лись до конца мая, когда был подписан мирный договор и Ахалцих был отдан туркам.

Руководил отрядом самообороны приграничного села Цхалтбила протоиерей Кероп Тер-Погосян, а начальником штаба был Ширхан Ширханов (Ширханян). В доме у Ширханяна был установлен теле-фон, по которому они поддерживали связь с городом. Цхалтбилский

139

отряд получил от генерала Макашова (Макашвили) 2 пушки, которые были установлены на высоте у окраины села в сторону сел Чарал и Джагизман. Эти села были населены турками и находились у самой границы с Турцией. Воодушевленные продвижением турецких вой-ск, они нагло нападали на армянские и грузинские села, угоняли скот. Особенно трудное положение было у села Цхалтбила, с трех сторон окруженного турецкими селами. В середине апреля турки попытались угнать скот. Подоспевшие вооруженные ополченцы на-пали на них, убили двоих и спасли скот от угона. Но 27 апреля многочисленная толпа из близлежащих сел опять пошла в атаку. Долго шла перестрелка. Турки понесли значительные потери и вынуждены были отступать. Пушкарями были Алек Варданян, Ти-гран Матевосян и Полон Казарян из села Наохреб, бывшие солдаты русской армии. В конце мая османские войска вплотную подошли к границе села Цхалтбила. Протоиерей Кероп Тер Погосян через А. Авагяна, командира всех сельских отрядов ополченцев, получает приказ от Зори Зоряна проявить хладнокровие и осторожность и предотвратить продвижение турок вглубь. Комадовал турецким вой-ском Бекир паша. Тер Кероп и сельский староста Алмасян Мартирос после долгих совещаний принимают решение встретить Бекир пашу с хлебом-солью и попытаться остановить его продвижение. Тер Кероп в своем торжественном церковном одеянии, Мартирос (Мадо) в наряде стамбульского горожанина встречают Бекир пашу. На переговорах переводчиком был сам Мартирос с хорошим знанием турецкого языка. Паша интересуется - кто он. Мартирос рассказы-вает, что в молодые годы работал в Стамбуле, у одних добрых людей поваром. Хозяка – ханум хорошо говорила по армянски. Описывает, что дом стоял на берегу моря, имел большой сад, где в свободное от работы время он гулял с маленьким сыном хозяина. Бекир

140

внимательно слушал его рассказ и в конце спрашивает: как звали мальчика? «Бекир, паша, Бекир»,- отвечает Мартирос. Так выясняется, что М. Алмасян 10 лет, с 1880 по 1890 гг. работал поваром в семье Бекир паши. После этой встречи наступление и продвижение турецких войск было остановлено, а 4 июня был подписан Батумский договор между Турцией и объявившей себя независимой республикой Грузией. По этому договору, наряду с другими территориями, Ахалцих перешел к Турции и военные действия были прекращены.

Сегодня на кладбище с. Цхалтбила можно увидеть надгробную плиту Мартироса с эпитафией: «Алмасян Мартирос освободитель Цхалтбила и окрестных сел от погромов турок - варваров в 1917-1918 гг. Родился в 1859 г. умер 1926 г. От души - протоиерей Тер Кероп Тер - Погосян». А Тер Кероп Тер Погосян (1875-1937) был арестован и расстрелян вместе с А. Авагяном.133

Ширханов ( Ширханян) Ширхан Григорьевич (1870-1939). Был старостой села Цхалтбила в 1910-1916 гг. Окончил местную церков-но-приходскую школу, затем ахалцихскую городскую школу. В 1916 году был осужден за убийство турецкого бека на 6 месяцев. В 1917-1918 гг. был начальником штаба самообороны села, соратником Айка Авагяна. В 1937 году арестовывают, но вскоре освобождают. В том же году большевики заставляют объявить о том, что Бога нет. На собра-нии он вынужден был сказать: « Народ, поверьте тому, что говорят власти». Вскоре преданный своей вере Ширхан перенес инсульт и был неподвижно прикован к кровати. Родные на носилках часто его приносили в церковный двор, где он целовал стены церкви и слезно просил у Бога прощения.

133 Дарбинян В. Норшен Цалтбила, Ереван, 2003, с. 78-79, 111.

141

Изучая материалы о самообороне Ахалциха, долгое время не мог-ла установить личность одного из бойцов – «печника Енока», кото-рый вместе со своим сыном Ашотом обеспечил телефонную связь со всеми армянскими селами в условиях турецкой блокады. Но, как говорится, искала вдали, оказалось рядом. «Печник Енок» оказался дедом (со стороны матери) Петросяна Геворга, Гугара, как привыкли мы его называть, человека видного в армянской общине и городе, инженера, мастера «золотых рук», члена правления Союза творческих работников Ахалциха (председатель Союза Александр Игитханян). По сохранившимся документам и рассказу внука установили биогра-фию «печника Енока».

Еновк Карапетович Гаспарян родился в Ахалцихе в 1869 году, в семье переселенца из Эрзрума. Начальное образование получил в Ахалцихской городской школе. Его родной дядя – брат отца жил в Эрзруме и был управляющим почтой Эрзрума. Еновк отправляется в Эрзрум для продолжения учебы. Одновременно у дяди изучает теле-графное дело. Болезнь отца заставляет его вернуться в Ахалцих. Как знак прилежного учения в Эрзруме он получает книгу от патриарха Хримяна Айрика с дарственной надписью. В Эрзруме Еновк вступил в партию Дашнакцутюн, подружился со многими бойцами нацио-нально-освободительного движения, в том числе с командиром Тур-бахом. Всю жизнь хранил подарок от Турбаха – четки, на шариках которого серебром написано « Еновку от Турбаха».

Как известно, первый съезд партии Дашнакцутюн состоялся осе-нью 1892 года. На съезде по вопросу организационной формы работы была принята идея децентрализации, исходя от местоположения армянского народа: от Вана до Киликии, от Тебриза до Тифлиса и дальние колонии. Предлагалось на местах создавать первичные орга-

142

низации партии, наделив их полномочиями принятия самостоятель-ных решений по деятельности в зависимости от местных условий.

При возвращении Еновку вместе с товарищами поручается соз-дать организацию партии Дашнакцутюн в Ахалцихе. Она была созда-на и оставалась ведущей политической силой до установления советской власти.

Еновк воевал в отрядах Кери (Аршак Гафавян) и Турбаха (Айвазян, по воспоминанию дочери Еновка). Участник Ханасорского похода 1897 года. В 1903 году вместе с Кери и Турбахом перешел в Сасун, став одним из бойцов Сасунского восстания.

В годы обучения в Эрзруме он освоил еще и профессию укладчика стенных печей и каминов и стал в этом непревзойденным мастером.

В 1891 году в Абастуман приезжает императрица Мария Федоров-на вместе с сыном - великим князем Георгием Александровичем, которому врачи предписали жить в Абастумане для лечения легких. Когда с этой целью стали строить дворцы - два деревянных и один каменный, то укладывать в комнатах и залах высокие кафельные стенные печи и камины пригласили лучшего мастера – Еновка Гаспа-ряна. Он оставался на службе в Абастумане и после гибели цесаре-вича, о чем говорит свидетельство, выданное Управляющим царским дворцом от 8.08 1913г. Из других документов семейного архива следует, что Еновк, будучи на службе в Абастумане, не раз возвра-щался в Западную Армению.

По стопам отца пошел его старший сын. Когда очередной отряд из 70 молодых ребят готовился к переходу в Западную Армению, в их числе был и старший сын Еновка. Успешно перейдя границу, ночью, сонные, они попали в засаду и погибли в неравном бою почти все. Остался в живых только один, который и принес эту ужасную весть. Эта была страшная трагедия и неутихающая боль для всего города.

143

Несмотря на такие потери, ахалцихские ополченцы отдельно или группами вместе с ахалкалакскими бойцами продолжали борьбу за освобождение Родины в добровольческих отрядах. После 1909 года, когда партия Дашнакцутюн остановила добровольческое движение с целью организации всеармянского восстания, Еновк возвращается к мирной жизни. Увлекается фотографированием. Создает более 20000 слайдов. Собирает уникальную и богатую для своего времени библио-теку, строит печи и камины. Чудом избегает ареста в 1937 году.

Еновк Гаспарян скончался в 1941 году в Ахалцихе. И сейчас стоит построенный им дом на склоне Сурб Ншан, недалеко от церкви, над знаменитым родником. Он хранит память о хозяине прекрасным садом, рукотворной металлической кованой оградой с фонариками, подземным хранилищем льда и многими другими достопримеча-тельностями. Хранится мебель, созданная его же руками. Одним словом, здесь пахнет армянином…

Видной личностью среди бойцов освободительного движения Джавахка был легендарный фидаи Хачатур Тер - Карапетян, сын Карапета ага Тер Карапетяна, одного из руководителей Зейтунского восстания 1862 года. После подавления восстания, его семья пере-селилась в Ахалцих и заняла свое почетное место среди высшего общества города, население которого вместе с местными армянами состояла из переселенцев из Эрзрума в 1829-1830 гг. Как пишет священник из Карина (Эрзрума) в журнале «Манкаваржаноц»134 : «Население Карина так изменилось, что не стало чувства единства, присущего каринцам. И это следствие переселения 1830 года, когда из 4000 семей в городе осталось только 20. Сейчас их стало 2000 за счет приехавших сюда из других мест и деревень и некоторых,

134 «Манкаваржаноц», №3 (май-июнь), 1885г.

144

которые через годы вернулись обратно». Так вот, основная масса каринцев, состоятельные горожане, обосновались в Ахалцихе и со временем роднились домами и хранили единство.

Хачатур был младшим сыном Зейтунци и всю свою жизнь посвя-тил борьбе за освобождение родины - Западной Армении, за свобод-ную и единую Армению. Он был достойным сыном своего отца. Воевал в отряде фидаи Уно (Арутюн Мартиросян), участник походов О. Аргутяна, Ханасорского похода. В 1903 году отправляется в Сасун вместе со своим другом детства Аджи Левоном (Левон Хзарджян), Ашик, Аслан, Гаспар Муштакаци и становится участником Сасунско-го восстания 1904 года. В книге Микаела Варандяна «История Ар-мянской Революционной партии Дашнакцутюн» читаем135:

«Группа фидаи с предводителем Думаном направляется из Баку в Сасун. И опять с основными воюющими гайдуками: ряд интеллиген-тов – выпускников гимназий и университетов: Акоп Заврян (доктор Завриев), Маргар Жамкочян, Рубен (Рубен Тер Минасян) – в то вре-мя пока новычок, Саргис (Маленький Саргис) (Саргис Давранян –Л.В), отчаянный террорист и пламенный проповедник революции и солдаты – два знаменитых Хечо – Дашнак Хечо (погиб в 1915г в Ване-Л.М) и Сарбаз (перс. – солдат- Л.М.) Хечо. В 1903 году многие боевые группы пытались перейти в Еркир, в том числе отряд «Мррик» во главе с Торгомом, рядом со знаменитыми Кери и Турбахом, в рядах их бойцов сражались Еновк Гаспарян, Арташес, Усул Хечо, Джавахци Никол, Левон Сантоян и многие другие.

Бойцы из Ахалциха и Ахалкалака большую роль сыграли в приоб-ретении и дальнейшей переправке оружия в Западную Армению.

135 М.Варандян, указ. соч., с.242.

145

Приобретали оружие в основном из оружейных складов в Александро-поле. В этом активно участвовали Усул Хачо и Аджи Левон, Ашик.

Свидетельствует Рубен Тер Минасян: «…Акоп из Гюмри вызывает самых опытных друзей из Ахалциха

Усул Хечо, Левона и Ашика, которые проявляют активное участие в ограблении оружейных складов. В этом дерзком и очень выгодном действии центральным героем был Ваго из Гюмри. Рядом с ним вместе с Усул Хечо, Аджи Левоном, Асланом и Ашиком стояли фи-даи из ахалкалака Сурен и Гриш. Похищенное оружие на 30 телегах было переправлено в Еркир».

«…Левон не был аджи, так уважительно его называли. Был он из Ахалциха, из той группы, которые достойны называться богатырями: Аслан, Усул Хечо, Ашик и другие, скромный, самоотверженный и храбрый. Когда был в Гюмри, мне сказали, что для поездки в Ван я опоздал: «Аджи уже поехал»136.

После успешной переправки оружия Левон,Усул Хечо, Аслан, Ашик и другие создают отдельный конный отряд из ахалцихцев и ахалкалакцев. Они решают перейти в Еркир через Персию, так как карское направление стало опасным из-за сотрудничества между российскими и турецкими властями. В начале апреля успешно пере-ходят границу. На второй день дружественные курды сообщают, что об их переходе уже известно и турки готовят им западню. Узнав об этом, они все же решают с боями прорвать кольцо и двигаться дальше. С боями доходят до северо-востока от Вана, но попадают под мощный обстрел врага. Многие лошади погибли, остальных убивают сами бойцы, чтобы они не достались врагу и пешие незаметно выходят из-под огня. Отряд успешно достиг в Варагского монастыря,

136 Рубен, указ. соч., с. 217.

146

доставив определенное количество оружия137. В 1904 году Усул Хечо в составе отряда Торгома «Мррик» переходит в Еркир для участия в восстании Сасуна. Отряд попадает в окружение и в схватке с много-численным турецким войском раненный в плечо Усул Хечо вместе с другом из Ахалкалака Николем (Джавахеци Никол) попадает в плен. Вскоре им удается бежать из тюрьмы и вступить в отряд Кери. Об этом пишет его друг из Тифлиса Арамаис Азнавурян:

« По предложению Кери написал письма моим близким товари-щам – соратникам: Усул Хечо, Ашигу (Ашик Знджилгранян – Л.М.), Аджи Левону из Ахалциха, Усул Григора из Александрапола. … От-ряд насчитывал 500 человек, из коих кавалеристы - 40 человек. Командиром конного отряда был Аджи Левон Хзарджян, а его помощниками были Ашиг Знджилгранян и Мукуч из Нарма. Сотни-ками были назначены Шерам, помощник Кеоса Мико, я, помощники Усул Григор и Котош Арам, Джаллат и Мкртич из Ахалциха, помо-щниками которых были Усул Хечо и Чопур Давит»138.

Как командир роты сражается в районе Ахтамар. Здесь он, уничтожая сопротивление врага, первым входит в Ван, после чего вместе с полком Амазаспа двигается в Битлис. Его рота выполняет роль арьергарда, она особо отличается в битве за Шакар - Даг, в 5 км от Битлиса139. С ним опять ахалцихские бойцы, среди которых и Аджи Левон.

Хачатур Тер - Карапетян был соратником Андраника Озаняна и Арташеса Суджяна. Вместе с ними воевал против турок на Балканах с ноября 1912г. по май 1913 года. Вместе с ними спешил на помощь восставшему Вану. Многократно был осужден турецкими властьями, но до конца оставался верным избранному пути - освобождения 137 Мелконян А. указ. соч., с.161. 138 «Айреник», Бостон, 1940, июль, №9 (213), с. 102-103. 139 «Айреник», с. 108.

147

Родины. Он стал легендой для ахалцихских армян. Из уст в уста передавались его подвиги. Рассказывал Степан Агаджанян (Степан из Адагана):

- В один из весенних дней прогуливался на площади в Эрзруме, когда ко мне подошел один турецкий жандарм и приказал, чтобы я убрался с площади. Я перешел на другую сторону площади, но и здесь он меня не оставил в покое. В третий раз подойдя, наклонился и по - армянски сказал: «Дядя Степан, быстро уходите отсюда». Едва сделал 20-30 шагов, когда раздались выстрелы. Я, конечно, быстро ушел, а армяне шепотом передавали друг - другу- «Это был Усул». Убиты были два турецких паша.

Из устных воспоминаний Арутюна Сираканяна и Хачатура Мар-купчяна (записаны с их слов Аветисом Вардяном):

«В преддверии первой мировой войны в порт Батуми поступают ящики до востребования. В течение месяца они остаются на складе, но хозяин не появляется. Причина была в том, что и таможня и Батумская жандармерия узнали, что в ящиках находится оружие. Груз был взят на контроль. Жандармы дежурили неустанно и ждали хозяина. Хозяева – Хашурские меньшевики приезжают к Усул Хечо с предложением – перевести оружие с тем, чтобы самому получить не-малую долю. Усул соглашается и направляется в Батуми. Изучив обстановку, он выясняет, что груз стережет могучего телосложения жандарм. Хечо вплотную подходит к нему и показывает в одной руке деньги, а другой два маузера на поясе и предлагает: Выбирай! Жандарм, узнав его, спрашивает

- А что нужно? Получив деньги, он мирно удаляется. Усул возвращается в Ахал-

цих с оружием. Через несколько дней за оружием приезжают хашурс-кие знакомые. Получив свой товар, они предлагают долю Усулу, как

148

и договаривались. Но он отказывается, сказав, что братство и сосед-ство должно быть бескорыстными.

Хачатуру Тер - Карапетяну посвятил свою поэму «Кровная месть» брат художника Ваграма Гайфеджяна - Перч Гайфеджян, о нем слагали стихи его соратники.

В 1917-1918 гг. он стал одним из руководителей самообороны. Его мобильный конный отряд то в Аспиндзе, то в Ахалкалаке․

С 6-19 марта 1918 года турки захватили Артаган. Самой лютой жестокостью обращались они с плененными мужчинами, беспомощ-ными женщинами, детьми и стариками. Спасенные от резни и став-шие беженцами артаганцы по дороге в Ахалкалак вынуждены были пройти через турецкие села, где опять подвергались таким же надру-гательствам.

Уездное руководство Ахалкалака пошло навстречу требованиям населения принять адекватные меры. Было решено взять в залож-ники жителей нескольких турконаселенных сел уезда, чтобы обеспе-чить какое-то безопасное передвижение беженцев. Этой операцией руководил Усул Хечо. Об этом свидетельствует председатель уездно-го национального совета Мкртич Маргарян: «Военной операцией против села Кокиа руководил известный гайдук, происхождением из Ахалциха командир Усул Хечо».140 В дальнейшем, 9-го апреля близ грузинского села Саро, взятых в заложники турок из сел Кокиа, Вареван и Ток обменяли на 1500 пленных армян из Артагана.

Свое беспокойствие по поводу активизации окрестных турецких сел выражает священник села Дамала Акоп Тер Акопян: «Наша молодежь не думает об ожидаемых событиях, несмотря на то, что числом турки в 10 раз больше наших. Известные бойцы Х. Арис-

140 «Мшак», 1918, №126.

149

такесян и командир Кара Мадо воодушевляют молодежь, убеждая их, что враг непременно будет разбит, если рискнет напасть на нас»141

В начале мая из Боржома в Ахалкалак переходит артиллерийская батарея капитана Алексидзе. Отсюда вместе с вооруженными силами Джавахка, в их числе армяно-грузинские группы сел Саро и Вареван, вооруженные отряды сел Аластан, Азаврет и Хандо вместе с отрядом Усул Хечо двинулись в сторону Дамала. Общее командование осу-ществлял Усул Хечо. На месте к ним присоединилась и рота из Дамала под командованием Мартироса Саакяна.

12 мая тысячи вооруженных турок приближались к Дамала. Когда они вплотную подошли к подступам села, их встретили сильные залпы батареи капитана Алексидзе, пули армянских и грузинских добровольцев. Турки начинают отступать. Их преследует кавалерия, за ними пехота, как лавина спускается вниз. Немногим туркам уда-ется бегством спастись. «Кавалерия проходила по усыпанным трупа-ми узким улочкам села и уничтожала убегающего врага, из коих немногим удалось спасти свою убогую жизнь»142.

Командир роты Дамала Мартирос Саакян (1885-1937) в годы кол-лективизации в начале 30-ых годов стал первым председателем кол-хоза, но вскоре отказался от этой должности и перешел на службу лесничим Чобаретского лесного хозяйства, где он работал раньше. В 1937 году был арестован и сослан.

«В это время со своим небольшим отрядом на поле сражения выходит армянский священник. Он был опоясан несколькими патро-нташами. Подолы сутаны воткнуты за пояс. Он махал винтовкой и кричал на отстающих. Добровольцы присоединились к нему и бегом

141 «Горизон», 1918, 15 апрель, №281. 142 А.Саносян. указ соч., стр.162.

150

стремились вниз на турок. Впереди бежал бесстрашный священ-ник»143. Речь идет о священнике села Дамала Акопе Тер Акопяне. О нем пишет его дочь Шушик Туманян в своих воспоминаниях:

«Высокий, атлетического телосложения, с умными глазами, образованный и уважаемый. Таким человеком был Акоп Тер Акопян. Окончил Ахалцихское реальное училище. Был женат на дочери одного из богачей того времени Геворг ага – Рипсиме. Крестным отцом Рипсиме был главноначальствующий на Кавказе князь, генерал от инфантерии Г.С. Голицын. Акоп Тер Акопян принимал участие в студенческих движениях 1905 года и написал стихотворе-ние, посвященное Голицыну, где его называет «Северный белый мед-ведь». Его арестовали и сослали в Бакинскую тюрьму. Через пять лет он был освобожден, но некоторое время остается в Баку. Встречается с рабочими нефтепромыслов, знакомится с поэтом Акоп Акопяном. После возвращения он принимает сан священника и служит населе-нию своего родного села»144.

Акоп Тер - Акопян был корреспондентом газет «Мшак» и «Шар-жум». Как Мартирос Саакян, так и Акоп Тер - Акопян стал жертвой сталинских репрессий 1937 года.

Газета «Шаржум» 28 мая оповещает, что «Грузия объявила себя независимым государством под протекторатом Германии, торжест-венный акт которого состоялся 26 мая в зале Белого Дворца»145.

Вечером 2 июня состоялось заседание Городской Думы, где приняли участие председатели армянского, грузинского и русского национальных советов, представители общественности. С поздравле-ниями выступили градоначальник Зори Зорян, руководитель партии 143 А. Кутатели. Лицом к лицу. Москва 1969г, стр.210-211. 144 «Дамала», 2009, №9. 145 «Шаржум», 1918, 28 май, №33.

151

Дашнакцутюн М. Зарафян, от эсеров - начальник милиции Тей-муразов, председатель грузинского национального совета Иване Аса-тиани, социал-демократ Мкртыч Лазьян. М. Лазьян, в частности, противоречит высказыванию генерала Магашвили на прошедшем накануне митинге о том, что грузины - мусульмане наши братья, подчеркнув, что они нам братьями никак не могут считаться.

Мкртыч Лазьян (1883-1943) родился в Ахалцихе. Был коренным (ерли) ахалцихцем. Учился в университетах Санкт-Петербурга и Берлина. Юрист. Он - отец доктора физико-математических наук Эдуарда Лазьяна. В 1937 году решением тройки Груз ССР был приговорен к 10 годам тюремного заключения. Скончался в ссылке 1943 году146.

В 30-ых годах прошлого столетия, спасаясь от преследований, многие бойцы освободительного движения вынуждены были оставить родных и близких и перебраться в другие страны. Часть из них через тайные каналы перебралась в Персию. В их числе был и Хачатур Тер Карапетян. Он обосновался в Тебризе (Тавризе). Почему он выбрал Тавриз? Известно, что еще в 1880-ых годах Тавриз был своеобразным пристанищем для армянских бойцов освободительного движения, где свободно перемещались они. Здесь была основана оружейная мастерская партии Дашнакцутюн, откуда собранное ору-жие свободно перемещалось в Васпуракан и дальше. В дальнейшем здесь обосновались многие из его боевых товарищей. Здесь он открыл мастерскую, которая стала местом встреч бывших фидаи и переселенцев из Армении и Грузии. Вскоре он стал одним из автори-тетных лиц общины.

146 Л. Матевосян. Эти удивительные армяне из Ахалциха, Москва, 2010, с. 330

152

Рассказывает сторожил города часовщик Сепуй Сагателян, сын фидаи Аршалуйса Сагателяна:

- Точно не помню, в 1942 или 1943г., когда США подарили грузовые машины студебеккеры, наши водители перегоняли их через Иран. Однажды ко мне в мастерскую пришел водитель – грузин и рассказал, что при въезде в Тебриз их колонну остановили, так как проходила большая похоронная процессия. Водитель поинтересовал-ся: кого хоронят, и ему ответили, что Большого Человека – Усул Хечо, который, кстати, из Грузии, из Ахалциха.

Как известно, с 1942г. военная помощь союзников поступала в СССР через Иран по маршруту Тегеран – Тебриз – Джульфа, через реку Аракс в Советскую Джульфу – Нахичевань - Ереван – Тбилиси. Далее по Военно-Грузинской дороге во Владикавказ, где проходила линия фронта. Поэтому рассказ водителя можно считать достовер-ным. Поэтому дату его смерти указываем 1942 (1943).

Газета «Шаржум» на своих страницах большое внимание уделяет общественной жизни города. Несмотря на блокаду, велась большая просветительская работа среди населения, то есть осуществлялась программа «Луйс- свет», о которой говорилось в девизе газеты. Был организован народный университет, где по вечерам на доступном для населения языке читали лекции на юридические темы, по земельному вопросу, по вопросам здоровья, общественной жизни, о разных областях науки, армянской литературе и т.п.

Лекции читали в дальнейшем ставшие известными лица армянской культуры и науки как Ваграм Гайфеджян, Ваган Рштуни, Микаел Ванцян, Аветик Шахатуни, Микаел Зарафян и другие.

Ваграм Гайфеджян (1879, Ахалцих – 1960, Ереван) – светлое имя в плеяде армянских художников. Заслуженный деятель искусств

153

Армянской ССР (1954), один из основоположников советского армянского искусства.

Ваган Рштуни (1893, Эчмиадзин, - 1970, Ереван) – доктор истори-ческих наук (1941), профессор (1943), заслуженный деятель искусств Армянской ССР (1946), член-корреспондент АН Армянской ССР (1956). С 1916г. по 1918г. преподавал армянскую литературу и исто-рию армянского народа в Ахалцихской гимназии. Участник самообо-роны Ахалциха.

Ванцяны знамениты своими представителями в разных областях: Микаел Ванцян - окончил Харьковский военно-медицинский

институт. Вернувшись в родной город, работал врачом и одновре-менно читал лекции по здравоохранению в гимназии. В 1918 году переехал в Тифлис. Его сын Эдуард (1921, Тифлис-1989, Москва) – хирург, профессор, член-корреспондент АМН СССР. Автор более 170 научных трудов, в том числе 9 монографий. Один из основополож-ников хирургии пищевода. Погиб в автокатастрофе в Москве.

Грант Ванцян – геофизик, кандидат геофизических наук, исследо-ватель в области рудной геофизики. Преподавал на геологическом факультете Ереванского государственного университета, заведовал им же основанной кафедрой «Геофизические методы поисков и раз-ведки рудных месторождений». «Он жил для людей, ничего не остав-ляя для себя, кроме доброго имени своего», считали его соратники.

Анушаван Ванцян Аристакесович (1951)- доктор физико-мате-матических наук (1997, Москва), профессор, академик РАЕН (2012). Автор более 150 научных статей, изобретений, 8 монографий. Основ-ные теоретические и экспериментальные результаты работ Ванцяна А. А. относятся к динамическим процессам в сплошных средах при наличии разрядных токов и электромагнитных полей, а также к вли-янию изотропных свойств среды на указанные процессы. Им пред-

154

ложены новые методы решения трансцендентных и алгебраических уравнений высшего порядка. Ванцян открыл явление распределения плотности разрядного тока внутри металлической среды, за что по-лучил вторую премию НАН РА в 1990 г. Работает ведущим научным сотрудником в Институте Механики НАН РА.

Аветик Шахатунян (Шахатуни) – родился в Ахалцихе, видный политический деятель партии Дашнакцутюн, кандидат юридических наук, журналист, редактор газеты «Молот». Автор проекта «Админи-стративный передел Закавказского края» (1917г., февраль).

«Товарищ А. Шахатуни 28 августа в кинотеатре «Рима» прочел лекцию на тему: «Обобществление земли в России и Закавказье». Ту же лекцию он повторил на следующий день на русском языке»147.

Благородный род Шахатуни представителяют генерал – майор Геворг Шахатунян, епископ Ованес Шахатунян, участник армянского освободительного движения А. Шахатуни и др.

О патриотизме и моральном облике этого рода красноречиво свидетельствует письмо генерал-майора Г. Шахатуняна Католикосу Всех армян Мкртичу Хримяну148

147 «Шаржум», 1917, 31 август, №8. 148 НАА, ф. 312, оп.2, д.816, л. 3.

155

Его Святейшеству, Верховному Патриарху Всех армян

Св.Св. Мкртичу От временно проживающего в Эчмиадзине генерал – майора

Геворга Шахатуняна

Просьба

Хорошо известно Вашему Преосвященству, что среди духовенства Армянской православной церкви находились священнослужители из рода Шахатунянц, из которых епископ Ованес Шахатунян известен Вашему Святейшеству своим праведным, преданным и продуктив-ным служением Святому Престолу Святого Эчмиадзина.

Желая, чтобы среди Армянского духовенства всегда находился один из рода Шахатунянц, я решил своего сына Ованеса назначить на службу Храма Божьего и дать ему то умственное и моральное воспи-тание, что несомненно необходимо проповедникам учения Христа.

10 августа 1894 года

Здесь же свидетельство ученика третьего класса Духовной семи-

нарии Ованеса Шахатуняна за 1894/95 учебный год. Ашо Шахатуни – адъютант Главнокомандующего Кавказскими

войсками генерала Огановского, пишет: «Вот и наконец, передняя линия, серыми ногами белая лошадь, которая, как - будто, чувствова-ла кто ее всадник и фыркая дала нам знать : «Вот он – Андраник!»

… Но какое разительное отличие этого Андраника от того, кото-рого я видел в Тифлисе? Не был ли этот Варданом вместе с иереем Гевондом с Крестом на груди? Этот был блестящим славным львом на знамени моего народа, глаза которого горели, а лицо улыбалось.

156

На вопрос «Как положение?» герой ответил: «Очень хорошее. Утром высоты будут наши».

…Через два часа была получена телеграмма : «Турецкая армия убегает. Андраник и пятый полк (командир – Вардан – Л.М) преследуют»149.

В этой битве за Дилман, местность, расположенную недалеко от Аварайрской долины, где в 451 году происходило историческое сраже-ние Вардана Мамиконяна, плечом к плечу с Андраником сражался Арташес Суджян вместе с братьями Суреном, Ованесом и Мамиконом.

«…Мурат и все его сторонники убедились, что как погибший молодой Шахатунян, так и все Шахатуняны такие же преданные патриоты, как бойцы освободительного движения»150.

Дочь Аветика Шахатуняна – Елизавета Шахатуни (1911, Ереван-2011, Киев) единственная женщина авиаконструктор в СССР, доктор технических наук, профессор, лауреат Ленинской премии (1962), жена авиаконструктора Олега Антонова, «стальная армянка», как ее называли сослуживцы.

В городе наряду с партией Дашнакцутюн начал пользоваться авто-ритетом у определенной части населения и партия большевиков. В мае 1917 года Закавказский краевой комитет РСДП(б) направил на партийную работу в Ахалцих только что вернувшегося из ссылки рабочего большевика из Александрополя (ныне Гюмри) Василия Хачатряна. Под его руководством проходят выборы Совета депутатов рабочих, который объединяется с Советом солдатских депутатов (председатель Рубен Даштоян). Советы занимали первый этаж дома помещика Акопа Орбеляна. Активными членами большевисткой партии в городе были Амазасп Инджикян, Вероника Инджикян

149 Г. Гарибджанян. Народный герой Андраник, , Ереван, 1990, с 75. 150 Варандян М., указ. соч., с. 412.

157

(Мнацаканян), Геворг Амирханян, Арутюн Алваров, Епраксия Техми-хчян, Ованес Бибилян, Рубен Даштоян, Карапет Манусаджян, Грачия Газазян, Ерванд Саргсян и др.

В противовес молодежной организации «Союз учащихся» партии дашнакцутюн большевики создали «Союз интернациональной моло-дежи». В эту организацию входили Арташес Сараджян, Тадевос Си-лахтарян, Ованес Хачатрян, Елена Марукян, Шогакат Мнацаканян, Карине Карапетян, Маник Ованнесян, Гоарик Марукян, Вероника Чилакопян и др.

Как бывало в эти годы, в том числе и в Ахалцихе, родные люди оказывались в разных партиях и движениях и между ними разго-рались непримиримые споры и противостояния. Но перед лицом угрозы они встали плечом к плечу и выстояли перед врагом.

Ахалцих не пал под натиском турок и выдержал осаду до конца. Но, к сожалению, по Батумскому договору (4 июня 1918г) Грузия уступила Турции Аджарию, Ахалкалак и Ахалцих. Несмотря на это, турки на переговорах в Ахалцихе вели себя не как победитель с побежденным, а на равных. Городское правление во главе с Зори Зоряном151 и со всеми членами были утверждены на своих долж-ностях. И население в основном осталось на месте. Говоря о Зори Зоряне, нельзя не вспомнить Микаела Варандяна: «В деятелях народ, в первую очередь, ищет нравственные добродетели, и если нет чис-тоты, прямоты, преданности делу, то никакой ум, знания не могут завоевать сердце народа, Может, завоюют временно, но никак не навечно. Человек – личность тем более заслужит симпатию и цен-ность, насколько будут отмечены его нравственность и гражданские

151 З. Зорян был градоначальником Ахалциха в 1917-1921гг. В 1937 г. был сослан. Через три года вернулся в Тифлис, где погиб в 1943г. вследствие наезда.

158

добродетели. Без этого не может быть настоящий интеллигент»152. Эту характеристику можно полностью приписать градоначальнику Зори Зоряну, который, несмотря на свой молодой возраст (32 года) и статус «приезжего», смог стать признанным и любимым народом лидером, руководителем самообороны, благодаря своим «нравствен-ными гражданским добродетелям» и беззаветной преданности делу.

Вспоминая события с августа 1917 года по июнь 1918 года, мы склоняем головы перед памятью героев тех дней, не только назван-ных, так как героями были все от мала до велика, желаем напоми-нанием о них призвать их наследников в Ахалцихе и, особенно за его пределами, где бы не жили, оставаться верными своей славной исто-рии, пройденному предками пути, их пониманию – «Служить Роди-не»!

Немалая часть солдат и офицеров из ахалцихских армян в рядах Кавказской армии России в годы первой мировой войны дошли до Персии. После октябрьской революции 1917 года армяне и грузины, в составе своих национальных полков взяли курс на возвращение на родину. В их рядах были Симон Степанович Мовсисян из села Схвилиси, 1896 г.р., Абел Сафарян из села Цхрути, Арутюн Малхасян из села Цира, Армен Маргарян из Ахалциха и другие. Добравшись до Баку, они становятся очевидцами и участниками кровавых мартовс-ких событий, встречаются со Степаном Шаумяном, с генералом Акопом Багратуни - дворянином из Ахалциха, с командирами Ама-заспом, Варданом. Но это уже другая история…

152 Варандян М. указ. соч., с. 89-90.

159

ПРЕДИСЛОВИЕ

Симон Мовсисян

(1896-1988)

Много лет назад я работала в Суфлисской школе Ахалцих-

ского района директором. … Пошел второй год моей работы. Осень. С раннего утра в

селе кипит работа: собирают ароматные яблоки и груши, сливы особого местного сорта, имеющие целебные свойства при забо-леваниях желудочно - кишечного тракта.

Каждый день езжу на работу вместе с моей дочкой – второ-классницей. Почти ежедневно около школы ко мне подходит дед Симон с неизменным небольшим кульком слив из соб-ственного сада. Объясняет - насколько полезно их есть нато-щак, передает мне сливы, не принимая отказа. Как-то в конце рабочего дня, дед Симон зашел ко мне, Чуть поговорив о том - о сем, сказал:

160

- Дочка, когда ты впервые приехала к нам, мы очень вни-мательно стали к тебе присматриваться: что ты за человек. Я могу сказать, и это общее мнение и моих сверстников тоже – благославенна мать, вскормившая тебя. Вот почему решил довериться и придти к тебе с просьбой. Как ты знаешь, я участник трех войн: Первой мировой, гражданской и Второй мировой. Некоторые свои воспоминания я записал давно. Сего-дня принес их, чтобы передать тебе. Прошу – возьми, прочти и сохрани у себя. У меня нет образованного наследника. Я уже стар и мои дни быстро убегают. После меня эти тетради выбро-сят. Прошу тебя, не отказывай, возьми их, прочти эти воспо-минания, тебе будет интересно.

Взяла, прочла и сохранила. Вскоре деда Симона не стало, а меня перевели в Ахалцихскую армянскую школу директором. Новые заботы, новые разноплановые работы, и я забыла об этих тетрадях.

В последние годы, когда уже не работаю, я часто мысленно возвращалась к этим воспоминаниям, бесценным свидетельст-вам нашей истории 1914-1918 гг., непосредственным свидете-лем и участником которых был солдат из Суфлиса Симон Степанович Мовсисян, 1896 года рождения. Наконец, решила опубликовать их. Оставя нетронутым редактированием живой и непритязательный язык автора, не претендующего на писа-тельские лавры, я снабдила его мемуары необходимыми ком-ментариями, без которых современный читатель не смог бы разобраться в исторических событиях времени. Думаю, что сде-лать их достоянием широкой общественности считал необхо-димым и дед Симон.

161

Думаю, его душа успокоится, а я посчитаю исполненным мысленно данное ему свое слово – осуществить его желание.

Люба Матевосян

162

СИМОН МОВСИСЯН

МОЯ ИСТОРИЯ

В августе 1914 года, во времена царя Николая, меня призвали в

армию. Нас направили в Пятигорск и после пяти месяцев учебы вернули в Тифлис. Из Тифлиса я без разрешения командования я уехал домой - в Суфлис. Писарем нашей роты был Абрам Абрамян, мой друг и родственник. Он мне выписал бумагу на временное освобождение, с чем я поехал домой. Поездом благополучно доехал до Боржоми, затем экипажм до Ахалциха. От Ахалциха до Суфлиса пешком прошел 3 км и дошел до моста, где стоял пост. Я был в военной форме. Постовой меня остановил и потребовал бумагу об увольнении. Я из кармана достал бумагу, выданную мне Абрамом, и отдал ему. Он взял и начал рассматривать. Я заметил, что он бумагу держит вверх ногами. Когда я указал ему на это, он покраснел и отправил меня к старшему по званию. Тот прочел, внимательно оглянул меня и крикнул:

- Можно отпустить! В селе молодежи почти не было. Всех призвали в армию. Дома я

пробыл недолго, потому, что когда наши узнали, что я без разреше-ния приехал, меня отругали и велели немедленно вернуться обратно, Возвратился в часть и явился к командиру. Хорошенько выругав меня, сказал, что, поскольку я самовольно уехал домой, то подлежу строгому наказанию: в течение пяти дней с винтовкой за плечами и с вещмешком с 8 кирпичами мне предписано неотрывно смотреть на

163

солнце. Это было очень трудно, но офицеры иногда через час, иногда через полтора освобождали. Вот так, в течение пяти дней я нес это наказание.

Вскоре нас повели в сторону турок. Дошли до Сарыкамыша. Попросили разрешение у командира посмотреть место боевых действий и поднялись на гору, где накануне была большая битва. Лежало много трупов. Были и обмороженные и убитые. Турок было в десять раз больше наших. Из Сарикамыша через несколько дней направились в Эрзрум. Нас разместили в селе Илиджа, с источником горячей воды, в котором мы часто купались. Наконец нас построили, вывели из Эрзрума,и мы пустились в дорогу. В дороге командиры нас очень притесняли, без отдыха гнали вперед. Дошли к подножию горы Шакар Даг. К вечеру следующего дня нас построили и погнали вперед. Уже смеркалось, когда мы увидели турок. Когда подошли к ним близко, командир приказал захватить их позиции. От нашего громкого «Ура!» и неожиданности, турки спешно бежали. Мы захватили не только их позиции, но намного продвинулись вперед. Нас было всего 25 человек. Командир Серебряков записал фамилии бойцов, а менянаградил Георгиевским Крестом,

Когда наступило утро, увидели, что слева глубокий овраг, а справа очень близко к нам вражеская цепь. На другой стороне оврага тоже были турки, видны были их пушки. Вдруг увидели, что группа наших солдат поднимается со дна оврага к нам, Турки их тоже заметили и открыли сильный огонь. Наши солдаты вынуждены были спуститься обратно. Командир приказал группе солдат обходным путем спуститься на помощь к нашим в овраге. Мы начали ползком спускаться. Но внизу напротив наших солдат появились новые группы турок. Мы вернулись обратно. Оказались с трех сторон окруженные врагом. Под сильным обстрелом, с потерями мы начали

164

отход. За нами, у подножия горы стоял казачий пост из 50 казаков, с пулеметом. Выйдя на них, турки перебили всех и двинулись дальше. Мы держались до вечера. Исходя из нашего безвыходного поло-жения, наш командир решил под покровом ночи отступить. Когда наступил рассвет, мы уже были на равнине. Турки опять начали обстрел. Меня ранили ниже пояса в левую ногу. Я упал, мои товарищи ушли вперед, а турки приближались. Кое-как я уполз и скрылся в кустах. Подождав пока турки прошли вперед, я начал ползком продвигаться вперед. Вскоре встретил одного раненного солдата, который мог ходить. Перевязали наши раны. Чуть отдохнув, солдат решил догнать наших. Я попросил за мной прислать помощь, хотя знал, что не дождусь. Собрав силы и волю, я продолжил ползти. Уже силы меня покидали, как вдруг услышал армянскую речь. Обрадовавшись, начал звать их. Это были наши солдаты. Не знаю от радости или бессилия, я потерял сознание. Мои товарищи, взявшись за руки, посадили меня и мы двинулись. Хотя мне было очень больно, так как я сидел на ране, все же терпел и голоса не издавал. Когда вышли на открытую местность опять попали под обстрел. Я просил моих товарищей оставить меня и самим спастись, но они не слушали меня и таким образом мы вышли к нашей роте. Меня отнесли в санчасть. Когда раны немного затянулись, меня перевели в Сарикамыш. Здесь я, наконец, искупался, получил новое обмунди-рование. Отсюда отправили в Александрополь, где прошел меди-цинскую комиссию и был направлен в Гандзак (ныне Гянджа), оттуда в Баку. И, наконец в Энзели, где уже были наши части. Вскоре получили приказ двинуться в Казвин. Дорогу мы должны были пройти пешком. Чтобы солдаты не отставали или не забегали вперед, два офицера шли впереди колонны и двое сзади. Так как я еще хромал, то заметно отставал, за что часто получал удары розгами.

165

Дорога была дальняя. От Энзели до Казвина 224 км. Здесь тоже не остановились и двинулись в Тегеран. От Казвина до Тегерана 248 км, и дальше еще 40 км. Остановились в селе, название не помню. Командир нашего взвода назначил меня снабженцем. Я должен был достать продукты питания для солдат и корма для лошадей. Все это я покупал в близлежащих персидских селах по ценам, ниже цен на рынке, поэтому часто трудно было найти общий язык с крестьянами.

Наступил февраль 1917 года. Как то проезжая через село, где мы были расквартированы, солдаты кричали: «Николая больше нет, война окончена! Да здравствует свобода!».

Нас перевели в сторону Зенджана. Здесь побыли некоторое время, затем объявили, что каждый солдат должен присоединиться к своему национальному полку. Прошло еще несколько дней и однажды вечером нас – армян отделили и объявили, что мы должны пере-браться в Казвин. Нас было 12 человек:

1. Мовсисян Симон – из с. Суфлиса 2. Сафарян Абел – из с. Цухрут 3. Малхасян Арутюн – из с. Цира 4. Маргарян Армен – из Ахалциха 5. Хаветян Аршак – из Александрапола 6. Мадоян Овак – из Алесандрапола 7. Карапетян Карапет – из Еревана 8. Акоп – из Игдира 9. Ашот – из Ахалкалака 10. Арутик – из Ахалкалака 11. Пето – из Артвина 12. Мелитонян Франц – из Ахалциха. Наконец мы прибыли в Казвин. Здесь был сформирован полк из

армян и грузин. Нас записали в первую армянскую роту. Сколько с

166

собой оружия и боеприпасов было, все забрали с собой в Энзели. Погрузились на пароход и направились в Баку. Пристали к Петровскому причалу и начали разгружаться. Хочу сказать, что среди армян не было офицеров высших чинов. У грузин были полковники и один генерал.

На пристани к нам подходили командиры армянских соединений, среди них и командир Амазасп, и предлагали присоединяться к ним. Но мы воздерживались и не хотели оставить наших русских това-рищей, с которыми мы уже три года были вместе и в бою и в походах. Нам надо было самостоятельно найти место, где можем располо-житься. Один из местных нам сообщил, что недалеко находится армянский театр153, где расположились турки. Мы можем потребо-вать, чтобы здание предоставили нам. Предупредив нашего команди-ра, мы, человек 15, пошли туда. После долгих споров договорились, что утром они здание освободят. Эту ночь мы провели под открытым небом. Увидев, что и утром турки не спешат уходить, мы, уже 25 человек, пришли и потребовали, чтобы они немедленно ушли. Мы вошли и начали располагаться, но пришли с сообщением, что нам надо спешить на вокзал и погрузиться в вагоны для отправки домой. Пока мы были заняты, как оказалось, ненужными спорами, грузины погрузили в эшелон все боеприпасы, пушки, пулеметы.

Сели в вагоны и поехали. Не проехали еще и половины пути от Баку до Гандзака, когда поезд остановился, и нас всех позвали на собрание. Один из грузинских командиров, обращаясь к нам – армя-нам, объявил, что турки из Гандзака прислали человека и передали, что если с вами будут армяне, то мы вместе с ними перебьем и вас.

153Большой театр, построенный в 1911 году братьями Маилянами. Теперь это Бакинский театр оперы и балета им М.Ф.Ахундова.

167

Мы начали возмущенно упрекать грузин в том, что столько лет вместе воевали против турок, столько перенесли, как могут они оставить нас в середине дороги? Солдаты грузины объединились с нами и потребовали, чтобы ехали все вместе. Поднялись в вагоны и продолжили путь, Доехали до станции Лаки, опять остановились, опять нас собрали. Грузины опять очень громко спорили. На этот раз генерал грузин поднялся на какой – то ящик, обратился к нам:

- Положение очень серьезное. Из-за вас мы тоже можем нести потери. Послушайтесь меня, вернитесь в Баку, а мы спокойно доедем до Тбилиси.

На этот раз их солдаты вместе со своими командирами отошли от нас и сели в вагоны. Отцепили наши вагоны, выделив нам 4 пушки и 8 пулеметов, немного боеприпасов и уехали. Мы, конечно были очень удручены, возмущены, но надо было решать - что нам делать дальше. Подали вагоны назад, остановились. В вагоны засыпали землю, создали окопы и двинулись в обратный путь. Проехали неда-леко, вдруг по нашим вагонам начали стрелять. Мы открыли ответ-ный огонь, но увидев, что их было всего человек 40-50, мы прыгнули с вагонов и пошли на них. Нескольких убили, другие поспешили удрать. Выяснилось, что они на верблюдах патроны перевозили в Гандзак. Все это погрузили в вагоны и вернулись в Баку. Размести-лись в театре Маилова. На второй день получили распоряжение това-рища Шаумяна войти в бригаду командира Амазаспа.154 Наши четыре

154 Срванцтян Амазасп (1873, Ван – 1921, Ереван), военачальник, деятель армянского освободительного движения. Участник татаро-армянских столкновений 1905-1906 гг. В 1906г организовал защиту армянского населения г. Гандзака от татар. В 1908г. был арестован и приговорен к пожизненному заключению, которое затем было заменено ссылкой на 15 лет. В 1913 г. сбежал из тюрьмы. В начале Первой мировой войны участвовал в добровольческом движении. Был назначен командиром 3-го полка. Принимал участие во многих сражениях. В 1918 г. воевал за Бакинскую

168

роты остались в театре, а нашу первую по приказу командира перевели в гимназию, где солдаты 18-20 лет не имели боевого опыта. Нам поручили проводить с ними занятия. И однажды после тактических занятий мы сидели во дворе и беседовали, услышали приближающуюся стрельбу. Молодые убежали в здание и за ними даже несколько наших солдат, что очень разозлило меня, и я закричал:

-Куда, куда вы убегаете? Вернитесь обратно, держите позиции и стреляйте!

Я начал стрелять, они последовали за мной. Турки убежали обра-тно.

Мы об этом нападении поставили в известность другие роты, чтобы были начеку. Потом выяснилось, что эта группа до нас напала на штаб товарища Шаумяна. Был убит постовой.

На второй день начались сильные бои. Вечером к нам пришел товарищ Шаумян и рассказал о ситуации в городе. Очень просил оберегать молодых бойцов, многие из которых были гимназисты. Начались уличные бои.155 После нескольких дней боев мы взяли город Баку. Взяли много пленных, в том числе одного богача – Тагиева156. Удравший из города враг осел в Балахани и оттуда осущес-

коммуну. Четыре месяца отражал нападения многочисленных турецких войск на Баку. После падения Бакинской коммуны перешел в Персию. В 1921г был убит в Ереванской тюрьме. 155 30 марта 1918г. мусаватисты в Баку подняли вооруженный мятеж против Советов. Три дня шли кровопролитные уличные бои. Мятеж был подавлен. Корреспондент газеты «Шаржум» Пайтаруни сообщал из Баку : «С обеих сторон убито более 1000 человек» .В письме Совнаркому РСФСР от 13 апреля 1918г С. Шаумян пишет: «В течение 3-х дней 30, 31 марта и 1 апреля в городе Баку шел ожесточенный бой… Разгром противника полнейший. Убитых более 3000 с обеих сторон». 156 Нефтепромышленника Тагиев, арестованный вместе с другими магнатами, кото-рые после ареста выплатили установленную для них контрибуцию.

169

твлял нападения. Мы напали на них, взяли не только Балахани, но и Баладжары.

Нашу пятую роту, прибывшую вместе с нами из Персии, отпра-вили занять город Губу и станцию Хачмас157. В этой роте было 250 солдат. Прибыв на место, они решают переночевать в школе, рас-положенной в центре города. Назначают караульных у ворот, у пушки и у входа в школу. Ночью турки со всех сторон окружают школу и открывают сильный огонь. Солдаты выбегают и начинают отстреливаться, но враг был очень хорошо вооружен и многочислен. Наши обороняются до утра. Утром решают с оставшимися солдатами прорвать кольцо и отступить. Из этой кровавой бойни уцелели только 25 солдат, которые прибыв в Баку, рассказали об этом. Тогда по приказу командира Амазаспа 2000 солдат нашей бригады и одна сотня конного отряда сели в поезд и двинулись в Губу. Уже приближались к станции Хачмас, когда из-за кустов начали нас обстреливать. Остановили поезд, прыгнули с вагонов и побежали в сторону, откуда стреляли. Командира конной сотни звали Вардан158 и был он такой же смелый как Вардан159. Вместе со своим конем спрыгнул на землю, вскочил на коня и, крикнув: «За мной мои храбрецы!» кинулся на врага. Пока мы добежали, его отряд уже справился с врагом.

В Хачмасе мы спустились с вагонов и должны были пешком продолжить путь в Губу.

157 В дни восстания мусаватистов из Дагестана в Хачмас поход осуществляет имам Гоцынский, в составе солдат которого была и «дикая дивизия». 158 Командир конной сотни отряда Т. Амирова Вардан Сафаров. 159 Имеет ввиду спарапета Вардана Мамиконяна.

170

Мы здесь увидели растерзанных наших солдат: одного с ободранной кожей лица со лба к подбородку, привязанных к деревьям и над костром заживо обугленных. Я не могу пером описать увиденные нами страшные картины. Вернулись на станцию. И ви-дим, что к нам пришла группа турок из 17 человек и хотят сдаться в плен. Наши командиры их посадили в вагон, чтобы отправить в Баку. Мы, еще не опомнившиеся от увиденного, увидев, что этих извергов спокойно хотят отправить в Баку, не сговорившись, прыгнули в вагон, выбросили оттуда сторожившего их нашего солдата и вывалили турок на землю. Построили в одну шеренгу, напротив наших солдат и скомандовали: «Пли!» Турки посыпались на землю. Мы молча разошлись.

Наутро пешим ходом двинулись в Губу. Не помню от Хачмаса до Губы 8 или 12 километров. Проходя, мы опять встречали наших погибших солдат: у кого руки, у кого ноги, нос, уши отрезаны. У кого глаза выжжены.

Эх, дорогой читатель, читать легко. И сейчас вспоминая моих растерзанных товарищей и вынесенные ими мучения, из моих глаз льются слезы. И не могу успокоить сердце.

Мы продвинулись еще дальше, пока не увидели, что турки в боевых позициях ждали нас. Началась битва. С высоты на нас пошла вражеская конница. Им на встречу выскочил конный отряд Вардана и с таким натиском пошел в атаку, что турки не выдержали и повернули обратно. Вардан их преследовал и погнал до леса. Справа начали стрелять турецкие пушки, которые были расположены на высоте. Моему взводу приказали заставить замолчать эти пушки, а еще лучше - их захватить.

С 84 солдатами моего взвода направились в сторону пушек. Нам надо было подобраться к ним незаметно. С этой высоты протекал

171

ручей по не очень широкой, но глубокой канавке. На берегу росла высокая трава. Мы воспользовались этим и бесшумно по траве поползли наверх и для них неожиданно напали. Не успели они опомниться, как мы перебили пушкарей, остальные сразу сдались. Таким образом, мы захватили 2 пушки, 2 пулемета и 24 пленных и со всем этим вернулись к нашим. Вскоре мы вошли в город. В городе оставались только старики.

Нас вернули в Баку. После некоторого отдыха нашу бригаду разделили на две части, Одна должна была по главной дороге продвигаться и брать Гандзак, а вторая, в которую входил и мой взвод в Агсу и Геокчай.160

Не встречая большого противостояния, мы дошли до Агсу и продвинулись дальше. Получили известие, что в одном селе окру-жили Амирова. Около 500 человек почти бегом бросились к нему. Уже подходили к месту, когда идущий оттуда вестовой сообщил, что при помощи крестьян близлежащих армянских сел, они освободи-лись. Одновременно Амиров передавал, чтобы мы двигались к Геокчай, а он вместе с крестьянами ударит с фланга. Так как уже наступила ночь, нам разрешили там же переночевать. Утром двину-лись обратно к нашим. Подойдя, услышали стрельбу и кинулись туда. Оказалось, что ночью напали турки и наши понесли значитель-ные потери. Мой взвод отправили защитить пушки. Один пушкарь был убит, а второй старался стрелять из обеих. Мы усердно подавали снаряды. В этой битве мы победили и захватили еще две пушки.

Я сейчас расскажу - кто был Амиров.161

160 Об этой операции пишет в книге «Дорогой борьбы» А И.Микоян, который был комиссаром в бригаде командира Амазаспа. (стр. 149-160). 161 Тадевос Амиров, член партии Дашнакцутюн, командир конного отряда, «партизан». В 1918г., 15 сентября вместе со своим отрядом, беженцами на пароход

172

Насколько знаю, Амиров был направлен комиссарами, чтобы поднять крестьян нам на помощь. И действительно, крестьяне вооружившись примкнули к нему так, что число бойцов стало около 1500. Амазасп был нашим общим командиром, но мы его редко видели. К нам приходил его помощник Серго, который в каждом деле был с нами, часто принимал участие в наших разговорах, как про войну, так и о дружбе.

На второй день, с рассветом двинулись вперед. Уже был виден город Геокчай. Увидели и врага, который не хотел выйти из позиций. Нам дали приказ наступать. Мы крепко насели на них. Враг стал медленно отступать. И в это время пришел приказ – отступать. Мы были очень удивлены, потому что отступал враг и у нас были хорошие позиции. Мы стояли на высоте, но часть солдат была на равнине. При отступлении нам ничего не грозило, но внизу наши могли дать большие потери. Опять поступил строгий приказ – отступить. Наконец начали отступление, но с большими потерями. Наше отступление стало причиной или что-то другое, но Амиров с крестьянами остался один против врага. Турки убедившись, что мы отступаем, навалились на них и перебили очень многих. Амиров сам с 50 всадниками еле ушел. Во время отступления встречались с небольшими группами турок и с боями дошли до Агсу. На следующий день враг нас нагнал и опять началось горячее сражение. Здесь мы все поняли, что мы воюем не только с местными турками, но и с османской армией.

«Туркмен» поднимает и Бакинских комиссаров. Ночью ему удается уговорить капитана отделиться от пароходов, следовавших в Красноводск и направиться в Астахань. Но утром по приказу английских офицеров и некоторых несогласных, пароход опять направляется в Красноводск, где комиссаров арестовывают и 20 сентября расстреливают. Вместе с ними был расстрелян и Т. Амиров.

173

Отступая, мы дошли до Баку.162 Заняли позиции и стали ждать врага. Несколько дней было затишье. Бывали небольшие стычки. Потом началась тяжелая битва. Не помню, какого числа мы добра-лись до Баку, но с 1 августа началось горячее сражение. 4 августа к нам присоединился один из командиров Андраника - Мурад163. Вместе с помощником Амазаспа Серго он нас вдохновлял, всегда находился с нами.

5 августа мы стояли напротив Салянских казарм. Слева от нас стоял Железный батальон. Командиром одного из взводов этого батальона был Аршак Давитов, которв=ый раньше был с нами. У него была очень сильная дисциплина.

Турки опять перешли в наступление. Мурад приказал нам сидя в окопах сильно кричать «Ура!» После трехкратного «Ура!» он встал и крикнув: «Храбрецы, за мной!», выскочил из окоп. За ним – Серго и мы все. Мурад пробежал около 100 шагов и упал. Пробежав чуть дальше и Серго погиб. Мы не остановливаясь бежали на врага, за нами все остальные. Турки стали отступать. Потом побежали. Около 100 солдат из них повернулись к нам и воткнули винтовки штыками в землю в знак, что сдаются. Но прозвучал приказ «Пленных не

162 «Успешно наступая, мы вскоре подошли к уездному центру Геокчаю. В это время турки ввели в бой свежие части и ударили во фланг наших войск. Чтобы не допустить окружение своих передовых частей, мы должны были вывести их из города. Началось отступление с боями». А Микоян, там же, стр. 151 163Мурад Себастаци(1874, с. Ковтун, Себастиа – 1918, Баку). В 1903 г. в составе отряда Торгома «Мррик» («Вихрь» Л.М.) ушел в Сасун, один из руководителей восстания. После падения Гелиагузана, пройдя через кольцо окружения, дошел до Вана и доставил боеприпасы в Сасун. В августе с боями отступил в Ван и перешел На Кавказ. В 1905г организовал самооборону армян в Зангезуре. До 1915 года находился в Себастии. В дни геноцида перешел в Батум, В 1916г вместе с Сепухом организовали фонд « Один армянин – одно золото». В 1918 г. руководил боями в Ерзинка, организовал переселение – отступление. В 1918 участвовал в самообороне Баку и погиб.

174

брать!» и мы, сметая их прошли дальше. Поднялись на высоту, откуда была видна железная дорога. Отсюда тоже прогнали турок и стали спускаться, преследуя их, но потупил приказ остановиться и вернуться на высоту. Основная причина была в том, что турок было очень много. Если бы мы спустились вниз, на открытой местности они могли взять нас в кольцо и уничтожить. Мы заняли позиции на этой высоте. Донесли, что турки отступили до станции Лаки. Мы вернулись в Баку. На позиции пришли свежие силы.

В эти дни меньшевики, эс еры и дашнаки решили, что Баку мы не можем держать своими силами и нужно на помощь позвать англичан, которые находились в Энзели. Решили созвать собрание. На собра-нии должны были присутствовать избранные депутаты. От нас изб-рали меня, двух армян и двух русских. На второй день было назна-чено собрание. Мы посовещались с активистами нашей роты и при-шли к выводу, что раз мы смогли отбить атаку турок и отогнали их от Баку, то сможем удержать город своими силами. Потом решили узнать мнение товарища Шаумяна, и пошли к нему. Пошли прямо к нему. Постучались. Пригласил, принял очень тепло и спросил - что нас привело к нему. Мы ему рассказали о нашем решении и сказали, что мы уверены, что опять победим. Товарищ Шаумян нам объяснил, что англичане знают, что в Баку есть много нефти и приходят сюда, чтобы распоряжаться этим богатством. Они не приходят, чтобы воевать, вместе с нами лежать в окопах и участвовать в боях.

На следующий день мы пришли на собрание с опозданием. Когда зашли, последний человек заканчивал свое выступление. Председа-тель объявил, что сейчас будем голосовать. В той части зала, куда мы сели, все подняли руки за то, чтобы позвать англичан. Нас толкали в бок, чтобы мы тоже подняли руки, но мы не стали. Насколько помню, мы проиграли на 30 голосов. Приняли решение позвать на

175

помощь англичан.164 Мы, солдаты не знали когда оставили Баку комиссары. Потом ходили слухи, что они захотели отплыть в Астрахань, а капитан по принуждению англичан привел корабль в Красноводск, где их расстреляли. Так или иначе, но мы больше не увидели нашего дорогого товарища Шаумяна и 26 комиссаров.

Наша бригада во главе с командиром Амазаспом оставалась в Баку. Некоторое время не было боев. Англичане были в Баку.

Как вы знаете, Баку очень подвержен ветрам. Ночи уже были холодные. Многие наши солдаты ходили только в сорочках и брю-ках. Несколько раз обращались, чтобы нас обеспечили обмундиро-ванием, обещали, но ничего не давали. У меня во взводе были 2 депутата, которые, как и многծие солдаты, ходили только в сорочках. Из-за полуголого нашего состояния мы не выходили на позиции. Через несколько дней к нам пришел сам командир Амазасп для выяснения причины нашего поведения. Мы ему объяснили, что мы полуголые, не выдерживаем холод. Поговорив с нами, Командир сказал, что он сам свою одежду раздал солдатам, даже сорочки с галстуком. Один из наших солдат, из Александрополя ему: «Если бы у тебя была сорочка с галстуком, ты бы с девушками «подручку» гулял». На что Амазасп вытащил маузер и хотел пристрелить наглеца. Мы все бросились, повисли на руке и отобрали маузер. Подошедшие офицеры еле успокоили его, вернули маузер и все вместе ушли.

164 31 июля 1918г. Совет народных комиссаров в Баку сложил свои полномочия. 4 августа в Баку из Энзели прибыл отряд англичан. 14 августа на 17 пароходах советские воинские части и техника вместе с комиссарами отчалила в Астрахань, но около острова Жилого военной флотилией Диктатуры Центрокаспия все корабли были окружены и возвращены в Баку. Войска были разоружены и на тех же кораблях отправлены в Астрахань, а комиссары и другие руководящие работники арестованы и заключены в Баиловскую тюрьму.

176

Кроме одежды плохо было и с питанием. Два дня мы ничего не получали, на третий день пошли к коменданту.165 А он нас направил к генералу Акопу.166 Генерал принял нас, познакомился с нами, расспрашивал о наших делах. Мы ободренные его вниманием, рассказали о наших проблемах. Он очень внимательно нас выслушал и при нас начал звонить по телефону. Мы простились, вышли и медленно побрели к казармам. Подходя, увидели, что перед казармой стоят два фургона. Подбежали наши солдаты и радостно сообщили, что для нас одежду привезли. На следующий день нам выдали одежду и мы снова начали нести нашу воинскую службу. Через несколько дней опять началась война, с каждым днем она станови-лась жестче. В один день меня вызвали к командиру роты. Он объяс-нил мне, что с правой стороны по берегу моря не видно врага. «Так как ты со своими солдатами довольно опытные, мы тебе поручаем сходить в разведку и выяснить, где находится враг». Нас хорошо покормили, дали патроны, гранаты. Мы двинулись в путь. Приказал, чтобы шли тихо, молча и напрягли слух. Шли уже два часа, а врага еще не было видно. Солдат, снимая ружье с плеча, ударил им о

165 Комендантом Баку был Багдасар Авагян, расстрелян вместе с комиссарами 20.09 18г. 166 Багратуни Акоп (Яков) Герасимович, (1879, Ахалцих – 1943, Лондон), дворянин, видный военно-политический деятель, генерал-майор Российской армии, генерал армии Армении, посол Первой республики Армении в Англии. В марте 1918г при-был в Баку. Об этом писала и ахалцихская газета «Шаржум»: « Из Петрограда в Баку прибыл генерал Акоп Багратуни». 25 марта турки предприняли попытку убийства генерала. От полученных ран ему ампутировали ногу. Несмотря на свое тяжелое физическое состояние, он развернул активную деятельность по защите армянского населения Баку. Значительная была его роль во время самообороны города от турецких войск в начале лета и осени 1918 года. 16 сентября 1918г вместе с армянским войском и беженцами вынужден был перейти в Персию, в Энзели. После ухода турок из Баку в ноябре 1918г вместе с англичанами вернулся в Баку и был избран членом Армянского Национального совета.

177

камень. Раздался громкий звук и тотчас началась стрельба. Через 10-15 минут интенсивной стрельбы, вдруг прекратили стрелять. Чуть подождав, с одним солдатом продвинулся вперед. Врага не было, зато на костре оставались два котла с жирным пловом. Убедились, что впереди нет врага, мы сели и поели плов, еще и 4 полных котелка взяли с собой. Пришли, доложили нашим командирам и как сви-детельство передали им котелки с пловом. Они рассмеялись, побла-годарили нас всех. Там были и англичане и поинтересовались - о чем мы шумим. Один из наших офицеров объяснил, в чем было дело.

Как только рассвело, турки начали обстрел. На противоположной стороне от железной дороги была высота два раза выше того места, где мы расположились. Здесь у врага были большие силы. Из пушек стреляли и на нас и в сторону порта и пароходов. Не меньше были и наши ответы.

У нас было два самолета, которые поднимались и бросали гранаты на противника. 167

Командиры, которые очень надеялись на англичан, увидели, что они не стреляют ни из винтовок, ни из пулеметов или пушек. Когда мы знаками спрашивали - почему не стреляют, они говорили, что время придет, будут стрелять.

В последние дни за нами стояли англичане с двумя пушками. Турки начали сильный обстрел наших позиций и пошли в насту-пление. Мы головы не можем поднять, чтобы открыть ответный огонь. Я побежал к англичанам и показываю, чтобы тоже стреляли. А они показывают, что у них нет приказа. У них кроме пушек было еще два пулемета. Если бы они вместе с нами и как мы воевали, турки бы

167 В июне из Советской России прибыли 4 броневика и 13 самолетов

178

к нам не приблизились. Здесь я вспомнил слова товарища Шаумяна: «Вы думаете, что англичане будут вместе с вами воевать?»

Нападение турок все усиливалось. Они уже были под нашими позициями. Мы их не видели, так как основание нашей высоты было обрублено как ровная стена. Мы перевязывали по 4 штуки гранаты и бросали вниз. Каждая граната весила 1600 г. Как потом оказалось, англичане оставили свои позиции и ушли, оголив наш тыл. Турки оттуда зашли и сильно перебили наших. Мы не знали в каком трудном положении были наши. Уже было около 10 часов вечера, как откуда-то появился командир нашего батальона. Приказал пойти проверить наш левый фланг. Взял 4 солдат и быстро пошли. В нашем направлении раздались выстрелы. Мы пошли в их сторону. Вскоре услышали голоса. Это были наши солдаты, оставшиеся от четырех рот. Командир был ранен, а у солдат патронов почти не было. Рас-сказали, что левее от них больше никого нет. Вместе с ними верну-лись назад. Собрали всех командиров и, обсудив наше положение, приняли решение отступить. Так отступая, мы дошли до армянского села Армен Кенд. Нашли бочку с водой и начали жадно пить. Почти два дня у нас не было воды. Кто сидя, кто лежа на земле, чуть поспали, наступил рассвет. И опять турки со знаменами, с криком идут на нас. Их было вдвое больше нас. Вынуждены было медленно отступать, вместе с ранеными.168

168 В ночь на 14 сентября англичане поспешно эвакуировались из Баку. Бакинские комиссары оставались в тюрьме. Находившиеся на воле А. Микоян, Сурен Шаумян, С.Агамиров ночью освободили их .Оказавшийся на пристани командир партизанского отряда Т.Амиров принял всех на пароход «Туркмен». Пароход по уговору с Т.Амировым ночью взял курс на Астрахань, но утром по требованию английских офицеров взял курс на Красноводск, где комиссаров опять арестовали, а 20.09.18г расстреляли. Вместе с ними был расстрелян и Т. Амиров.

179

Дошли до порта. Еще ночью часть наших войск на пароходах довольно далеко ушли от берега. Мы нашли один пароход и поспешно начали подниматься на палубу. Нас было так много, что пароход чуть не утонул. Но оказалось, что двигатели не работают. Не знали что делать. В это время от стоящих вдалеке пароходов отдели-лся один, который называется баркас, и пошел в нашу сторону. Увидев положение нашего парохода, он вернулся обратно, Вскоре оттуда к нам прибыл пароход, который взял на буксир и буквально потащил нас к остальным. Там часть наших солдат перешли на другие пароходы, и мы все вместе поплыли в открытое море. Прибыли в порт Петровск. Там пароходы один за другим подплы-вали к причалу. Всех строго разоружали, после чего отпускали в город. Мы несколько дней без дела слонялись по городу. Затем нас опять собрали, вернули оружие и зачислили в солдаты. Нас отправили в Дербент для защиты города от османских войск. Через три часа пути нам встретилась группа всадников, которые сказали, что Дербент уже взяли турки. Мы повернули обратно в Петровск. Здесь меня опять назначили взводным.

Турецкое войско приближалось к Петровску. Мы держали пози-ции на краю леса. Разведчики донесли, что враг приближается. Нача-лось сражение. Мы видели, как храбро сражался смешанный русско – армянский кавалерийский отряд. Нашим отрядом опять руководил Вардан. Вскоре они оттеснили турок. Видя это, мы, воодушившись, еще сильнее дрались. Но силы опять были не равны. Многие поги-бли. Я, как и многие из моих друзей, был ранен в грудь и руку. Нас взяли санитары, перевязали раны. Вечером, когда стемнело, нам сказали: кто может самостоятельно передвигаться, идите на пристань и садитесь на пароход. Мы взяли с собой и нашего тяжело раненного товарища – Франца Мелитоняна и поднялись на пароход. Мы не

180

знали куда плывем, но когда пароход причалил, мы поняли, что прибили в Энзели.169

Раненных повели в так называемый госпиталь. Это было помеще-ние, на полу которого постелено было сено. Мы в одежде спали, не было никаких санитарных условий. Легко раненные медленно поправлялись. Вскоре нас опять погрузили в пароход и привезли в Баку. Выздоровевших отпустили на все четыре стороны, а больных отправили в больницу. Ф. Мелитонян остался в больнице.

Голодные, без денег мы бродили по городу в поиске работы. Пришли на базар. Здесь встретили солдат, от которых узнали, что наших сослуживцев поместили в доме Чилингарова. Поспешили туда, нашли наших товарищей. Прожили у них дней пять, и я пред-ложил выйти в город и найти какую – то работу. Во время этих хождений на базаре ко мне подошел молодой человек, армянин и стал пристально в меня смотреть. Я спросил: в чем дело? Выяснилось, что когда мы стояли в Тегеране, он у меня попросил денег, и я дал ему 5 рублей. Узнав о том, что я ищу хоть какую - нибудь работу, он повел меня к своему хозяину, у которого сам работал пекарем. Хозяину было лет 70. Звали его Григор.

Старшего сына звали Сурен. Он правил и домом, и магазином с пекарней. Сурен спросил откуда я и как меня зовут.

- Я Мовсисян Симон, из Ахалциха. - Ты из самого города? - спросил отец. - Нет, из села Суфлиса. -Парень,- опять спросил отец,- если ты из Суфлиса, знаешь

Шаанова Мкртича? 169 После взятия Баку, турецкие войска поспешили на Северный Кавказ. В Дербент взяли 9 октября, заняли побережье между Дербентом и Петровском. 7 ноября был взят Петровск. Видимо, тогда же остатки войск эвакуировались в Энзели.

181

- Да. И брата его знаю, Ованеса Шаанова,-ответил я. - А Мосесяна Ованеса знаешь? - Да. Это брат моего отца, я сын его брата Степана. - Молодец, сынок. Сын хорошего человека нам встретился. Сурен

джан, пусть парень останется у нас. Это очень хорошие люди. У них нет придури, воровства, таких вещей нет. Я знаю их. Сынок, мы тоже ахалцихские. Вот уже несколько лет, как переехали сюда. Еле опо-мнились от этих погромов и зулума. Оставайся с нами, работай сколько захочешь.

Так я нашел работу. Поправился, оделся по человечески. Дорога домой Симона Мовсисяна оказалась очень длинной. Она

должна была пройти через Сардарапат, через войну в Армении и привести домой в августе 1922 года. Через 19 лет она опять повела его по дорогам Второй мировой войны до Берлина и привела домой окончательно в 1945 году. В последние годы жизни С. Мовсисян служил дьяком в армяно - католической церкви во имя Святой Богородицы села.

182

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1․Վարանդեան Մ․, Հ․Յ․ Դաշնակցութեան պատմություն,Երևան, 1992թ։. 2․Տեր Մինասյան Ռուբեն, Հայ հեղափոխականի մը հիշատակները, հատոր Ա, Թեհրան, 1952թ.: 3․Баграмян И.Х.. Мои воспоминания, Ереван, 1992г. 4․Մելքոնյան Ա․, Ջավախքցիները Երկրի համար պայքարում, Երևան, 2012թ.: 5․Ղաֆադարյան Կ․ Ախալցխայի 1917-1918 թթ․ ինքնապաշտպանության կռիվնե-րը։ Բանբեր Հայաստանի արխիվների, №1, 1988թ։ 6․Սիմոնյան Ե․, Ախալցխան կրակե օղակի մեջ։ Երևան, 2000թ։ 7․ՂարիբջանյանԳ․ Բ․ Ժողովրդական հերոս Անդրանիկ․ Երևան, 1992թ.: 8․Ազատ, անկախ և միացյալ Հայաստանի վերջին օրերը (անհայտ գրողի օրագիր), Երևան, 1993թ.։ 9․Կարապետյան Ս․ Ախալցխա- Երևան, 2008թ.: 10. Матевосян Л․ Эти удивительные армяне из Ахалциха. Москва, 1910г. 11․Սանոսյան Ա․։ Ախալցխայի և Ախալքալաքի գավառների 1918թ. ինքնապաշտ-պանությունը, Երևան, 1992թ.: 12․ Кутатели А. Лицом к лицу, книги I и II. Москва, 1969г. 13․ Հայկական հարց․Հանրագիտարան, Երևան, 1996թ.։ 14․Վարդյան Ա․ Հուշեր, ձեռագիր, 1996թ.: 15. Դարբինյան Վ․ Նորշեն – Ծղալթբիլա, Երևան, 2003թ.։ 16․ «Շարժում», օգոստոս 1917թ. - մայիս 1918թ։ 17․ «Մշակ» №№35, 80, 126, 1918թ.: 18․ «Հորիզոն», №83, 1916թ, №281, 15 ապրիլ, 1918թ.:

19․ՀԱԱ, գ․2553, թ․13, ֆ․355, գ․399, ֆ ․312, գ․1179:

20․«Известия»,№232, 1917г. 21. «Հայրենիք», №9, Բոստոն, 1940թ.։ 22․ «Դամալա», №5, 2009թ.։

183

ЛИТЕРАТУРА 1.Варандян М. История Армянской Революционной партии «Дашнакцутюн»,

Ереван, 1992 (на арм. яз) 2.Тер Минасян Рубен. Воспоминания армянского революционера том I, Тегеран,

1982 (на арм. яз) 3. Баграмян И.Х. Мои воспоминания. Ереван, 1992. 4. Мелконян А. Джавахцы в борьбе за Еркир. Северные ворота Армении.

Джавахк. Лори. Ереван, 2012 (на арм. яз). 5.Кафадарян К. Бои самообороны Ахалциха 1917-1918гг. Вестник архивов

Армении, №1, 1988 (на арм. яз). 6. Симонян Е. Ахалцих в огненном кольце, Ереван, 2000 (на арм. яз). 7. Гарибджанян Г.Б. Народный герой Андраник, Ереван, 1990 (на арм. яз). 8.Последние дни свободной, независимой и объединенной Армении, 1993 (на

арм. яз). 9. Карапетян С. Ахалцха, Ереван, 2008 (на арм. яз). 10. Матевосян Л. Эти удивительные армяне из Ахалциха. Москва. 2010. 11. Саносян А. Самооборона Ахалцихского и Ахалкалакского уездов в 1918 г.,

Ереван, 1992 (на арм. яз). 12. Кутатели А.Лицом к лицу, книги I и II. Москва, 1969. 13. Энциклопедия «Армянский вопрос» Ереван, 1996. 14. Вардян А. Воспрминания, Рукопись, 1996 (на арм. яз). 15. Дарбинян В. Норшен Цхалтбила, Ереван,2003 (на арм. яз). 16.Газета «Шаржум», август 1917г по май 1918. 17. Газета «Мшак» №№35, 80, 126, 1918. 18.НАА. ф 312, д. 399, л.1179, ф.355, д.2553, л.13. 19.Газета Известия №232 от 22. 11.1917. 20. Газета «Горизон» №83, 1916. 19. Журнал «Айреник», №9, Бостон, 1940. 20. Журнал «Дамала», №5, 2009. 21.С Мовсисян. Мои воспоминания. Рукопись. 22.Краткая армянская энциклопедия, т.1.(на арм. яз).1990 23.А.И.Микоян. Дорогой борьбы. Москва. Политиздат, 1971г. 24.Армянский вопрос. Энциклопедия, Ереван, 1996г.(на арм. яз).

184

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Ջավախահայության 1918 թ. մայիսյան հերոսապատումը.Վահե Սարգսյան.…5 Ախալցխահայերի ինքնապաշտպանությունը 1917-1918 թթ. ………..….……..12 Երկու խոսք. Լյուբա Մաթևոսյան………………………………………….….…….73 Սիմոն Մովսիսյան. Իմ պատմությունը………………………………….…...…….76

СОДЕРЖАНИЕ

Предисловие. Ваге Саркисян…………………………………………………...…….97 Самооборона армян Ахалциха 1917-1918 гг. …………………………….….……102 Предисловие. Люба Матевосян…………………………………………….……….159 Симон Мовсисян: Моя история……………………………………………..……...162

ԽÙµ³·Çñ` ²րմինե Կարապետյան Համակարգչային մակետը`Տաթևիկ Գրիգորյանի

γ½ÙÇ Ó¨³íáñáõÙÁ` êáݳ سճùÛ³ÝÇ

Рåäàêòîð Àðìèíå Êàðàïåòÿí Êîìïüþòåðíàÿ âåðñòêà: Òàòåâèê Ãðèãîðÿí

Õóäîæåñòâåííîå îôîðìëåíèå îáëîæêè Ñîíû Ìàãàêÿí

îå³·ñáõÃÛáõÝÁ` §º·»³¦ ïå³·ñ³ï³Ý

Íàïå÷àòàíî â òèïîãðàôèè “Åãåà”

êïáñ³·ñí³Í ¿ ïå³·ñáõÃÛ³Ý` 14.05.2015Ã.:

â³÷ëÁ` 60X84 1/16: îå³ù³Ý³ÏÁ` 300: 11.5 ïå. Ù³ÙáõÉ:

¶ÇÝÁ` å³Ûٳݳ·ñ³ÛÇÝ:

Ïîäïèñàíî ê ïå÷àòè 14.05.2015ã. Ôîðìàò: 60X84 1/14

Òèðàæ: 300 Ïå÷. ëèñò: 11.5 Öåíà äîãîâîðíàÿ

§Ð³Û³ëï³Ý¦ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ. ºñ¨³Ý, Æë³Ñ³ÏÛ³Ý 28

Èçäàòåëüñòâî “Àéàñòàí”, Åðåâàí, Èñààêÿíà 28.