76
<сЪ.ЪфЧ)ЪН №51 0АР& . Матбобоев Р. Т. .Уамсутдмнов А. Мамажомов Л БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ «Андижан», « ,'Лерос* 15)1)4 Лил,

БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

  • Upload
    others

  • View
    30

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

< с Ъ .Ъ ф Ч )Ъ Н

№ 5 1

0 А Р & . М а т б о б о е в Р . Т. . У а м с у т д м н о в

А . М а м а ж о м о в

Л

БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИФАРГОНА Ш АЦРЛАРИ

«Андижан», « ,'Лерос* 15)1)4 Лил,

Page 2: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

У 3 0 С 1V' И С ТО II I V С П У П Л IIК О С П

Г > сш у |» М ОМ ПД Ш 'И Л ИДИ Л .'011

Д . мм. и у п п п с р с и т с т л

<• У. ; п м ; п с т о и тлрихи»)

кафедрасп «1Мг1>ос>> номлн

млмпй-маърпфип марка:*

Б. X. Матбобоев, Р. Т. Шамсутдинов, А. Мамажонов,

*Буюк ипан йули даги Фарша шахарлари

«Андшкон», «Мерос» 1094 йил.

Page 3: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Ушбу рисола археологик казишмаларда кулга

киритилган материаллар асосида баъзи бир ёзма

манбаларга таяниб Буюк Ипак йулидаги айрим ша-

харлар тарихига дойр маълумотлар берилг^н. Жум-

ладан Хитой манбалари хабар берган цадимги ша-

харларни каерда жойлашгани хакида батафсил ^и-

коя килинган. Шунингдек Фаррона водийсида ша^ар

маданиятини келиб чикиши ва уни даврлари ишо-

нарли далиллар билан курсатиб берилган.

Китобча уз улкаси тарихи билан кизикувчи кенг

укувчилар оммаси учун мулжалланган. Шунингдек

бу асар университетлар тарих факультетлари тала-

балари учун укув дастуридаги «Улкашунослик» фа-

нини узлаштириш ва археологик ва этнографик таж-

рибаларни утишда мухим а^амиятга эгадир.

Page 4: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

К И Р и ш

Буюк ватандошимнз саркарда, шоир ва олим Захприддпи М ухам мад Бобур узини дунёга маш^ур асарп «Бобурнома»да сзади: «Фаргоиа вилояти бе- шинчи и^лимдии'дур Шарки Кашгар, гарби С амар­канд, жануби Еад ах штг пи нг сар^ади тоглар, шимо- лида агарчн бурун шахрлар бор экандур.. . Мухтасар вилоятдур, о ш л и ва меваси фаровон. «Дархакпкат, Урта Осиё жавохири деб ном олган Фаррона водий- см Сирдарё юкори о^ммнда жойлащ ган йирпк дох- кончили к ва саноат районларидан бпрн хисоблана- дн. Воднй жугрофпй жнхатдан тоглар ораспга жой- лашган хавзадир , (к отлован) . Шнмол, шнмоли — рарб томонлардан Курама, Чоткол жапубдан Тур- кистон, Олой т о р тизмалари ураб туради. Рарбда эса ^авза торайиб Мирзачул билан туташпб кстадн. Воднй маъмурий жнхатд ан уч жумхурият: Узбекнс- тон, Кнрризистон, Тожикистон уртасида булннган. Асосан узбеклар, тожиклар, ^нрризлар яшайдм.

Фаррона водийси журрофмй жнхатдан жуда цу- лай ерга жойлаш ган булиб цадимдан ери унумдор, сув манбал ари куп, ицлимн муътадилдир. Шу жп- ■^атдан булса ксрак археологик манбаларга кура бу орда 4000 йилдан ортиц вакт мобайнида кухна дсхкончилпк маданияти м авж у д булганн исботлан- ган. Бундам таш кари водийни т о р , т о р о л д н жойлари- да цадимдап чорвачнлнк рнвожлангаи, бу нарса ^о- зпргн кунларгача давом этнб келмокда. Яъни кадим- даи дсхконлар билан чорвадор— кучманчилар бир- бнрларн билам узкий ал окада блуганлар, узаро то ­вар айирбошлаш анча ривожлапгаи. Улар уз иавба- тида бир-бнрлринн моддий мадаииятларнпп тулднр- гаилар, бу алокаларии излари археологик ёдгорлик- ларпи текшприш мобайнида яцкол куринади. Кухна

з

Page 5: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

хун ар мандчп лпкм п куплаб турлари хам анча ривож- лангап : тсмпрчилмк, тукимачмлик, кунчилнк, кулол- чплик з а р г а р л и к шу л ар ж у м л а с и г а киради. Санаб утилган дсхкончилик, чорвачилнк, хуиарма ндчи лик рп во ж лаигами бмр томодам, иккинчм томондан Фар- гома заминмнн ф ойда лп ка з н л м а л а р г а бойлиги унн ка д и м д ан якнн куш ннлар ва олисдагн м а м л ак а т л а р билан фаол савдо-сотик ишлари олиб боришида асос'пй омнл булган. Б унда н т аш ц а р и воднй Хитой- ни гарб м а м л а к а т л а р и билан савдо-сотик ишларида узига хос куприк вазп фас ин п хам б аж а р га н . Ана шу савдо ка р во н л ар и утган ш а х ар ва цишлоцлар тари- хини ургаииш хозпрги тарих фанн олдидаги долзарб м а е а л а л а р д а н бмридир. Я кин вак т л а р га ча бу вази- ф ан и б а ж а р и ш муш кул эди. С аб аб х ам м ага аён: уз­бек д ав л ат чи л и ги мустакиллиги бир аердаи куп вацт мобай нида ерга топталди. Кушнилар билан алоца- л ар н м п з ф а к а т М оск ва ор ка ли ам ал га оширнлди. Ф а к а т 1991 йплдаи сунггина м а ж б у р аи узнб таш ла н- ган са вдо ал о к а л ар и , ота -боб олар ими з излари дол­ган карвон йуллари яна тикл аи моц да . Ж у м л а д а н , М а р к а з и й Осиё д а в л а т л а р и р ах б ар л ар и таш аб буси билан кадимги ипак йули ал о к а л а р и жон лантирил- мокда. У ш бу рисо лад а айнаи шу Бую к И п а к йули — х а л ^ а р о са вдо йули буйидагн кадим Фаррона ш а ­ха рл а рига имкон д а р а ж а с и д а тухталамнз! Ушбу ша* ^ а р л а р н и урган пшда бнзлар асосан археологик ца- зи ш ма п а т и ж а л а р и г а ва баъзи ёзма м анб ал ар га т аяндик . Ушбу ш а ^ а р л а р тарнхини беришда эиг к а ­дим з а м о и л а р д а н то корахонийла р да в л а т и ташкил этнлгунга к а да р вак/г билан чегараландик. Уйлаи- мизки .шахарларни кейингн давр тарихини ургаииш ал о^ида м авзу булади.

4

Page 6: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

ФАРГОНА ВО ДИ Й С И ДА ДАСТЛАБКИАРХЕОЛОГИК ТАДКИКОТЛАР ,.]

К>адпм Фарроыа2 водмйсм худдп Бактрия, Сурд, Хоразм каби ймрик тарихий маданпй учоклардан бирн булган. Воднйга атрофга назар солсангпз турт тарафи уралгапга ва кутинплардан мадапнй ва ик- тисодмй сохада бпр ^адар аж рал пб тургаига ухшай- ди. Бир жихатдан Фаргона узига хос мадамиятга эга ^ам. Аммо бу билам водпй кушнп во^а ва региоилар- дан аж ралиб колган эканда дсб хулоса чикармаслик керак. Уз навбатмда Фарроыа кушни юртлар (Ч ач— Тошкснт, Шарций Туркистои, Сурд) бнлан кадим- дан яхши кушничилик ал окалари килпб келгам. Улармнмг моддий маданмятидаги баъзи элементла- рнын олиш билан бнрга кушпмларга ^ам уз. таъсири- ни утказгаи. Ушбу узаро таъспрнп водпйда 100 йил- дам орти^ давр мобаймида олмб борилаётган архсо- логик цидирув ишлари яцкол курсатиб турибди.

Фаррона воднйспнп археологпк урганиш 19-аср охнрларидан яъпп рус натуралист олпмлари А. П. Федченко, Н. А. Севсрцов, А. Ф. Миддеидорфларни а^ёи-ахёнда утмнш ёдгорликлар туррисидаги маълу- мотлар туилаган вактдаи бошланади.

Мутахасспслар томонидан биринчи марта у р га ­ниш эса 1884 — 1885 йплларп Петербург дорулфуну- ни доцеити, шар^шунос ва археолог Н. И. Веселовс- кийиинг (1848— 1918) Урта Осиё хусусан Фаргона воднйсига келншидан бошланади. Олнм уз эътибо- рпни мусулмоплпк даври ёдгорлпклармии хамда Косонсой (Мур), Ахсмкеит, Узгаини тадкик этншга каратди. Айникса Н. И. Веселовский Шимолий Фар- гоиада жойлашган кадимий мозорлардагн 30 га якнн гошцурронларни (кабрлар) казиб урганиши мухим-

5

Page 7: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

дир. Бу и ш л ар Ф ар гона ар хсологиясида бирннчн бор а м а л г а ошприлдн .

КеГшпгп шплар 1930 нплдан бошлападп. Шу пили Л е н и н г р а д Д а в л а т Э р м и т а ж и ходими Б. А. Л ат и н н н Учкургои элсктр станцпясн курплишн му- посаб атп билам у киши ку рнлнш якин ерларда ар- хеологмк кузатув ншларм олиб бордн. Узндан олдии- гн тад ц и к о т ч п л ар д ан ф а р к л и у л ар о ^ Б. А. Лати ниц м у сулм онли ккача булгаи ёдг ор лнк ларии урганиш бнлаи шуруллапдн. Унн энг катт а х и з м ат л ар и д ан бн- рп куплаб халн м а ъ л у м б у лм аган ёдгорликларни ан пклади . Фарронага хос булган кизил ангобли со- нолла.р ва буёк билам гул солинган сопол буюмлар- ни топилишн шунга киради. Кейинчалик бу топил- м а л а р водмй арх еологияс ида хал килувчи аха мп ятга эга булдм. Б у олнмни яна бир хизматн у Урта Осиё- да бирннчи булиб йирнк дсхкончилик районининг — Ф ар г о н а водийссннинг сурорплиш тарихини урга- нишни б о ш л ад п ва бу совами к е л а ж а к д а катта а^а- мият касб этишнни т а ъ к и д этди.

19.39— 1940 й и л л ар д а Узбскистонда >>ам йирмк бунё дк орлпк нш лар н айникса сув иншоотлари — к а н а л л а р к,урплпшн а в ж олди. Б у л ар ичида Катта Ф аргон а ка па ли ^урнлнш и вактида олиб борилгаи архсологмк кузатув ’и ш лари уз кулам и билаи аж р а- лмб туради. 270 км узу нлик да ги тупро^ !^азнш ишла- ри ар х е о ло гл ар иигохида булдн. Водии цадим тари- хн туррнсида ки м м а тл п м аъ л у м о т л ар 1̂ улга кирн- тилди.

К ейинчалик 1940 йили Т. Г. Обол дуева Шимо- лий Ф ар го н а ка па ли курилишнда, В. Д. Ж у к о в эса Ж а и у б и й Ф ургон а цурилишида ана шундай архео- логик ку затув и ш лари олиб бордилар. 1943— 1944

6

Page 8: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

нмллари В. Д. Гайдукевич Фарход электр станцняси курилпшпда млмий кидпрув ммллари 1\илди. Самаб утилган йирик курилишлар даврнда олиб борилгаи археологик ишлар патижасида водийнимг юзлаб ёд- горлнкларидан дастлабки материаллар тупланди. Бу нареа Фаррона кадим тарихинн фактик ма тери ал ­лар билан купайтиришда мухим омил булди.

Урушдан кейииги 1946 йилдан эътиборан, етти дал а мавзуми давомнда Фаргоиа водпйенда йирик археолог, хитойшуиос профессор А. Н. Бернштам (1910— 1956) иш олиб борди. Олнм уч республика (Узбекистан, К^ргизиетон, Тожикнстои) илмнй по- тенциалини бирлашиб кеиг куламлп ишларнп амал- га ошнрдн: Шу мацеадда 1950— 1952 йнлларда По- мир— Фаргоиа комплекс археологик экспсдицияси ташкил этилди. А. Н. Бернштам нш мобайнида ка- димги дехцонлар ва чорвадорлар, шахар ва кишлок харобаларини бнр хил тадкнк этди. Агарда Н. И. Веселовский асосаи урта аср ёдгорлнкларини, Б. А. Латииин мусулмоиликка кадар ёдгорликларни урга- ншнган булсалар А. Н. Бернштам камрови жуда кенг-тош асридан то X V III— XIX аерларгача булган тарихнй ёдгорликларни урганди. 'Фаррона водинси- нииг йирик археология ёдгорликларн булмиш Эйла- тонда, Мингтепада (Мар, \амат) , Косонда, Ахснкент- да, К4увада, Узганда илмнй текшпрнш пшлари олиб борди. Ё з м а м а и б а л а р м а ъ лум от л а р 11 н и ц а з и ш м а нати жал арн билан солпштирнб курпш натнжасида олнм мухим хулосалар чикарди. Аиа шу хулосалар- даи бирп кадим Фаргоиа мадамиятини пккн йуна- лншда булганлиги (дсхкончилик ва чорва чи лнк) , уларни бнр-бирига узаро таъсири туррисидаги роя- днр. Буига кура водийда кадим вактлардаи дехкои- чн ва кучмаичи чорвадорлар мадаиняти булган. Те- кислик районларда, сой ва даре узанларпда де^^он^

Page 9: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

чилп к о п л а а м а ш гу л х а л к л а р я ш а г ан булеа торли р а й о н л а р д а ут -у лан лар мул ж о й л а р д а кучманчи ч о р в а д о р л а р истпкомат ки лганлар . Бу тарнхий жа- раён хоз ирга ча давом эгмокда. А. И. Бер нш та м хуло- ласмиинг куча шуки ксйингп архсологпк ]\азмшма ш п л ар н хам уш бу хулосанинг н а к а д а р туррилигиин псб отлаб турпбди.

Ф ар го н а водмйсмнп археологик урганиш 50— 60 й и л л а р д а янги боскичга кутарилди. Бу вактга келиб Урта Осиё р е с пу б л и кал ар и Ф а н л ар А кадем иялари ко ш и д а нлмий м а р к а з л а р уз ^у д у д л а р и д а кенг ку- л а м д а илмий кидмрув ишлари бошлаб юбордилар. Б у и ш л а р д а м а р к ази й ш а ^ а р л а р илм учо^лари С а и к т П е т е р б у р г д а — Э р м и т а ж , Археология инсти­т у т , Э т н о г р аф ия инстмтути; М о ск в а д а Археология институти ка б п л а р в ил о я тлар даги улкашунослик м у з е й л а р н билам х а м к о р л н к д а ^ ат иаш д илар . Ж у м - л а д а н А нд нж о и у лкаш унослик музейида В. И. Ко- зенкова, Ф а р г о и а д а Н. Г. Горбунова, Б. 3. Гамбург, Н а м а н г а и д а б. Г. Чуланов, Ушда. Ю Д. Баруздин,А. И. П о ш к о воднйда актив археологик тадци^ отлар утказд м лар .

5 0 -н и лл а р да водий кадим тарихида му^им яиги- л н к л а р цилииди, була р туррисида бир рисолад а ба- таф с и л ту хтаб утиш мушкул. Шундай буле ад а эиг мухим т а д ^ и ^ о т л а р устида тух талиб утамиз. Булар- д а н энг асосийси Ф арр он ад а Урта Осиёда ягоиа ^и- соблан ган тош д ав р и макоиини Х,а йдаркои якини- д аг и Сел-Унгур горини топилиши булди. Б у макон- даги тош ^ у р о л л а р бундан 1 м л н — 800 минг йил ол- дииги в а^т билаи белгилаиган. Худди шу жойдан топилган ва д унёда эиг иодир ^и собланган одам суя- ги 1<;олдиклари асосида яр а тилга н фсргаитроп ода- мига оид д а с т л а б к и ма 'ьлумотлар олинди. Ушбу экс-

8

Page 10: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

псдицня рахбарн Узбекиетоп Файл ар Акадсмпясй мухбпр аъзоси, тарпх фанлари докторн У. И. Исло- мовнн фмкрича бу топнлмалар Фаргопаим энг ца- днмгн одамлар жойп булганпдан дал ол ат беради ва куйп (нлк) тош давридаёц одамлар водийни макон 1\илган экаилар. Яна Фаргона водийсидан юкори палеолит даври (бундам 20— 10 мннг йил олдин) топмлмалари хам аникланган. Марказий Фарронада, Обнширда, Тошкумирда мезолит (урта тош даври — бундам 7— 6 мннг йиллар олдин) ва неолит (янги тош даври — бундан 4— 3 минг йил олдин) даври ёдгорликлари топилди. Буларнп барчаси нафака^ водпй кадии тарихида балким инсоният тарихидл хам мухим кашфиётлар ^исобланади.

Фаргона гладим тарихини неолит даврчдан кей- инги даврига оид ёдгорликлар умуман топилгани йук. Масалан , энеолит, илк бронза даври муаммола- ри водий археологиясидаги «оц доглар»дир. Бундан келиб чи^иб Фарронада шу давр да ^аёт тухтаган-ми? деган савол цуйилмаслиги керак. Чунки уша неолит давридан кейинги ва^тга таълукли, кам булсада то- пилмалар Фарронани у ер бу ерида тасодифан то- иилган. Булар каторнга Наманган вилоятидан ,1894 йили топилган Хок хазинаси (эрадан илгариги икки минггинчи йилликнн биринчи ярми) , 1924 йнли то ­пилган Афлотун хазинаси (эрадан илгариги икки минггинчи йиллик ур талари) , Фаргона вилояти Сух кин1логидам аникланган тошдан т^илииган илонлар асосида ^айкали яеалган идиш (эрадан илгариги икки минггинчи йил) кирадн. Буларни кейин.ро^ Фаргопага келиб тушгаидир деган шубхани булн- ши ^ам табиий. Лекин бундай топилмаларии Фарро­нада бмр нечаем аникланган, ^аммаеини хам сунгги даврда кёлтприлгаи деймш бир оз нотуррн булиши керак. К4олаверса, -неолит даври тадкпкотчйЛари ху-

9

Page 11: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

сусан В. И. Тимофеев муаллифларни бири билан булган сухбатда тош цуролларни хронологик жих;ат- дан еунггилари Марказий Фарронани Сарижуга сойи атрофлармга турри келаётганини айтиб утган. Биз уларнм энеолит ва плк бронза ёдгорликларини айнап мана шу жойдан 1^идиришимиз керак. Бундай ёдгор- ликлар ё ^алигача топилгани йу 1̂ ё улар Сарижугани цалин ёткизиклари остида долган.

Эрадан илгариги икки минггинчи йилликнинг 2- ярмидаги бронза даврининг дашти ^абилаларининг маконлари К,айроккумда топиб урганилди. Эрадан илгариги иккинчи мииг йиллик охири бир минггинчи йил бошларидаги дех^ончи ^абилалар тарихини (Чует маданияти)3 урганишда катта ишлар ^иилин- ди. Асосан Ю. А. Заднепровский, В. И. Спришевский, Б. X. М атбобоевлар бу маданият ёдгорликларини урганишда купгина ишларни амалга оширдилар. Ай- никса Ю. А. Заднепровский водий ^удудидан 80 дан ортик чует даври ёдгорликларини аниклаб, уларни Фаррона ^адим тарихини урганишдаги урни ва ро- лини куреатиб берди.

Илк темир даври (эрадан олдинги 6— 4 аерлар) ёки Эйлатон маданияти со^ибларидан колган ёдгор- ликлар айни^са ^адимги мозорлар Н. Г. Горбунова томонидан кенг урганилган.4 О^том, Суфан, Кунрай, Валик каби мозор-цурронлардан ж уда цимматли маълумотлар олинди. Бу даврнинг ягона ша^ар харо- баси булмиш Эйлатонда ^ам маълум ишлар бажа- рилди, аммо ёдгорликни катта 1̂ исми бузиб ташлан- ган (ёдгорлик ^а^ида кейинги булимда тухталамиз).

Ю. А. Заднеповский куплаб изланишлари нати- ж аеида Эйлатон маданиятидаи кейинги даврга турри келувчи деэдончи цабилалар билан боглиц Шураба- шат маданияти ёдгорликлари куплаб очилди. Яцин

ю

Page 12: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

вактларгача Ш урабаш ат ёдгорликларп факат воднй- ип шаркни районларп учунгпма хос булган парса дсб каралардп. Аммо ксймнгн йнллардагн плммй цидирув ишларп бу фпкрларга тузатишлар кирнтди: шураба шат маданняти ёдгорликларн К^орадарё ва Норнн дарёлари уртаспдагн .^удуддан (асосий ёдгор- лик билам янги топилгамм орасмдаги масофа 80 км) Ялпоктепа ёдгорлнгн томнлди. Яна шурабашат ма- дамнятнга хос матерпаллар Апднжон ша^ри якини- да хам кайд цмлннган. Демак, бу маданият со^ибла- ри водийнн катта территориясида эрадан илгариги 4— 1 асрларида тирикчилик цилганлар. Ш ураб аш а^ маданиятини урганиш буйича Археология института катта илмий ходими Б. X. Матбобоев 1993 йили куш- ни К^ирризистон республикасида цазишма ишлари олиб борди.

60— 70-йилларда Ю. Д. Баруздин Уш вилояти Баткен районида жойлаш ган эрамизни 2— 4-асрла- рига турри келадиганн Корабулоц мозорини урганди. У ердан тонилган мумиёланган жасадлар , уст-бош цолдиклари, ёгочдан ясалган буюмлар мутахассис- ларни ^айратга солди.

Водий цадим тарихини гапирганда уша урта аср ёзма ма нбалари тилга олган шахарлар: Ахсикент, Боб (Поп), К^ува кабиларда олиб борилаётган ил­мий текширув ишларини ^ам курсатиб утиш керак. Ахсикентда А. Анарбоев, И. Аэфоров бошчилигида кенг куламлн ишлар кетмоцда. К*ува шахар хароба- сида В. А. Булатова, Д. П. Вархотова ишлари нати- жасида маш^ур будда ибодатхонаси ковлаб очилди. 1987— 1992 йиллари кадимги Баб (Паб) Поп ша^ри- ни урганир буйича ишлар цилинди: шахар урии, уии ривожланиш хусусиятлари урганилди. ^ а з и ш м а л а р муаллифи Матбобоев Бокижон фикрига кура Поп водийдаги эиг 1̂ у^на шахар лар цаторига киради.

п

Page 13: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Ш ахар уз кабристонига эга булган. 6у мозоп би.чгя- ча етмб келган. Мозорни махаллий халц Мунчоцтепа 1988 йпли оммавий ахборот воситаларида шов-шув- ларга сабаб булган ер ости саганалари топилди. Са- раналардан ж уда яхши сакланган кийим-кечак, озшуов^ат, курол-яроглар чицдикн булар ^аммаси собпк СССРдаги 1988 йилги турт м аоц ур томилма- дан бпри дсб бахоланди. Кейинги 5— 10 йил ичида Косонсой райнидаги Гурмирон мозорида (Матбобо- св Б ), Чует якинидаги тошкуррон мозорларида (Б а­ратов С), Эйлатон шахар харобасида (Кудратов С) илмий кидирув олиб борилдн.

Нихоят 1985— 1986 йиллари Археология инсти- тути ходимн М атбобоев Б. X. Санкт-Петербургдаги Археология институтн билан ^амкорликда Давань (Фаррона) подшолиги пойтахти булмиш Мингтепа- да (Эрши) текшириш ишлари олиб борди, (бу ^акда кейинги сахпфаларда тухталамиз).

Яна бнр урта аср ша^ри Андижонда Археология институтн ходнми Б. Абдулгазиева ва Андижон уни­верситета доценти С. Ж алилов тадци^от олиб бор- мокдалар.

Хуллас, 100 йилдан ортиц вацт мобайнида архе­ологик жи^атдан урганилаётган Фаргоиа водийси худудида инсоният тарихини ^адимги давридан ХУП1-Х1Х аерларига оид куплаб тарихий ёдгорлик- лар а никл а иди. Бу ёдголнклар ёзувгача булган ва ёзувдан кейинги тарих сахифаларини ёритишда бе- ба^о маълумотлар берадн.

ВОДИЙ ША^АРСОЗЛИКНИНГ ПАЙДО БУЛИ ШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ

Х^озирги тарих фани олдида ер юзида ша^арлар- ни пайдо булиш сабаблари, уларии тарихий тарац-

12

Page 14: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Киётдаги урни масаласи долзарб муоммолардан хи- собланадн. Чунки инсоиият тарихинп маълум бир даврларини ривожланишини шахарларспз тасаввур килиб булмайди. Яънп ша харл ар ва урбанизация ж амиятда хал килувчм а^амият касб эта бошлайди. Урбанизация деганда фамда бир томоидан шахарлар пайдо булиши ва ривожлаииши тушуыилса, иккинчи томоидан саноат ривожланган шахарларни жамият тара^киётига таъсири тушунилади. Урбанизация ер юзида бир хил кечмагаи ва уз ичига бир неча давр- ларнн олади. Масалаи, энг дастлабки шахарл ар Щумер, Элам, Хиндистонда эрадан илгарги 4-3 минг йил олдин, цаднмги Хитойда эрадан илгарги 3-2 минг йил олдин пайдо булган. Шимолий Европада эса бу ж араён анча кеч содир булган, яъни эрамиз^ ни бир минггинчи йилларини .урталарига тугри кела- ди. Урта Осиёдаги илк ш ахарлар хусусиятлари ха- цида турли хил фикрлар мавжуд. Бу мавзуда В. М. Массон, А. А. Аскаров, Б. А. Литвинский, В. А. Заднепровский, Н. Н. Негматов, Ю. Ф. Буряков, Т. Ш- Ширииов каби археолог олимлар тадкикот- лари мавжуд. Бу илмий ишларда урбанизация давр- лари жараён и сони иккитадан тортиб саккизтагача боради ва эрадан илгарги 4-2 йилликлардан ^озир- гача булган вактни уз ичига олади. Ж ум ладан , В. В. Массон кадимги шарк (милоддан илгарли 3 минг йыллик охири 1- минг йил лик урталари) ва антик давр (милоддан илгариги 3-аср ва милоднинг 4-5 асрлари) деб урбанизация жараёнини иккига бу- лади. Н. Н. Негматовда т у ж араён саккиз даврга булинган: энг цадимги (даври-утрок дехкончилик маконларнни аста-секин ривожланиши) милоддан олдинги 4-2 минггинчи йиллар билан бошланиб сунг-

13

Page 15: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

1'Мси 20-аср билан тугайди. Таклмф этилаётган урба­низация жараёнларпнн даврлашгириш ж уда мушку;] шунинг учун булса керак уларни куплари мукаммал эмас. К,олаверса хар бнр тадцикотчини уртага таш- лаган фикри уша тадкпкотчини уз метериали ва иш услубидан келиб чиккаи холда яратилади. Урбани­зация жараёнларпнн пайдо булиши ва ривожлани- шп кай д а р аж ада ечилишига ]^арамай улар бир нар- сада умумий фикр билдирадилар: Урта Осиёда ша- ^арлар бошка жойларга нисбатан анча олдин пайдо булган. Лекин илк-энг цадимги ша^арларни ^озирги шахар тушунчаси нуктаи назаридан каралмаслиги керак. Улар энди ша^ар белгиларини олаётган йирик а^оли маконлари булиши мумкин. Бу белгиларни, илк ша^ар асосларини археологик казишмалар пай- тида аншуланади- Юкорида номи зикр этилганВ. М. Массон дастлабки шахарлар учун ^уйидаги асосий белгиларни аншугайди:

1-а^оли сони 5000 дан кам булмаслиги керак;

2-ма^обатли (^ашаматли) меъморчилик бино- лари (улар дунёвий ва диний булиши мумкин) бу ­

лиши зарур;3-^унармандчилик ма^сулотлари ишлаб чица- рувчи марказ булиши шарт,.

Ш ахарлар дунёни турли районларида турли ваь;тларда бунёд этилишлари, улар ^ар хил вазифа- ларни бажаргани ва бир неча даврларни бошдан кечирганлари булиши табиийдир. Тарихдан ша^ар- давлатлар, аграр-ша^арлар, савдо-ша^арлари ва шу кабилар маълумдир. Яъни ^ар бир тарихий даврда замой талабидан келиб чициб узига хос «ша^ар» тушунчалари булади. Масалан: «антик шахар», «урта аср ша^ри», «капиталистик ша^ар»

14

Page 16: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

ва машъум «социалистик ша^ар» ва х. о. Тарих фа- ыида урбанизация жараёнини турли дав рлардаги хусусиятлари ^исобга олиниб: энг кадимги, кадимги ва урта асрлар ш а^арлар ига булинади. Ша^арн и шахар булиши учун узаро бир бири билан боглик холда купгина сабаблар м авж уд булади. Бирннчи- дан, ш ахарда савдо ва саноат билан борлик мехнат т а к с и м о т и х у к м р о н б у л и б , к и ш л о к д а н и к т и с о д и н жнхатдан фарц килади. Бошкача айтганда иктисо- дий жнхатдан ша^ар билан цншлоц бир бирини тулдиради, бир бирисиз яшай олмайди. К^шлоц ша* ^арга деэдончилик махсулотлари бсрса шахар уз навбатида ки шлоь^а ^унармандчилик ёки саноат товарлари беради. Иккинчидан, шахар кишлокдан на фацат иктисодий жи^атдангина эмас, балким уз ж ам о а тузумлари таркиби билан х>ам фарк к и л а ­ди. Ж ум ла дан , ш а^ар узига хос равишда бошкари- лади, уз солицлари булади.

Демак, ш а^ ар л ар пайдо булиши ва ривожла- нишида ицтисодий, снёсий, ижтимоий омиллар асо- сий ^ал 1̂ илувчи роль уйнайди. Шу билан бирга фи- зик-журрофий омиллар: фойдали цазилма бойлик- лар, ша^арни жойлашган урни, сув билан таъмин- лаигани, та ищи дунё билан цандай борлангани (чу- нончи савдо йуллари билан ало^аси) хам катта а^амиятга эга. Д е м а к шахарда, маълум террито- рияда одамларни уюшиб яшаши учун керак булган дунёвий, диний, ицтисодий ташкилотларни бир бутун организми вужудга келтирилади.

Кейинги пайтларда Урта Осиёда шахарларни пайдо булиши борасида катта ишлар олиб бораёт- ган А. А. Аскаров ва у кишининг шогирди тарих фанлари доктори Т. Ш. Шириновлар хулосалари- га кура археологик цазиб урганилган кадимги ша- харлар учун цуйидаги белгилар булиши керак:

15

Page 17: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

1. Ю|\орп табака вакплларн, з^оким яшайдиган сарой тмзимлари;2. То ат -ибодат кнлинад иган ж о й л ар — ибодат- хона, топиниш ва с п р и н и ш билан борлик уйлар;3. Хукмдор ва уни якинлари яшайдиган жой аркни булиши, уни мустахкам деворлар билан уралгани;4.. Ишлаб чикаришни ^исобга олган >;олда ту- рар-жойларни дахаларга булиниши;5. Ало^ида жойлашган ва ривожланган ^унар- мандчнлик сохаларини борлиги.

Юцоридагилардан келиб чициб Фаргона воднйсида ша^арларни пайдо булиши, ривожлаииши бутуи Урта Осиёдаги каби умумий хусусиятлар билан бирга узига хос томонларга хам эгадир дейиш мумкин. С абаб томонлари табиий равишда уралгаи воднй оз булсада атрофдаги умумий жараёнлардан йирокро^ булган. У зо 1̂ ййллар олиб борилган архе­ологии тадкшуэтларга кура водийда илк шахарлар пайдо булиши боил^а жойлардагидан айтайлик Ба^триядагидан кейинроц руй берган. К,адимги ша- х,ар белгилари ^ам бошка регионларникидан кам бул­сада фарк килади.

Водийда ша^арсозлик маданиятинииг дастлаб- ки элементларини цадимги дездончилик — Чует маданияти ёдгорликларида учратамиз.. Бу ёдгор- ликлар милоддан аввалги икки минг йиллик охири- бир минг йиллик бошларига турри келади. ]Х,озир- гача уларни 80 га яцинй аникланган, деярлр Фарго на водийсини ^амма жойида учрайди. Энг йирйкла- ри Д алварзин-25 га, Чуст-4 га, Апщалтепа-4 га.

Далварзийтепа (Андижон вилояти, Ж алол^у-16

Page 18: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

дуц райони, Ойим давлат хужалиги) майдони жй- >^атидан энг каттаси ва узо^ йиллар урганилган. 1952 йили б. А. Заднепровский отмонидан аницлан- ган ва 16 йил давомида илмий ^идирув ишлари олиб борилди. Ёдгорлик табиий сув яцинида, К>орадарё- ни 3— 4 км узоцликдаги ирмоги буйида жойлашган.

Куп йиллик текширишлар натижасида шу нарса маълум булдики, Далварзинтепа уч кисмдан ибо- рат цилиб цурилган экан. )^ар бир -цисм ало^ида девор билан уралган ва уз вазифаси булган. Яъни асосий 18 га майдон яшаш жойи, 5 га мол-цуй сак- ланадиган р^исм, 2 га махсус ажратилган булак бу- либ ^укмдорлар яшаганлар. О^ирги цисм Далвар­зинтепа арки деб ^ам аталади. Бу ердаги мудофаа девор лари ва арк фа^ат Фарронада балким Урта Осиё регионида ^ам цадимийлардан ^исобланади. Дастлаб Далварзин атрофи очи?; булган, кейинроц девор билан ураб олинган. Деворлар махсус тагкур- си (платформа) устига ^урилган. Уларни куй и цйсмлари яхши пиширилган лойга ришт ва гувалак парчалари к;ушиб кутарилгаи. Ю^ори цатлам фацат гишт билан тикланган, таъмирлашда ва кенгайти- риш ишларида узимизнинг оддий гувалаклардан фойдаланилган. Сейсмик жи^атдан муста^камли- гини таъминлаш учун деворни цуйи ^исми юцориси- дан кенгрок; цилинган булиб, у 4-6 метрга боради, баландлиги 2,5 метрда сацланган. Х^исиб-китоблар- га кура бир ва^тда бутун ён атрофдаги а^оли кучи билан тикланган. К^урилишда цатнашган ^ар бир ГУРУ ̂ узи тайёрлаган риштларга махсус белгилар цуйган, бундай белгилар 20 дан зиёди аницланди. Тарихий ва этнографик маълумотларга таяниб иш- лаб чицилган ^исоб-китобларга кура деворлар икки- уч йилда, агар цурилиш жуда чузЯлган булса беш йилда битказилган булса керак.

17

Page 19: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Муста^ка м дев орлар билан ур ал ган ёдгорликда у н -ж о й л а р ка ндай булган экан дсган савол узок г>акт тад к н ко тч п ла р ни уйлантирди. Ф ак атгпна 70- й нл л а р г а келиб бу масалани хал этишда маълум и ш л а р килинди. Д а л в а р з п н т е л а д а н уч хил турар ж о й к о л д и к л ар н анпкламди:

1. Хом гп ш тл ар д ан тп кл ан ган уйлар;2. Ярим ертула типидаги уйлар;3. Енгил кора уй (к ап а) типидаги уйлар.

Лен ин уларн и бар часи ж у д а ёмон са^лангаи. Уму- ман Фарро на воднйсини кадимги ёдгорликларини ко вл аб ур ганувчилар ни бир нарса кийиайди: уй- ж о й л а р деярли са ^ л ан м аг ан . Гулдор, ж и м ж и м а д о р сополлар, б ронзадан я сал ган аж ойиб 1\уро л-яроглар тай ёр л а й билган д а л в а р з и н л и к л а р тур ар-ж ойларн н им аг ад и р ём он ' с а к л а н г а н экан? Сабаби бизга хали коронру.. . Б у муаммони ойдин- л а ш т п р а д и г а н бирдан бир са баб кадим Ф а р ­рона уй -ж о й л ар и нн т и к л а ш д а ф ойда лан илган к у р и ­ли ш м а т е р и а л л а р г а бориб т а ^ а л с а ' к е р а к . Бизнингча ц ад и м да .^ам бинолар ^озиргига ухшаб купроц ёгоч сннч билан цурилган. Вакт утиши билан синч ёгоч- л а р и чириб бин ол ар к о л д и р и яхнш сацланмаган б у ­л и ш и мумкин. Б у фикрни тасдпри сифатида Ушда- . ги С у л ай м о н торидаги Чует маданияти га ’т аъ лук ли бундам 3000 йил олдинги уйлар ^ о л д и р и н и келти- риш мумкин. Чунки бино полидан ёгоч устунларии урни ч у к у р ч а л а р и тизимн топилган. Хагго уй урта- сидаги м а р кази й устун урни хам аницланган. Хул- лас , ё д г б р ли кл а р да ги м у раккаб мсъморий р еж алар , ар к ва м у д о ф аа деворл аринн ма вж удлнги Д а л в а р - зин, Чует каби ёдг орл ик ларни бундан 30 аср олдин во дийдаги ш ах ар со з л н к ма даниятини дас тл абки босцичи билан борлаш имконипи беради.

Ф а р г о н а д а урб анизация ж а раснини кейипгг;

18

Page 20: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

даври Эйлатом мадаммятм (эрадан илгарги 6-4 аср- лар) ёдгорлпклармда кузатпладм. Бу давр учун ягома ёдгорлик хозирги Анднжон вилоятиии Избос- кам тумаммдагм Эйлатом ша^ар харобасидир, у ай- рмм мамбаларда «М1ахри Х^айбар» хам дсйилади.1 -сурат.

Эйлатон водий мгар^ томонида урта аср ёзма м анбаларида Миём рудом деб аталган К^орадарё ва Нормм дарёларм оралигидаги худудда жойлашгаи. Агарда ша^ар х;аробасмни 50-йилларда юкорндан олингам режасига карасак уни икки ^исмдан иборат булганлпги аии^ куринадп. Д ев орлар билан урал- ган кадимги 1̂ исм майдони 20 гектар (ички кисми) ^амда ички ва тайней деворлар орасидаги 170— 180 гектарлик майдон (ташки кием) ажрал ад и. Бу срни шартли равишда тапщи ша^ар деб аташ мумкмн. Х^озирги куида бу кисмдан хеч нарса сацланмаган,. хаммаси бузилиб кетган. Холбуки, 30-40-йилларда Эйлатонда текшириш олиб борган Санкт Петер- бурглик олим Б. А. Латинин тайней деворни кузатув миноралари билан сацланиб цолганини кайд этган. У колдирган ёдгорликни режаеи ва маълумотларга кура ташци деворни шимолий кисми узунлиги тах- минан 2200 метр, шаркни кисми узунлиги 900 метр- га борган, ^амда ^озирги Куюлтспага туташиб кет­ган. Ички ша^ар ^ам кучли девор билан уралгаи. Д ев орлар баландлиги 4-5 метрга боради, ^ар 55-60 метр жойда худди бир тизимга териб куйилгандай темаликлар кузга ташланадн . Булар кузатув мино­ра лари 1̂ олдигидир. Жанубнй-гарб, жануб томон- лари бог; урмом хужалмги ва хар хил курилишлар о^ибатнда деярли бузиб юборилган. Ички шахарии жануб томопи ^озир захкамт ва атрофида пахта да- лал арп мавжуд. Бу ерда маданпй катлам анча к а ­лии, игахардаги дастлабкн ^аёт айнаи шу ердан бошламгап булиши керак. Г^аднмги топилмаларни

19

Page 21: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

купрок кисмн пчкн шахардан аникланган. Эйла- тонда ^окнм яшайдиган арк цнсмн топилгани йук, эхтимол булмагандир. Дастлабки текширув пайти- да хеч кандай уй-жой цолдиклари топилмади. 1952 мили пчки шахарда турар жой колдикларини аншу лашга эришилди. Улар энм унча катта булмаган узуи-узуи хоналардан иборат эди. Деворлари пахса ёрдамида тикланган: эни 80-90 см, булиб 50 см баландлпкда сакланиб колган. Оц, оь^-сариц сопол сиртига кизил, кунгир кизил буёк билан хилма хил геометрнк шакллн нацшлар солинган эди. Бу безаш усули факат Эйлатон ёдгорликларига хос булиб ан- ча олдпи яшаб утгаи де^кончи ^абилалар (эрадан олдингн 10-8 асрлар) сопол ишлаб чи^ариш анъана- ларини давом эттирарди. Бу даврда му^им янгилик булди, биринчи марта сопол идишларни цулолчилик чархида тайёрлаш бошланади. Кулолчиликда бу катта узгариш Фарронани бошка ерларидаги шу ва^тга оид ёдгорликларда — Суфан, 0[<;том, Ниёз- ботнр, Валик каби мозорларида учрайди. Ю^орида айтдикки Эйлатон икки кучли девор (ички ва таш- ци) билан ураб олинган. Деворлар маълум режа асосида цурилган булиб р и ш т ва ц и з и р и гувала ёр­дамида тикланган. Девор эни 4 метрга, баландлиги 2,5 метрга боради. Девор тоза, соф тупрок; устига ^урилган яъни у шахар цурила бошлаган даврдаё^ тиклана бошланган. Девордаги миноралардаи ша­хар атрофи кафтдек булиб курингани учун ёв-душ- ман ^авфидан ичкарндагилар бемалол хабардор булиб турганлар. Миноралар туртбурчак шаклда булиб (улчамлари 10,5 х 10 м) умумий девордан олдинга буртаб чициб туради. Бу эса уларда туриб хар кандай шароитда ша^арга ^ужум килаётган душманни аник мулжалга олишга имкон бергап. К,оровулхоиалар махсус гувала билан лой аралаш- тирилиб кутарилган пойдевор устига сомонли лой-

20

Page 22: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

дан тайёрлангаи гиштдан курилган. Уни ковлаб очилган пайтдаги баландлиги 3,5 метр, булганини хиеобга олсак курилган вактда 4,5-5 метрга борга- нини таеаввур этиш кийин эмас. Шуми хиеобга олиб деворлар кадимдаёк таъмир этилган. Баъзи ерла- рнга кушимча цушдевор цнлннгап ёки калин лой билан сувалган. Шу тарифа мудофаа иншоотлари «умри узайтирилган». Таъмир ишларини бунчалнк батафеил баён цнлишимизга текширув-казув пай- тида аншуланган кава т-^ав ат лой сувокларни бир- бпридан фарци ёки кейинчалик ишлатилган кури­ли ш м а т е р 11 а л л а р и н и о л д и н г и л а р и д а н фар к к и л и б туриши каби майда кузатувлар еабаб булди. Девор- ни бунёд этишда канча одам ^атнашган, канча ва^т кетгани сиз билан бизга цоронгу. Фак ат бир нарсани таъ ки д этншимиз мумкин. Эйлатон ша^ар калъаси жуда мукаммал цурилган ва уз замонаси- нинг йирик меъморий — му^андислик ютурн деймш мумкин. Бундам таш кари Эйлатон атрофи дал а вя ту^айзорлардаги деэдонлар, чорвадорлар учун душман ^авфи пайдо булганда улар шахар ичига беркинганлар. Бунинг учуй ички ва таш к девор оралирида камида 180 гектар ер мустахкам девор билан уралган эдп. Шуларнн хиеобга олиб айтиш мумкинкн, деворлар курилишида Эйлатон ён атроф- ларидан бир неча мпнг одам навбат билан ишлаган булиши ва курилнш ншларп йнл буйи давом этгам булиши керак. Мудофаа деворлари эрадан олдинги ?-2 аерларгача фойдаланнлган, кейин турлн ва т а ш ­ки са бабларга кура ша^арда ^аёт тухтаган. 2200- 2300 йплдан буён Эйлатон вайронага, харобага айланпб улик шахар булпб ётпбди. Мама шу вактда яънн эрадан илгаргп 3-2 аерлардан Эйлатон якнни- да Туркул ша^ар-цуррони (^ознрги шу номли киш- лок марказидаги улур мозор) курилган. Уни майдо- ни 9 га шимолий-рарб томонида кухна арк колдик-

21

Page 23: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Лари ^озир хам са^л ам пб колгап. Шахар -кур гоп ку- за т у в м и н о р ал ар и билан т аъ м и нл ан ган кучли мудо- ф а а дсв орп ор ка ли химоя килинган. Эйлатомдагмдап ф а р к и ва кпзик жойи хам шуки, Тур ткулдаги мино- р а л а р бир вактни узнда хам уй-жой хам коровул- хона булиб х и зм ат килган. Бу ндай кузатув минора- л а р и б и з л а р га т ар и х д ан ма ъл ум . Улар икки 1^аватли булиб юко ри си да чор атроф доим кузатилиб турил- ган, пастки к а в а т эса ози к-ов ка т турадиган ва яшаш ж о й и булиб х и змат килган. Турткултепани деворла- рини ат р о ф и д а н таш ци томондан айлама цилиб сув утка зилган . Б у нар са ганим ларни цургоы деворларн- ни з аб т этишини ^п йинлаш ти рад и . Шундай килиб, бу ш а ^ ар -к у р р о н Эйлатон урнинн олган, яцин атроф- д аг и йирик а^о ли я ш а ш жойига айланган. Дема к, Э й л ато н ва ум у м ан шу дав р шахар маданияти шакл- лан ди . Бу ж а р а ё н кадимг и Ф аргона ижтимоий-и^ти- содий ^ а ё т и д а ^ ал килувчи роль уйнаган. Чунки худ- ди ан ти к д а в р д а и б ош лаб шах ар со зл н к маданияти янги боскичга кута ри лад и , ш а ^ а р л а р сони ортади.

Антик д а в р д а и яъни милоддан илгариги туртин- чи ва милоднинг турт инч и— ас рларидаи эътиборан водий ш а ^ а р с о з л и к м адапи яти да купгина сифат уз- г а р и ш л а р булади. Бу ^ а ^ д а ёзма м а нб а л ар хусусан Хитой со л н о м ал а р и ха б ар берганлар . Йи рик ша^ар- л а р Ш у р а б а ш а т (70 га) , К о р ад ар ё (10 га) , Учцур- рон— К^айновот, Мингтепа (38 га) , Поп кабилар та- рих са ^ на си га чи^адилар . Улар майдонларини кат- т ал и г и ва м у к а м м а л м удоф аа дев орларини борлпги б илан а ж р а л и б т уради лар . Бу ^ацда ^ам сал кейии- роц т у х т ал а м из .

Ш а ^ а р с о з л и к маданиятимииг кейинги дав ри эра- мизни 5 — 8-а срларига турри кслади. Утганги а н ­ти к д а в р ш а ^ а р л а р и уз урниларида колиб ён томом-

22

Page 24: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

ларига кснгаядмлар. Атроф кишлоклар ва ахоли пунктларпип бу шахарларга тобелпгм ортади. Косом, Кува, Ахспкемт, Поп, Хужанд, Уратепа (Вагкат) кабп ш ахарл ар гуллаб яшнайднлар. Бу шахарлар эмдн к уш мм дав латлар Чоч, Сугд, Уструшоналар би ­лам ал ока ларда; дехкончи, кучманчм чорвадорлар билан муносабатларда узига хос воситачллмк вази- фаларимн хам бажаргаи ла р .

Саккизпичи аср бошларм ва иккммчм ярмидам уътиборап шахарлар таракдиётпда араб истилоси чаъснрп я 1̂1\ол ссзилади. Араблар У рта Осмё худу- дмга бостириб келгам дастлабки пайтларда феодал муиосабатлар пайдо булган куплаб шахарларга дуч келадилар. Бу жар аён билан араблар албатта ^п- соблашишга мажбур эдилар. 8— 9-асрларда араб- ларга тобе булган куплаб худудларда феодал муно- сабатлар ривожланиши те'злашади.

9-асрдан бошлаб урбанизация жа раён ида ва ш ахарл ар узмга хос юксалнш ва ннкнроз, урушлар ва босцннчилнклар, фан ва маданиятни юскалиш ва ш-щироз даврл ари булнб утди. 9— 19-асрлардагм ама шундай рнвожланнш боскичларннн бошидан кечир- гап ш ахарл ар и^аторига Андижон (Аидукон), Кува (К уба) , Узган (У з д ж ен д ) , Ахспкемт, Поп (Баб, Паб) , Хужанд, Уш, Насробод, Косом, Рнштон, КУК011 (Хва- капд) , Эски На укат (Наукад) , Маррилон (Марги- пом) кабп хозпргача м авж уд шахарлар кпрадп. Ушбу ша. \арларпи деярлп барчаспда урта аерларда уз тапгаларппн зарб этгаплар, кушни мамл акатла р бплап савдо алока лар п кнлганлар. Ушбу шахарлар V ■> 'г у :з н л и ш л а р и д а а мъа м вп й ф сод а л ш а х а р л а р г г хос уч кисмдап нборат булгамлар:

1. Арк ёки кухендиз; ^ ,

кЗ

Page 25: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

2. Ша^ристан ёки арабчасига Медина. Бош^ача- сига «ички шахар» деса х^м булади.

3. Робод, шах.арни я^ин атрофи деб 1\аралса хам булади. Асосан ^унармандлар яшаб ме^нат ^илади- ган жой.

Фаррона 1̂ олаверса умуман Урта Осиё ша^арла- ри учун бир таъкидланарли жойи бор. Деярли куп- гина урта аср ёки кейинги давр ша^арлари цадимгк шахар урнида ёки булмаса ёнгинасида бунёд этил- ган, улар ^озирги кунларгача бор. Аркларда араб- лар истилоси даврида ^ам ^аёт ^айнаган. Бир оз ва^г утиши билан шах;арлардаги ^аёт ша^ристонларга кучади ^атто баъзиларида рободлар майдони ^ам ша^ристонларга кушиб олинади. Бу жараён ж уда узо!^ деярли чор Россиясининг Урта Осиёни босиб олгуна 1-^адар давом этган. Шундан кейингина «эски ша^ар» ва «янги ша^ар» тушунчалари пайдо була­ди. Ана шундай ша^арлар ^аторига Андижон, Ху- жант, Узган, Косон кабиларни олиш мумкин. Бу ша^арлар урта асрлар давомида ^ар хил сабаблар­га кура хробалаш иб кичрайиб кетганлар, айримла- рида з^аёт тухтаган, крлганларида эса ша^ар \аёти ^озир ^ам давом этмок;да.

Ю^орида айтилган фикрлардан келиб чициб, айни^са ^азиб урганилган Фаррона ёдгорликлари учун цуйидаги ша^ар элементлари ани^ланади:

1. К,азиб очилаётган ёдгорликни улчамлари йирик булади;

2. Мукаммал мудофаа тизими бор;3. Албатта арк, кейинро^ ^оким урдаси булади;4. Атрофдаги дездончилик д а у д л а р и учун узи-

га хос марказ ролини бажаради;5. Х,унармандчилик маркази булиши билан бир-

га савдо-сотиц, товар айирбошлаш маркази х;исоб- ланади.

24

Page 26: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Дема к, бпзлар кейинги еахи фаларда ^икоя цнл- мокчи булган шахар лар ва шу кунларгача ма вж уд ш ахарл ар 2500— 2700 йиллик узок тарнхий йулни бо- сиб утдилар. Булар 1ууйидаги т а р а 1у<иёт боскичлари- дир:

1. Ш ах ар типидаги йирик а^оли пунктлри ёки илк шахарлар;

(эрадан илгариги икки минггинчи йил охирлари — бир минггинчи йил бошлари) .

2. Архаик давр ш ахарл ари (эрадан илгариги 6—4 а с р л а р ) ;

3. Антик давр шахарл ари (эрадан илгариги 4- а с р л а р и ) ;

4. Илк урта аср шахарл ари (эрамизни 5— 8-аср- л а р и ) ;

5. Урта ва сунгги урта асрлар шахарлари (9— 19 а с р л а р ) ;

6. Х^озирги шахарлар .

КАДИМ ВА УРТА АС РЛАРДА БУЮК ИПАК

ЙУЛИ ЁКАСИДАГИ ШАХАРЛАР

Инсоният кадим 1̂ адим замонлардан минг йил- лар мобайнида узаро савдо, маданий, иктисодин ёки лунда ^илиб айтганда цушничилик алокалари олиб борган. Бу ал о^а лар натижасида купдан-куп халклар бир бирлари билан доимий мулокотда бул- ганлар: мол-товар айирбош килинган, маданий, ик- тисодий со^аларда узаро ^амкор булганлар. Бунниг учун улар савдо-сотик алокаларига м у лжаллаб ку- лай ва кисца йуллар очганлар. Бу йуллар жугрофий омиллар таъеирида курукликдан ёки сув ор^алп амалга оширилган. Хар бир даврни йуллари у ёки бу нарсани купрок савдосига ^араб «ихтисослашган» булади. Тарихдан «кумуш йул», «ложувард йул>,

Page 27: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

«ипак нули» деб аталгам йуллар маълум. Жумладан кумуш пул и ни олсак. Бу 10-аер бнрничи ярмида Б о р д о д (И роц)дан Европага аницроги Волгабуйн Булгор подшолигигача булган йул. Товар айирбош- лашда уша давр (сомоннйлар)да зарб цилннган ку­муш дирхамлар асосмй роль уйнаган. Шунннг учун булса керак Урта Осиёдагига иисбатан цадимги Русь ерларидан купрок дирхам танга хазиналарп топнлган. Кумуш дирхамларни савдо-сотикдаги бун- чалик ахамиятига нисбат цилиниб ушбу йул кумуш йули деб аталган. Ушбу йулдан савдо карвонлари биринчи бор араб сайёхи А^мад Ибн-Фадлан ибн Аббос бошчнлигида юцорида эслатиб утилганидек10-аср биринчи ярмида утган.

Ни^оят ^озирда кундалик матбуотда тез-тез тилга олинаётган ва тарихда «Ипак йули» ёки «Бу- юк Ипак йули» деб ном олган хал^аро савдо йули хакида. Ушбу йул узок тарихга эга булсада уни «Ипак йули» деб номланиши биринчи марта 19-аср- да немис олими Фердинан фон Рихтгофен томонидак ^улланилган. Бу савдо йули Хитойни рарб мамля- катлари, Урта Ер денгизи ва Рим империяси билан боглашга мулжалланган эди. Яъни кунчицар мамла- катлари билан кунботар юртлари царайиб 700 кмлик йул оркали боглангаи эди. Ушбу халцаро савдо йули Хитойни Сиань деган жойидаи бошлаиган ва Дуи- хуан а^оли пунктида иккига булинган. Яъни шимо- лнй ва жанубий йулга ажралиб, биринчиси шимо- лий гарбга, иккинчиси жанубий-рарбга томом йунал- ган эди. Ни^оят, ^ар икки йул, бири Термез томои- дан келган бони^аси Чоч (Тошкеит)дан келгаи кар- вонлар кухна Турон маркази Самар^андда яиа яго- на йул булиб бирлашган. Яна бир меча минг чацирим йул юрилиб Туркиянимг Истанбул ша^рига боргаи (2 -су р а т ) ,

Page 28: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Хитой манб ал арида Шимолнй пул деб тнлга олинган карвом йули асосаи Каш кар ии Тсракдовоп ва Тау Мурун довони оркали Фаргоиа е о д и й с и бил.^н боглаган, карвонлар Эргаш то м— Сар нтош — Гулча— Уш— Андиж он— Куком йуналнши буйлаб ^аракат кмлганлар ва ундан бепоён кенгликларга чикмб ол- гамлар. Теракдовон оркали утгам йул кис^а булса- да, лекин карвонлар учун жу да мураккаб йул эдн. Бу довон билан на фаь^ат Уш шахрига, балкнм Апай- ку оркали Узганга ^ам кирнб утса булардм. Тау Мурун довони эса ф ак ат ёз ойларидагина карвон ­лар юриши мумкин булган. Буюк ипак йулининг К^ашкар— Фаррона булаги савдо йули снфатида узок вакт хизмат ^илган. Турри уни айрим кисмларп баъзи бир тарихий ва^тларда бир оз узгартнрилгани ё киска килингани, тоглардан утншда довон йулла- рини янгиларн очилган булиши э^тимол. Лскин Хи­той— Фаргоиа йули уз мазмунини узок вакт саклаб колаверган, у халкаро транзит йули эдп. Масалак, 15-асрда Хитойга сафар килган Риёсиддин Иаккош уз кундалнкларида бу йулни куйидагн йуналишда белгилайдн: С у кж у — Коровул— Хутан—Андижон до- вони— Андижон ва ундан бир гурух Самарканд™, нккинчн гурухи К4оратегин ва Бадахшон йулнга кетганлар. Эпг сунгги маълумот: хонлнклар даври- да бу йул Капгкар— Куком йули дсйилиб, карвонлар бу оралнкда 20— 23 кун йул босганлар. Баъзи маъ* лумотларга кура чор ^у^умати йулнп курнклаш учуй махсус цушин хам ажратган. Лскин ушбу йу/: археолог-этнографнк жнхатдан хали тула-тукпс ур- гаиилгани йу К- Айн икса, йул жабхасидагп кап понс'.'- ройлар ва т о р довонлари ёмон урганилган. Хуллас бу карвон йули имкоииятларидан хознрги кунларда хам бсмалол фойдаланса булади (3-сурат). Водим - дан утгам ипак йули масаласига келсак археологлар олиб бораётган изланишлар натижаснда ушбу йулнп

27

Page 29: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

икки й у нал ниш аникланган: Таклиф этнлаётган йуналиш пул буннда жойлашган археологнк ёдгор- ликларни урганнш натижаларн асосида тнкланган:

1. К,ашцар=>довондан утилган- ^Уш^Мингтспа =^К,ува=^Симтепа (Фаргона) =^Туркистон т о р тизма- ларн буйлаб=>Хужант, ундан Сугд (Самарканд) в г; Ба^трия томснларга кетгаи.

2. К,аш1\ар=^довондан утнлган=^Узган=^К,айно- вот (Учкургои) =^Снрдарё уиг кпрроги буйлаб=^Кч- зил Жар=^Ахсикент=>Поп=^Ашт=^ундан довон ор- кали Ангрен вохасига ва К , о з о р и с т о н н и бепоёи дашт- ларнга чнкилган.

Ю^орида курсатилган йулдан узокрокда булган а^оли пунктларн иккиламчи йуллар орцали карвон- лар билан богланганлар. Улар ^ам сузсиз ипак йу- лнни бир маромда ишлашига уз ^иссасини цушган- лар. Д ем ак , халцаро савдо йули утган ^удудлард;; икки хил савдо алокалари булган булиши керак. Бк- ринчи, ша^арлараро (улкалараро) халкаро савдо дейиш мумкин. Бунга савдо карвонлари тухтаб утгам шахар ва а^оли пунктларн киради. Э^тимол улка- лардан келтирнлган товарларни улгуржа савдоси булган. Ушбу йулни а^амияти катта булгани учуй кунамга жойларда карвонсаройлар ишлаб турган. Йулни 1̂ алъа— цурронлардан туриб ^уриклаганлар, водийда уларни айримлари тогшб урганилгаи. Ма- салан, Олой во^асидаги Даровут^ургон ёдгорлигинн олиш мумкин. Йккинчи, махаллий савдо ёки чакана савдо, келтирилган мол-товарлар майда «партия- лар»га булиб сотиладигаи бозор савдоси. Бу босцич- да улгуржа савдода олингаи товарлар сотиладн в« унда ипак йулидан узокрокда жойлашган а^олп пунктларн асосий роль уйнаганлар. Улар олис тог районларидаги кучманчи а^оли э^тиёжини товар-

28

Page 30: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

ларга булган эхтнёжипи кондирганлар. Водийни куп жо йларндап хнтой ойналарини ва тангаларини (у- шу, кай юань тун бао) ёки шу каби чстмол (импорт) Оуюмларини учрши кисман мама шу ипак йули сав- досини пккиичи бос 1̂ ичи билан богланса керак...

Тарихий ма ъл умотл ар га кура Буюк ипак йули- да пцтисодий ва мадаиий ал оцалар эрадан илгари- гн иккинчи асрдн бошланган. Айнан шу вактда Хи- тойпинг Хан саройи императорлари цушни мамла- катлар гза хал клар тугрисида маълумотлар туплай бошлайдидар. Айиикса бу х^аракат илк Хан империя см тахтида 40 йил утирган У-ди (эрадан илгариги 141— 87 йиллар яшаб утган) даврида кучаяди. Даст- лаб Шаркий Туркистон босиб олинди. Шу вактдан эътмборан саройда Урта Осиё хусусаи Фаргона во- дийси тугрисида хабарлар кела бошлайди. Бу маъ- лумотларни купларини милоддан аввалги 136— 125 ва 115 йилларда император У-ди томонидан юбо- рилган Ч ж а н Цзяиь келтиргаи эди. Ж у м л а д а н у Фаргона водийси ёки хитойчасига Д а Юань (баъзи- да Та Юань) — Д а в а н ь тугрисида шундай деб ёза- ли: «Даваньликлар утроц ^аёт кечирадилар, дех^он- чмлмк билан шугулланадилар , шоли ва бурдой етиш- гнрадилар. Уларда узум шароби бор... Бой-бадавлат кишилар ун минг даньгача вино сацлайднлар. Да- вапьда 70 та катта ва кичик ша^арлар бор... А,по­лнен бир неча юз минг. Армияси 60000 кмшидан ибо- рат. Хитой ма нбаларида эслатилган ша^ар лар ичи- да момлари тилга олинганлари Ю (Ючэ н) , Эршн, Гуйшуапь ша^арларидир. Археологик тскширув патн жал арида яна бир неча шахар харобалари аник- лапган. Булар Хнтой солномаларшо деб эъти- роф этнлаётган ва шу ша^ар колдиги деб тахмин этмлаётган Ш урабашат , Эрши деб тан олинаёгам Мингтепа ёдгорлиги, Баландтепа, Муг калъа, Ахси-

2 ̂

Page 31: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

кент, Кува, Канновот кабилардир. Номлри зикр этил га н шахарлар мандони, кучли мудофаа девор- лари борлнги, катта йул бунмда жойлашгани билан уларни хнтойлар санаб утган 70 та ша^арлардан деб караш мумкин. Бу шахарлар хронологик жи- хатдаи мплоддан аввалгн 4 — 3-асрлардан то мугил- лар пстилоспгача утган вакт нчида трих сахнасида булганлар. Хуш, ипак йули йнан шу шахарлар орка- лп утганми? деган савол тугилиши мумкин. Бу тур- рида манбалар хеч нарса демайди. Аммо Буюк ипак йулини тарморини водийдан утганлиги тарихий факт. Хатто бу йул маълум йуллар ичида энг кулайи булган. Ёзма маълумотларда келтирилишича Фар- ронага (Давань) келган бир элчини кушни К,анрли (Тошкент) давлатига почта отлари бериб кузатиб куйганлар. Бундам ташкари ушбу халкаро йул дан утадиган элчилар гурухини ва савдо карвонларини озик-овкат, тилмочлар, йул бошловчилар, от-уловнн см-хашак билан таъминлашга хам эътибор кучли булган. Куйида ана шу шахарлар тарихи билан борлик маълумотларни китобхонларга ^авола эта- миз.

ЮЧЕН — ШУРАБАШ АТ Ш А ^Р И ХАРОБАСИ

Езма манбалар таъкид этишича ва археологик ёдгорликларни гуво^лик беришича Ипак йулидаги кадимгнро^ ва улканро^ шахар бу— Ю (баъзида Ючэн) ша^ридир. Уни цаерда жойлашгани ва 1̂ ан бир шахар билан боглаш фанда ^али узил-кесил ^ал этилгани йуц. Хитой манбаларида бу ша^ар Давань давлатини шар|\ий чегарасида жойлашгани ^амда уз ^окими булганлиги ва кучли деворлар билам уралгани тугрисида маълумотлар бор халос. Шулар- га асосланиб 1924 йили Н. Г. Маллицкий, кейиирок А. Н. Бернштам Ючэнни ^озирги Узган шазфи билан

30

Page 32: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

боглайднлар. Хитой солномалари тилга олиб утган худудда куп йиллар археологик ^ а з иш м ал р утказ- ган олим Ю. А. За днепровский эса юкоридаги фикр- им рад этади. Уни фикрича Узгаи ша>фи остидаги маданий цатлам лар анча кейинги д ав рга таълук- лн бир суз билан Ючэн ша ^р и билан боглаш мум- кпн булган то пилмалар бу ерда умуман йуц. Лекин Узгандан шаркрокд а бош^а йирик археологик ёд- горликлар бор, булар Ш у р а б а ш а т ва К^орадарё ш а ­хар харобалари. Аммо булар ичида уз территория- сп катталиги, мукам мал девор лар билан уралгани ва ёзма манб ал ар хабар цилган даврга дойр катлам- лар борлиги билан Ш у р аб аш а т аж р ал и б туради. Шунинг учун Ш урабаша тни Хитой ма нбал рида ги Ю ша^рига боглаш бизнингча турри булади.

Ш у р аб аш а т ш а^ар харобаси К^ирризистон рес- публикасининг Уш вилоятига кар аш л и Узган райо- иини шу номли д ав л ат хуж алигида жо йлаш ган. У з ­ган ша^ридан 8 км шимоли-рарбда, ^ о р а д а р ё ирмо- ги булмиш Ясен яцинида ад ирлар пойига урнашган. 1954 йили Ю. А. Заднепровский томонидан топилиб уч йил давомида урганилган. Ёдгорлик улча мл ари жуда катта 1400X500 метр, царайиб 70 гектар май- донни олади. Ш у р а б а ш а т курилаётганда уч киемдаи мборат килиб тикланган (4-сурат) :

1. Х^оким яшаган арк цисми. Уни урни туртбур- чак тархга эга булиб ёдгорликни шарций кисмиип эгаллаган. Шунинг учун ^ам ма^аллий а^олн бу ёд- горлнкни иккинчи номини Турткул хозирча ф акаг .мйлапа деворлар долгам халос. Уртадаги бинолар ^узилиб кетгаи. Бизнингча Турткулни марказидагн бал ан д теиаликда бирор мухим бино курилган були- шн керак. Сабаб, тепами бир кисми ковлаб очилгаи- да деярли турт метрли тагкурси (платформа) колдп-

31

Page 33: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

гм очилди. Турт метрлн тагкурсига ал батта оддий я ш а ш ж о й и к у р и л м ас а керак.

2. Асосий т у р а р - ж о й л а р урни. Бу цисм купчи- лмк ахоли пстн комат килган территория булиши ке­рак. Асосий бии ол ар к о л д и р и ва то п ил м ал ар ёдгор- лик ии шу ж о й и д а н ан икл ан ган .

3. Панаго^ ёки атрофдаги а^олига ташкаридан хавф турилса жои саклайдиган макои. Х,ар учала кием мудофаа деворлари билан ^имоя килиигаи. Юцорида тилга олдикки, 70 гектар майдон уралган, бир неча >^имоя чизиги таркиб топгаи. Аркии цулга киритиш учун раним камида учта мудофаа тусирини ёриб утиши керак эди. Бу жи^атдан Хитой солиома- ларидаги хусусан Цяиьханшу (эрамизни биринчи аерлари) ю ша^рини хитой ^ушиилари шиддатли ^ужум килиб олдилар деб ёзади. Демак, хитойларни Д аван ь ички районларига кираверишидаги йирик ша^ар Ю (Ш урабаш ат) шахри эди. Кейинги маъ- лумотларга кура ша^ар урнида милоддан аввалги 6-4 аерларга оид а^оли пункти шакллана борган. Д а ст л а б арк кейин эса асосий яшаш жойи 1<;урилиб ша^ар рарбга томом кенгайиб бораверган. Ш ураба­шат ёдгорлигиии моддий маданияти намуналаридан буяб гул солинган сополларни эслатиб утиш жоиз- дир. Чумки бундай сополлар боища ерларда учра- майди. Фацат кейинги даврдаги археологик тад^и- к,отлардан шу иарса маълум буляптики, Ш урабашат сополларига ухшаш сополлар Шарций Туркистонда (Синцянь) аникланган. Буиарса Фаррона ва Хитой муносабатлари ёзма манбалар ^айд этгаи вацтдан хам илгарирок; булганлигини курсатади.

Э Р Ш И — МИ Н ГТЕП А Ш А^РИ Ц ОЛДИЦЛАРИ

Уша бизлар тилга олган Хитой солномалари Д а ­вань пойтахти Эрши ша^ри эканлигиии ^абар бера-

32

Page 34: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

дилар, хам да б у ша,\ар ажоймб тулпорлар бо1\ИЛИ- пшпп, улар бсркитплмб Хитон элчпспга бсришни хохламагаиликл ари эътироф этнлган. Яма уша м а н ­баларга кура император У-дп тулпорларнп олиш макеадпда Д а в а н ь нодшоспга кпмматбахо совгалар жуиатади. Улар пчпда 1000 чип (огпрлик бнрлнгн) 6 олтпн ва олтнндап ясалгап тулпор ^анкалчаси бор эдн. Бпзмп хпсоб китобларга кура Д ав ап ьг а келтн- рплган совгалардагп тилланпнг огпрлпги 200-500 килограмм атрофпда булган. Ана шундай совгани олиб элчп Че Лпн Д ав ан ьг а кслган. Лскин Д аван ь- лпклар аргумонларнп хнтоплпкларга берншдан б о т тортганлар. Устига устак Д а в а н ь оцсоцоллари кен- гашп бплап булган музокара пайтида элчн «олтин от» хапкалчаспни ж а х д билан сурпб йнцнтнб юбо- рнб чикиб кегади. М у кадд ас отга нисбатан килин- гап бундан ^ак ор ат учуй Д а в а н ь ^укмдорп буйрупг билан элчн юкорида тилга олннган Ю шахрп я ли ­пида цулга олиниб калласи танасндан жудо этнлган. Разаблан ган император дав аньликларнп таъзнрннгг бернб 1\уйиш учун Ли Гуанли цумондоилигида нккн марта харбпй юрпш таш кил этадп. Биринчи юриш милоддап аввалгн 104-102 йилларн амалга оширн- лади. Хптойлнклар Даваны-шиг ^арбпй кудратини менсимай 3000 отлнк билан бостприб ксладнлар, иатижада маглубиятга учрайдилар. Иккимчи юриш- га (эрадан нлгарги 101-99 йиллар) пухта тайсргар- лнк курилган. 60 минг аскарга озпк-овкат, курол- ярог стказпб бериш ва бошка хнзматлар учун 100 мингдан ортик хукиз, 30 минг от, 10 минг эшак, ха- чир, туялар ажратнлган. Хан нмпериясп ^арбнйла- ри яхши куроллаигандилар, уларда амалий жанг кил и Н1 куннкмаси юкорн эди. Бош шахар Эрши 40 кун ^а м ал килинган, лекнн шахар ахолиси таслим

Page 35: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

бул маган, м а рдон авор ^ а р ш п л и к курсатагм. Шупда Л У Гуан лп айёр лик ва ёв узлик билаи ша харга кела- дпгаи с у в 1111 та III ка рнда II сппб цуйган, шахар сувспз колгап. 1ашкп девор бузилгап, купгииа оксоколлар аепр о л п ш а н . Ш у ш а к а р а м а й асосий кием — пчкп ш а х а р подию Мугуа бошчнлигпда таелпм булмагап. Аспрга олмнгам окс о ко л л ар кенгаши аъ зо ла ри Хп- той цумондоинга сулх т а к л и ф этаднлар. Яъни агар- да Л и Гуан ли урушнп тухтатса т ал а б этилгаы маш- хур о т л а р д а п берплади , арммясп озик-овкат бмлап т а ъ м п н л а н а д и . Акс холда ха м ма отлар кириб таш- л а н а д и . Хитой ар м пяси кумондонлнги вазмятми тур- рп б а х о л а б юкоридагп ш а р т л а р г а розп буладн. Чумки д а в а н ь л п к л ар га куш ни Канрли давлатида н ка тта ёр д ам к елм о кд а эди. Ш ундай кплиб им пера­тор ар м пяси бир неча аргумок ва 3000 бия бмлам Хитойга кайтади . Д а в а м ь — Фаргона таслим бул- майдн, бир оз вакт утиши биланок, Хам саройи би­ла н тенг хукукли д а в л а т енфатмда ал о ка л ар бош- ла нган . Чумки Хмтой солмоналарнда Даван ьм и узо\\ ва кт м а х а л л п й .^укмдорлар бошкаргапн тугрисида м а ъ л у м о т л а р бор: Мугуа, б аъ з п д а Угу, Чаи Фим, Янь лю, Хуш, уш а мамгхур отлар макоми Эрши ша,у ри к а е р д а ж о й л а ш г а и ? ва хозмргм кай бир археоло­гик ёдгорлмк билан боглаш мумким?

Д а с т л а б , хптойшумос Н. Я. Бмчурип Эрши бу К^укон ш а ^ р и булиши керак дегам фнкрпм олга су- ради . Л е к ип шу вактгача Круком ва умм атрофидан уша ёзма м ам ба л ар хаб ар бергам мамдоми ва бсл- гилари турри келадмгам каттарег: ар х е о ло ш к ёд 1 о р ­лик топилгами йV 1\. К4олав ерса эраммзмм б о ш л а р ш а опд Эрш и кабм "йирик ш ахар га т акко сл аш мумкин булган йирик а^оли пункти тугрисида гап булиши ^ а м ^ак4ицатга зиддир.

Page 36: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Яна бир хптойшунос, археолог олим А. Н. Бер- ]!11ггс1 м Э р ш п ва упп ж о й л аш ган урин хакпда анча Ж у Я Л 11 Ф11 К р 1111 б IIЛ Д11 р а Д11. Я ъ н и, а р х е С) л о гмк м а т е - рпалларнм ёзма м анбалар бплан боглаб Э р ш н — бу хозпргп Апдпж ои вилоятм М а р х а м а т туманм мар- 14' а з п я кпп п д а г 11 М и ш т е п а х а р о б а л а р 11 кол д и г 11 д и р деган хулоеага келади. ( 5 -еурат). Бу гоя ушанда \а м хознр хам кунчплпк олимлар томонндан куллаб кувватлагаплар. Н нм а учун деган еавол келиб чика- Д11. БII р IIII ч II д а 11, м а н б а л а р д а Т11Л Г а О Л 11II г а н Э р ш н Ж у Г р О ф 1111 Ж11X аТ Д а II Ф а р ГО 11 а В ОД IIЙ с IIII11 IIIа р К11Й К 11С М 11 д а ж о й л а 111 г а м б у Л ИIII н к е р а к . И к к и н ч и д а и, Мингтепа кучлп мудофаа епетемаснга эга, майдонм хам катта. Учнпчпдан, М пнгтепачалп к улурвор ёд- горлпк хозирча водпйпп бош ка ерида топнлгани мук. Буларга куш и м ча кплиб айтпш мумкинки, хи- тойлар мактаб таърпф берган «дулдул отлар» тае- внрн А ровои-Уш йулп я^пнидагп коя тош ларга со- лппган ( 6 -сурат). Бу тасвпрлар худдн Э р ш н гуллаб яш наган яънн эрадан илгариги 2 - 1-аерлар ва янгн эраии бошларпга тугрп келади ва Мингтепа жуда якпн. Албатта бу расмлар бежиз нш ланмаган булеа керак. Демак, плмпй хулоеаларнп купи Мпнгтепанн кадпмгп Э р ш п деб таи олади.

Кепппгп йплларда олиб борилгаи археологик кпдпрув пш ларп хам юкорпдаги фпкрларни таедпц- ламокда. Хуеусаи А. Н. Бериштам, Ю. А. Задиеп- ровекпй ва Б. Матбобоевлар олиб борган шмлар шу- пп курсатдпкп Мингтепа кучлп мудофаа спетемаеп- га эга булга и. Ш а ха р химояеп хакпда гап кетганда едгорлпкпп 4 0 -Г1пллардагп режаспнп эелатиб утшп жоиз деб уйлапмиз Упда 1пахар арки пккп катор де- вор билап уралгапп кайд этилгап, худдн Ш у р а б а ­шат ухш аб ички ва т а ш к п ш ахардан иборат булган. Хозпр Мпнгтепанн аркнни бир булаги билан ички

35

Page 37: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

ш а х а р цпсмн еак.чангап уии хам пчкари мамдоин бу- т у п л аи бузпб т а ш л а н г а н . Б п з л ар 1986 йнлп мудофаа д сворин н нг гарбпй томоипдагп б у р ж л ар и да н куза- тув м п н о р а л а р п бирпнн казп б очдик. К,урилиш ма-' т е р н а л л а р и пахса ва катта ул ча млп хом Риштлардан и оорат эдн. К у зату в мпнорасинипг узунлпги 18 метр, эмп 9 метр, б а л ан д л и г п 8 метрга турри келади. Шу в а к т г а ч а Ф аррона водпйенда бундай махобалн ку­з а т у в мпнор асн б11рIIIIЧII Марта ТОПИЛПШИДИр. МиНО- р а г а т у т а ш булган м у д о ф а а деворпнииг остки цнемн ц ал и н л п г и 5 метр, устки кнемипнкп булса 3 метр. Д е ­вор ва ку зату в минор аси каддининг ^озирги дав рда- ги с а к л а н н б колгаи и шунча булса, 2 минг йил мукад- д а м бу м у д о ф а а пншоотп н а к а д а р хай батли булгани- ни т а с а в в у р цилнш кийин эмас. Кузату в мииораси- нинг (б у р ж н и нг) урта кисм ида узунлигп 6,5 м., эни 2,7 м етр ли хона ан икланди . Ушбу хонаии тенг ярми- ни т у л а л и г и ч а очиб ку р и л ган да уни ж ану б и й дево- р и д а т у р т б у р ч а к л и ш и н а к (у^ отиш учун м у л ж а л- л а и г а н т у й ну ^ ча ) бор эди. Узига хос бундай мосла- м а л а р М и нгтепа ш а ^ а р -к а л ъ а с и н и н г бошка бурж ла- р и д а ^ а м б улгани ш уб^асиз дир. Бизнингча бурж икки к а в а т л и булган, бизга эса уии куйи цаватлм стиб келган. Бунда й д ен иш имизг а еа баб 3— 3,2 метр б а л а н д л и к д а тусин-ёгоч урни са кл ан иб долган эди. Д с м а к , б у р ж н и н г юкори каватл и ён атрофии доимим к у з а т и ш учун, пасткн хона эса ш и н акл ар д ан у к; отиб т у ррида н ке лаётгаи д у ш м а нп и д а ф ^илиш га хизмат цилган.

Хуллас , Мингтепа мудоф аа деворлари ^уз ^ури- л иш н, ту зи л иш и ж и ^ а т и д а н бизга ма ълум булган ии- ш о о т л а р нчида туб дан а ж р а л и б туради. Уни страте- гик а^ а м м ятнп и оширшн учун девор олд томонидан м ахсус арик-зовур уткагшлгап. Бу парса ёвии девор- ни пш гол кплнш нп п янада м у ш куллапппрган . М инг­т е п а ш а ^ а р — курроии д е в о р л а р и да н узо^ ва^т фой-

36

Page 38: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

даланилган. Бумп девор ва у ми бурж ларида ги таъ/ мир мм1ларм ва шахар хаётмммнг охмрги пайтидй бурж мчи тумроц бмлам тулдирмлгамм курсатиб ту- рмбдм. Эмдм буржми ф акат устки кисмидан турилиб ён атроф кузатмлгам. Бумм уша бурж эиг юцори цат- ламларнга омд кул цатлами колдигларм хамда иккн жойда аникланган муштдек тош уюми дал ил була оладм. Фаргона водийсидагм йирик шахар Мингтепа — Эршини жу да муста^кам мудофаа иншооти билан уралгаипни Хитой солномалари куп т аъ кид этган- лар. Ж у м л а д а н ю^орида эслатилг.ан Ли Гуанли ку- шннлари Эршини 40 кун цамал кнлишиб ф акат т а ш ­ки деворнп буза олганлар халос. (У девор ^озир йу^ килпб юборилган) . Ички девор ва ша^арни хнтой- ликлар кулга ола олмаганлар. Ли Гуанли кушннла- ри забт эта олмагам ички ш а^ар ва ундаги арк туг- риенда нима дейиш мумкин? Ички шахар кучли ку- рикланган: мкки цатор ^пмоя деворлри билан урал- ган эди. Лекии Мингтепа арки ва уни атрофидаги курплишлар ^акпда бирор нареа дейиш кийин. Арк урнида ф а^ ат бир тепалик сакланган. 1986— 1987 йиллари худди мана шу тепалик текширнб курилди. Текширншлар матижаеида шу нареа маълум булди- кп, арк тург марта бузилпб турт марта кайта курил- гам. Д аст л аб бу ерда уичалик катта булмагап биио булган, уни аркка алокасн булмаган. Сабаб ушбу катлам л ар д а меъморий цолдгщлар еалмогн жуда кам. Бир оз вакт утгач бу цатламлар текисланиб ус- тпга хом пинт пахсадан ва лойдан фойдаланиб ж у ­да мустахкам кплнннб тагкуреи бунёд этилган. Ул- кап пойдсвор тагкурсп курилншнда бир неча гурух- пп ташкпл этган мпнглаб одамлар цатиашгаи булн- шн керак. Чунки гиштлар устига бармоклар билан турли белгилар уйиб цолдприлган, яъни >̂ ар бир гу­ру^ гиштпда узларннн махсус белгилари булган. Тагкуреи калннлиги 5 метрга боради. Бундай калин

37

Page 39: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

ва м у с т а х ка м таг курсн устнга уз-узидан аёнкп ха- ш а м а т л п бино ку рп лган булади- Крлаверса булар а н п к л а г а н тагкурсинимг ж а ну б и й кнррорн шаклдор кплиб курплган. Д е м а к , бнрпнчидап, арк бппоси ос- тпдагп тагкурсн б а л а н д кутарплган, пккннчмдан хатто упп т аш кп томонига хам ш акллп кплиб хашам бер плялтп . Б у л а р х а м м а е п икки к а ва т девор бплан м у с т а х к а м л а н г а н ички ш а х а р д а г н махобатли бино к о л д п к л а р п д а н д а л о л а т бермокда . Хрзирча худдн шу ер дан у л ч а м л а р и анча йирик булган (7,1X8,2 метр) хона ва унга якин ту рг аи нккнта залнн эслата- диган х о н а л а р ко влаб очплди. М а р к аз и й бпнони таш- ка р и том он и дан ксниича кушимча цилиниб тирак (тпрг ак ) килинган. Б у сейсмик цурилманинг куйн кисми пахса ю ^о рп си кали н лой билан урилган р п ш т л а р д а н тн клан гаи . М а р к а з и й бпнони ён атрофи- даги кн чикрок у л ч а м д аг и бинолар эса бизнингча ёр- д а м ч и х о н а л а р булиш и керак, чунки бу хо наларда учок, сопол п а р ч а л а р и ва 200 дан ортиц муштдек- м у ш т де к тош ту п л ам н топплдн. М ар к азн й бинонн ж а н у б н - г а р б то мо ннда узига хос д а^лси з взифаси- ни б ж а р г а н , усти ровоц кплиб ёпилган зал аннцлан- ди. З а л п олпдан ар к ши фти гач а булган масофа 2,5 м е т р д а и ортади, энн 3 метр. К ар ан гки ф ац ат пиши- рп лга н лой ва хом риштлар ёрдам ида шундай катта хона ровок-г ум баз сим ои 1̂ илиб ёпилган. Бу нарса а ж д о д л а р и м и з н и м а ^ о р ат и ва курилиш технпкаси ю кс ак эк ан л и г и д аи д ал о л атд ир .

Ю к о р и д а г п барча ф и крларн и мухтасар цилиб шуми айтп ш мумкинки Мингтепа ёкн Эршн узок ва^т д аво м м д а м а ъ л у м бир р еж а асосида (туррп туртбур- ч акли) кучли м у д о ф аа дево р л ар и билан курилган. Узининг йул буйи да ж о й л аш гани , дохлом ч ил и гм ва Хун армандчилнги р и во ж ла нг а и давлатии (давань) пойтахти булгани ушбу ш ахарни ипак йули алока*

38

Page 40: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

ларида фаол ^атнашганндаы дал о л ат беради. Х^алн бу улкан т а т а р и н археологик жнхатдан ургамншдек улуг вази ф ал ар олдимизда турибди. Энг мухими шахарлариипг чииакам тарихий иомиии тиклаб ^о- зпрги Мархаматпп, Эрши, ёки Мингтепа деб иомла- ипш ии^оятда долзарб вазпфадир.

БАЛАНДТЕПА—БАБ (ПОП) ШАХРИ

Урта ас рларда яшаб утган ж угроф лар Вагпзпй вплоятидаги (Шимолпй Фаргоиа) бир исча шахар- ларни иомлариии колдиргаилар. Бу лар Ахспкеит, Касаи, Баб, Ашт, Тнсхан, Д ж и дг и л ь ва бошкалар. Ушбу ш а^ ар л ар урнпда хозиргача йирик ахолп пуиктлари ёки шахарлар бор. Аиа шулардаи бири туман маркази ^нсобланмиш Поп ша,\рпдпр.7 Урта асрлардаги Поп ша^ри хозирги туман маркази билан богланади. Лекпн ундан олдин м авж уд булган Поп шаХри урни баъзи ма пбал ар да ж ум ладаи Узбек С о­вет энциклопедиясини 9-жилдида потугри курсатил- ган. Бумга еабаб бизнингча цадимгн Поп шахрини археологик жн хатд ан етарлн урганнлмагани булиши керак.

Бнзни 1987 йилдан буён ^ознрги Поп атрофпда- гн бир иеча ёдгорликда (Баландтена, Мупчоктспа—- Айртом, ^ н р к Х у ж р а ) , текширув-казув ишлари олиб бормокдамиз. Бу ёдгорликлар милодий эрадан ол- днигп эраиинг охирларидан то 13— 14-аерларгача булган даврга таълукли. Поп кадимги даври учун Балаидтепадагп казишма ншлари мухимдпр. К^азпш- малар ша^ар 1\ О л д и р и н п н г турли жойларпда олиб бор н л д п. Археологик — топографик тадкикотлар матпжаепда 1987— 1992 йплларп шахарнп куйпдагн таркибий ^исмлари аникланди:

1. Арк. Бу 1̂ исм текширишлар курсатишпча Ба-39

Page 41: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

лан дтсп ам и а ж р а л н б турувчи ва мудоф аа дсворлари одглан у р ал г аи ж а нубп й-рарб томонп хнеобланадн. Куп кпсм пли С пр д ар ё юпнб б\гзпб юбоогак

2. Ички ш ахар . Б ал а н д т сп а н и шимол ва шимо- лп-р арб то монпда гп жой. М у д о ф а а дсворл ари турри- спда хо зи рча м а ъ л у м о т йук, уни нзларп ^алигача тогшлмадн . Бу орда и хозирча кулолчилик марказп сопол пишпрувчи хумдони билан казпб очилди. Бу м а р к а з бизнингча ш а х ар ва унн атрофиии кулолчи- л ик ма .^сулотларига талабимн кондирган. Умуман у ш б у т с р р и т о р и я д а и куплаб иш лаб чицариш билан б оглн к т о п и л м а л а р ер бетнга чикиб ётибди: топщол, ч а л а куйган сопол п арчаларм ва бошкала р .

3. Ш а х а р а т р о ф и .8 М а х а л л и й а холи Айртом шах- рн деб хам атайди. Бу ^ознрги Бала ндтепаии шимол ва гар б том онлари , «К р о вл я» кооперативиии р и ш т

з а в о д и урнпдпр.

4. Ш а ^ а р цабристонп. М а х а л л и й халц Мунчоц- тепа деб атайди , аслида Айртош шаэдш ёдгорлигиш: бир кисми хисо бла над и .

Ю к о р н д а биз ту х тал ган ш щ ар таркибий цмем- л а р и д а в р и й ж и х а т д а н бпр вактга туррп келмайдм. /К у м л а д а н , арк ва ички ш а ^ а р д а н энг 1̂ адпмги ма- д аиий к а т л а м л а р ва т о п и л м а л а р аникландн. Аркда энг 1\ а д п м г и к а т л а м л а р ан икланган жой — эрамизни д а с т л а б к и ае р л а р и г а оид то п и л м а л ар чи^ди. Эра- мнзии 6 — 7 - а с р л а р и д а и арк ва ички и п ц а р д а хаёт ка мп аг ан . Бу в ак тг а келиб арк майдонп 6 гектарга борган. Э г а л л а г а н майдонп ж п х ат и д ан Б алаидтена (Арк ва унн атрофп) водийин ушбу ^мемндагп Му;' к а л ъ а ва Ахсмкентдап хам каттаднр. Колав ерса уша ж о й л а р д а тек ш и рпш олиб борган тадк^щотчнлар э р а д а н илгариги туртинчи ва эрам изи и хам туртип-

‘10

Page 42: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

чн асрларп; эрампзпп Осшипчн ва сттпнчи асрлари материалларп Мур ка л ъ а ва Ахсикеитда камрок уч- рашплп та ъ кпд этганлар. Ушбулардан келиб чикпб бемалол айтпш мумкмнки, Баландтена хозпргп Поп шахринпнг кадпмги узагпднр. Поп К^мчпк довонп якппндагн водийнп биринчи катта шахрп, карвон ва савдо йулларидаги мухим стратегик пункт эди. Бу фпкрни шахар кабристонндан (Муичоктспа) анпк- лапган топилмалар тасдикламокда . Ш ах ар кабрпс- топидап махсус ер остига ковлаб цурплган сагана- ларда цамиш тобутларга солиб кумилган мархум- лар топилдн. Улар билан бирга ипак, пахта, жуй ма- толар; 1̂ урол-ярорлар; озик-овкатлар; мехмат ку- роллари кушиб-кумилган эди. Улар орасида хитон ппаги ва тангалари, баъзи бир четмол (и мп ор т) - лар диккатга молпкдир.

Кухна ПО П архсологлар учун чниакам хазпиа- дир. 1988 йили археолог Абдулхамид Анорбоев бош- чилигида 1\улга киритилган тоиилма барчани хай- ратга солди. Исломгача, яъни V —VII асрларга оид камиш тобутлар топилиши, бу ердаги ерлн а^олпда кумиш маросимини узига хос булганинн курсатдн. 1\амиш тобутда мурда билан куйилган турли буюм- ларни текшириш окибатида Сугд ва Чоч маданияти- нинг таъсири кучли булганнии исботламокда. 1\азил- малар орасида иигичка толали пахта у^-ёй уша давр- даги мусика маданиятидан дал олат берувчи мурак- каб йигма май, кетмои дастаси, этик колппп ва куп- лаб рузгор буюмларп бор.

Шахар ни кейинги ривожп 9— 13 аср бошларн Айртом шахрп харобасп билан боглик. Бу ердан ша^ар водопроводп колднгп (хубурлар) ва темпр эритадиган , \умдонлар чшчдн. Худди шу даврда араб м а 11 б а л а р н б у и мча Б а б (П а б ) ш а х р и д а и А х с и кет и 11

41

Page 43: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

ж а ну б п й Ф ар го и а билап богловчи йул утган. Ш а х а р ­нп кейпнгп д а в р д а аста сскнп хозпргп туман марка- з I/Г111 ж а п у б п й чсгар ас пгача кспгайпб бораворган. З а х лр п д дп м М у х а м м а д Бобур тплга олгап Поп калъ- асп шу а т р о ф д а булган булпши керак.

Д е м а к , хозпргп туман маркази Нон дастлаб С л р д а р ё у и г кпргогпдагн Б ал а пд т еп а урппда, кейпп- чал пк Айртом шахрп деб аталувчп ёдгорлик бплап боглангаи . Археологик м а ъ л у м о т л ар г а кура хозпргп Поп карпйб 2000 йпллик тарпхга эгадпр.

ГУ Й ШУА НЬ-ГЙ ЕСАЙ ДАВАННИНГ

ПОЙТАХТИ

X 11 'г о й м а н б а л а р 11 д а Г у й ш у а н ь, Г й ее а й н о м л а р н билан к а й д этплгаи ш а х ар Д а в а н ь (Фаррона) дав- латп н п пойтахтп булгап. Т арпхдан м аъл ум кп 627 — 649 йил л а р и Ф аргоиа ни т у р кл ар эгаллагаилар , упп шпмолнй кпемпга гарбпй турк сулолаеп вакили А ншна Ш унп хокпм буладп. Хптой ёзма манбалари- пп х а б а р беришмча уша Ашена Шупи улнмидан ко­нин умп угли П е бо ж ч п тахтга утпрган, кароргох Гйссай ш а х р л д а булган. Хуш, Д а в а й пойтахтп Гуй- ш у а и ь ёки ксйпнро^ Гйссай Шпмолнй Фаргонапн к а ер п га ж о й л а ш г а п ? Б у с а вол узок. вак;гдап бери о л л м л а р дшчкатплп тортпб келмокда ва ушбу маса- ла ха.гшгача узил-ксспл х а /1 ^тплгаппча лук.

Бу ш а х ар н п 1909 йплл акад ем ик В. В. Бартольд хозиргп Н а м а н г а н внлоятиш шг Косоисой шахри якп- н лд аг л Му г к а л ъ а бплап богла иди. Академик уз фик- рини Хптой м а л б а л а р п л п и г «Лона (Д авапьнн кеипл- гл н о м 11) - - к адим ги Д а в а н ь хокпмлигп, цароргох Г у й ш у ан ь» дстап м а ъ л у м о т бплан исботлайди. Бу гоями А. II. Б ер п ш т а м археологик маъ л у м о тл ар бн-

42

Page 44: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

л а и т у л д и р 11 б я н а д а р 11 с о ж л антпрдп, М у Г 'ГСП а Д а 11 Д ав ап ь даврпга опд бир неча топпл мал арии аншчла- дп. Бу фпкрни профессор 10. А. За днепровский .\ам к у. 1.1 а га 1 ича й буладп, Яъни Гуйшуаиь --- бу хозиргн Косопсой шахрп якиппдагп Муггспа харобаепдпр дейди. Л скип хар пккп олпм хам Д а в а и ь давлатннп спёспй понтхти Эршп булган булпшп керак деб хн- соблайдплар. Лекпн бундам Фаргопанп бпр вактпп узпда мккнта пойтахтп булгап экапда дегап савол пайдо буладп. Агар тарпхпй х абарларга тая нсак эрадан плгаригп иккничп аерда Д а в а н ь пойтахтп Эршп, бпр оз кейпи эрадап плгаригп бпрппчп аерда пойтахт Гуйшуаиь ша^ри булпб коладп. Бупп кап- дай тушпнпш керак ё ёзма м аъл умот лар да чллкаш- лпк бормпкан? Йук, бу ^олат тарпхпй хакпкатга зпд келмайдп. Сабаб баъзп бпр Ш а р к м ам л ак а т ла р пд а ёзгп ва 1\ 11шкп пойтахтлар булгаии маълум. Мпсол учун, кушнп К4англп дав латида , (эрадан плгаригп пккннчп ва эрамнзнп бешпнчп аср урталарп) ёзгп - - Фапьэй, кпшкм Бмтянь ш ахарларн да пойтахт б ул­ган. Д е м а к пккпта пойтахт булннл1 мумкпи экап, лекпн Гуйшуаиь деб тахмпн цплпнаётган Муг калъ- асп унчалпк катта эмас. Агарда Муг харобаеппм дп^кат бплап куздап кечпрсак, у купрок муетахкам- лангап калъа-кургоннп эслатадн. Махаллпй ахолп- нп ёдгорлпкнп Муг калъ а деб аташп >̂ ам бежпз эмас- Г а у х III а Й Д11! Э ХТ11 М О Л X11 Т() II с о л и о м а л а р п п а з а р д а тутгаи шахар Шпмолпй Фаргопапп бошка бпрор ерп- да жойлашгапдпр. Ушбу сатрлар муаллпфларпдап бпрп Гуйшуаиь -Гйесай шахрппп урппип Шпмолпй Фаргопапп бошка еридаи пзлаш керак деб хпеоблай- дп. Халп тадкпк этплмаган, купларп бузпб ташлап- гап апа шупдай бпр печа археологик ёдгорлпк бор. Булар каторпга бпзлар Тура кур гон туман и Шовоп ^пшлогп якиппдагп Муичоктспа ёдгорлпгппп кцрп-

43

Page 45: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

тамнз . У Косо не опии С прдарега куйплпш срнда ур- иаш ган, 100 гсктардп ортиц майдоннп эгаллайди. Л ск и н хозпргп кунда тск нс ла ниб пахта экпб юборил- гап й 11рпк сдгорлпкдпр . Уша жойда тскшнрув олиб ооргам олим, тарих ф а н л а р и номзодн Му, \аммад- жо н ака И с о м пддииов гувохлпк бсрпшнча пахта да- л а л а р н ва ён а т р о ф д ан минглаб; юз мппглаб сопол п а р ч а л а р п , ю злаб ёрручок, тегнрмон тош сочилпб ётибдп. Т о п и л м а л а р Мун чоктспани эрамиз бошлари ва илк урта а ср лар га онд экамлпгинн курсатмокда. А л б ат т а б унч али к жо йни (100 га) э гал лаган ёдгор- лпк водпй тарм хида уз урнпга эга булган булиши ксра к. Кола ворса ж угроф ий жих^атдам ж уда кул ай орда — пккп д ар ё оралиридагп худудга урмашгаи. Б м зл ар Туракур гом ту м а ни д аги Муичоктсианп мап- б а л а р тплга олгам ГуГппуань— Гйссай урни булиши к е р ак деган фикрнн уртага т аш лайм из . Албатта бу- пп тугрп с мотурри эканлигини к е л а ж а к тад1\Ш<от- л а р ку рсатад и .

МУР КАЛЪАСИ

Мур тепа Косоисой шахри як^пнпда жойлашган, ма йдонп упчалпк катта эмас (8-сурат) . Ёдгорлик икки кием да н мборат: арк (кургоп) ва 1пахристои. Хар п к кала киемнп хам кузатув миморалари билам т а ъ м и н л а н г а п м у д о ф а а деворм ураб туради. Бу ср- да а й т ар л п кепг к у л а м д а тек шп рув ишлари олиб б орплгап и йук. 1948, 1982, 1990 йил лари озгииа архе- ологмк к а з у в и ш л ар и кплпнган.

Ш ах р п ст о л н и ж а иубм-г арб томомида арк аж ра- либ тур ади , эрампзн и бош лар пга ва сулггп урта ас р ­л а р г а о ид м а т с р и а л л а р топ ил га и. Шахристоида ки- д п р у в и ш л а р и олиб борган тадкдп^отчилар фикрмчаб у ж о й ж у д а уст а л и к бнл а и хм моя кил мига и. Яъни д у ш м а н ^ у ж у м и кутмладиган томон 1̂ ушммча девор

44

Page 46: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

билан муста^камлангаи . Бу нарса ранимларни хаР иккала мудофаа деворидан туриб бемалол ^айтариш имконини берган. Чумки шахар дарвозаси т у жойда булиб, агар душман ша хар дарвозасидан кирган так- дирда хам ичкарига ута олмас эди ва узига хос «коп- коига» тушарди.

фургон цисми шахристондан бир оз кейинрок курилган экан. Буни шу ердан тоиилган ашёлар ва куррон девори тузилиши тасдиклайди. К^уррон цис- ми урганилганда у ерда бино курилиш колдшулари жуда хам сийраклиги аникланган. Бу нарса археолог олимларда курроини нотинч даврда узига хос пана- гох сифатида фо йдаланилган деган фикрни айтиш- га асос булмоцда. Чунки цуррон яхшигина химоя ки- линган, харбий хийла билан курилган алохида дар- воза булган.

Умуман Мур ка лъаси профессор А. Н. Бернштам фикрича узининг жойлашиши, улчамлари ва кучли деворлар билан уралгани учун уни Фаргонани узига хос «харбий пойтахти» дейиш мумкин. Бу ерда асо- сан х^рбий бошлицлар ва ас карлар яш аган булиши керак. Ушбу к а л ъ а — шахарга бунчалик эътибор бе- рилишига сабаб нима экан? Сабаби, Мур калъ а куч- манчилар билан дех^ончилар, цушни давлатлар Сурд ва Чоч уртасида узига хос куприк эди. Хозирда Хам Мурдан Сирдарёга караб юрилса бой, унумдор дехкончилик вохалари ястаниб ётади. К^рама-кар- ши томонда булса— т о р о л д и ва адир зоналари бу­либ чорвачилик учун кулай хисобланади. Шунинг учун булса керак шахар моддий маданиятида (со­пол ва бошка топилмалар) Сурдмёна ва Чоч таъси- ри яккол сезилиб туради. Бундан ташцари кадимги цалъа узида хам кучмаичилар хам дехконлар тур- муш тарзипи хам мужассамлаштирган.

ь45

Page 47: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Ш ахар— к а л ъ а албатта ^ознрги Косонсой, баъ- зида Косон ш а хри тарихм билан чамбарчас борлан- ган. Ундаги милоддан аввал ги аср охирларига оид к а т л а м л а р кам учрайди. Ю корида айтикки турклар- ни Ф арронага кслиши а р а ф а си д аг и Мур к а л ъ а — Ко- соида хаёт суст булганга ухшайди, материаллар ж у д а кам. А р а б л а р н и Фарронага кслиши арафасида тарихии м а ъ л у м о т л а р г а кура Косой водийни иойтах- ти булган. Буни Хитой со лн омалари хусусан Таншу, Косонни Ф ар г о н ан и пг асосий ш а^ри деб таъкид- лай ди . Яна Урта Осиёга кслган Хитойлик сайё^ Сюан Ц з я н ь (629— 648 йиллари) сузларига Караганда Косон ат роф и узунлиги 4 ли (хитой улчов бирлигн1 ли хозирги 0,3 км.га тенг) булган. Ара бларни 8— 9 аср б о ш л а р и д а г и боскинчилик ю ришлари окибатида

М у г к а л ъ а д а хаёт тухтайди. А^оли бизнингча, ^озирги ш а х а р — Косонсой уриига кслиб урнаш а бошлайди. Косон тар и х и д а г и маж б у р ий узилиш уни кейинги та- рихига т а ъ си р кила олмайди, ш а ^ ар уз мавкеини ас- та -секин ти клай бошлайди. К^орахонийлар даврида а ж о й и б ме ъмори й иншоотлар курилади. Ш улардан бири Султон С аи д Ж о л о л и д д и и Сомоний мацбара- л а р ко милсксидир . (10— 12-асрлар) Х1озирги Косоп- сой м у а л л и м л а р билим юрти ^овлисида ^ам сомо- нийлар д ав р и г иш тлари тоиилган. К^орахоиийлар д а в р и д а К осонда пул зарбхон аси булган. 9-асрдан ксйии Косой уз урнини бош ка бир йирик ш а^ар Ах- сикентга б уш ати б бсрган. Кейинги ш а ^ ар ^ар томон- л а м а куч айиб кетган эди. Косон шу тарифа олдингм д овругини энди ц айтара олмайди. Шундаи булса к е р ак Зохир и дд и и М у х а м м а д Бобур узини «Бобур- н ома»сида у ^ а ^ д а сзади: «Яна бири Косоидур. Ах- сининг ш и моли да тушубтур, Кичикрок 1\асабадур»«

40

Page 48: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

А Х С И К Е Н ТЛхсиксыт ша^ар харобаси Сирдарё у иг киргоги-

да, Наман ган вилояти Туракургон тумани Гулциш- лок ёнида жой лаш ган. М а^аллий ахоли уртасида Ахен номн билан иккнта ёдгорлик бор: Янги Ахси ва Эски Ахси. Янги Ахси асосан 14— 16-асрлар би­лан боглиц, Эски Ахсинииг шимоли-гарбида жой- лашган Эски Ахси 13-асрга, яъни мугиллар келгунга кадар булган Ахсикенг хисобланади. Биз худди шу шахар хас ид а бир оз тухталамиз.

Ахсикент 19-аср охирларидан бери тарихчилар, этмографлар, шарцшунослар, улкашунослар ва ай- рим ^арбий одамлар д и к 1\атини тортиб келган. Арх е­ологик тадкикотл ар асосан кейинги 10 йилда кенг камровли олиб борилмокда. А. Анорбоев, И. Ахроров бошчилигидаги олиб борилган цидирув ишлари ша- ^арни уч катта тарихий даврни босиб утганлиги ва шунга яр а ш а территориями камр аб олганлигинп курсатди. Яъни антик, мугиллар ва темурийлар дав- рн Ахснкенти булган. Бошка шахарлардаги каби шахар уч киемдан иборат булган:

1. Арк.2. Ша^ристон. Ш артли равишда иккита шах-

ристон булган дейилади. Бу кейинги пайтларда ай- рим ба^сларга хам сабаб булмокда. Ахснкентда шн олиб боргаи Н. И. Веселовский, А. Н. Бернштам к а ­би олимлар кейннчалик А. Анорбоев шахарда икки­та ша^ристон булганнни таъ ки д киладилар (яъни Ахси 1а, Ахси 16) Лекин Ахснкентда узо^ йиллар археологик казиш ма олиб борган И. Ахроров араб манбаларига таяниб бу тугрпда бош^ача фикрда. У киши шахарда бмтта ша^ристон булган, шхрнстон- даги иккиичи девор мугиллар нстилоси арафасида бунёд этилган дейди.

47

Page 49: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

3. Робод .

Ар кни ж у д а оз кисми сакл ан ган . Сабаби Сир- д а р е в а к т л а р утиши билан уз унг киррогини аста се- кин го в и б аркни катта кисмини бузиб юборган. Сак- л а н и б колгаи ерда И. Ахроров олиб борган казишма н а т и ж а л а р и г а кура куйи к а т л а м л а р милоддан ав- валги учунчи-иккинчи а е р ла р г а т аъ лукли булиб чик- ди.^Энг г^адимги м аданий к а т л а м л а р яма шахарии пайдо булишини э р ад ан авв ал ги 3-2-асрларга турри к е л а д и ва Ахсикент Косоисой дехкончилик туманини м а р к а з и булиб х и зм ат цилган деган хулсага келади- лар. Д е м а к , ар к да ш а ^ ар н и илк давридан бошлаб Хаёт кай н аг а н . Э р а м и зни 12-13-асрларида эса бу ер ­да ^ар б и й бино ( к а з а р м а ) жойлаш ти ри лгаи . К а з а р ­ма х о н а л а р и ал о х и да килиб курилган. Дар бир хона- д а учок, б а ъ з и л а р и д а махсус су ф а л ар топилди. Б у н ­дам т а ш ц а р и айрим х о и а л ар д а катта кичик тош бу- ю м л а р чикди, булар аркка хужум килганлрга отиш учун ку рол си ф ат и д а ишлатилган булиши керак. Х а рбий бино шахристон билан ер ости йули ор^али борланган. Ш ахри стон майдони 30 гектарга яцин, аркнмнг ш и м олий-ш арций томоиида жо йлаш ган. У ички ва т ш к и шахристондан иборат булган ва мудо­ф а а д с в о р л а р и билан химоя килингам, таш ^и ш а х ­ристон девори б ал ан дл и ги 8 метрга якии. Шахрис- т онда ка тта ку чал ар , бозор, хун ар м а нд л ар махал- л а л а р и ко л д и к л а р и ^ а з и ш м а ишлари ж ар аён и да к а й д килинган. Ш а х а р д а то заликк а, сув таъминоти ва б о ш к а к о м м у н а л х у ж а л и к ишларига алохида э ъ т и б о р ^ б е р и л г а н куринади. Буига мисол килиб Ахсик ент водопроводи ко лдиклари ва ахлат тукиш- га м у л ж а л л а н г а л чу^ур х аи д ак л ар и (бадраб) слип: мумкин- Бунда н ка райиб 1000 йил бурун аж- д о д л а р и м и з кургаи бу сув йулидан бизлар хозирда Хам х а в а с цилсак арзийди. Пишик< гиштдан шипи

48

Page 50: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

гумбозсимон махсус. сополдан ясалган кубурлар сткмзнлган. Ер ости йулида бир киши бемалол юриб ишдаи ч ш д а н жойларини таъ мирлаши мум- кни эди. Булар авлод-аждодлар имиз ни урта аср- лардаёк мураккаб иижинерлик иишоотлари 1\уриш- даги махоратидан далолатдир .

Юкорида Шахристонда куплаб ^уиармандчи- лмк м а х ал л ал ар н булгани ^ацида гап борганди. Бу м а ^ ал л ал ар д а заргарлик, темирчилар, кулоллар истицомат кил га ил ар. Ахсикеит ^унарма ндларн айницса шухрат цозонгаилар. Фаргоиа кадимги кора металлургияси буйича илмий иш цилгаи олимаО. Папахристу Ахсикеит пулати юкори хароратга чидайдиган учо^ларда (хумдои) ва утга чидамлн гил козонларда (тигел) тайёрлаигаи деб курсат- мо^да. Пулатнинг эгилу:вчанлик хусуеиятлариии ошириш йулларини ахсикеитлик усталар яхши би- лишгаи, лекии сир са^лагаи. Ахсикеит пулати ю^о- ри сифатли булгани учун купгина мусулмон мамла- катларида уии цадрланиб сотилгани тугрисида 10- аср ж угро флари ёзиб ^олдирганлар. Умуман ша^- рнстонда ер сат^ини топографик ургаииш натижа- снда иккита ша^ар дарвозаеи, туртта куча, бозор майдони ва тук^изта ша^ар ^овузлари жойлашган уриилари амикламди.

Шахристон атрофини 300 гектарлик робод эгаллаган. У срда боглар, авом халкнинг уй-жой- лари, коммунал хизмат бинолари кад кутарган. Од- дпй уйлар ётоцхона, ошхона, омборхонадан ибораг булнб сандал ёрдамида иситилган. Ишлатилган сув в а машпнй ахлатлар махсус ураларга тукплган. Уралар уйларни бир чеккасига 10-12 метр чукур- лик ва 0,80-0,90 метр диаметр билан ковланган. Ро- боддаги мухим археологик пунктлардан бири хам-

49

Page 51: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

моми оч ил и ши ш а х ар хужалигнни урганишда ало- хида а.^амият касб этади. Д аммом эр как ва аёллар- га м у л ж а л л а н н б , унда чумилпш учун бир неча ало- хида х о н ал ар ва д а м олиш хон ал ари булган. З а й ­мом ер остидан иситилиб кайнок; сув хар бир хона остидан ут ка зилгаи . Х о н ал ар г а геомтрик гуллар ва чнроилп р аи гл ар билан б ез ак бернлган. Хаммом л ар тоза сакл ан ган , о д а м л а р д ам оладиган, х.атто а ж н а б и п с а в д о г а р л а р у ч р а ш а ди г ан жой булган. Х,аммом д еярли 200 йил бир неча марта таъмир килин нб и ш латилган . Бундам элл ик м артач а бир меча бор килин ган махсус ганч суво^л ари далолаг бер м о к да . Т ад к и к о т ч и л а р ^аммомнм 11-12-асрлар- га оид деб а н и к л ай д и л ар .

11 -12- асрл ардан эът ибора н Ахсикент довруги супа бош лай ди . П о й т ах т Узган шаедига утади. Л е ­нин шунга к а р а м а й Ахсикент водийнинг иктмсодин, савд о ва м а да н и й м а р к а з и булиб колаверган. Бу х а к д а ку п л аб урта аср м а н б а л а р и д а ма ълумотл ар келтирилган , яъ ни Ахсикент катта савдо йулидаги мирик пункт эди. 13-аср б о ш л ар и д а купгина ша^ар- л а р к^аторида Ахсикент М у х а м м а д Х оразмш о^ то- мо иидан вайрон этилган. Энди Ахсикент шах.ар си- ф а т и д а боища ерда ^озирги Янги Ахси деган жо йда 1'иклаиди. Бу ^ а к д а аш ёвий д а л и л л а р куплаб т о ­пил га и.

КУХНА КУВА

Урта аср ёзма ёд го р л ик л ар и да Куба деб номи знкр этилган, водмйни шарами кисмидаги му^им савд о йули т а р м о г и д а ж о й л а ш г а н ша^ар . Асли но­ми К,убба булган К,ува эрамизнин г бошида барпо булган . Б у ш а ^ а р Б у ю к И п а к йулидаги Узгандан кейинги иккинчи йирик т и ж о р ат ша^ридир.

50

Page 52: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Таникли археолог Булатова ра^барлигидаги Марказий Осиёда ягоиа бунда ибодатхонасм ва ой- насозлариинг турар жойлари булгаилиги аницлан- гаи. Будда маданиятига оид бу иамуналар Тошкепт музейларида са^лаымокда, улар VII асрга оид деб тахмии килинмоцда.

Археологик ва ёзма ма ибаларга таяниб Кува ша^ри тарихинн куйидаги дав рл арга аж ратиш м ум­кин:

1. К^адимги К^ува2. Илк урта асрлар К^уваси3. Урта асрлар К^уваси.

Уни колдиклари шу номли ша^арнинг шимолий- гарбий чеккасида жойлашган. Археологик цазиш- маларга кура ша^ар ёзма манбалар кайд этган вактдан анча илгари пайдо булган экан. Хусусан И. Ахроров текшириш утказган ша^ар деворлариня остидан ва ички шахар дан эрамизни биринчи асрла- рига оид ма териаллар топилган. Бундан келиб чи- 1\нб шахар цадимги а^олн яш аш пумкти урнида бунёд цилинган дейиш мумкин.

Ш ах ар 5-6-асрларда анча т а р а н и й этади ва у кучли мудофаа дсворлари х имояспга олинадп. Бу ж а раён кейинги ас рларда (7-8) давом киладп. Ша^арни курсатилган даврдагн хаётига таълуклн 80 дан ортик хоиа, бешта куча ва улар билан бог- ланган марказий майдон ковлаб очилди. Шахарда- ги уй-жойлар дах аларга булинган экан. Дар даха- да турар-жой ва хунармандчилик бинолари ж о й ­лашган. Энг йирик д а^ад а 14 та хона, майдоилари- да булса 4 та хона казиб очилди. Уйлар икки кават- ли булган куринади. Дар бир даха марказий м ай­дон атрофнга жойлаш ган булиб кучалар билан ту-

ч51

Page 53: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

таш тприлган ди . К^азиб олинган ку чал ар анча тор экан. пиёда ёки отлик одам юриши мумкин, аммо а р а в а л и к бу ку ч ал ар г а сирмаган.

Т у р ар - ж о й бин ол ари ва хунармандчи лик рас- т а л а р и ш и мо л и да ю кори да к айд этилганидек 7-8- а с р л а р д а ф о й д а л а н и л г а н будда ибодатхонаси ког,- л а б топилди. Бу ибодатхо на узининг меъморий счими билан Ш а р ц и й Туркистон ёки Урта Осиёгш т ур ли ж о й л а р и д а г и бош ка ана шундай иншоотлар- д ан фарь; килад и. Унда будда ибодатхоналарига хос булиб мароси м у т к а з и ш д а фойда лан илган куп- гина м еъм ори й бел гилар учрамайди. Курилишда купро к м а ^ а л л и й ш а р т -ш а р о ит ва м а в ж у д практи- каси ку л л а н и л г а н куринади. Л ек ин уш буларга ца- р а м а й бу иншоот будда ибодатхонаси булган деган ф икрни т а ъ к и д килмоь; керак. Чунки ибоатхонадан т опилган будда дини ило ^илар и (худолари) билан борлиц си й м о л ар н и ^ а й к а л л а р и ва тасвирлар и шуи- га гувох ли к бермоцда. Бу ига икки одам буйи билан б а р о б а р ке ла ди г ан ^ ай б ат л и будда ^айкалини (9- сурат) ва будда дигидаги Шри-дэви, М анчжуш ри и л о ^ л а р и си й м о л ар и ^ а й к а л л а р и киради. Дайкал- л а р н и юз ту зи л иш и ёки б ош ^а белгиларида Урта Осиё будда ё д г о р л ик л ар и да ги ана шундай топилма- л а р б илан умумий у х ш а ш л и к бор. Лекин К^увадаги б удда о б р а з л а р и н и си й мо л ар и да озгина булсада т у р к и й л а ш г а н тип тас ви ри беришга ^ а р а к а т к;илии- ган. Бу К у ва будда ибодатхонасигагина хос булган нарсадир . К ува будда ибодатхонаси араб истилосп д а в р и д а вайро н килинган булиши керак. Чунки худди шу в а 1<;тга оид к а т л а м л а р д а кучли ёнгин из- л а р и ан иклаиган . Бу ибодатхона Фаргоиа водийси учун ноёб топилмадир . С аб аб и ^озирга ^адар ^ во- д ий д а будда дини ибодатхон аси топилганича йугу У Урта Ос иё да ан и кл аи г ан Ок; бешим, К4оратепа,

52

Page 54: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Ажинатепа каби ёдгорликлар каторида туради. Турри Фаргона вилоятида Санкт Петербурглик оли- ма Н. Г. Горбунова Каркидон сув омбори цурилиши вацтида будда ибодатхонаси ступаси топилганини эслатади. Аммо Каркидонда на мбодатхона цолди- ри, на бирор ^а йка л топилди. Шунга царамай имо- рат цурилиши реж асида ж у д а )^ам будда саждого^- лрига ухшаш томонлари куп. Балким бу будда са ждаго^ларини узига хос Фарронача шаклидир.

Араб истилолари дав рида Урта Осиёда сиёсий. вазият орирлашади ва бу нареа и^тисодиётга таъ- сир курсатади, н ат и ж ад а ш а ^ ар л ар ^ам таназзул- га юз тутадилар. Лекин 9-асрдан бошлаб К,ува яна ри вож лана бошлайди 10-аср оид китоблардан аён булишича водийда 40 га якин шах.ар булиб уларни ичида йирикларидан бири К,.ува ^исобланган. Ма^- сади, Ибн Х а в^ а л ла р ёзишича К>ува сув билан ях- ши таъминланган, бордорчилик ривож топган Ипак йулининг Фаргона — К,ашкар булагидаги ша ^ар эди. Ц Щ а р 12 гектар майдоини эгаллаган: арк, ша^ристон, робод цисмларига булинган. Рободда бозор, сарой ва ш а^ар цамо^хонаси жойалшганди. Урта аерлик тарихчилар яна хабар беришадики бузилиб кетаи эски арк урнида жум а маежиди бор эди. Тангашунос олима Е. А. Давидович К,ува пул зарбхонаси булганлигини аницлаган.К ,ува шу т ар и ­фа то мугиллар бостириб келгунча гуллаб яшнайди, муруллар ^у жуми вацтида у вайрон килинади — ёниб кетади.

1^ува топилмалари ХИНДИСТ0Н> Шарций Тур- кистонда аникланган материалларга айнан ухшаш- лиги, урта аерларда маданий-и^тисодий алокалар- ни ян ад а ривожланганини, маданият ва санъатни юксэлганини курсатади. Т^олаверса, К^ува ю^орида

53

Page 55: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

э с л а г а н н м н з д с к 1\ аш кар — Ф ар гона ^ а л к ар о са в ­до нули буйидаги йирик ш а х ар эди. Бу ш ахар да г ародан , ш а р к д а н ва ж а п у б д а и колаётган савдо к а р в о н л ар п купим топган ла р . Балкмм, бир томоидан Кува будда ибодатхоиаси худди шу йуловчи дин- д о р л а р г а м у л ж а л л а б курилган булиши эхтимолдан холи эм ас.

Б УЮ К САВДО Й У Л И Н И Н Г БУГУНГИ ВА

К Е Л А Ж А Г И (Хулоса урнида)

Ш а р к билан рарбни борлаган са^ро, денгиз ва ч у л л а р о р к а л и утган улкан х а лц аро йулнинг кички- на бир Ф а р г о н а булаги ва уни буйидаги ш а х ар л ар к н с ^ а ч а тар и х и билан т ан и ш д ик ва шу нарсага амии б улди кки са вдо йули буйидаги маданий ицти- соднй а л о к а л а р уш бу а ш ^ а р л а р н и рнвожла ни шига туртки борган экан. Ушбу йул бир неча асрлар да- в омида и ш л а б турди, уидаги савдо карвоилари ва с а в д о г а р л а р у э лч н ла р йул ж а б ^ а с и д а г и ^алк ларни бир б и р л а р и г а богла б турдилар . Сав до ишларида ту р л и т и л л а р д а сузлашувчи , хар ^ил худоларга сигинувчи с а в д о г а р л а р ту р ар д и л ар . Ула р мадаии- ятли ва са во д л н ки ш и л ар бул ганлар : ёзувыи, товар ва уни нархлариин , йу лл ар ва тилла рни , урф-одат- л а р ва д и н л ар н н билганлар . С ав д о г а р л ар ф ак ат са в д о иши 1̂ илиб ^ о л м а с д ан уз д а в л а т л а р и маифа- а т л а р и д а н келиб чн^иб махсус то ишири^ оладиган г у м а ш т а (айро^чи) ^ам булганлар. Ж у м л а д а н уша Х и той ли к Ч ж а н Ц з я н ь император саройига цушни" д а в л а т л а р армияси , а^олиси, ш а ^ а р ва цишлоцла^- ри т у гр и с и да м а ъ л у м о т л а р т^п лаган и тарихий фак тдмр. Яна са вдо кишиси цадим да н маданият ва дин тарриботчиси ^исобланган . Айрим Хитой, В и з а н т и я т о в а р л а р и н и Урта Осиёда хусусан Фарро- н а д а т а р к а л и ш и ёки б у л м аса Урта Осиё ва Фарро-

54

Page 56: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

на модднй маданияти осори атикаларпнп Шарций Туркпстом хатто узок Сибирняда таркалишида сав- до карвонлармин ахамияти каттадир.

Ип ак йулидаги алокалар баъзи бир сабаблар- га кура кейинги 100 йил ичнда деярли тухтаб кол* ди. Факатгина бир неча ша рк ма мл акатлари ташаб- буеи билан халка ро х ам ж ам и ят Ю Н Е С К О томони- дан Буюк ипак йули ва уни тиклаш масаласи кум тартибига куймлди. Яъни 1987 йили булиб утган Ю Н Е С К О ни 24-еессияси 1988-1997 йилларга мул- жалланган «Ипак йули — мулокот йули» йирик ло- йнхаспнн ам ал га оширишга карор кабул кплди. Бунга кура лойи^а савдо йули буйи халкларини йи- гирма биринчи аср остонасида бир бирлари билан хамкорлнк рншталарини урнатишм, тинчлнк ва бар- карорлик учун хизмат цилиши керак эди. Шу мак- садда бу улкан лойиха буйича учта халкаро экспе­диция ам алга ошнрилдн:

1. Денгиз йуллари буйлаб экспедиция.2. Сахро йуллари бплан экспедиция.3. Чул йулларпда уюштирилгаи экспедиция.

Охпрги «Чул йули» деб аталгаи йул маршрута хозмрги Урта Осиё ва К 030р11СТ0ИДап1 муста^нл дав- латл ар ^удудларидан утди. 1991 йил 17 апрелдан то 18 июнгача давом этнб салкам 12000 км йул боенл- дн ( раем) . 2 та хорижнй давлатдан 78 олим, тадбиркор, дмндор хамда собик СССРдан 120 га якин олим, маданият арбоблари, халкаро туризм му- тахассисликлари катнашдилар. Экспедиция уз олдн- га ^уйидаги йирик вазифаларнп цуйган эди.

1. Буюк ипак йули ва уни маршрутларннп ил- мий жихатдан урганиш, йул буйида жойлашган ма-

Page 57: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

д ан ий меросни х а р и т а л а р г а тушириш ва илмий тах- л ил ^нлиш ;

2. И п а к йули буйи даги мада ни й меросимизни таш- викот ва т а р г и б о т килиш ;

3. И п а к йули ч о р р а х а л а р и д а г и ш а ^ ар л ар , ^иш- л о ^ л а р , карвон с а р о й л а р н и ан и ^ л а ш ва ургаииш, в а й р о н л а р п н и археологик т а д к и ^ этиш, агар зарур то пилса у л а р и и т а ъ м и р л а ш .

Би р суз б и л ан л о йи ^а х а л ^ л а р ур тасида тинч- лик, дустлик, 1^ушиичилик, то ту влик байрорини кута- р п ш д е к в а з и ф а н и уз олдига г^уйган эди. Экспеидция м ар ш р у ты утган ^ а р бир республика , ?;ишло^ ва ту- м а н л а р д а а в в а л о м б о р уша ердаги м а ^ а л л и й хал^- л а р н и тари хи , м аданияти , ш^гисодиёти билан чуцур т ан и ш и л д и . Б у Ю Н Е С К О х а л ^ а р о ташки лоти орк,а- ли Урта Осиё — х а л ^ л а р и ма даниятини биринчн м а р т а дунёга узига хос тан и ш ти риш эди. Экспеди­ция ц а т н а ш ч и л а р и Ф аррона водийспда д еярли бир ^ а ф т а б у лд и л ар , 10 дай ортиц ш а ^ а р л а р н и хаёти би­л а н т а н и ш д и л а р . К аДим Фаррона водийсидаги халк- л а р у з б ек л а р , ^ирр излар , т о ж и к л а р урф -о датлари к у н д а л и к ^ а ё т л а р и ва м аш р у л о тл ар и билан я^индан т а н и ш д и л а р . Х а л ^ а р о илмий карвон 12 июнь куня К о з о р и с т о н ч ег ар ас и д аг и Хптойдан И п а к йули тар- морини рмзий б и р л аш т и р и ш билаи уз ишини тухтат- ди. Ю Н Е С К О и пак йули р е ж а с и ^ал и давом этиши ке рак. К у ^ н а и пак йулини ти кл а ш борасидаги ^ар а - к а т л а р бир д а ^ и ^ а б у лс ад а тухтагани йуц. Х,озирда- н о 1̂ М а р к а з и й Осиё м а м л а к а т л а р и р а ^ б а р л а р и та- ш а б б у с и б ил аи Хитойни рарб д а в л а т л а р и г а борловчп т ем и р йулини Урта Осиёдан утгувчи кием и курили- ши Т у р км ан ис т о н ^ у д у ди д а б ош лаб юборилди. Халк,- аро са в д о йулидаги ян а бир му борак ка д а м — Са- м а р ^ а н д д а М а р к а з и й Осиё институтини я^ин ва^т-

••• 56

Page 58: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

ларда очилишндир. Бу институт Марказий Осиё халкларинп маданияти ва иктпсодиёти билан шурул- ланади ва ушбу хУДУДДаги мустацил давлатларда булимларига эга булади. Галдаги яна бир му^им вазифа утмишда хал^а ро ме^монхоналар саналган карвон саройларни тиклаш, йири^ шахарл арда халк4~ аро туризмни рнвожлантириш вазифалари туради. Буюк ипак йулини туризм йулига айлантиришимиз керак. Хуллас аж додлар имиз авайлаб асраган Буюк савдо йулини халцларими зга хизмат эттирнш ва Буюк И пак йули ру^ини тиклаш керак.

Ь7

Page 59: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

.. №л ”Рцади«'.« • ЧЛ

Page 60: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4
Page 61: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

•ях

АГ

гшЬ

мс

нэк

иУ

шЪ

/ои

энс

0(

1(;*

пп>

х «п

/Г/С

и ю

Ьо

г.^

до

нг.С

н п

ен

и»

■1КМ

ГИ.'Л

ИИ

Х

ОМ

ХШ

О!

^'Ш

ММ

ЛГ

О

«1

ПО

Ш--

ЧГ

Ын

/ :

шг

Р(](

уотк> Р(Лхд30РАСП

М хня->»тн1ТАШХ.^^3 ^ * * ® ^ е ерунИЙ

.„ЛГЛГАЛИТАШ

ЛАРГОС

АБЙВБРА

ГПАДТИ САНГИН

Page 62: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Шурабашат ша^ар харобасн режаси;

61

Page 63: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

<§?=

* Су

Page 64: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4
Page 65: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Мялодий пил сана бошларига онд сопол идиш.

64

Page 66: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

.цалъаси (Косонсой 'тумаки) л тг гУ ) Л- БС',11Ш™« реконетрукцияся.

Page 67: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Цува ибодатхопасидаи тоиилгаи будда ханкалишшг юз кисми,

66

Page 68: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

МАТНДА Б Е РИ Л Г А Н СУРАТЛАР РУЙХАТИ:

1 — сурат, ^ а д и м г и Эйлатон шахар харобаси.Ички шахар режаси (Ю. А. Задне- провский буйича олинган).

2 — сурат, Буюк И п ак йули ва у билан боглан-ган савдо йуллари1— И п а к йули йуналиши

2— И п ак йули билан богланган икки- ламчи йуллар3— сув йули.

3 — сурат, 1991 йил апрель— июнь ойларидаЮ Н Е С К О ташкил этган.

- «Ипак йули— мулокот йули» халкароэкспедицияси м а р ш р у т

4 — сурат, Ш у р а б а ш а т шахар харобаси р е ж а ­си. (Ю. А. Заднепровский буйича олинган) .

5 — сурат, Мингтепа (Эрши) шахар харобаси.Ички ша хар режаси.П астда Маркази й тепаликдан бир куриниш.

6 — сурат, Хитой м анбал арида таърифланганмаш'хур Д а в а н ь (Фаргона) тулпор-

лари.

7 — сурат, Милодий йил сана бошларига оид со­пол идиш.

8 — сурат, Мур ^алъаси ,Косонсой тумани).А. Н. Бернштам реконструкцняси.

9 — сурат, Кува ибодатхонасидан топнлганбудда хайкалининг юз цисми.

67

Page 69: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

И З О ^ Л А Р

1. Б н зл а р н и ихтиёрнмнздаги ма тсриаллардан ва водийни худудий булпннши дан кслпб чмк;иб, факат- гина водийни Узбекистан кпсммдаги каднмгп ша^ар- л а р тар ихига тух талднк. З а р у р булган такдирда м а с а л а н Ш у р а б а ш а т ёдгор лпгш ш ж а л б килиш кс- р ак булди.. . Чунки бу ёдгорлик К,прризнстон худ уд и,- да ж о й л а ш г а н булсад а ш а х а р л а р тарнхиии очиб 'бе- р и ш д а унп а х ам и яти каттадир . К о л авер са хозирги м аъм урм й б у лн н и ш л ар кейингн Октябрь тунтариши окмбатнда в у ж у д га кслган. •

2. «Ф арр он а» номини келиб чикиши алохнда бир мавзу, лекми бу туррнда кейинги пай тл арда хар хил м а к о л а л а р эълон этилаётмрки, уларни купчилигида м а с а л а г а бир ё к л а м а ёндашиш холлари учрамокда. Ш у л а р н и ^исобга олиб блз лар ^ и ск а ч а .у ш б у мавзу- га т у х т ал а м и з . А ввлом бор шуми т а ъ к и д этамизки, Ф ар р о н а туррисида форс, грек м у а лл и ф л ар и асар- л а р и д а хеч 1<андай м а ъ л у м о т учрамайди. Туррп Ге- р адот а^ о м о ни й л ар салтанатм са траплнкларнга тух-, т а л и б « и а р и к а н л а р » деган халами эслаб утади. Фар- гона сузини худди шу халц иомидан кслиб чиккап деб т а х м ин этувч илар бор. Д а с т л а б иемис олими Э. Х е р ц ф е ль д « п а р и кан » л ар н и ^озирги Фаррона водий- сида я ш а г а н х ал ^ д и р деган фикрни билдирган. Бу рояни А. И. Н е р нш там , Ю. А. Задиепров ский ва бош- ^ а л а р ку л л а б - к у в в а т л а й д и л а р . Буига ^ ар ам а-цар ш и ф и кр б илд и ргувчилар ^ам бор. Улар «парикан»лар Ф а р г о н а д а эмас, М идия ва Гсдросняда яш аг ан л ар д е г а н фи кр ни 1< а р т и ку ядилар . Яна бир маиба пах- л а в и й ё з у в л а р и д а С ирдарёда ж о й л аш г а н «Паркам» д а в л а т и номи учрайди. Элш уиослар тек шн ру вларига кура Т ож ики стон нин г Р у ш ан л а ^ ж а с и д а «Паргана » т ек и с ли к ж о й ёки фа кат бир томони очш^, долган

68

Page 70: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

гомони тог билан уралган водий деган маънони бе- радм. Язгуломда «баргона» сузи атрофи уралган во- дпй маъноспнп берадн. Булардан таш кари Хитой маибаларнда Фаргонани бир неча хил аталиши уч- райди. Д а Юань ёки Та Юань (бизнингчасига Да- вань булиб кетгаи), Полона (Лона) , Бохань, Нинь- юань-

Дем ак, Фаргона еузини келиб чициши, маъно- си хознрги кунда тула >^ал этилгани йук.

3. Чует м а да ни ят и — милоддан аввалги иккн мннггннчи йил охири бир минггинчи йил бошларида Фаргона воднйеида яш аб утган де^кончи кабила- лар маданияти. Бу маданиятга таълукли 1-ёдгор- лик 1950 йил и тошкентлик М. Э. Воронец, В. И. Спрншевекийлар томонидан ^озирги Чует шахри якп- нидаги Буонамозор (Бибионамозор) деган жойда топиб урганилган. Шунинг учун бу цадимги мада- ният номи биринчи тонилган ёдгорлик якннидаги шахар номи билан аталган. Хозир Чует маданиятига опд водийда 80 дан ортик; археологик ёдгорлик аникланган.

4. Эйлатон маданияти (кейинги пайтларда эй­латон— оцтом маданияти номи ^ам цуллаипляп ти )— мплоддап аввалги 6— 4-аерларга тугрн келадиган дездончи ва чорвадор цабилалар маданияти. Ушбу даврга оид энг йирик Эйлатон шахар харобаеи но- ммдан кадимгн маданият шундай деб аталади. Э й л а ­тон Андижон внлоятн Избоекан туманида жойлаш- ган ёки хозирги Норин туманн якинндаги Хаккул- обод темнр йул етанцияси якинидан шундоц куриннб т Уради.

5. Андижон довони — Шаркий Туркиетон билан Фаргона уртасидаги довоилардан бири, А. Ургшбоев ва О. Буриевлар фикрича Карвонкул довони.

69

Page 71: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

6.^Чпн Хптойдагм уша вактдагп орлрллгл бир- лиги, булл хозпргп кандай улчов блрллглга боглаш .\акпда блр хил флкр н у к / Б п р жойда 1 чип 224 граммга тсиг дсйилса, бошка ерда 1 чин 5 6 0 грамм- га тенг дсйлладл.

7. Поп бплан б от л пк матерпалларпп куплпгпмм хисобга олпб ш а х ар тарихл туррпсида «Кадпмгп П оп» рпсоласп там ёр лан мокда, уша рисолада бу ма- с а л а ;-.1 бат а ф с пл тухт ал пш ниятимпз бор.

8. 50 -й илларда археологик казув пшларп олпб борган олпм М. Э,. Воронец ёдгорлпкларни номланн- шл хакпда уз ку л д ал п к л ар п д а М у л чо к т еп а—Айритом л кка л асп бир ёд горлпкдпр деб ёзлб колдпргаи. Бпз- ллнгча, м а х ал л пй ахолл урта асрла р нлахар хароба- сплл Алртом шхрп деб атаган. Ёмгирдан кейин муи- ч оклар члкиб ётадлган цабрлстоп кисмини Мунчок- 7спа деб ата лга л , кейллча эса Айртом ата мас л аста секли лст е ъмолдаи члкиб кетгал булиши э^тимолдан холл эмас.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Анорбаев. Ахсикент в древности и средневе­ковье (Итоги и перспективы исследования), Совет­ская Археология, 1988, № 1, с. 171 — 187.

2. Ахраров И. А. К истории фортификации и исторической топографии Ахсикета. Тезисы докла­дов международной конференции «Средняя Азия и мировая цивилизация», Ташкент, 1992.

3. Беленицкий А. М., Бентович И. Б., Б ол ьш аков О. Г. Средневековый город Средней Азии, Л., 1973.

4. Беришам А. М. И ст о р и к о -а р х ео л о ги ч еск и еочерки Центрального Тянь-Шаня, Материалы и ис­

70

Page 72: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

следования по археологии СССР, № 26, Москва —Ленинград, 1952.

5. Бичурин Н. Я. (И а ки н ф ) Собрания сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, Москва, 1950.

6. Буряков Ю. Ф. Торговые пути и их роль в ур­банизации бассейна Яксарта , в книге: На среднеази­атских трассах Великого Шелкового пути, Ташкент, 1980, С. 82— 100.

7. Горбунова Н. Г. Некоторые особенности фор­мирования древних культур Ферганы, Археологичес­кий сборник Государственного Эрмитажа, вып. 25, 1984, С. 99— 107.

8. Заднепровский Ю. А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Материалы и исследования по археологии СССР, № 118, Москва — Ленинград, 1962.

9. Заднепровский Ю. А., Матбабаев Б. X. Горо­дище М ар х а м ат (Некоторые итоги изучения) Исто­рия материальной культуры Узбекистана, вып. 25, Ташкент, 1991, С. 62—72.

10. Культура первобытной эпохи Таджикистана (от мезолита до бронзы) , Душанбе, 1982.

11. Массон В. М. Экономика и социальный строй Древних обществ, Ленинград, 1976.

12. Матбабаев Б. X. Города Пап и Эрши на трас­сах Великого Шелкового пути. Тезисы докладов международной конференции семинара ЮНЕСКО, Ургенч, 1991, С. 83— 85.

13. Мера в древней и средневековой истории Вос­тока. Тезисы докладов научного симпозиума, Ашха­

71

Page 73: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

бад, 1990.14. Ширинов Т. Ш. Ранняя городская культура

зпохи бронзы юга Средней Азии (по материалам го­родища Джаркутан), Автореферат на соискание ученой степени доктора исторических наук, Москва, 1993 г.

15. Уринбоев А., Буриев О. Риёсиддин Нацкош- нинг Хитой сафарномаси. Тошкент, 1991.

72

Page 74: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

~ М У Н Д А Р И Ж А

Кириш 3

Фаррона водийсида дастлабки археологик тадцицотлар 5

Водий ш ах,арсозликнинг пайдо булиш и ва ривож ланиш и 12

Цадим ва урта асрларда Буюк Ипак йули ё^асидаги шах,арлар 25

Ю чен-Ш урабаш ат шах,ри харобаси 30

Эрш и-М ингтепа шах,ри н;олдиклари 32

Баландтепа-БАБ (П О П ) шах,ри 39

Гуйшуань.Гйесай Д аваннинг пойтахти 42

Мур цалъаси 44

Ахсикент 47

Кухна Кува 50

Буюк савдо йулининг бугуни ва келаж аги (хулоса урнида) 54

Матнда берилган суратлар руйхати 67

Изох,лар 68

Ф ойдаланилгдн адобиётлар руйхати 70

Page 75: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

Корректор: КОДИРОВ А. Т.

Тсрлшга борилдн 2.11.94 йил. Босишга рухсат берилди 5.12.94 йил. Формат 00X84 1/10. Хажми 4,5 т. Тиражи 1000.

Буюртма 7001. Ба^оси келишилгап пархда.

Фаргона политехпика олийгохи босдхахопаеида чоп утилди.

Page 76: БУШИ ИПАК ЙУЛИДАГИ ФАРГОНА ШАЦРЛАРИ · 2019. 4. 1. · ало^ида мавзу булади. 4. ... томонидан кенг урганилган.4

т