1

 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή παρουσίαση στο Κοινό του έργου "Η Έξοδος" και του έργου «Σιπυλίνα» χωρίς την έγγραφη άδεια του συγγραφέα.

 

Το έργο παραχωρείται για παρουσίαση στο θέατρο δωρεάν, μόνο σε θεατρικές Ομάδες Μικρασιατικών Συλλόγων και Φορέων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, σε Συλλόγους και Φορείς της Ομογένειας και σε όλα τα σχολεία της Χώρας

 

Για περισσότερες πληροφορίες :

 

Αντώνης Βασιλείου Παπαδόπουλος

 

Θράκης 16   Νίκαια 18450

 

Ηλ. διεύθυνση: ioniko1@otenet.gr

 

Ιστοσελίδα Ιωνικού Θεάτρου: www.ionikotheatro.wordpress.com

 

2

ΤΟ ΙΩΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

Ο θίασος Ιωνικό Θέατρο δημιουργήθηκε από τον Αντώνη Παπαδόπουλο και τον Λουλούδη Χατζή το 1990 κατά τη διάρκεια της θητείας τους στο Πολεμικό Ναυτικό

Από τότε μέχρι σήμερα ο θίασος έχει ανεβάσει πολλά θεατρικά έργα και έχει δημιουργήσει λογοτεχνικές βραδιές , παρουσιάσεις βιβλίων, video art με θέματα από την ελληνική ποίηση.

Ο θίασος εδρεύει από το 1992 στο Πνευματικό Κέντρο Κορυδαλλού και συνεργάζεται όλα αυτά τα χρόνια αρμονικά με το Δήμο

Μεταξύ των έργων που έχει παρουσιάσει πάντα σε σκηνοθεσία Αντώνη Παπαδόπουλου :

Σαν μέσα από ένα παράθυρο (του Α. Παπαδόπουλου)

Φαίδρα (του Γ. Ρίτσου)

Η παρεξήγηση ( του Α. Καμύ)

Διακοπές τον Αύγουστο (του Α. Παπαδόπουλου)

Η ησυχία κατοικεί στο σπίτι της Αλίκης (του Α. Παπαδόπουλου)

Αγνοδίκη (Maura Del της Serra)

Σουριάδα (έργα του Γ. Σουρή)

Οντισιόν (του Α. Παπαδόπουλου)

Η Έξοδος (του Α. Παπαδόπουλου)

Τα μονόπρακτα του Α. Παπαδόπουλου : Νo way out, Κυρία Βερονίκη, Ο λύκος και η Κοκκινοσκουφίτσα που αγαπούσαν τη βροχή, Το Καναρίνι, Σιπυλίνα, Η συνάντηση της Κασσάνδρας με τη Σμύρνα, Βασίλισσα, Ανοιξιάτικο απόγευμα

"Ο ψεύτης" και "το φάντασμα της Μασσαλίας" του Ζ. Κοκτώ

Η πιο δυνατή του Στρίντμπεργκ

"Η εβραία" και "Εξεύρεση εργασίας» του Μ. Μπρέχτ

Αποχρώσεις της Α. Γκέστερντμπεργκ

Dramaticule του Σ. Μπέκετ

3

ΑΝΤΩΝΗΣ Β. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

 Γεννήθηκα στον Πειραιά το 1958 και μεγάλωσα και ζω στη Νίκαια. Η οικογένειά μου είναι όλοι πρόσφυγες από τη Μικρασία και τον Πόντο κι έτσι κατάγομαι από τη Μαγνησία του Σϊπυλου, τη Σμύρνη, τα Βουρλά, τα Μεταλλεία Ταύρου και την Τραπεζούντα. Εγώ προτιμώ να λέω πως είμαι Σμυρνιός

Το πρώτο μου βιβλίο ήταν μια ποιητική συλλογή με τίτλο "Χρυσαναλαμπές" που κυκλοφόρησε σε περιορισμένα αντίτυπα το 1973

Τέλειωσα το Β' Γυμνάσιο Πειραιά και βρέθηκα στη Ρώμη για σπουδές Νομικής. Εκεί σπούδασα Φωτογραφία, Τηλεοπτικό σενάριο, σκηνοθεσία κινηματογράφου και θέατρο. Στη Ρώμη ανέβασα και το πρώτο μου έργο , το "Σαν μέσα από ένα παράθυρο" (Come dietro una finestra) και τη "Φαίδρα" του Γιάννη Ρίτσου το 1984. Τη "Φαίδρα" είχα την ευτυχία να δω να την παρακολουθεί ο Ποιητής.

Στην Ελλάδα επέστρεψα το 1990 όπου δημιούργησα το Ιωνικό Θέατρο. Από τότε ο θίασος παρέμεινε ζωντανός και παραγωγικός με αποτέλεσμα σήμερα νάναι ο παλιότερος θίασος στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά.

Έχω εκδόσει τα θεατρικά βιβλία : "Σαν μέσα από ένα παράθυρο", "Η ησυχία κατοικεί στο σπίτι της Αλίκης", "9 μονόπρακτα +1", "No way out", "Η Νύφη", "Μικρασιατική Τριλογία", ¨Μας χωρίζει μια θάλασσα",  την ποιητική συλλογή "Παρανόηση" και τα λογοτεχνικά "Το Κακό και άλλες ιστορίες της νύχτας" και "Το δίχτυ στο ποτάμι"

Έχω γράψει κι έχω σκηνοθετήσει τα ντοκιμαντέρ : "Ο Ναύσταθμος Σαλαμίνας και η Ιστορία του", "Το Καβείριο της Θήβας", "Κ. Βλουτής : Ο άνθρωπος που κέρδισε τη ζωή", "Μελί το ελληνοχώρι"

Με τη Θεατρική Ομάδα Έφεσος της Πανελλήνιας Ένωσης Εφεσίων δημιούργησα την πρώτη ταινία μεγάλου μήκους που γυρίστηκε στην Ελλάδα από Μικρασιατικό  Σύλλογο , το έργο μου "Μας χωρίζει μια θάλασσα"

Είμαι Γενικός Γραμματέας της Ένωσης Μαγνησίας Μικράς Ασίας και Πρόεδρος του Ομίλου για την UNESCO Ιστορίας Τέχνης και Θεάτρου, με τον οποίο ανέβασα στο διαδίκτυο για πρώτη φορά στα ελληνικά, τον πλήρη κατάλογο της Παγκόσμιας και Άϋλης Κληρονομιάς ( www.unescohat.wordpress.com)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

4

Το πολυθέαμα «Η Έξοδος» που περιλαμβάνει και το μονόπρακτο «Σιπυλίνα» αποτελούν σίγουρα τον πρώτο μεγάλο μου σταθμό στην Ελλάδα, από τη στιγμή που επέστρεψα, μετά την δεκαπεντάχρονη παραμονή μου στη Ρώμη.

Ήταν ο Μάϊος του 1992 και είχαν περάσει πια 70 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο θίασός μου υπήρχε ήδη δύο χρόνια και η Μαρία Μάνου, η Αντιδήμαρχος Πολιτισμού του Δήμου Κορυδαλλού, μου ζήτησε κάτι που ν’ αφορά τη Μικρασία για τις τιμητικές εκδηλώσεις που θα γινόντουσαν τον Ιούνιο στο Θεατράκι 88 στρέμματα (που τώρα ονομάζεται «Θ. Βέγγος». Περίπου τις ίδιες μέρες, το ίδιο ακριβώς μου ζήτησε και ο τότε Δήμαρχος Πειραιά, Στέλιος Λογοθέτης, μόνο που η πρότασή του ήταν λίγο διαφορετική : Εκείνος ήθελε να κάνει μόνο μία εκδήλωση, στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά και ήθελε νάναι αλλοιώτικη απ’ τις άλλες.

Έγραψα πρώτα τη Σιπυλίνα, θυμάμαι κάπου στο Νέο Κόσμο ένα πρωί, κι ήταν ένα από τα έργα που έγραψα χωρίς διακοπή και χωρίς ποτέ από τότε να το διορθώσω. Η Σιπυλίνα περιέχει τις διηγήσεις της γιαγιάς μου, Ειρήνης Εγγλέζου Δαμαλά, από τη Μαγνησία του Σίπυλου. Διηγήσεις τόσο για αυτό το άγαλμα (που μάλλον επρόκειτο για ένα άγαλμα της Νιόβης), όσο και για τις φρικιαστικές στιγμές που έζησε αυτή και η οικογένειά της, στη παράλογη και βίαιη Έξοδό τους από τα μέρη που γεννήθηκαν, εδώ… Οι εικόνες που αποτύπωσαν τα μάτια της εικοσάχρονης τότε Ειρήνης, έμειναν το ίδιο δυνατές μέχρι τη μέρα του θανάτου της. Την Σιπυλίνα παρουσίασα για πρώτη φορά το 1992 λοιπόν, 9 Ιουνίου. Το ρόλο της γυναίκας είχε η Μαρία Σταθούλα Παπαδοπούλου και η ίδια κράτησε αυτό το ρόλο πολλά χρόνια, αφού το μέλλον της Σιπυλίνας ήταν και είναι μεγάλο. Τη «γυναίκα» έχουν ερμηνεύσει ακόμη η Τερέζα Λουϊζου και η Μαρία Αμερικάνου. Το ρόλο της «Σιπυλίνας» τον έχουν ερμηνεύσει πάρα πολλές κοπέλες από το θίασο… Τον «τούρκο φρουρό», από το 1992 μέχρι το 2012 το Σεπτέμβριο που ανέβηκε ο μονόλογος για τελευταία φορά, πάντα ο Νίκος Λουκάς.

Για να γράψω την «Έξοδο» διάβασα πολύ. Ήθελα να χρησιμοποιήσω λόγια και αναμνήσεις μόνο ξένων αυτόπτων μαρτύρων ή ανταποκριτών, γιατί ήθελα νάμαι αμερόληπτος αλλά και ν’ αποφύγω αυτό το νέο-ελληνικό σαράκι της δήθεν αμφισβήτησης των ιστορικών γεγονότων που οδήγησαν την Ελλάδα στη σημερινή της θέση.

Διαβάζοντας τότε, είχα και τη πρώτη μου επαφή με τον George Horton και η σχέση μου μαζί του κρατά από τότε και θα κρατά για πάντα αν και δεν προλάβαμε να γνωριστούμε αφού ήταν ήδη νεκρός !

Τα σκηνικά τα σχεδίασα πάνω σε φωτοτυπίες κτιρίων που έκανα, από το βιβλίο του Μανώλη Μεγαλοκονόμου «Η Σμύρνη» : Μια «ιδανική» Σμύρνη, μια παραλία όπου φαίνονται όλα σχεδόν τα σημαντικά κτίρια : Η Αγία Φωτεινή, το Καφέ Ντε Παρί, η Λέσχη των Κυνηγών, η Εθνική Τράπεζα, το θέατρο Κράϊμερ και άλλα. Ανέλαβαν να τα κατασκευάσουν υπάλληλοι του Δήμου Πειραιά. Δύο εξαιρετικοί

5

καλλιτέχνες που βοήθησαν και τόνισαν το έργο. Ο Δημήτρης Νικολάου και ο Βασίλης Ρηγούτσος. Την επίβλεψη έκανε ο Μιχάλης Νικολινάκος και οι πινελιές στην αφίσα του εξωφύλλου με τις μαυροντυμένες που φεύγουν και που ανήκουν στον κύριο Μιχάλη, είναι μια από τις τελευταίες δουλειές του πριν τον θάνατό του.

«Η Έξοδος» είναι το πρώτο πολυθέαμα (δραματική επιθεώρηση) που γράφτηκε και παρουσιάστηκε στην Ελλάδα με θέμα τη Μικρασία και η «Σιπυλίνα» είναι ένας από τους πρώτους μονολόγους για το ίδιο θέμα. Λέω «ένας από τους πρώτους» αν και ακόμα δεν έχει πέσει στην αντίληψή μου, άλλο μονόπρακτο για τη Μικρασία πριν απ’ αυτό. Πάντως, μετά τα δύο αυτά έργα και την επιτυχία τους, ακολούθησαν πολλοί, μέχρι τις μέρες μας κι αυτό με χαροποιεί γιατί υπάρχει εξέλιξη θεατρική σ’ αυτό το σημαντικό ιστορικό γεγονός.

6 Νοεμβρίου του 1992 παρουσιάστηκε για πρώτη φορά «Η Έξοδος» στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά κι όσοι ήταν παρόντες, θα θυμούνται σίγουρα την ουρά του κόσμου που είχε σταματήσει τη κίνηση από τη κεντρική λεωφόρο της πόλης. Από εκείνο το βράδυ τα δύο μου αυτά έργα άρχισαν να παίζονται κάθε χρόνο σχεδόν σε εκδηλώσεις Δήμων ή μικρασιατικών Φορέων ανά την Ελλάδα. Θα αναφέρω μόνο πως η Σιπυλίνα, το 1996 με τα γεγονότα της Κύπρου έγινε ραδιοφωνική και στάλθηκε από το Ιωνικό Θέατρο δωρεάν σε όλους τους ακριτικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς της χώρας. Επίσης «Η Έξοδος» ήταν η κεντρική εκδήλωση στο Βεάκειο του Πειραιά για τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την ίδρυση του Κορυδαλλού. Το έργο έχει χρησιμοποιηθεί από σχολεία κι αυτό με χαροποιεί, αν και κάποιες φορές…το έμαθα εκ των υστέρων κι αυτό είναι τουλάχιστον άκομψο !

Δεν θέλω να επεκταθώ άλλο για τα έργα αυτά. Πρόκειται για το θεμέλιο Λίθο τόσο του θιάσου μου, του Ιωνικού Θεάτρου, όσο και της πορείας μου στην Ελλάδα. Εξ αιτίας των, γέμισα εγώ και οι συνεργάτες μου με απίθανες αναμνήσεις… Εγώ προσωπικά δέχτηκα επιθέσεις (οι οποίες βρίσκονται ακόμη εν εξελίξει) και κρατούν…20 τόσα χρόνια ! Η Μικρασία πονάει αλλά και πουλάει φαίνεται !

Να ευχαριστήσω όλους τους ηθοποιούς που έπαιξαν σ’ αυτό το έργο τις περισσότερες φορές αφιλοκερδώς. Τα χορευτικά συγκροτήματα, τους μουσικούς, τους τεχνικούς, τους Φορείς που μας φιλοξένησαν , τους τραγουδιστές που πήραν μέρος. Αλλά πάνω απ’ όλα να ευχαριστήσω την καλή μου φίλη πια, τη Νάνσυ Χόρτον, που ανεβαίνοντας στη σκηνή του Δημοτικού Θεάτρου το 1992 μου είπε «Βλέπω στα μάτια σας, τον πατέρα μου»….

Αντώνης Παπαδόπουλος

Η ΕΞΟΔΟΣ

6

Σκοτάδι. Ακούγεται η φωνή του αφηγητή.

ΑΦΗΓΗΤΗΣ: 1992. ..... Βράδυ. βράδυ όπως τότε, εβδομήντα χρόνια πριν...Τίποτα δεν θυμίζει εκείνες τις εφιαλτικές νύχτες, που πέρασε ένας ολόκληρος λαός, οι Έλληνες Μικρασιάτες, χωρίς να βρουν τη δκαίωση ακόμα....Μια γυναίκα, μια παράξενη θλιμμένη γυναίκα, βρήκε έναν δικό της τρόπο, ν. αντισταθεί σ. αυτούς, που έντεχνα οδηγούν τη συμφορά της χώρας της στη λησμονιά... Κι αυτή τη πορεία της στο χρόνο, στο χθες και στο αύριο θα παρακολουθήσουμε απόψε .... Αφιερωμένο, σ' όσους δολοφόνησαν τον Πολιτισμό αυτής της γυναίκας και ζουν και κοιμούνται ήσυχα ακόμη......,

( Η γριά, μαυροφορεμένη γυναίκα, κάθεται με την μικρή εγγονή της κοντά στο παράθυρο και αναπολεί Κάθε τόσο χαϊδεύει τις ξανθιές μπούκλες της μικρής, που άκουει προσεκτικά το παραμύθι της γιαγιάς της, χωρίς να φαντάζεται ότι αυτό το παραμύθι είναι μια οδυνηρή και αυθεντική ιστορία,)

ΓΡΙΑ: Μια φορά κι ένα καιρό, οι 'Έλληνες πήγαν και κατοίκησαν έναν όμορφο τόπo, γόνιμο και ειρηνικό, δίπλα απ. τα νησάκια τουΑιγαίου.πήγαν εκεί, φαντάσου, πριν γεννηθείς εσύ κι εγώ..." Πριν τον μπαμπά και τον παππού... Πριν ανακαλύψουμε την τηλεόραση, τα ραδιόφωνα και τα αεροπλάνα..Δεν φταίνε αυτοί, που πήγαν πρώτοι. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε άξιος στο πνεύμα λαός να μας περάσει..,. Δούλεψαν τη γη, έκτισαν τα σπίτια τους και ρίζωσαν για πάντα... ΄Οταν θ μεγαλώσεις, θα καταλάβεις και συ, πως όποιος άνθρωπος δεν έχει ρίζες και αναμνήσεις, δεν αξίζει τον κόπο να ζει...΄Οπως σου έλεγα λοιπόν, σε κείνο κεί τον τόπο, στην Ελληνική Ανατολή. Οι άνθρωποι πρόκοψαν… Οι ΄Ίωνες, οι Αιολείς, οι Δωριείς, οι Αχαιοί πούχανε μείνει από τον άδικο τον πόλεμο στη Τροία, έφτιαξαν πόλεις, που ακόμα και τώρα, μέσ' το σκοτάδι του Μεσαίωνα που ζούμε, συνεχίζουν και λάμπουν… Θάχεις ακούσει τον παππού να σου μιλάει για τον Πόντο…Εκεί, οι αρχαίοι πρόγονοί μας, άφησαν βαθιά τα σημάδια τους, που δεν μπορούν, όσο κι αν θέλουν να τα σβήσουν…Μιλάνε τη γλώσσα τους ακόμη… Μετά απ' όλη αυτή τη φρικιαστική ιστορία, που θα σου διηγηθώ, μόνο αυτοί, οι Πόντιοι, μιλάνε τη γλώσσα που μιλούσε ο Πίνδαρος κι ο Λεωνίδας…΄Ηταν ένας δυνατός λαός… Στεκόντουσαν φρουροί, ακρίτες δίπλα στον Εύξεινο Πόντο κι είχανε πάντα μια παράξενη συνήθεια :Ποτέ δεν πήγαιναν στον πόλεμο, αν δεν διασκέδαζαν πρώτα… ΄Έπιναν, έτρωγαν, λουζόντουσαν κι όταν γυρνούσαν από τον πόλεμο νικητές, πάλι διασκέδαζαν τότε, χορεύοντας…

Οι αναμνήσεις της γιαγιάς, αρχίζουν να ζωντανεύουν. Εκείνη σωπαίνει και μπροστά στα μάτια της εμφανίζεται ένα Ποντιακό συγκρότημα, που κάτω από

7

τον ήχο της λύρας, χορεύουν Σέρα και τα περίφημα μαχαίρια. Τελειώνουν και χάνονται στο σκοτάδι. Η γριά συνεχίζει.

ΓΡΙΑΚαι τα χρόνια πέρασαν κι οι ΄Έλληνες ανδρώθηκαν και ρίζωσαν κι έκαμαν παιδιά και προκοπή και μάθανε να ζούνε αρμονικά με τους άλλους λαούς, που ζούσανε μαζί τους… Γιατί βλέπεις κόρη μου, οι άνθρωποι, άμα μυριστούνε κάπου το χρήμα και την καλοπέραση, ορμάνε σαν τους λυσσασμένους λύκους, κι έτσι έγινε και τότε και παλιά και γέμισε η Μικρασία από κάθε λογής λαό και κάθε καρυδιάς καρύδι…Τώρα όμως, θα πρέπει να σου πω, πως ανάμεσα σ' όλες αυτές τις πόλεις που μεγάλωναν κι ευημερούσαν, μία ήταν η πιο όμορφη, αυτή που έμελλε να σημαδέψει τη πίκρα και τη σκέψη μας... Μία ήταν αυτή, που οι ξένοι τρέχανε σύσσωμοι για να επισκεφτούνε τις ταβέρνες της, τα όμορφα προάστια και τις εκκλησιές της.... Η Σμύρνη...

Πίσω από τη γριά ανάβει για πρώτη φορά το σκηνικό : ΄Ολα τα ομορφότερα σπίτια και οικήματα της Σμύρνης, το καμπαναριό της ΄Άγιας Φωτεινής, η Λέσχη του Πετρόχειλου, το Ομήρειο Γυμνάσιο, τα κτίρια γραφείων στη παραλία, εκκλησίες, το Καφέ ντε Παρί και τόσα άλλα, φωτισμένα απαλά από το στοργικό φως της πληγωμένης ανάμνησης, ζωντανεύουν καθώς ένα μικρό πλήθος χαρακτηριστικών Σμυρνιών, αρχίζει να περπατά ευχάριστα στη μεγάλη βόλτα.Ο αριστοκράτης, η γυναίκα με την ομπρέλα και το κρινολίνο, ο διανοούμενος-ποιητής, ο μόρτης, που κάνει κόρτε στις γυναίκες που κεντάνε τσεβρέδες στα παγκάκια, ο ιερέας που πίνει τον καφέ του στο παραλιακό καφενείο...Η γριά, σηκώνεται όρθια και ψάχνει λες, να βρει μέσ' το σκοτάδι αυτές τις χαμένες πια μορφές.

ΓΡΙΑΠώς να ξεχάσω τα μαγαζιά του Φραγκομαχαλά, εκείνη τη Κυριακή, που οι γονείς μου με είχαν πάει στον πιο γνωστό χορό κι εγώ είχα ένα βιβλιαράκι κι έγραφα ποιος καβαλιέρος με χόρεψε βαλς, ποιος καντρίλια και ποιος πόλκα... Κι ύστερα πάλι, όταν φορτώσαμε τη μεγάλη καρότσα με τα θαλασσινά της Σμύρνης και πήγαμε εκδρομή στη Μαγνησία, κάτω από το βράχο της πετρωμένης Νιόβης...Πώς να ξεχάσω το ντουρσέκι, το μπαλκονάκι μου, που τ' απογεύματα ξεχνιόμουν στον τσεβρέ μου, ώσπου δεν έβλεπα τη μύτη μου... Το σπίτι στη Καραντίνα, σύρριζα με τη θάλασσα... Πώς να ξεχάσω τη Σμύρνη μου που κάηκε, και μ' έκαψε για πάντα...

Ακούγεται μουσική μικρασιατική. Εύθυμοι χορευτές κατακλύζουν τη σκηνή και χορεύουν μέσ' την ανάμνηση της γριάς. Εκείνη χαμογελά μόνη της, καθώς θυμάται τις όμορφες ημέρες στη Σμύρνη. ΄Ετσι, όταν τελειώνει ο χορός, αφήνει τα φαντάσματά της ελεύθερα, να μιλήσουν στη μικρή εγγονή της.

ΠΟΙΗΤΗΣ

8

΄Οταν έφτασαν οι στρατιώτες μας στη Σμύρνη το 19, είπαμε :"Τώρα όλα θ' αλλάξουν... Τώρα μπορούμε κι εμείς να πάρουμε μιαν ανάσα..." Και πράγματι έτσι έγινε... Μέσα σε λίγο καιρό ο τόπος γέμισε περισσότερα Γυμνάσια, νοσοκομεία μέχρι και για τους Τούρκους, εργοστάσια, σιδηροδρομικές γραμμές και αυτοκινητοδρόμους...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ομπρέλαΤους Τούρκους οι Έλληνες τους προστάτευαν πιο πολύ κι απ' τους ίδιους τους συμπατριώτες τους και σ' αυτό ,κανένας Τούρκος δεν μπορεί να φέρει αντίρρηση...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΠΑΓΚΑΚΙΕίναι νωποί οι τάφοι των Ελλήνων, που εκτέλεσε εκείνο το σκυλί, ο Στεργιάδης, ο ΄Ύπατος Αρμοστής, γιατί είχαν σκοτώσει κάτι Τούρκους, τη μέρα που τα πλοία ήρθαν και μας ελευθέρωσαν...

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΣΣΑΤους εκτέλεσε εκεί, μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου, σα να έλεγε :"Ορίστε τί παθαίνει όποιος σκοτώνει τον εχθρό του, χωρίς λόγο..." Κι έλεγα μετά, όταν άρχισε η δική μας η σφαγή : "Αλήθεια, δεν θα σκέφτονται το ίδιο αυτοί, που μας σφάζουν ;"

ΠΟΙΗΤΗΣΠέρναγαν όμως ήσυχα και ειρηνικά εκείνα τα τρία χρόνια... Η διαφορά στη πόλη, όλο και ξεχώριζε :Η ευρωπαϊκή συνοικία κι ο πάνω μαχαλάς, όπου έμεναν ακόμη οι Τούρκοι, αποκλεισμένοι από μόνοι τους μέσα σ' ετοιμόρροπα σπίτια, δίχως διάθεση από τους ιδιοκτήτες τους για να τα φτιάξουν, απομονωμένοι οικειοθελώς από τον οικονομικό οργασμό, που γεννιόταν μόλις δυο βήματα μακριά απ' αυτά τα χαμόσπιτα... ΓΡΙΑΕίχανε καμήλες, που κουβάλαγαν σύκα και σουλτανίνα, κι είχανε τους γραφείς επιστολών, κάτι χοτζάδες που καθόντουσαν στους δρόμους και γράφανε για λογαριασμό των χανούμισσων ερωτικά γράμματα, που αυτές τα έστελναν κρυφά, αμπαρωμένες απ' το φως του ήλιου, έτσι όπως τις είχε καταδικάσει η σκοταδική θρησκεία τους...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΜΩΡΟΕμείς όμως, τους κάναμε παρέα... Τους βάζαμε στα σπίτια μας και τους αγαπάγαμε...

ΓΡΙΑ...Τόσο κουτοί είναι οι ΄Έλληνες καμμιά φορά, που ακόμα και τώρα θ' ακούσεις πολλούς γέρους να λένε : "Μπορεί και να μην έφταιγαν αυτοί... Τους έβαλαν και τάκαναν..."

9

' Ετσι είναι... Ο άνθρωπος δεν μπορεί να το πιστέψει, πως το χειρότερο κακό, μπορεί να το πάθει απ' αυτόν, που μέχρι χθες ήτανε φίλος...

ΠΟΙΗΤΗΣΚι οι στρατιώτες μας, όλο και πολεμάνε στα βάθη της Μικράς Ασίας και μας στέλνουν τα νικηφόρα τους μηνύματα...

ΜΟΡΤΗΣΚι όσο εμείς λαβαίνουμε εκείνα τα χαρούμενα νέα, δώστου να διασκεδάζουμε...

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΗΣΝα κάνουμε βόλτες στη παραλία...

ΜΟΡΤΗΣΝα τραγουδάμε με τα πολιτάκια στις ταβέρνες...

ΙΕΡΕΑΣ...και να κάνουμε όνειρα για την ΄Ενωσή μας, με την υπόλοιπη απελευθερωμένη Ευρώπη...

Μουσική χασαποσέρβικου. Οι χορευτές χορεύουν ανάμεσα στο πλήθος της παραλίας, που έχει μείνει ακίνητο. Το κοριτσάκι αμίλητο παρακολουθεί την ιστορία της γιαγιάς του. Εκείνη σηκώνεται. Η μουσική τελειώνει και η γριά, λουσμένη μ' ένα δικό της φως, -το φως της αποκάλυψης της αλήθειας- αρχίζει να μιλάει.

ΓΡΙΑΚι ήρθε η ώρα να σου μιλήσω για κείνο το καλοκαίρι... Το καλοκαίρι του θάνατου και της Ντροπής... Πάνε τόσα χρόνια, μα όσες φορές κι αν στο διηγηθώ μικρό μου, πάλι τον ίδιο κόμπο στο λαιμό μου θα νοιώθω... Σα να το ξαναζώ πάλι μπροστά μου εκείνο το καλοκαίρι, που ξεκίνησε ανέμελο και βάφτηκε σ' έναν ωκεανό από αίμα... Αλλά πρώτ' απ' όλα, θα πρέπει να σου μιλήσω για τον Δεσπότη μας... Τον Χρυσόστομο...

ΙΕΡΕΑΣ΄Ηταν αυτός ένας αλλιώτικος παπάς... ΄Ίσως νάταν έτσι γιατί είχε περάσει όλη του τη ζωή στην εξορία, ανάμεσα σε Έλληνες, που υπέφεραν τα δεινά από τους ξένους... Πώς μπορούσε να μείνει αμέτοχος ;

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΣΣΑΠρώτα τον είχανε πάει στη Δράμα, τότε που οι Βούλγαροι τρομοκρατούσαν τη Μακεδονία και μετά τον έφεραν εδώ σε μας, στη Σμύρνη...

ΠΟΙΗΤΗΣ

10

Ο Χρυσόστομος δεν ήταν ένας απλός Δεσπότης... ΄Ηταν ο άνθρωπος που βλέπαμε πρώτο παντού...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ομπρέλαΑκόμα τον θυμάμαι να τρέχει στην προκυμαία να ευλογήσει τους ναύτες μας, που έφερε το Αβέρωφ και τον αέρα να του παίρνει τ' άμφια και τα λευκά του γένια και κείνος να γελάει σαν παιδί, που επιτέλους ελευθερώθηκε η Σμύρνη του...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΠΑΓΚΑΚΙΔεν βγαίνουν κάθε μέρα άνθρωποι σαν κι αυτόν...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΜΩΡΟΚι όταν αργότερα πήγαν οι στρατιώτες μας να πολεμήσουν, εκείνος δεν σταμάτησε να τρέχει, προσπαθώντας να ταιριάξει τ' αταίριαστα...

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΣΣΑ

...τις αντίθετες νοοτροπίες...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΠΟΥ ΚΕΝΤΑΕΙ....τα αντίθετα πολιτικά συμφέροντα...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ομπρέλα... τους ΄Έλληνες με τους ξένους...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΠΑΓΚΑΚΙ... τους ΄Έλληνες μεταξύ μας...

ΙΕΡΕΑΣΑλλά ό,τι και να γινότανε, δίχως καμμιά βοήθεια από τους φίλους μας τους ξένους, τον πόλεμο τον χάσαμε...

Εκείνη τη στιγμή μπαίνει τρέχοντας ένας νέος , κρατώντας την Αμάλθεια, την εφημερίδα της Σμύρνης. Ο κόσμος μαζεύεται γύρω του.Διαβάζουν με ανησυχία τα νέα. Τρομοκρατούνται. Μια γυναίκα σφίγγει το μωρό στην αγκαλιά, ο ιερέας σταυροκοπιέται κι όλοι κοιτούν τριγύρω τους ανήσυχοι, περιμένοντας νάρθει το κακό. Κατά τη διάρκεια αυτής της σκηνής, η γριά συμμετέχει με την έκφρασή της, γιατί είναι η δική της διήγηση, που έδωσε ζωή σ' αυτές τις οπτασίες του παρελθόντος να μιλήσουν και να αφηγηθούν στη μικρή εγγονή τη τρομακτική τους ιστορία.

ΠΟΙΗΤΗΣΗ είδηση ότι οι Τούρκοι ήταν έξω από τη Σμύρνη, ήρθε ξαφνικά... Απροειδοποίητα... Μας είχαν μείνει για σύμμαχοι μόνο οι Αρμένιοι, αν μπορεί κανείς να πει σύμμαχο τον ίδιο τον αδελφό του...

11

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΗΣΚι αυτοί οι Αρμένιοι, ήταν κι η τελευταία ελπίδα, που έλαμψε στο πρόσωπο της πόλης μας, λίγο πριν την καταπιεί ο θάνατος...

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΣΣΑΜισή ώρα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη, ένα μεγάλο στρατιωτικό άγημα Αρμενίων, βάδισε με σταθερό βήμα στο πλακόστρωτο δρόμο του Καί, στη παραλία, φορώντας τη στολή των Ελλήνων στρατιωτών και στο κεφάλι τη μαντίλα των Αρμενίων επαναστατών...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ομπρέλαΜπροστά πήγαινε ο στρατηγός Τορκόμ, καβάλα σε άσπρο άλογο και με ψηλά το κεφάλι... Κι ακόμα πιο μπροστά, δυο σημαιοφόροι με την ελληνική και την αρμένικη σημαία... ΄Ολοι κλαίγαμε από χαρά, βλέποντας αυτό το άγημα να κατευθύνεται προς τους τούρκικους μαχαλάδες και το Διοικητήριο...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΠΑΓΚΑΚΙ"Οι Τούρκοι σας έχουν στήσει παγίδες..." τους φωνάζαμε όλοι οι Σμυρνιοί... "Δεν τους φοβόμαστε..." μας απαντούσαν εκείνοι και χάθηκαν στα σοκάκια, με τη σημαία μας και τη σημαία τους, να κυματίζουν μαζί στη πόλη μας, για τελευταία φορά...

Απότομα, σκοτάδι στο σκηνικό. ΄Έντονο φως στη γριά.

ΓΡΙΑΗ μητρόπολη ήταν στο προαύλιο της Αγίας Φωτεινής... Εκεί ήταν ο Μητροπολίτης εκείνο τ' απόγευμα και κάτι έγραφε...

Αλλαγή σκηνικού. Αριστερά πάντα η γριά με την εγγονή της φωτισμένες απαλά. Δεξιά, φως στο γραφείο του Χρυσόστομου. Το φως που πέφτει κάθετο, είναι σκληρό, άσπρο και μοιάζει σα να μπαίνει πλάγια από ψηλά. Ενας παπάς πηγαινοέρχεται με άγχος μπροστά στον μητροπολίτη και τρίβει νευρικά τα χέρια του. Καθώς περπατά, μπαίνει από το φως στο σκοτάδι και αντίθετα. Κάθε τόσο και ενώ ο Χρυσόστομος γράφει το τελευταίο του γράμμα, ο παπάς κοιτά με αγωνία προς μία υποθετική πόρτα.Το σκηνικό της Σμύρνης στο σκοτάδι.

ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣΑγαπητέ φίλε και αδελφέ κύριε Ελευθέριε Βενιζέλε.Επέστη η μεγάλη στιγμή της μεγάλης, εκ μέρους σας, χειρονομίας...Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, το Ελληνικόν Κράτος, σύμπαν το Ελληνικόν Κράτος και το Ελληνικόν ΄Έθνος κατεβαίνει πλέον εις τον ΄Αδην, από του οποίου καμμία πλέον δύναμις δεν θα δυνηθή να αναβιβάση και να το σώση...

12

Τη; αφαντάστου πάλι καταστροφής, βεβαίως αίτιοι είναι οι πολιτικοί και προσωπικοί σας εχθροί, πλην όμως και υμείς φέρετε το μέγιστο της ευθύνης βάρος δια δύο πράξεις σας: Πρώτον διότι αποστείλατε εις Μικράν Ασίαν ως ΄Υπατον Αρμοστήν, τον Στεργιάδη, ίνα τούτ' αυτό παράφρονα και εγωιστή, φλύαρο, απορροφημένον εν τω αυτοθαυμασμώ και καταφρονούντα και υβρίζοντα και δέροντα και εξοργίζοντα όλα τα υγιή και σώφρονα στοιχεία, αυτούς τους καρπούς της τελείας του Μικρασιατικού λαού καταστροφής, τους οποίους νύν θερίζομεν.Και δεύτερον, διότι πριν αποπερατώσητε το έργον σας και θέσετε την σφραγίδα και το επιστέγμασμα επί του αφαντάστου ωραίου και μεγαλοπρεπούς δημιουργήματός σας, είχατε την ατυχή και ένοχον έμπευσιν, να διατάξητε εκλογές κατ' αυτάς ακριβώς τας παραμονάς της εισόδου σας στην Κωνσταντινούπολιν και της καταλήψεως αυτής υπό του Ελληνικού Στρατού...Αλλά ό γέγονεν, γέγονεν...Και πρώτον μεν έγραψα με ημερομηνία 21 Αυγούστου εις τον επί του θρόνου του Ελληνικού ευρισκόμενον Κωνσταντίνον, να προβή εις τας μεγάλας αποφάσεις εν αις πρωτίστως θεωρώ την ανάληψιν του Ελληνικού σκάφους παρά την πάγκοινον την ευρωπαϊκήν υπόληψιν κεκτημένης Σης κορυφής. Την παράδωσιν της διοικήσεως του στρατού εις τους εκδιωχθέντας αξιωματικούς της Αμύνης, οι οποίοι γνωρίζουν, πώς ανασυντάσσεται κατεστραμμένος στρατός και οδηγείται εις την νίκην και την άμεσον εντεύθεν εκδίωξιν Στεργιάδου και Χατζηανέστη. ΄Έκρινα δε προ πάντος απαραίτητον εκ των φλογών της καταστροφής, εν αις οδύνεται ο Μικρασιατικός Ελληνισμός και ζήτημα είναι όταν το παρόν γράμμα μου αναγιγνώσκεται υπό της Υμετέρας εξοχότητας εάν υπάρχομεν πλέον εν τη ζωή, προοριζόμενοι -τίς οίδε- κατά τας ανεξερευνήτους βουλάς της Θείας Πρόνοιας εις θυσίαν και μαρτύριον, να απευθύνω την ύστατη ταύτην έκκλησιν προς φιλογενή μεγάλην ψυχήν σου και να σας ειπώ μόνον δύο λέξεις : Εάν, δια να σώσετε την Ελλάδα, εκρίνατε καθήκον σας να προβήτε εις το Επαναστατικόν Κίνημα της Θεσσαλονίκης, μή διστάσετε τώρα να προβήτε εις εκατόν τιαύτα κινήματα, ίνα σώσητε τώρα ολόκληρο τον απανταχού της γης και ιδία τον Μικρασιατικόν και Θρακικόν Ελληνισμόν...Και θα δώση ησυχία και ειρήνην εις την Ευρωπαϊκήν Διπλωματίαν, διότι δι όλους τότε θα υπάρχει τόπος και τρόπος εκμεταλλεύσεως των ανεκμεταλεύτων πηγών του πλούτου της τόσον υπό του Θεού ευνοηθείσης και ευεργετηθείσης, αλλά τόσον οικτρώς κακοδαιμονούσης πλουσίας και ευδαίμονος ταύτης χώρας...Και νυν φίλτατε αδελφέ, Σέ μόνο θεωρούμεν τον από μηχανής θεόν... Σέ βράχον, Σέ ελπίδα, Σέ Σωτήρα και Μεσίαν μας... Περίζωσε την ρομφαίαν του λόγου σου και κατευόδου προς ημάς και κόψον τον άλυτον δια την διπλωματίαν δεσμόν του Ανατολικού ζητήματος...

Εν Σμύρνη τη 25 Αυγούστου 1922

Δυνατά χτυπήματα στη πόρτα, διακόπτουν τον Χρυσόστομο. Ο παπάς έντρομος τρέχει ν' ανοίξει. Ξαναγυρίζει.

ΙΕΡΕΑΣΟι Τούρκοι... Δεσπότη μου οι Τούρκοι...

13

ΧΡΥΣΌΣΤΟΜΟΣ (ήρεμα)Τώρα μπορείς να τους ανοίξεις...

Αλλαγή σκηνής. Το γραφείο του Νουρεντίν Πασά στο Διοικητήριο. Μπαίνει ο Χρυσόστομος συνοδευόμενος από δύο Τούρκους στρατιώτες. Ο Νουρεντίν στέκεται κοντά στο παράθυρο.

ΝΟΥΡΕΝΤΙΝΚαλώς τον Χρυσόστομο... Θα μπω κατ' ευθείαν στο θέμα : Να βγεις και να πεις στο λαό σου, ότι χάσατε τον πόλεμο... Μόνο έτσι θα γλιτώσεις τη ζωή σου εσύ και οι άλλοι δημογέροντες...

ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣΠοτέ. Η ζωή μου ανήκει στην εκκλησία και το Γένος μου. Κι εσύ είσαι εχθρός και των δύο.Μου είχες υποσχεθεί, ότι αν ο λαός σου παρέδιδε τον οπλισμό του, δεν θ' ακουμπούσατε κανένα... Κι από χθες το βράδυ, έχετε κλείσει την Αρμένικη συνοικία και σφάζετε τα γυναικόπαιδα... Τί νομίζεις ; Πως δεν θ' ακούσει κανείς τις κραυγές τους ; Το αίμα τους κυλά κάτω απ' τα πόδια των φρουρών σου και σας προδίδει...

ΝΟΥΡΕΝΤΙΝ' Άλλο οι Αρμένηδες... Αυτοί είναι εχθροί του τουρκικού έθνους... Αυτοί θα πεθάνουν γιατί το αξίζουν...

ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣΚανείς δεν μπορείς να πεις πως πρέπει να πεθάνει γιατί το αξίζει... Προς θεού Νουρεντίν Πασά, ας πάψει πια αυτή η γενοκτονία... Αρκετό αίμα χύθηκε...

ΝΟΥΡΕΝΤΙΝΔεν έχεις δει τίποτε ακόμα... Ο τούρκικος λαός καταπιεζόταν τόσα χρόνια από όλους εσάς... Θα καθαρίσουμε αυτό το τόπο, κι αν χρειαστεί, θα σας σκοτώσουμε όλους, έναν έναν, και θα σας πετάξουμε στη θάλασσα...

ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣΟι σύμμαχοι δεν θα σε αφήσουν να πραγματοποιήσεις τα βρώμικα σχέδιά σου...

ΝΟΥΡΕΝΤΙΝΧα χα χα... ΄Έβγα στο παράθυρο Χρυσόστομε.... ΄Έβγα να δεις τα συμμαχικά σας πλοία... ΄Άγγλοι, Γάλλοι, Αμερικάνοι, Ιταλοί, όλοι κάθονται με σταυρωμένα τα χέρια και μας κοιτάνε... ΄Έχετε χάσει και θα χάσετε πολλά παραπάνω, αν δεν κάνεις αυτό που σου λέω :Μάζεψε τους γκιαούρηδες και πες τους, ότι χάσατε τον πόλεμο... Μόνο αυτό σου ζητάω...

ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ

14

Ποτέ.

ΝΟΥΡΕΝΤΙΝ (ήρεμος ξαφνικά )Κάτω στην πλατεία, είναι περίπου χίλια πεντακόσια άτομα... Αυτοί ας σε δικάσουν... Δεν πιστεύω να παραπονιέσαι... Κανένα δικαστήριο δεν είχε χίλιους πεντακόσιους αμερόληπτους δικαστές μαζί...Αυτοί ας σε κρίνουν... Αν τους έκανες καλό, ας σου κάνουν κι αυτοί καλό, αν όμως τους έκανες κακό, ας σε καταδικάσουν...Στρατιώτες δώστε τον στον κόσμο που περιμένει...

Οι δυο στρατιώτες, ορμούν και βγάζουν έξω τον Μητροπολίτη. Ο Νουρεντίν σκύβει και κοιτά με φανερή ικανοποίηση, κάτω απ' το παράθυρο. Αρχίζει θλιβερή μουσική. Απαλό φως στη γριά, που παίρνει ένα βιβλίο, το ανοίγει και διαβάζει, σχεδόν άχρωμα, στην εγγονή της. ΓΡΙΑΣε δέκα λεπτά κι ενώ ο Χρυσόστομος κατέβαινε, βγήκε στο μπαλκόνι του κτηρίου ο Νουρεντίν Πασάς, ο οποίος απευθύνθηκε στους χίλιους με χίλιους πεντακόσιους μουσουλμάνους, άντρες και γυναίκες, που βρισκόντουσαν στη πλατεία... Τους είπε, ότι τους παραδίδει τον μητροπολίτη, προσθέτοντας χαρακτηριστικά τις φράσεις : "Αν σας έκανε καλό, να του κάνετε και σεις καλό...Αν σας έκανε κακό, να του το ανταποδώσετε..."Ο όχλος άρπαξε χωρίς χρονοτριβή τον Μητροπολίτη και τον οδήγησε λίγο πιο πέρα, μπροστά στο κομμωτήριο του Ισμαήλ, ενός Ιταλού προστατευόμενου. Εκεί σταμάτησαν και τον έντυσαν με μια άσπρη μπλούζα, που πήραν από τον κομμωτή. ΄Άρχισαν αμέσως να τον χτυπούν λυσσασμένα με γροθιές και με ξύλα και να τον φτύνουν στο πρόσωπο... Του τρύπησαν με μαχαίρια το σώμα... Του ξερίζωσαν τη γενειάδα... Του έβγαλαν τα μάτια... Του έκοψαν τη μύτη και τ' αυτιά...Πρέπει να σημειώσουμε, ότι η γαλλική περίπολος παρακολουθούσε τα γεγονότα , μέχρι τη στιγμή που περιγράψαμε. Οι άντρες που την αποτελούσαν -επρόκειτο για ναύτες - είχαν βγει έξω απ' τα ρούχα τους , έτρεμαν χωρίς υπερβολή από την αγανάκτηση και ήθελαν να επέμβουν. Ο επικεφαλής όμως αξιωματικός, με το περίστροφο στο χέρι, ακολούθησε τις διαταγές που του είχαν δοθεί και τους εμπόδισε να κάνουν οποιαδήποτε κίνηση…Στη συνέχεια, δεν είδαμε πια τον Μητροπολίτη, που τον αποτέλειωσαν σε μικρή απόσταση πιο πέρα...Κατεβαίνοντας προς την ευρωπαϊκή συνοικία, συνάντησα ένα αυτοκίνητο, και πίσω του δεμένο τον κύριο Τσουρουκτόγλου, Διευθυντή της εφημερίδας ΛΑ ΡΕΦΟΡΜ... Δεμένο από τα πόδια, ράκος πραγματικό, ενώ το κεφάλι του, σερνόταν πάνω στο λιθόστρωτο...

Με αυτά τα λόγια, η γριά κλείνει το βιβλίο της και αγκαλιάζει σφικτά το κοριτσάκι. Πίσω της οι καπνοί και οι φλόγες ξαναζωντανεύουν, τα ουρλιαχτά του κόσμου που τρέχει να σωθεί στη φλεγόμενη παραλία τρυπούν τ' αυτιά της και η ανάμνηση παύει νάναι ανάμνηση, παραμύθι για κάτι που πέρασε και γίνεται για

15

τη γριά και την εγγονή της, πραγματικότητα... Καθώς οι άνθρωποι φωνάζουν απεγνωσμένα μπροστά στη σκηνή, η γριά μπερδεύεται με το πλήθος, με τον κόσμο της και ξαναζεί τη φριχτή της ιστορία.

ΙΕΡΕΑΣΕίδα ένα τούρκο βαθμοφόρο, να βγαίνει απ' ένα αρμένικο σπίτι... Κρατούσε κάτι μπετόνια...Μετά από λίγο το σπίτι το τύλιξαν οι φλόγες...

ΠΟΙΗΤΗΣΟ αέρας φυσάει προς τα μέρη μας... Θέλουν να μας κάψουν...

ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΟΜΠΡΕΛΑΟ πατέρας μου είπε να μαζέψουμε γρήγορα ό,τι μπορούσαμε.... Είχανε μπει οι Τσέτες στο Μπουρνόβα κι είχαν σκοτώσει τόσους συγγενείς μου... Τί να πάρω μαζί μου ; Τί να πάρω :

ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΠΑΓΚΑΚΙΤης Αντριάννας της έκοψαν τα δάχτυλα για να της πάρουνε τα δαχτυλίδια... Της έκοψαν τα δάχτυλα...

ΣΕΡΒΙΤΟΡΟΣΘέλουν να μας αφανίσουν... Είμαστε μόνοι μας και θέλουν να μας αφανίσουν...

ΜΟΡΤΗΣΚατέβηκα για να σωθώ στη παραλία και νόμιζα ότι ήρθε η ώρα της Δεύτερης Παρουσίας...

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΗΣ΄Ενα μαύρο σύννεφο παντού κι οι άνθρωποι ανάμεσα στη θάλασσα και στα σπαθιά των λυσσασμένων δολοφόνων, μπροστά στα μάτια αυτών, που δεν θέλουν να μας σώσουν...

΄

ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΜΩΡΟΉθελα να τους φωνάξω πως είδα με τα μάτια μου, να καίνε το θέατρο... "Καίνε το θέατρο" ήθελα να τους φωνάξω.... "Καίνε το μέρος που έπαιζε η Κυβέλη..." Αλλά μετά κατάλαβα πως καίνε όλη τη πόλη...

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΣΣΑ΄Ηταν μια μαούνα γεμάτη γυναίκες και παιδιά... Θέλαν να περάσουν σ' ένα ξένο πλοίο να σωθούνε... Οι Τούρκοι τους έριξαν πετρέλαιο εκεί, στη μέση της θάλασσας και τους έκαψαν όλους ζωντανούς...

16

Ακούγεται ένας πυροβολισμός. Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΠΟΥ ΚΕΝΤΑΕΙ σκοτώνεται. Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΠΑΓΚΑΚΙ, μόλις τη βλέπει, πέφτει πάνω από το άψυχο σώμα και κλαίει.

ΓΡΙΑΜια ολόκληρη πόλη καιγόταν... Τί οδυρμός, τί συμφορά...Να τρέχουμε όλη προς την ίδια κατεύθυνση... Κι άλλη φωτιά να ξεπηδάει μπροστά μας... Κι άλλη, κι άλλη... ΄Ολοι κάτι να κρατάνε στα χέρια τους: ΄Άλλος μια ραπτομηχανή, άλλος το μικρό του παιδί, κι άλλος, σαν τον Αινεία στη Τροία, τον άρρωστο πατέρα του...

Στη σκηνή τώρα δεν μένει κανένας. Μόνο το νεκρό σώμα της κοπέλας και η φίλη της που κλαίει από πάνω της. Στο βάθος, το σκηνικό της Σμύρνης καίγεται ακόμα. Εμφανίζεται ένας νεαρός άντρας.Σκύβει πάνω από την κοπέλα που κλαίει, τη σηκώνει από τους ώμους και ενώνονται με το πλήθος, που σιγά σιγά σχηματίζει μια μεγάλη νεκρική πομπή. Μπροστά πηγαίνει ένας επιτάφιος, που περιέχει τον χάρτη μιας Μικρασίας που καίγεται. Ακολουθεί ο ιερέας, που κρατά μιαν εικόνα, και μετά οι Μικρασιάτες, οι τραγικοί πρωταγωνιστές της Εξόδου. Κρατούν ό,τι μπόρεσαν να σώσουν , ό,τι πολύτιμο βρήκαν μπροστά τους : ΄Άλλος τα κλειδιά του σπιτιού, άλλος τους τίτλους από τα κτήματα που αγόρασε με δικά του χρήματα, τις προηγούμενες μέρες, ένα χαλί, δυο άχρηστα χρυσά κουταλάκια...Στο πλήθος αυτό ενώνεται και η γριά με την εγγονή της, γιατί εκεί ανήκουν κι όλοι μαζί, καθώς κατεβαίνουν από τη σκηνή κι αφήνουν πίσω την αγαπημένη τους πόλη, σταματούν και φωνάζουν:"Θα ξαναγυρίσω...Σίγουρα θα ξαναγυρίσω..." Καθώς η πομπή απομακρύνεται ακούγεται μέσα από τον ήχο της φωτιάς, η φράση ενός αληθινού και όχι ψεύτικου φιλέλληνα.

ΑΦΗΓΗΤΗΣ΄Ενα από τα δυνατότερα συναισθήματα, που πήρα μαζί μου φεύγοντας από τη Σμύρνη, ήταν και το συναίσθημα της Ντροπής, διότι ανήκα στο ανθρώπινο γένος... Τζώρτζ Χόρτον... Πρόξενος της Αμερικής στη Σμύρνη επί τριάντα χρόνια...

(Πολλές φορές, την έξοδο των ηθοποιών, ακολουθεί η εξής σκηνή: Μέσα από τον καπνό που βγαίνει ακόμα, εμφανίζεται μία γυναίκα που φορά πορτοκαλί μανδύα και κόκκινο μακρύ μαντήλι στο κεφάλι.Συνοδεύεται από έναν άντρα, που παίζει βιολί. Τραγουδά το Σ' ΑΓΑΠΩ, απευθυνόμενη πότε στα κλειστά παράθυρα του σκηνικού, και πότε στη νεκρή κοπέλα. Σ' αυτήν καταλήγει λίγο πριν τελειώσει το τραγούδι της και την καλύπτει με το τεράστιο κόκκινο μαντήλι που φορά.)

ΣΚΟΤΑΔΙ

17

Β' ΣΚΗΝΗ

(Ανάβουν τα φώτα πολύ χαμηλά. Το σκηνικό έχει αλλάξει. Δεν υπάρχει πια η Σμύρνη, δεν υπάρχει καμμιά πόλη, μόνο ένας χώρος άδειος, που περιορίζεται από ένα συρματόπλεγμα. Η γριά κρατά αγκαλιά το κοριτσάκι και μοιάζει να συνεχίζει τη διήγησή της, με τα μάτια της. Σα να βρήκαν ένα καινούργιο μυστικό τρόπο επικοινωνίας, γιαγιά και εγγονή συνεχίζουν την εξιστόρηση της τραγικής ιστορίας των Μικρασιατών, χωρίς καν να μιλούν Καθώς ακούγεται η φωνή του αφηγητή, μια ομάδα προσφύγων, που φορούν σακιά κι έχουν το κεφάλι κατεβασμένο από τη θλίψη και τις κακουχίες, μπαίνουν στη σκηνή και με βήματα αργά πέφτουν στη γη, ανάμεσα στο συρματόπλεγμα).

18

ΦΩΝΗ ΑΦΗΓΗΤΗ: Οι πρώτοι πρόσφυγες, πήγαν και κατέλυσαν στα τέσσερα μεγάλα στρατόπεδα συγκέντρωσης έξω από τη Θεσσαλονίκη Υπέφεραν από ελονoσία και δεν υπήρχε κινίνο ούτε δράμι… Πολλοί είναι εκείνοι, που τρελάθηκαν απ' το φόβο τους, κορίτσια που βιάστηκαν, γέροι ανήμποροι που είδαν μπροστά στα μάτια τους να σφάζονται τα παιδιά τους, γυναίκες, που πήραν δια της βίας τους άντρες τους στην Άγκυρα, άνθρωποι μόνοι τους, που περπατάνε, βλαστημάνε, κλαίνε με ουρλιαχτά, πεινάνε,, Όποιον ξένο δουν, πάνε και σέρνονται στα πόδια του και τον παρακαλάνε να πει στον Κεμάλ, να ελευθερώσει τους δικούς τους... Οι άμοιροι, δεν φαντάζονται ακόμα, ότι όσοι έμειναν πίσω εξολοθρεύτηκαν στα γρήγορα." Στα πoλύ γρήγορα. Μόνο στη χαράδρα του όρους Σίπυλου, κάτω από το βλέμμα της πετρωμένες Νιόβης, στη Μαγνησία σφάχτηκαν σε δύο μέρες τριακόσιες πενήντα χιλιάδες Έλληνες.

( Αργά και καθώς ακούγεται η φωνή του αφηγητή, οι άνθρωποι που φορούν σκισμένα ρούχα ή τσουβάλια, πέφτουν στη γη κι αρχίζουν να κινούνται σα να ψάχνουν μια επαφή με μια υποχθόνια θεότητα, ή πιο απλά, σα να ψάχνουν κάτω από το χώμα, για τις χαμένες μορφές των σκοτωμένων ανθρώπων τους).

ΓΥΝΑΙΚΑΒασίλισσα της Μεσογείου και δόξα της...

ΧΟΡΟΣ΄Ηταν η Σμύρνη, η ωραία πόλη...

ΑΝΤΡΑΣΚαι το πιο όμορφο μαργαριτάρι της Ανατολής...

ΧΟΡΟΣΣμύρνη μου, ωραία πόλη...

ΓΥΝΑΙΚΑΚληρονόμος αμέτρητων αιώνων ιστορίας...Μητέρα ποιητών, αγίων και σοφών...

ΧΟΡΟΣ΄Ηταν η Σμύρνη, η ωραία πόλη...

ΑΝΤΡΑΣΜια απ΄ τις πιο αρχαίες δοξασμένες τις Επτά,

ΧΟΡΟΣήταν η Σμύρνη, η άγια πόλη...

ΓΥΝΑΙΚΑΚι είχε αναμμένες τις λαμπάδες της στον ουρανό ψηλά,

19

ΧΟΡΟΣΣμύρνη μου, άγια πόλη...

ΑΝΤΡΑΣΜια απ' τις εφτά ελπίδες μας κι επιθυμιές μας...Μια απ' τις εφτά τις άγιες φωτιές μας...΄ήταν η Σμύρνη, η άγια πόλη...

ΠΑΠΑΣΚαι οι καμπάνες των εκκλησιών της βουβάθηκαν και πέθαναν...Κι η μουσική των σώπασε και οι ψαλτάδες χάθηκαν...

ΓΥΝΑΙΚΑΚαι οι κοπέλες της, -μαργαριτάρια μεσογειακά- έφυγαν απ' τα μαρμάρινα παλάτια

ΧΟΡΟΣτης Σμύρνης, της παραμυθένιας πόλης...

ΑΝΤΡΑΣΠέθανε και σαπίζει κάπου εκεί, κοντά στη Πύλη της Ανατολής

ΧΟΡΟΣΗ Σμύρνη, η δολοφονημένη πόλη...

ΑΝΤΡΑΣΦύγανε οι τεχνίτες της, στους δρόμους ερημιά

ΧΟΡΟΣΣμύρνη μου, δολοφονημένη πόλη...

ΓΥΝΑΙΚΑΧήρεψαν οι γυναίκες της κι ορφάνεψαν τα παιδιά...

ΧΟΡΟΣΣμύρνη μου δολοφονημένη πόλη...

ΓΥΝΑΙΚΑΜε φωτοστέφανο ο Δεσπότης στεφανώθηκε

ΧΟΡΟΣστη Σμύρνη εκεί, την πόλη που μαρτύρησε...

ΑΝΤΡΑΣΚι ας ήταν τ' άσπρα του μαλλιά βαμμένα μέσ' το αίμα -Ω Σμύρνη πόλη εσύ μαρτυρική-

20

ΓΥΝΑΙΚΑ΄Ετσι εφύλαξε την πίστη στον Χριστό...Απ' τον Πολύκαρπο ως τον άγιο τον Χρυσόστομο.

ΧΟΡΟΣΩ Σμύρνη, ένδοξη πόλη...Τα φώτα χαμηλώνουν κι αφήνουν στο μισοσκόταδο τους ανθρώπους που συνεχίζουν το θρήνο τους βουβοί πια… Η γριά χαϊδεύει τις ξανθιές μπούκλες της εγγονής της.

ΓΡΙΑΚι έτσι πέρασαν τα πρώτα δύσκολα χρόνια στην Ελλάδα…Οι Μικρασιάτες,, οι Πόντιοι, οι Αρμένιοι, διωγμένοι από τα σπίτια τους, ξεριζωμένοι από την ίδια τους τη γη, βρέθηκαν ν' αγωνίζονται και πάλι να ξαναστήσουν τη ζωή τους .. Τόποι άγονοι, άνυδροι, ξερολίθιααπομακρυσμένα από τα κέντρα ζωής, τους δόθηκαν σαν αντάλλαγμα για την οικονομική και πνευματική κληρονομιά, που άφησαν πίσω τους, στους καινούργιους ανάξιους κατοίκους... Η Νέα Ιωνία του Βόλου, η Νέα Σμύρνη, ο Βύρωνας, η Καισαριανή και τόσες άλλες ακατοίκητες ως τότε περιοχές, γέμισαν ζωή, εργατικά ακούραστα χέρια και πνευματικούς ανθρώπους, που ανέβασαν το βιοτικό επίπεδο της Ελλάδας σε ύψη, όπου πριν απ.' της Τουρκιάς τα χρόνια είχε ν'. ανέβει Ένας τέτοιος τόπος, όλο λάσπη, εγκατάλειψη, κόκκινo άγονο χώμα, ήταν κι η Νίκαια", Η Κοκκινιά-., Ώσπου μια μέρα, έφτασαν οι πρώτοι πρόσφυγες",

Απότομα ανάβουν δυνατότερα τα φώτα που φώτιζαν τους απελπισμένους ανθρώπους, Μια από τις γυναίκες σηκώνεται όρθια, βγάζει αποφασιστικά το κουρελιασμένο σακί, που φορούσε και φωνάζει,)

ΓΥΝΑΙΚΑ Φτάνει πια το κλάμα,., Φτάνει πια.., Ως πότε Θα κλαίμε; Ως πότε θα ζούμε με ψεύτικες αναμνήσεις και θα ψάχνουμε να βρούμε το δίκιο μας; Αφού μας πούλησαν...(Τους πλησιάζει και τους φωνάζει, σα να θέλει να τους ξυπνήσει) Με ακούτε; Μας πούλησαν... Ελάτε να γλεντήσουμε... Ελάτε να τους δείξουμε πως δεν πεθάναμε, γιατί ακόμα μπορούμε και γλεντάμε...

( Οι δυστυχισμένοι άνθρωποι παρακολουθούν αυτή τη γυναίκα, που με μανία απομακρύνει το συρματόπλεγμα του στρατοπέδου. Σιγά σιγά, καταλαβαίνουν πως δεν είναι τρελλή, Τα λόγια της είναι η μόνη σανίδα σωτηρίας, αν δεν ήθελαν να σβήσει αργά η γενιά τους, παραδομένη σε άκαρπες πια αναμνήσεις και μνημόσυνα, Βγάζουν κι αυτοί τα κουρέλια που φορούσαν και τρέχουν να βοηθήσουν τη γυναίκα, να στήσει τη Καινούργια της πόλη. Άλλος φέρνει τα τραπεζάκια με τα καρό τραπεζομάντιλα, άλλος χτίζει το πρώτο πλίνθινο σπιτάκι, η γυναίκα του στολίζει τα παράθυρα με βασιλικούς και σκουλαρίκια, οι πρώτες

21

μπουγάδες, η Καθαριότητα, η μανία να διώξουν από πάνω τους τη δυσοσμία της Καταστροφής και της Προδοσίας... Μέσα σε λίγα λεπτά, το πλήθος που πριν λίγο σερνόταν ανήμπορο στο χώμα, έχει ξαναβρεί τη χαμένη ταυτότητά του: Είναι και πάλι οι Μικρασιάτες, οι Ίωνες, αυτοί οι ίδιοι που έφτιαξαν την Ευαγγελική Σχολή, την Έφεσο, το θέατρο Κράϊμερ, αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι, φτιάχνουν τη Νίκαια, την Οδό Οκτώ, την Μορκεντάου, τον Αη Γιώργη, τα πρώτα σχολεία, τα κουτούκια, που θα γεννηθεί το Ρεμπέτικο Οι γυναίκες με τις πολύχρωμες ρόμπες τους και κείνα τα κοσμήματα που δεν αποχωρίστηκαν ούτε την ώρα της Καταστροφής, προκαλούν τo φόβο, τη ζήλεια, τη δυσπιστία, πώς μπορούν να γλεντάνε, όταν δεν έχουν πού να μείνουν; και καταλήγουν γρήγορα παράδειγμα προς μίμηση των υπολοίπων γυναικών.. Το γλέντι στη μικρή γειτονιά φουντώνει.Κάποιος νεαρός όμως, βλέπει μια μαυροφορεμένη κοπέλα, που κάθεται στo πεζούλι του σπιτιού της θλιμμένη την πλησιάζει )

ΝΕΑΡΟΣ.Τί έχεις βρε Μαριγί; Γιατί δεν διασκεδάζεις μαζί μας;

ΜΑΡΙΓΙΝα.., Σκεφτόμουνα", Αν ήμασταν στη Σμύρνη τώρα, τέτοιο καιρό θα τέλειωνα το Ομήρειο Γυμνάσιο,. Θα γινόμουνα κάτι.... .Όχι παραδουλεύτρα, ."πρόσφυγγα" όπως με λένε εδωχάμου..

ΝΕΑΡΟΣ Πάψε Μαριγί.., Μη τα σκέφτεσαι,. Την αξία της καρδιάς, κανείς δεν μπορεί να την αγγίξει,.. Κι όσo για τα σχολεία και τ'. άλλα, πούχαμε και χάσαμε.., (δείχνει τα χέρια του) ας είναι καλά ετούτα δω, να δουλέψουμε να τα ξαναχτίσουμε, νάχoυνε τα παιδιά μας να ευχαριστιόνται".

( Σηκώνει τη κοπέλα και την οδηγεί εκεί, που γίνεται το γλέντι)

Μη τα σκέφτεσαι,.. "Έλα να διασκεδάσουμε. .

(Το φως δυναμώνει στη γριά. Το πρόσωπο της, καθώς η διήγησή της τελειώνει, έχει γαληνέψει Βλέπει τη μικρή εγγονή της, που την κυττά στα μάτια, σα να περιμένει κάποια συνέχεια)

ΓΡΙΑ Κι έτσι ξαναρχίσαμε να ζούμε. . Και φτάσαμε ως τα σήμερα, εβδομήντα χρόνια μετά.., Δεν νύσταξες ακόμα; Κλείνουν τα ματάκια σου Απόψε η νύχτα είναι ήσυχη . Απόψε η νύχτα, ευτυχώς μικρό μου, είναι ήσυχη... Πήγαινε στο κρεβάτι σου κι αύριο, θάχω ακόμα μια ιστορία να σου πω, για να θυμάσαι...

22

( Με αυτά τα λόγια η γριά, σπρώχνει απαλά τη μικρή, προς το βάθος της σκηνής. Μένει μόνη της, .Όση ώρα ακούγεται η φωνή του αφηγητή, η γυναίκα θα μείνει ακίνητη, φωτισμένη από ένα αλόκοτο άσπρο εξωπραγματικό φως,)

ΤΕΛΟΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΣΚΗΝΗΣ

Η ΣΙΠΥΛΙΝΑ

ΑΦΗΓΗΤΗΣ Μια σπηλιά, στο όρος Σίπυλο της Μικράς Ασίας. Πρωί. Ησυχία. Οι μέρες της σφαγής του γένους, έχουν περάσει. Τώρα τα πουλιά, τα αθώα και ανήξερα πουλιά, ξαναγύρισαν στο μέρος,όπου κάποτε έσφυζε από ελληνική ζωή. Ένα γκρουπ με τουρίστες, κατεβαίνει από το πούλμαν και αμέσως σαν τα άπειρα μικρά ζώα, μαζεύονται γύρω από τον ξεναγό. για ν' ακούσουν με ενδιαφέρον τάχα την ιστορία του τόπου, όπως αυτός διάλεξε να τους διηγηθεί..

ΞΕΝΑΓΟΣΚύριοι, κυρίες, ησυχία... Βρισκόμαστε στους πρόποδες του όρους Σίπυλου και από εδώ, μπορείτε να θαυμάσετε μια έξοχη θέα της τουρκικής πόλης Μαγνησίας. Το βουνό αυτό, έχει μια ιστορία, που οι ρίζες της, χάνονται μέσα στους αιώνες,.. Λένε πως κατέφυγε εδώ η Νιόβη, η κόρη του Τάνταλου, του ιδρυτή της Σμύρνης, όταν η Άρτεμις και ο Απόλλων σκότωσαν τα δεκατέσσερα παιδιά της. Η Νιόβη δεν άντεξε τη θλίψη της και ζήτησε από τον αρχαίο θεό Δία να της πάρει τη ζωή,

23

Εκείνος τότε τη λυπήθηκε και τη μεταμόρφωσε σε βράχο εδώ πάνω σ' αυτό το βουνό.., Αν κοιτάξετε όλοι από εκεί, από εκεί μάλιστα- μπορείτε να διακρίνετε εκείνο το βράχο, που μοιάζει κάπως με γυναικεία φιγούρα…. Αυτή τη σπηλιά εδώ μπροστά μας, την έλεγαν παλιά, ο τουρμπές των εφτά κοριτσιών". Οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν επτά αρχαίους τάφους και οι κάτοικοι πίστεψαν ότι ανήκαν στα επτά σκοτωμένα κορίτσια της Νιόβης" Οι ανύπαντρες μάλιστα και αυτές που δεν μπορούσαν να κάνουν παιδιά, ερχόντουσαν και κοιμόντουσαν ανάμεσα στους τάφους, για να γίνουν γόνιμες"Δυσιυχώς δεν μπορούμε να μπούμε μέσα.... οι Tουρκικές αρχές το απαγορεύουν.. τόσες φορές που έχω έρθει στη Μαγνησία, δεν έχω μπει μέσα ποτέ... Θα σταματήσουμε εδώ για λίγο, να ξεκουραστούμε κι ύστερα θα επισκεφθούμε την πόλη. Μπορείτε να φωτογραφήσετε το βράχο αν θέλετε. Λοιπόν κύριοι, κυρίες, είστε ελεύθεροι .. Μην απομακρυνθείτε.. Είστε ελεύθεροι....

( Η γριά, που ως τώρα περίμενε ακίνητη, με λιτές και γρήγορες κινήσεις βγάζει το τσεμπέρι της Ένας πλούσιος χείμαρρος από ξανθά μαλλιά ξεχύνεται στους ώμους της. Βγάζει τα μαύρα ρούχα της και μεταμορφώνεται σε μια όμορφη νέα γυναίκα, που φορά ένα μακρύ γαλάζιο φόρεμα.)

ΑΦΗΓΗΤΗΣ Οι τουρίστες με τα έντονα παρδαλά τους ρούχα, ξεχύνονται κάτω από το βράχο και με τα φλας που χαλούν ιην ισορροπία των φυσικών χρωμάτων του τοπίου, αρχίζουν να τραβούν τις αναμνηστικές φωτογραφίες τους. Μια γυναίκα, μια παράξενη θλιμμένη γυναίκα, που τόση ώρα βρισκόταν ανάμεσά τους χωρίς ν' ακούει τον ξεναγό, ξεφεύγει από τη προσοχή τους και γρήγορα μπαίνει μέσα στη σπηλιά.

(Ανάβει το φως απότομα. Το εσωτερικό μιας μισοσκότεινης σπηλιάς. Η γυναίκα μπαίνει και προχωρεί διστακτικά προς το κέντρο.)

ΑΦΗΓΗΤΗΣ Εδώ μέσα το τοπίο είναι διαφορετικό. Η σπηλιά είναι ένας άθλιος εγκαταλελειμμένος στάβλος, γεμάτος σκουπίδια και σκοτάδι και μιζέρια ανθρώπων, που δεν νοιάζονται να εκπολιτιστούν...Ένας φρουρός κοιμάται σ' ένα βρώμικο αχυρένιο στρώμα και κάθε τόσο διώχνει τις μύγες, που κάθονται και κολλούν στη γενειάδα του. Η γυναίκα προχωρεί με σταθερά βήματα, Σταματά μπροστά σε κάτι, που είναι σκεπασμένο μ. ένα λευκό σεντόνι Το κοιτά. Έπειτα τραβάαποφασιστικά το σεντόνι και βρίσκεται μπροστά στο χαμένο τόσα χρόνια άγαλμα της Νιόβης, πoυ κοιτά με τα μάτια γεμάτα μαρμάρινα δάκρυα, την έξοδο της σπηλιάς, ανίκανο να φύγει....

24

ΓΥΝΑΙΚΑNάσαι λοιπόν... Τόξερα ότι ήσουν εδώ...Τόξερα από την πρώτη στιγμή, που ο ξεναγός μας είπε να μην πλησιάσουμε κοντά σου...Τί άχρωμη κι απρόσωπη σπηλιά η φυλακή σου...Πώς αντέχεις με τούτη 'δώ τη καταχνιά ;΄Έξω το φως της Ιωνίας σπάζει σε μικρούς κρυστάλλους...Διαθλάται στα πιο ασήμαντα πράγματα και τα κάνει υποφερτά... Σχεδόν όμορφα... Αλλά εδώ που σ' έχουν κλείσει, το φως δεν φτάνει...

Τόξερα πως θα σ' έβρισκα...Καθόμουν στις σκάλες του σπιτιού μας ένα απόγευμακαι κοιτούσα τ' αραχνάκι...Το κοιτούσα που μεγάλωνε κι ανέβαινε στον τοίχο, δίχως να νοιάζεται αν πηγαίνει ανάποδα...Κι έτσι ξαφνικά, αποφάσισα νάρθω να σου μιλήσω...Ντύθηκα τουρίστρια κι ήρθα μ' αυτό το γκρουπ των ξένων...Ξένων κόρη μου , που γυρνούν με μια φωτογραφική μηχανή στα χέριακι όλο τραβάνε φωτογραφίες από τον τόπο μας, για να μας θυμούνται...Κι όταν γυρνούν στα μέρη τους, ανοίγουν τη μηχανή και βλέπουν πως είχαν ξεχάσει να βάλουν το φιλμ μέσακι άρα, δεν έχουν πια κανένα λόγο για να μας θυμούνται...

Κι άλλαξα όψη για να μην με γνωρίσουνκι ήρθα εδώ, στην κατάστασή μου: Ετοιμόγεννη στο τέταρτο παιδί...Το τέταρτο παιδί...Πώς πέρασε γοργά ο καιρός, από κείνη τη μέρα,που κατεβήκαμε όλοι οι Έλληνες στη πλατείανα δούμε τ' αγάλματα, πούχανε βρει στο όρος Σίπυλο οι αρχαιολόγοι...Και τάχα δει, παιδούλα δεκαοχτώ χρόνων,με το γαλάζιο φόρεμα και τις ξανθιές μου μπούκλες,τάχα δει να βγαίνουν ένα ένα από τα έγκατα της γης,τα σκοτεινά πιθάρια όπου κρύβει η Ιστορία τη μόνη Αλήθεια...Οι αρχαιολόγοι, καθάριζαν στοργικά τα λευκά προσωπάκια από το χώμα και τη λησμονιάκι ήταν σα να πλέναν μάνες, το πρώτο τους παιδί,αμέσως μετά τη γέννα...

Τόξερα όμως ότι κάπου θα υπήρχες και συ...Δε μούφτανε ο βράχος που γέρνει και κλαίει..."Δε μπορεί " έλεγα,"κάπου θάναι κι η Νιόβη, η Μάνα, η Μικρασιάτισα Μάνα,η Μάνα της Ιωνίας, η Μάνα μας..."Νάσαι λοιπόν...

25

Μόλις σε βρήκαν οι βάρβαροι σ' έκρυψαν, νομίζοντας πως θα ξεχαστείς για πάντα...Κι έφτασα να γεννάω το τέταρτο παιδί για να σ' έβρω...

Μα γιατί δεν μιλάς :Μή και ξέχασες τη γλώσσα μας, μέσα σε τόσους ήχους ξένους :Δε μπορεί...Θάσαι συγκινημένη φαίνεται, που με βλέπεις μετά από τόσα χρόνια -δύσκολα χρόνια-που πέρασα μακριά σου...Τί αντίξοοι καιροί...Πιο δύσκολοι, γιατί εδώ, στα δικά μας τα μέρη ζούσαμε αλλοιώς :Κατέβαινα τις σκάλες, στο σπίτι στη Μαγνησίακαι μάθαινα να περπατώ, μπρος στον ολόσωμο καθρέφτη...Φτάνω στο Ναύπλιο, μετά τη Καταστροφή..."Κοίτα" μου λένε, και μου δείχνουν ένα μικρό κομμάτι καθρέφτη...Ένα σπασμένο κομμάτι καθρέφτη, που μόνο γρουσουζιά φέρνει..."Κοίτα και δες τη μούρη σου. Αυτό είναι καθρέφτης...Έχεις ξαναδεί ;

Αλλά τί λέω :Σάμπως φταίνε κι αυτοί ;΄Ενας λαός, ίδια συνείδηση, ίδια καταπίεση από Τούρκους και ξένους...Σ' ένα σπίτι δυο οικογένειες...Πέρασε ο καιρόςγίναμε μία...Αλλά και τα τρία μου παιδιάκαι τούτο 'δώ το τέταρτο, που όπου νάναι γεννιέται,μου ζητάνε να τους μιλάω για τις πόλεις μας...Για την Ιωνία...

Τα βράδια στην Ελλάδα, τους λέω για τον άθλο του λάου μας,που μετά από τέσσερις αιώνες σκλαβιάς, κατέφερε να συναγωνίζεται την Ευρώπη στο εμπόριο και την τέχνη...Τους λέω, πώς κάψανε το θέατρο της Σμύρνης με τα κόκκινα κομψά βελούδινα καθίσματα...Πώς παλουκώναν τους παπάδες μας, τη νύχτα της καταστροφής του πολιτισμού μας...Πώς μας κόβανε τα χέρια οι ξένοι-φίλοι μας ξένοι -για να μην μπούμε στις βάρκες, που μας φέρναν στην Ελλάδα...Τους λέω για την Κυβέλη, Εσένα και τον ΄Όμηρο για να μην ξεχνούν,αλλά τους λέω και για τον Καζάν και τον Ωνάση, για να ξέρουν ποιοί είμαστε ακόμη...

Κάθε βράδυ, τόσα χρόνια,τους λέω πάντα την ίδια ιστορία :

26

' Οταν τρέχαμε όλοι μαζί, στη φλεγόμενη παραλία,όλοι μαζί, Έλληνες κι Αρμεναίοι,να γλιτώσουμε,να γλιτώσουμε από την υστερία των δολοφόνων...Των εκ προμελέτης δολοφόνων, που η λέξη "πόλεμος" αθωώνει αντί να δικάζει...Θυμάμαι τώρα έντονα, μια τουρκάλα, που φώναξε μιλώντας ελληνικά :"Από κεί... Πάμε όλοι από κεί να σωθούμε..."Σαν πρόβατα ευκολόπιστα, τρέξαμε προς τη μεριά που μας έδειχνεκι αυτή περίμενε...Περίμενε να μαζευτούμε πολλοί μαζίκι έριξε μια βόμβα ανάμεσά μας...Θυμάμαι τώρα τα μάτια της...Πώς έλαμπαν από χαρά...Είχε κι αυτή κολλήσει την αρρώστια που σούλεγα πριν...Την αρρώστια της δολοφονίας, με δικαιολογία τον πόλεμο...Κι ήταν ευτυχισμένη, που αφάνισε τόσο κόσμο...Ευλογημένη γυναίκα...Ευλογημένη, γιατί αυτή η βόμβα πούριξε και μας τίναξε όλους στον αέρα,μ' έκανε Αθάνατη...Αθάνατη ναι...Γυναίκα αιώνια να γεννάω παιδιά...΄Ενα δύο είκοσι εκατό χίλια...Μικρούς Ίωνες με καλλίγραμμα σώματα και καλλίγραμμη σκέψη,που συνεχίζουν να νικούν όπως παλιά, τους άδικους πολέμους ,με όπλο τους τη Τέχνη, την Ομορφιά και την Ευστροφία...

Κι έπειτα να σου κλέβουν το σπίτικαι να σου ζητά ο Δικαστής να συζητήσεις με τον Κλέφτη...Να μπαίνουν νύχτα, την ώρα που κοιμάσαι και να σου παίρνουν το βιοςκαι να σου λέει ο Δικαστής :¨Ετσι είναι ο πόλεμος... Πρέπει να συζητάς με τον αντίπαλό σου..."Ο Δικαστής...΄Ενοια συγκεχυμένη,μπερδεμένη με το χρήμα, με τα συμφέροντα των άλλων, των δυνατών...Ο Δικαστής... Που ήρθε να δικάσει, δίχως να μάθει στο σχολειό τουποιά ήταν η Νιόβη, τί γλώσσα μιλούσε η Αφροδίτη,τί σημαίνει Τραπεζούντα, Κωνσταντινούπολη, Μαγνησία, Κυρήνεια...΄Ενας αμόρφωτος δικαστής λοιπόν...Αμόρφωτος ή πονηρός, ή πιο έξυπνος από μέναπου ακούω και δεν μιλώ...Που δέχομαι και δεν αντιδρώ...Αλλά ήρθα να σε πάρω να φύγουμε από δώ...Να πάμε στην Ελλάδα...Αν είμαστε πρόσφυγες εμείς, είναι πρόσφυγες και τ' αγάλματά μας...Δεν θα καρπώνονται πια οι ξένοι την ύπαρξή σου... ΄Όχι...Θα μείνεις μαζί με τ' άλλα αδέλφια σου στα μουσεία...Δίπλα στις ελιές και τα γλυκά απογεύματα...

27

Κοντά στους νέους τάφους των δικών μας... Τούτους εδώ τους ξερίζωσαν οι άπιστοι...Να φύγουμε ναι, αλλά πρέπει και συ να το θέλεις...Μην είναι αλήθεια :Μου είπαν ότι προτιμάς να μένεις εδώ...Ακλόνητος βράχος στη Μαγνησία...Υπενθύμιση, για όσους ξεχνούν ποιοί βάλαν τα θεμέλια κι έχτισαν το Σπίτι...Αυτοί δεν θυμούνται Σιπυλίνα μου...΄Έχουν κιόλας ξεχάσει...Εκεί μακριά στην Ευρώπη, οι άνθρωποι δεν αναπνέουν όπως εμείς...Ποτέ δεν χάσανε το σπίτι τους...Ποτέ δεν αναγκάστηκαν ν' αφήσουν στο κατώφλι τους μια γάταμε διογκωμένα από τη θλίψη μάτια...Καμμιά δικιά τους γυναίκα δεν αναγκάστηκε να σπάσει τα τακούνια από τις γόβες τηςγια να τρέξει πιο γρήγορα, μακριά -μακριά προς την Ελλάδα,απέναντι από την κόκκινη, καμένη γη της...

Θυμάμαι ένα λευκό, περίτεχνο μαρμάρινο πηγάδιστο προαύλιο της εκκλησίας, που βαπτίστηκα.΄Έτρεχα... Κουράστηκα... Είδα κόσμο να κάθεται γύρω απ' το πηγάδι..."Τί καλά" σκέφτηκα, "εδώ έχει πολύ κόσμο και κοιμούνται...Ας ησυχάσω... Ας πάρω μιαν ανάσα...Εδώ έχει πολύ κόσμο και κοιμούνται..."Και τότε τους πρόσεξα καλύτερα...Παιδούλα δεκαοχτώ χρονών, με κείνο το γαλάζιο φόρεμαπου ταίριαζε στα γαλάζια μου μάτια...Τους είδα.΄Άνθρωποι δίχως κεφάλια...Τους είχαν κόψει τα κεφάλια, κι αυτοί καθόντουσαν γύρω απ' το λευκό μαρμάρινο πηγάδι...Κι απ' τα σκαλιά της εκκλησίας, έτρεχε ένα ρυάκι τοσοδά κόκκινο αίμα...Τόσοι γνωστοί μου άνθρωποι νεκροί... Χωρίς κεφάλια...Αν δεν έχουν στο μυαλό τους τέτοιες αναμνήσεις οι λαοί,πώς ζητάμε εμείς να μας θυμούνται ;

Αν κάποιος μούλεγε, τί αποζητάω πιότερο τώρα στη ζωή μου,Θάλεγα σίγουρα να γυρίσω πίσω.. Στα μέρη μου...Στο σπίτι με τον μεγάλο καθρέφτη και τα κεντητά κλινοσκεπάσματα...Αλλά πάλι λέω"καλά είμαι και 'δώ...Βαρέθηκα το φευγιό... Βαρέθηκα τον πόλεμο...Βαρέθηκα νάμαι φίλη με τους άλλους κι όχι αυτοί με μένα...Βαρέθηκα να μαζεύω τα πράγματά μου σε μια βαλίτσα...

28

΄Ολη μου τη ζωή σε μια βαλίτσα... Τί να πρωτοβάλει κανείς ;Το σπίτι ; τη πόλη ; αυτή τη γη που μου ανήκει ;Κουράστηκα...΄Επειτα όμως, σκέφτομαι εσένα...Λέω είναι κι Σιπυλίνα , είναι κι η Νιόβη στο βουνό,στο βουνό μας εκεί πίσω...΄Ενα άγαλμα μόνο του, τί να σου κάνει ;Θα κρυώνει...Δεν θα το προσέχουν όσο πρέπει...Δε θα τόχουν περιβάλλει με κείνη την αγάπη, που μόνο ο Δημιουργός ξέρει να δίνει...Δεν θα του μιλούν οι ερωτευμένοι...Δεν θα του μιλούν οι ερωτευμένοι καθόλου...Θα βουβαθεί...Βουβάθηκες...

Λένε πως κάποιος κυνηγός, άκουσε κάποτε τα παιδιά σουνα παίζουν και να τραγουδούν...΄Έστησε τότε δόκανα και μικρές παγίδες, κι έπιασε τις φωνές τους σε κλουβίκι απ' αυτές, έφτιαξε το κανονάκι...Πόσο μ' αρέσει το κανονάκι... Και σένα φαντάζομαι,αφού θα σου θυμίζει τα σκοτωμένα από την ΄Άρτεμη παιδιά σου...Η ΄Άρτεμις...Ο φθόνος των ανθρώπων για το καλό και την ευημερία των γειτόνων τους...Μεγάλο το λάθος της θεάς να σκοτώσει τα παιδιά σου...Νόμισε φαίνεται, πως αν δεν τ' άκουγε να παίζουν και να τραγουδούν στο Σίπυλο,την ώρα που εσύ άπλωνες στον ήλιο τη σταφίδα,θάταν σα να μην είχαν γεννηθεί ποτέ...΄Ετσι και μας : Μας βγάλαν απ' τα σπίτια μας οι ξένοι, οι άγνωστοί μας φίλοικαι θα σκέφτηκαν:"Θα περάσει ο καιρός , η Μικρασία θα γίνει Ασίακι η Κύπρος θα γίνει Τουρκία...Ποιός θα θέλει να θυμάται ;"Μεγάλο λάθος η αλαζονεία του ανθρώπουπου θέλει σε μια σύντομη κι εφήμερη ζωή, ν' αλλάξει όλη την Ιστορία...Αφού έτσι είναι τα πράγματα...Εμείς φτιάξαμε την Ιωνία και την Κύπρο...Εμείς τις σπείραμε... Εκεί γεννηθήκαμε κι εκεί γεννιόμαστε για πάντα...Ας ερμηνεύουν όπως θέλουν τα γραπτά...Στο τέλος εμείς είμαστε οι Κύπριοι κι οι ΄Ίωνες...΄Όχι αυτοί...

Μα γιατί δεν μιλάς ;Ούτε κάν με κοίταξες από την ώρα που σου πρωτομίλησα...Ούτε ένα βλέμμα στοργικό, μια υποψία ότι με θυμάσαι,ότι άξιζε τον κόπο το ταξίδι...Πέτρωσες... Α ναι, πέτρωσες στ' αλήθεια...

29

Δεν είσαι φαίνεται φτιαγμένη από το ίδιο μάρμαροπούναι φτιαγμένες οι Καρυάτιδες...Εκείνες ξέρεις τί κάνουν ;Έχεις μήπως ακούσει τί κάνουν από τότε που οι ξένοι κλέψανε μια απ' αυτές ;Κλαίνε...Κλαίνε κάθε σούρουπο, μόλις φύγει κι ο τελευταίος τουρίστας απ' την ακρόπολη...Κλαίνε μέχρις ότου το κλάμα τους να μεγαλώσει,να διογκωθεί, να ξεπεράσει την Αθήνακαι πάν' απ' όλη την Ευρώπη, να φτάσει εκεί όπου την έχουν κλείσει-για να την προστατέψουν τάχα-αυτοί, αυτοί που ήρθαν στον κόσμο χίλια τόσα χρόνιαμετά τον θάνατο του γλύπτη, που τις δημιούργησε...Και σαν να μην έφτανε το κλάμα τους, γίναν και Φόνισσες...Φόνισσες ναι, όποιου ξένου ανέβει τη νύχτα στην Ακρόπολη και τις δει να κλαίνε,τις υπερήφανες αυτές...Τις αγέρωχες...Αυτό το ξέρουν πια από παλιά...Τα βράδια δίχως φεγγάρι, λάμπουνε κόκκινες από το αίμα που πίνουν...Μή κοιτάς που καμμιά φορά τα χρώματα ξεθωριάζουν...Η ουσία είναι πάντα η ίδια...

Αλλά εσύ δεν είσαι έτσι...Εσύ είσαι από πέτρα...Μια άψυχη, άβουλη πέτρα... ΄Ενας μύθος μέσα στους τόσους μύθους...Στα τόσα ψέματα... Και τί να πω στο τέταρτο παιδί, που όπου νάναι γεννιέται ;Ποιάν ιστορία ; ποιόν μύθο ; ποιάν αλήθεια, αφού εσύ δεν με βοηθάς ;Θα πω πως δεν σε βρήκα...Πως δεν υπήρξες ποτέ...Πως γεννηθήκαν μόνα τα παιδιά σου απ' το Τίποτα...Απροστάτευτα παιδιά -δίχως μάνα-εύκολη λεία στα βέλη της ΄Άρτεμης, ή όποιου άλλου...Να γεννήσω... Να γεννήσω το τέταρτο παιδί...΄Ήρθε η ώρα να γεννήσω το τέταρτο παιδί...

ΑΦΗΓΗΤΗΣ Η γυναίκα φεύγει κυνηγημένη ακόμα μια φορά. .πικραμένη, αφού η Σιπυλίνα, το άγαλμα της Νιόβης, Πρόδωσε την αφοσίωσή της κι έμεινε ακίνητo, πετρωμένο, σα νάταν νεκρό. ΟΤoύρκος φρουρός επιτέλους ξυπνά. Βλέπει τη γυναίκα που φεύγει και βάζει τις φωνές.

ΦΡΟΥΡΟΣ Ούξου, ούξου από δω.... Ποιός σoύπε μωρέ να μπεις εδώ μέσα; Κοτζάμ ταμπέλα που γράφει απαγορεύεται, γκαβώθηκες; Ουξου. .

30

Αχ, αυτή η κεφάλα φταίει όμως.., Θα χάσω τη δουλειά μου στο τέλoς .. Αφού οι διαταγές είναι, να μη μπαίνει κανείς στη σπηλιά, εμένα όλο και με παίρνει ο ύπνος... αχ παλιοζωή, παλιοζωή κακούργα... Νάμουνα στο σπιτάκι μου να χουζούρευα λιγάκι,.., Αλλά σου λέει: Όχι, .Όχι Μουσταφά ΄Αμα θες παράδες, πρέπει να κάτσεις εδώ, οχτώ ώρες να φυλάς αυτό το ξόανο... τη παληόπετρα.. σάμπως ζουρλαθήκανε τ' αφεντικά μου φαίνεται. Τί τη θέλουμε και τη κρατούμε μυστικιά αυτή τη πέτρα; Αλλά σου λέει: θα τη δούνε κι οι γραικοί και θα τη λεν Πως είν. δικιά τους.... αχ παληόπετρα ρημάδα... Μόνο μπελάδες μου βάζεις...... Πού θα πάει όμως; Θάρθει η μέρα. που θα σε κάνω κομμάτια... Στο φυλάω, θα δεις... Παληόπετρα ρημάδα... Αχ παληόπετρα...

ΑΦΗΓΗΤΗΣ Ο Τούρκος φρουρός κάθεται στο βωμό της Σιπυλίνας και κλαίει τη μοίρα του, που τον έριξε να φυλάει το ξόανο των Ελλήνων. Τριγύρω ερημιά, εγκατάλειψη, αδιάφορο σκοτάδι. Ξάφνου ακούγεται η ηχώ από τα λόγια της γυναίκας, που χτυπώντας από βράχο σε βράχο, επιστρέφουν πιο δυνατά, πιο στέρεα ίσως... Τρυπούν τ.' αυτιά της Σιπυλίνας, ξεχύνονται μέσα στις μαρμάρινες άκαμπτες φλέβες, στον πετρωμένο νου, στην εκούσια παγωμένη τόσα χρόνια ματιά, για να μην βλέπει την ασκήμια,...

ΦΩΝΗ ΓΥΝΑΙΚΑΣ: Ξένοι κόρη μου. , Που γυρίζουν με μια φωτογραφική μηχανή στα χέρια κι όλο τραβάνε φωτογραφίες από τον τόπο μας, για να μας θυμούνται", Ξένοι κόρη μου, ξένοι."

ΑΦΗΓΗΤΗΣΝα μπορούσε να φύγει.,. Να σηκωθεί μεμιάς και ν.' ακολουθήσει τη γυναίκα, τη Μάνα της, να ενώσει τη μοίρα της, με τη δική της μοίρα, -ένα άγαλμα μόνο του, τί να σου κάνει,. Τόσα χρόνια χωρίς να την χαϊδεύουν τ’ αδελφικά της βλέμματα, έγινε άγαλμα, έγινε πέτρα... οι ξένοι.,. Η αιτία της εβδομηντάχρονης φυλάκισής της". Να μπορούσε να φύγει.., Ο Τούρκος φρουρός κοιμάται.. Τρίζει τα δόντια του, στα πόδια της, στα λευκά της πόδια.. Ποιός νοιάζεται γι αυτήν, Να μπορούσε να φύγει.... Επιτέλους το αίμα κοκκινίζει τα μάγουλα, τα χέρια, τα λευκά περίτεχνα μαλλιά, τη σκέψη της.... την άδολή της σκέψη,.. Ο Τούρκος φρουρός κοιμάται και τρίζει τα δόντια τoυ ,. Οι ξένοι, έξω στo λαμπρό φως της Ιωνίας, γελάνε.. , Κοροϊδεύουν τη παράξενη έγκυο γυναίκα, που τρέχει αλαφιασμένη προς τη Δύση να γεννήσει... Να γεννήσει το τέταρτο παιδί της... Ας πάψουν να γελάνε... Ας πάψουν να γελάνε....(Παύση) Πρώτα κουνιούνται τα δάχτυλα..... Αργά, άχαρα στην αρχή, καθώς βγαίνουν από εβδομήντα χρόνια λήθαργου,... Μετά η μέση, τα πόδια, το μικρό ολόλευκο κεφάλι,., Εκεί μπροστά της ο Τούρκος φρουρός κοιμάται κι έξω γελάνε οι ξένοι την αγαπημένη εξοχή της Μαγνησίας.... .Οι Καρυάτιδες γίνανε φόνισσες,.. Πίνουν

31

τo αίμα όποιου ξένου τολμά να τις γελάσει...,... Λίγο ακόμα,.. να μπορούσε να σκύψει λίγο ακόμα... να σκύψει λίγο ακόμα....

ΑΦΗΓΗΤΗΣ. .... Οταν οι ξένοι γύρισαν στα μέρη τους, είδαν με έκπληξη ανάμεσα στις αναμνηστικές τους φωτογραφίες, από το ταξίδι στη Μαγνησία του Σίπυλου, κάτι το αλλόκοτο: 'Ενα κόκκινο, κατακόκκινο άγαλμα, να σκύβει απειλητικά πάνω από έναν κοιμισμένο φρουρό... Ηταν όμως σίγουροι, ότι το άγαλμα, που είδαν απ. τις σχισμές της σπηλιάς ήταν καθιστό και τέλος πάντων, ήταν οπωσδήποτε άσπρο. Μετά όμως όλοι ηρέμησαν, όταν κατάλαβαν ότι ζούσαν στον αιώνα της τεχνολογικής εξέλιξης και εκείνη η φωτογραφία, ήταν το αποτέλεσμα ενός τρυκ, ενός φίλτρου, ενός μοντάζ. . Και τη πέταξαν γρήγορα αυτή την άχρηστη φωτογραφία, αφού δεν τους θύμιζε τίποτα από το ταξίδι στη μακρινή αλλά γεμάτη μαγαζιά φτηνών δερμάτινων ειδών. Μικρά Ασία.... .

ΤΕΛΟΣ

Μετά τη ΣΙΠΥΛΙΝΑ στο θεατρικό δεν ακούγεται πια η φωνή του αφηγητή.΄Οταν ο ΤΟΥΡΚΟΣ ΦΡΟΥΡΟΣ κάθεται στη βάση του βωμού του αγάλματος, ενώ ακούγεται με υποβλητικό μουσικό χαλί η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ, βγαίνει όλος ο θίασος φορώντας σακιά και άσπρες μάσκες, στέκεται γύρω από τον ΦΡΟΥΡΟ που μοιάζει να μην τους βλέπει και ¨βοηθούν¨ με κατάλληλες κινήσεις, την αφύπνιση του αγάλματος. Ο ΦΡΟΥΡΟΣ, καθώς το άγαλμα σκύβει από πάνω του, εξαφανίζεται κάτω από τον βωμό

. .Αντώνης Παπαδόπουλος

32