ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Με την αυγή του 20ού αιώνα τα αιτήmicroατα των εθνικών διεκδικήσεων ήταν στο ελλη-νικό πολιτικό προσκήνιο Το ζήτηmicroα της εθνικής ολοκλήρωσης που συνιστούσε την προσάρτηση των περιοχών που ζούσαν οι αλύτρωτοι Έλληνες είχε σαφή χαρακτη-ριστικά τόσο στο επίπεδο της οικονοmicroίας όσο και στο επίπεδο των κοινωνικών και πνευmicroατικών συναρθρώσεων της χώρας Συνεπώς για να εντοπίσουmicroε τα γνωρίσmicroατα της οικονοmicroικής εξέλιξης αλλά και των συλλογικών κοινωνικών συmicroπεριφορών θα πρέπει να θέσουmicroε στο επίκεντρο το καίριο ζήτηmicroα της Μεγάλης Ιδέας Οι απόψεις που διατύπωναν οι παράγοντες της εποχής απέναντι στα θέmicroατα της οικονοmicroικής προοπτικής οι αναζητήσεις των πνευmicroατικών ανθρώπων οι διακηρυγmicroένες στοχεύσεις των διαφόρων κοινωνικών σωmicroατείων η ζώσα πραγmicroατικότητα της οικονοmicroικής δραστηριότητας είχαν ως αφετηριακό σηmicroείο τις κυρίαρχες ιδέες για την επέκταση των εθνικών συνόρων Το 1897 και η ταπεινωτική ήττα από τον τουρκικό στρατό ήταν πολύ πρόσφατο γεγο-νός το ίδιο και η εγκατάσταση του Διεθνούς Οικονοmicroικού Ελέγχου στην Αθήνα για να επιτηρεί τα δεδοmicroένα του δηmicroόσιου ταmicroείου το 1898Πρώτα απrsquo όλα λοιπόν ετίθετο το κυρίαρχο ζήτηmicroα των εθνικών προταγmicroάτων Ο επι-microερισmicroός των ευθυνών της laquoεπαισχύντου ήτταςraquo του 1897 είχε αρκετούς αποδέκτες περισσότερο ή λιγότερο φανερούς αλλά πάντως πολλούς Στη βασιλική οικογένεια χρεωνόταν ευθέως η αδυναmicroία να διαχειριστεί τα εθνικά προβλήmicroατα Ο διάδοχος και αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος δεχόταν πυρά ως επικεφαλής του στρατού στην κρίσιmicroη αναmicroέτρηση Ο βασιλιάς Γεώργιος είχε δεδοmicroένη laquoευθύνηraquo αν και laquoπολιτικά ανεύ-θυνοςraquo ως ανώτατος άρχων σύmicroφωνα microε το Σύνταγmicroα του 1864 Ο πολιτικός κόσmicroος ευθυνόταν για την παντελή έλλειψη προετοιmicroασίας του στρατεύmicroατος αλλά και για τον αδικαιολόγητο ερασιτεχνισmicroό στον χειρισmicroό των εθνικών διεκδικήσεων

Χάρτης της Ελλάδας των αρχών του 20ού αιώνα (Εθνικό Ιστο-

Η Εθνική Εταιρεία αυτό το εθνικιστικό microόρφωmicroα το αποτελούmicroενο από γνωστούς λογίους διανοουmicroένους καλλιτέχνες στρατιωτικούς είχε πρωταγωνιστήσει στην προώθηση της πολεmicroικής επιλογής σε βαθmicroό που πολλοί την κατηγορούσαν για ανοιχτή πατριδοκαπηλία Αν τα παραπάνω αφορούσαν τη δηmicroόσια επίσηmicroη ή όχι συζήτηση για τις ευθύνες και τα αίτια της ήττας του 1897 παρέmicroεναν στο ακέραιο το ίδιο ίσως και περισσότερο επίκαιρα από κάποια στιγmicroή και έπειτα το Μακεδονικό και το Κρητικό ζήτηmicroα Άρα για πολλούς όφειλε να δοθεί προτεραιότητα στην ανόρθωση του ηθικού και στο αξιόmicroαχο του στρατού της χώρας Και αυτό συν τοις άλλοις και εκτός της ενίσχυσης του φρονήmicroατος αξιωmicroατικών και στρατιωτών πρωτίστως αφορούσε στη ροή δαπα-νών για τη βελτίωση της επάρκειας του στρατιωτικού εξοπλισmicroού Κατά συνέπεια το καίριο θέmicroα και σε αυτό το επίπεδο ήταν η κατάσταση της εθνικής οικονοmicroίαςΗ παρουσία του Διεθνούς Οικονοmicroικού Ελέγχου ήδη από το 1898 ήταν απόρροια της αδυναmicroίας της χώρας να ανταποκριθεί στα εξωτερικά χρέη της Είχε στόχο τη διαχεί-ριση των δηmicroόσιων οικονοmicroικών κάτι που αναλύεται στον περιορισmicroό των δηmicroόσιων εξόδων και αντίστροφα στην αύξηση των εσόδων του κρατικού ταmicroείου Στον έλεγχο του Διεθνούς Οικονοmicroικού Ελέγχου περιλήφθηκαν τα έσοδα από τα microονοπώλια τα τέλη χαρτοσήmicroου η φορολογία καπνού και οι δασmicroοί από εισαγωγές στο λιmicroάνι του Πειραιά Η συσσώρευση του εξωτερικού χρέους ήταν συνεπώς εκείνη που προκάλεσε την προσέλευση των ξένων ελεγκτών και η συνακόλουθη αδυναmicroία των κυβερνήσεων να ανταποκριθούν στις επανειληmicromicroένες απαιτήσεις των ξένων πιστωτών τους για καταβολή των προβλεποmicroένων δόσεων Η Ελλάδα πέραν των τοκοχρεολυσίων των παλαιών δανείων (1833 και των ετών της τρικουπικής περιόδου 1881-1893) είχε την υποχρέωση της καταβολής αποζηmicroιώ-σεων προς την Τουρκία οικονοmicroική θυσία της ήττας του 1897 Και εννοείται ότι το Δηmicroόσιο όφειλε να αντεπεξέλθει και στο εσωτερικό χρέος microόνο που αυτό θα έπρεπε να εξυπηρετηθεί από τα πλεονάσmicroατα του δηmicroόσιου ταmicroείου δηλαδή το δηmicroοσιονο-microικό υπόλοιπο που δεν θα απαιτούσε η επιτροπή του Διεθνούς Οικονοmicroικού Ελέγχου Τελικά όλες οι απαραίτητες ρυθmicroίσεις περιλήφθηκαν στον νόmicroο που ψήφισε η Βουλή στις 27 Φεβρουαρίου 1898Αν αυτά τα ογκώδη οικονοmicroικά προβλήmicroατα αφορούσαν υπό τη στενή έννοια τη δηmicroο-

Εικονογράφηση από το έργο laquoΆθλιοι των Αθηνώνraquo του Γιάννη

σιονοmicroική λειτουργία του κράτους υπήρχαν και τα προβλήmicroατα που απασχολούσαν τον ιδιωτικό τοmicroέα της οικονοmicroίας Η κρίση της σταφιδοκαλλιέργειας εξαιτίας των διακυmicroάνσεων της εξωτερικής ζήτησης είχε σηmicroατοδοτήσει αρνητικά την περασmicroένη δεκαετία του 1890 Η πτώση του εισοδήmicroατος των παραγωγών η microείωση της κερ-δοφορίας του προϊόντος η συσσώρευση χρεών προς τις τράπεζες στους καλλιεργη-τές είχαν αλλάξει καθοριστικά το σκηνικό στις πάλαι ποτέ χρυσοφόρες επαρχίες της Πελοποννήσου Η διέξοδος από το πρόβληmicroα θα δοθεί microε δραmicroατικό τρόπο και δεν θα είναι άλλη από τη microετανάστευση προς το εξωτερικό στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα Κατά δεύτερο λόγο η διέξοδος θα σηmicroάνει τη συρροή φτωχών στρωmicroάτων στα αστικά κέντρα (κυρίως στην Αθήνα) οι Άθλιοι των Αθηνών όπως αποδόθηκε από τον Γιάννη Κονδυλάκη που θα καταλήξουν σε πρόσκαιρες και περιθωριακές απασχολήσεις Η αγροτική έξοδος προϊόν των αναδιαρθρώσεων της υπαίθρου αλλά και τόσο γόνιmicroη εξέλιξη για την υποβοήθηση της εκβιοmicroηχάνισης στο εξωτερικό στην Ελλάδα χαρα-κτηρίστηκε σε microεγάλο βαθmicroό από τη δραmicroατική αλλοίωση του κοινωνικού ιστού της χώρας Πράγmicroατι ενώ ήταν δεδοmicroένη η συγκέντρωση πληθυσmicroού στην πρωτεύουσα αυτή η ροή κατευθύνθηκε στον microεγαλύτερο βαθmicroό στον τοmicroέα των υπηρεσιών (δηmicroοσιοϋ-παλληλία υπάλληλοι εστιατορίων ξενοδοχείων καταστηmicroάτων) microε χαρακτηριστική microάλιστα έξαρση σε εκείνες τις κατηγορίες που χαρακτηρίζονται από χαmicroηλά εισο-δήmicroατα (υπηρετικό προσωπικό κλητήρες δηmicroοσίων και ιδιωτικών εγκαταστάσεων στιλβωτές υποδηmicroάτων κά) Μόνο ο Πειραιάς microε την εmicroφανή ανάπτυξη στις microονάδες του δευτερογενούς τοmicroέα (κλωστήρια υφαντουργεία microηχανουργεία κά) προξένησε υψηλή προσέλευση της εργατικής microάζας

Τα δηmicroόσια οικονοmicroικάΗ εύλογη απαισιοδοξία από την κατάσταση του δηmicroόσιου ταmicroείου αλλά και από τον ασφυκτικό έλεγχο του Διεθνούς Οικονοmicroικού Ελέγχου και της επιτροπής των ξένων αντιπροσώπων που εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ανατράπηκε γρήγορα εξαιτίας της ορθολογικής πολιτικής που ακολούθησε η κυβέρνηση Γεωργίου Θεοτόκη Ο Θεοτόκης διάδοχος του Χαρίλαου Τρικούπη στο κόmicromicroα του χαρακτηρίστηκε από συνετή και

microετριοπαθή διοίκηση Χωρίς προφανώς να διαθέτει τον καινοτόmicroο χαρακτήρα του προκατόχου του έθεσε τα συστατικά της αναζωογόνησης της εθνικής οικονοmicroίας και της ανασυγκρότησης του τραυmicroατισmicroένου από τον laquoατυχήraquo πόλεmicroο ηθικού του στρα-τεύmicroατος Δεν ήταν ο πολιτικός των ρήξεων και των τολmicroηρών επιλογών αλλά αυτός που έδειξε την πόρτα διεξόδου από τη στενωπό των συσσωρευmicroένων κοινωνικών και πολιτικών προβληmicroάτων Η νέα κυβέρνηση του Κερκυραίου πολιτικού συγκροτήθηκε τον Απρίλιο του 1899 Το Υπουργείο των Εσωτερικών κράτησε ο ίδιος ο Θεοτόκης ενώ το κρίσιmicroο Υπουργείο της Οικονοmicroίας ανέλαβε ο Ανάργυρος Σιmicroόπουλος άνθρω-πος microε microεγάλη εmicroπειρία την οποία όφειλε στην προηγούmicroενη θητεία του στη θέση του υποδιοικητή της Εθνικής Τράπεζας Προϋπόθεση για την οmicroαλή διαχείριση των πραγmicroάτων ήταν η πολιτική σταθερότητα Ο Θεοτόκης φύσει συντηρητικός προσέφυγε στη βασιλική υποστήριξη επιχειρώντας από την πλευρά του να συmicroβιβαστεί microε τη θέληση της Αυλής Απέφυγε την όξυνση microε τους πολιτικούς του αντιπάλους προσφέροντας κυβερνητικές θέσεις microέσα σε κλίmicroα έντονης συνδιαλλαγής Με όλες αυτές τις οικειοθελείς παραχωρήσεις κατόρθωσε να εξασφαλίσει σχετική microακροβιότητα στις κυβερνήσεις της περιόδου 1899-1909Πολύ γρήγορα η πολιτική του απέδωσε καρπούς στο πεδίο των δηmicroόσιων οικονοmicroι-κών Ακόmicroη και οι δυσοίωνες προβλέψεις των ξένων εκπροσώπων διαψεύστηκαν Το 1899 κατάφερε να παρουσιάσει το εντυπωσιακό περίσσευmicroα των 95 εκατοmicromicroυρίων δραχmicroών στο ισοζύγιο του κρατικού προϋπολογισmicroού Από τα περίπου 40 εκατοmicromicroύ-ρια ελλείmicromicroατος που είχε το 1897 αυτή η εξέλιξη ήταν αρκούντως ενθαρρυντική Επιπλέον η συmicromicroόρφωση των δηmicroόσιων οικονοmicroικών στις επιταγές της επιτροπής επέτρεψε στο ελληνικό κράτος να συνάψει νέο εξωτερικό δάνειο ύψους 150 εκα-τοmicromicroυρίων χρυσών δραχmicroών microε επιτόκιο 25 και microε την εγγύηση των Μεγάλων Δυνάmicroεων δάνειο το οποίο κατά το microέγιστο microέρος αναλώθηκε στην αποζηmicroίωση της Τουρκίας Η λελογισmicroένη διαχείριση αφορούσε microάλλον στην αναβολή της προώθησης των ανα-γκαίων παρεmicroβάσεων του Δηmicroοσίου σε κρίσιmicroους τοmicroείς του δηmicroόσιου βίου και πρώτα απrsquo όλα στο πεδίο της στρατιωτικής ετοιmicroότητας Η ήττα του 1897 είχε αναδείξει περίτρανα τις ανεπάρκειες του στρατιωτικού εξοπλισmicroού Από την άλλη πλευρά οι επιδιώξεις της Μεγάλης Ιδέας δεν είχαν αναθεωρηθεί

Εκατοντάδραχmicroο του 1900 που εκδόθηκε από την Εθνική Τρά-

microετριοπαθή διοίκηση Χωρίς προφανώς να διαθέτει τον καινοτόmicroο χαρακτήρα του προκατόχου του έθεσε τα συστατικά της αναζωογόνησης της εθνικής οικονοmicroίας και της ανασυγκρότησης του τραυmicroατισmicroένου από τον laquoατυχήraquo πόλεmicroο ηθικού του στρα-τεύmicroατος Δεν ήταν ο πολιτικός των ρήξεων και των τολmicroηρών επιλογών αλλά αυτός που έδειξε την πόρτα διεξόδου από τη στενωπό των συσσωρευmicroένων κοινωνικών και πολιτικών προβληmicroάτων Η νέα κυβέρνηση του Κερκυραίου πολιτικού συγκροτήθηκε τον Απρίλιο του 1899 Το Υπουργείο των Εσωτερικών κράτησε ο ίδιος ο Θεοτόκης ενώ το κρίσιmicroο Υπουργείο της Οικονοmicroίας ανέλαβε ο Ανάργυρος Σιmicroόπουλος άνθρω-πος microε microεγάλη εmicroπειρία την οποία όφειλε στην προηγούmicroενη θητεία του στη θέση του υποδιοικητή της Εθνικής Τράπεζας Προϋπόθεση για την οmicroαλή διαχείριση των πραγmicroάτων ήταν η πολιτική σταθερότητα Ο Θεοτόκης φύσει συντηρητικός προσέφυγε στη βασιλική υποστήριξη επιχειρώντας από την πλευρά του να συmicroβιβαστεί microε τη θέληση της Αυλής Απέφυγε την όξυνση microε τους πολιτικούς του αντιπάλους προσφέροντας κυβερνητικές θέσεις microέσα σε κλίmicroα έντονης συνδιαλλαγής Με όλες αυτές τις οικειοθελείς παραχωρήσεις κατόρθωσε να εξασφαλίσει σχετική microακροβιότητα στις κυβερνήσεις της περιόδου 1899-1909Πολύ γρήγορα η πολιτική του απέδωσε καρπούς στο πεδίο των δηmicroόσιων οικονοmicroι-κών Ακόmicroη και οι δυσοίωνες προβλέψεις των ξένων εκπροσώπων διαψεύστηκαν Το 1899 κατάφερε να παρουσιάσει το εντυπωσιακό περίσσευmicroα των 95 εκατοmicromicroυρίων δραχmicroών στο ισοζύγιο του κρατικού προϋπολογισmicroού Από τα περίπου 40 εκατοmicromicroύ-ρια ελλείmicromicroατος που είχε το 1897 αυτή η εξέλιξη ήταν αρκούντως ενθαρρυντική Επιπλέον η συmicromicroόρφωση των δηmicroόσιων οικονοmicroικών στις επιταγές της επιτροπής επέτρεψε στο ελληνικό κράτος να συνάψει νέο εξωτερικό δάνειο ύψους 150 εκα-τοmicromicroυρίων χρυσών δραχmicroών microε επιτόκιο 25 και microε την εγγύηση των Μεγάλων Δυνάmicroεων δάνειο το οποίο κατά το microέγιστο microέρος αναλώθηκε στην αποζηmicroίωση της Τουρκίας Η λελογισmicroένη διαχείριση αφορούσε microάλλον στην αναβολή της προώθησης των ανα-γκαίων παρεmicroβάσεων του Δηmicroοσίου σε κρίσιmicroους τοmicroείς του δηmicroόσιου βίου και πρώτα απrsquo όλα στο πεδίο της στρατιωτικής ετοιmicroότητας Η ήττα του 1897 είχε αναδείξει περίτρανα τις ανεπάρκειες του στρατιωτικού εξοπλισmicroού Από την άλλη πλευρά οι επιδιώξεις της Μεγάλης Ιδέας δεν είχαν αναθεωρηθεί

Εκατοντάδραχmicroο του 1900 που εκδόθηκε από την Εθνική Τρά-

Τα εθνικά ζητήmicroατα παρέmicroεναν σύmicroφωνα microε τη γνώmicroη των πολιτικών και κοινωνικών παραγόντων ανεπίλυτα συνεπώς αργά ή γρήγορα ένα microέρος των δηmicroόσιων δαπανών θα έπρεπε να διοχετευθεί στις στρατιωτικές προmicroήθειες Ήταν σαφές στο σύνολο σχεδόν του πολιτικού κόσmicroου ότι οι εθνικοί στόχοι δεν συmicroβάδιζαν microε την κακή οργάνωση του στρατού microε την έλλειψη σύγχρονου στρατι-ωτικού εξοπλισmicroού microε την κατασπατάληση του έmicroψυχου υλικού σε αλλότρια καθή-κοντα (αστυνόmicroευση είσπραξη φόρων στην ύπαιθρο) Αλλά και άλλοι τοmicroείς όπως η εκπαίδευση και οι υποδοmicroές παρουσίαζαν σηmicroαντική υστέρηση και απαιτούνταν συγκεκριmicroένες εκροές δαπανών Την περίοδο 1899-1904 οι κυβερνήσεις πραγmicroατοποίησαν σηmicroαντικές νοmicroοθετικές παρεmicroβάσεις σε διοικητικά και οργανωτικά θέmicroατα του στρατού Έπειτα από ορισmicroέ-νες προστριβές και αντιθέσεις ανάmicroεσα στους πολιτικούς αντιπάλους τελικά η ανώ-τατη διοίκηση του στρατού πέρασε στην Αυλή συγκεκριmicroένα στον διάδοχο Κωνστα-ντίνο Παρά τις όποιες ελαφρές διαφοροποιήσεις τα κυρίαρχα κόmicromicroατα και οι αρχηγοί Θεοτόκης Δεληγιάννης Ράλλης προέκριναν την παράδοση του στρατεύmicroατος στη laquoδικαιοδοσίαraquo των Ανακτόρων

Η σταφιδική κρίσηΗ σταφιδική κρίση ήταν η αιχmicroή του προβλήmicroατος στον χώρο της ιδιωτικής οικονο-microίας microε άmicroεσες συνέπειες στο εmicroπορικό ισοζύγιο της χώρας Ήδη από το 1893 τα πράγmicroατα είχαν πάρει δραmicroατικές διαστάσεις microε συνεχείς διαδηλώσεις στις σταφιδο-παραγωγικές περιοχές κυρίως στο γεωγραφικό τόξο που περιλαmicroβάνει την Ηλεία την Αχαΐα και την Κορινθία δηλαδή στους κατεξοχήν τόπους παραγωγής του προϊόντος Η αιτία της κρίσης σχετίζεται microε ισχυρούς εξωγενείς παράγοντες Η Γαλλία βασικός ανταγωνιστής της ελληνικής σταφίδας στο διεθνές εmicroπόριο είχε υποχωρήσει microετά το 1878 όταν οι καλλιέργειες προσβλήθηκαν από την ασθένεια της φυλλοξήρας Αυτό είχε ωθήσει τους Έλληνες παραγωγούς σε θεαmicroατική στρεmicromicroατική επέκταση των καλλιεργειών Ήταν η χρυσή εποχή της ελληνικής σταφίδας και του εmicroπορίου του προϊόντος Ωστόσο όταν το 1893 η Γαλλία ανέβασε την εθνική της παραγωγή και επανήλθε στη διεθνή αγορά τότε αυτόmicroατα το πρόβληmicroα πέρασε στον ελληνικό αγροτικό χώρο Στην επταετία 1893-1900 η πτώση των διεθνών τιmicroών επη-

Επεξεργασία σταφίδας στο Αίγιο (φωτογραφία Fred Boissonas)

ρέασε άmicroεσα και αρνητικά το εισόδηmicroα του κόσmicroου που απασχολούνταν στο κύκλωmicroα παραγωγής και εmicroπορίας της σταφίδας Η κατάσταση έγινε αδιέξοδη για πολλούς εmicroπόρους και καλλιεργητές Οι τελευταίοι ήταν καταχρεωmicroένοι στην Εθνική Τράπεζα και στους microεγαλεmicroπόρους Αρκετοί αδυνατούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους ενώ ταυτόχρονα ήταν ανήmicroποροι να ανταποκριθούν και στην καταβολή του φόρου προς το κράτος Οι χρεωκοπίες microεγαλεmicroπορικών οίκων (Βουρλούmicroης Βαρφ-Χάνκοκ) έπληξαν σηmicroα-ντικά τον σταφιδικό κόσmicroο και οι εγκληmicroατικές πράξεις που εκδηλώθηκαν επιβάρυναν ακόmicroη περισσότερο το κλίmicroα Ο φόνος του τραπεζίτη Φραγκόπουλου στην Πάτρα το 1896 από αναρχικό αλλά και η απόπειρα δολοφονίας του διευθυντή του υποκα-ταστήmicroατος Αιγίου της Εθνικής Τράπεζας το 1899 ήταν ενέργειες που αναmicroφίβολα υπογράmicromicroιζαν το φαινόmicroενο της κρίσης όσο όmicroως σηmicroατοδοτούσαν και την αδιέξοδη θέση των λαϊκών στρωmicroάτων Διάφορες κοινωνικές οmicroάδες microε σαφή ιδεολογικό προ-σανατολισmicroό εναντίον των εκπροσώπων του κεφαλαίου έπαιρναν θέση microάχης στο πλευρό των παραγωγώνΤο κράτος επιχείρησε να παρέmicroβει προστατευτικά στη σταφιδική κρίση Έπειτα από σφοδρές συζητήσεις στη Βουλή που συνοδεύτηκαν από συγκρούσεις και συλλαλητή-ρια στις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές της χώρας η θεσmicroοθέτηση του παρακρατήmicroα-τος θεωρήθηκε πως θα έδινε λύση στην υπερπαραγωγή του προϊόντος Στόχος ήταν η καλή σταφίδα δηλαδή η υψηλής ποιότητας σταφίδα που είχε microεγάλη απορρόφηση στις αγορές της Δύσης να διοχετεύεται στο εξωτερικό ενώ από την άλλη πλευρά η χαmicroηλής ποιότητας να παρακρατείται στο εσωτερικό microε προορισmicroό τις βιοmicroηχανίες οινοποιίας και οινοπνεύmicroατος Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής ιδρύθηκε το 1899 η Σταφιδική Τράπεζα και το 1905 η Προνοmicroιούχος Εταιρεία Προστασίας της Παραγωγής και Εmicroπορίας της Σταφίδος Ουσιαστικά microετά το 1900 το παρακράτηmicroα αποτέλεσε τον microηχανισmicroό θωράκισης της ελληνικής παραγωγής του προϊόντος έναντι των διακυ-microάνσεων της εξωτερικής ζήτησης Με δεδοmicroένο ότι η αγορά της Αγγλίας παρουσίαζε σταθερότητα στην απορρόφηση υψηλής ποιότητας σταφίδας το ζητούmicroενο ήταν η δυνατότητα ρύθmicroισης των εξαγόmicroενων ποσοτήτων προς τις ευmicroετάβλητες αγορές του εξωτερικού δηλαδή της Ολλανδίας της Γερmicroανίας και των ΗΠΑ Αυτές οι τρεις χώρες επηρέαζαν καθοριστικά τη ροή των σταφιδοφορτίων από την Ελλάδα

Εξαγωγή σταφίδας στο λιmicroάνι της Πάτρας σε επιστολικό δελτά-

Γελοιογραφία που δηmicroοσι-εύθηκε τα Χριστούγεννα του

Όπως αναφέρθηκε η Σταφιδική Τράπεζα συστήθηκε microε σκοπό τη διαχείριση του παρα-κρατήmicroατος αλλά και τη χορήγηση δανείων microε το χαmicroηλό επιτόκιο 5-6 σε σταφι-δοκαλλιεργητές Τέθηκε εξαρχής η υποχρέωση της τράπεζας να διαθέτει το παρα-κράτηmicroα microόνο για την παραγωγή οινοπνεύmicroατος στην ελληνική επικράτεια Μετά την απογοήτευση που είχε προκαλέσει η διαχείριση του παρακρατήmicroατος από το κράτος κατά την περίοδο 1895-1899 η ίδρυση της Σταφιδικής Τράπεζας προξένησε έκδηλη και δικαιολογηmicroένη αισιοδοξία γεγονός που συνδεόταν microε την πίστη στον ιδιωτικό τοmicroέα και τα στελέχη που προέρχονταν από τον επιχειρηmicroατικό κόσmicroο Γρήγορα οι ευνοϊκές προσδοκίες διαψεύστηκαν Η τράπεζα δεν microπόρεσε να ανταποκριθεί στη ροή δανειακών παροχών προς τους αγρότες ενώ ήρθαν στην επιφάνεια και σοβαρά δια-χειριστικά προβλήmicroατα Οι καταγγελίες για καταχρήσεις των microελών του Διοικητικού Συmicroβουλίου αλλά και για παροχή δανείων προς κοmicromicroατικούς οπαδούς του κυβερνώ-ντος κόmicromicroατος έπληξαν ανεπανόρθωτα το κύρος της τράπεζας Ο κοmicromicroατισmicroός και το πελατειακό σύστηmicroα το αγκάθι του πολιτικού συστήmicroατος αλλά και του κοινωνικού ιστού της χώρας ήταν και πάλι στο προσκήνιο Αυτό το φαινόmicroενο καθόρισε microε δρα-microατικό τρόπο τη δανειακή πολιτική της Σταφιδικής ΤράπεζαςΤον πρώτο χρόνο της εισόδου στον 20ό αιώνα δηmicroιουργήθηκε η ελπίδα για αναζωογό-νηση του εmicroπορίου της σταφίδας Και αυτό επειδή η εξωτερική ζήτηση απορρόφησε ολόκληρη την παραγωγή αλλά και τεράστιο microέρος των αποθεmicroάτων της σταφίδας που βρίσκονταν στις αποθήκες Δεν ελήφθη σοβαρά υπόψη ότι το 1900 ο περονόσπορος είχε πλήξει την εθνική παραγωγή του προϊόντος microε συνέπεια τον περιορισmicroένο όγκο της Με άλλα λόγια η εικόνα που παρουσίασαν οι εθνικές εξαγωγές του 1900 ήταν εξολοκλήρου πλασmicroατική Απόδειξη ότι το 1902 όταν η εθνική παραγωγή επανήλθε σε προηγούmicroενα επίπεδα οι τιmicroές είχαν σηmicroαντική πτώση microε αποτέλεσmicroα τη διοχέ-τευση microεγάλων ποσοτήτων στις σταφιδαποθήκες Νέα συλλαλητήρια νέες διαmicroαρ-τυρίες των παραγωγών στις πόλεις και στα χωριά επανέφεραν το ζοφερό κλίmicroα της παρατεταmicroένης κρίσης Το 1903 ουσιαστικά οδήγησε στη ληξιαρχική πράξη θανάτου του παρακρατήmicroατος Το 1904 εκδηλώθηκαν microαζικές απεργίες των απασχολούmicroενων στη φόρτωση της σταφί-δας στα πλοία στο λιmicroάνι της Πάτρας Παρά τις απειλές των ναυτιλιακών πρακτόρων των επιχειρηmicroατιών και της Αστυνοmicroίας οι απεργοί δικαιώθηκαν Ποιος θα microπορούσε

Η αγροτική κρίση των αρχών του 20ού αιώνα οδήγησε σε

Η Σταφιδική Τράπεζα συστή-θηκε microε σκοπό τη διαχείριση

να διανοηθεί να microείνει η σταφίδα microέσα στα κιβώτια επί microακρόν στις συνθήκες της εmicroπορικής κρίσηςΈνα θετικό και αναγκαίο microέτρο θεσπίστηκε το 1904 από τη Βουλή προκειmicroένου να αντιmicroετωπιστεί το κεφαλαιώδες ζήτηmicroα της επέκτασης των σταφιδαmicroπελώνων Ο νόmicroος που ψηφίστηκε υποχρέωνε τους κτηmicroα-τίες να πληρώνουν στη Σταφιδική Τράπεζα 300 δραχmicroές ανά στρέmicromicroα επεκτεινόmicroενης σταφιδοκαλλιέργειας Το microέτρο ήταν σηmicroα-ντικό εάν λάβουmicroε υπόψη ότι και microετά το 1892 όταν δηλαδή εκδηλώθηκε η σταφι-δική κρίση οι επεκτάσεις των σταφιδαmicroπε-λώνων συνεχίζονταν αmicroείωτες Και αυτό διότι ο σταφιδικός κόσmicroος πίστευε ότι η κρίση θα ήταν παροδική συνεπώς γρήγορα θα επανερχόταν η εποχή της χρυσοφόρου σταφίδας Επίσης δεν ήταν λίγοι εκείνοι που είχαν εκmicroεταλλευτεί τον θεσmicroό της παρακράτησης microε το να αντλούν οφέλη από έναν microηχανισmicroό που θεωρητικά στό-χευε στην εξισορρόπηση των προβληmicroάτων της αγοράς κυρίως microε την εξοmicroάλυνση της υπερπροσφοράς του προϊόντος Η επιβάρυνση των κτηmicroατιών για τις επε-κτεινόmicroενες καλλιέργειες microε τον νόmicroο του 1904 αποσκοπούσε ευθέως σύmicroφωνα microε τους εmicroπνευστές του στην περιστολή του προβλήmicroατος Ωστόσο όπως είχε συmicroβεί και microε τον microηχανισmicroό του παρακρατήmicroατος

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΜΕ-

ΡΙΚΗ 1885-1911

ΕΤΗ Μετανά-στες ΕΤΗ Μετανά-

στες

1885 172 1899 2333

1886 104 1900 3771

1887 313 1901 5910

1888 782 1902 8104

1889 158 1903 14090

1890 524 1904 11343

1891 105 1905 10515

1892 660 1906 19489

1893 1072 1907 36580

1894 1356 1908 21415

1895 597 1909 14111

1896 2175 1910 25888

1897 571 1911 28126

1898 2339

Πηγή Ε Ρέπουλης laquoΜελέτη microετά σχεδίου νόmicroου περί microεταναστεύσεωςraquo Αθήνα 1912 σ 10

η θέσπιση της υποχρεωτικής καταβολής τιmicroήmicroατος προς τη Σταφιδική Τράπεζα έναντι της επέκτασης των σταφιδαmicroπελώνων απέδωσε microόνο οριακά Από την άλλη πλευρά η σταφιδική κρίση συνεχιζόταν πλήττοντας το εισόδηmicroα των σταφιδοπαραγωγών το αγροτικό εισόδηmicroα ευρύτερα το εξαγωγικό εmicroπόριο και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της χώρας Σε αυτή την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα η καταλυτική παρέmicroβαση στο πρόβληmicroα βίαιη και αναγκαστικά αποτελεσmicroα-τική θα πραγmicroατοποιηθεί τελικά από εξωγενείς παράγοντες Η ανακοπή της επέκτα-σης των καλλιεργειών θα προκύψει από την έξοδο δεκάδων χιλιάδων κατοίκων από τον χώρο της υπαίθρου και microάλιστα από τις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές microε τη microετανάστευσή τους στη νέα ήπειρο και κυρίως στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Τα λιmicroάνια του Πειραιά της Πάτρας και της Καλαmicroάτας έγιναν τα στόmicroια εξόδου των microετανα-στών προς την Αmicroερική Η προσδοκία της οικονοmicroικής αποκατάστασης ήταν εκείνη που οδήγησε τον όγκο των microεταναστών στις πέραν του Ατλαντικού χώρες Τη θέση της χρυσοφόρου σταφίδας έπαιρνε δικαιωmicroατικά το αmicroερικανικό όνειρο που φαινόταν ικανό να προσφέρει σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα πλούτη και ανέσεις

Η microετανάστευσηΟι πρώτες αναλυτικές πληροφορίες αναχώρησης microεταναστών από την ελληνική επι-κράτεια προς το εξωτερικό δόθηκαν στην έκδοση του υπουργού Εσωτερικών Εmicromicroα-νουήλ Ρέπουλη που είχε τον τίτλο Μελέτη microετά σχεδίου νόmicroου περί microεταναστεύσεως Η microετανάστευση προς την Αmicroερική παρουσίασε αλmicroατώδη αύξηση στην πρώτη δεκαε-τία του 20ού αιώνα Οι 2333 microετανάστες του 1899 που είναι ο microεγαλύτερος αριθmicroός ατόmicroων που microετακινήθηκαν προς την Αmicroερική στη δεκαπενταετία 1885-1899 έγιναν 3771 το 1900 που σηmicroαίνει αύξηση περίπου 61 Μέχρι το 1910 η εκροή microετα-ναστών αυξήθηκε κατακόρυφα microε αιχmicroή το 1907 οπότε αναχώρησαν 36580 άτοmicroα Συmicroπερασmicroατικά τη δεκαετία 1900-1911 οι microετανάστες ανέρχονται σε 199342 ένα-ντι microόλις 13259 στη δεκαπενταετία 1885-1899 Με άλλα λόγια η δεκαετία που microας απασχολεί συνιστά την περίοδο microαζικής εξόδου ελληνικού πληθυσmicroού προς τη νέα ήπειρο Είναι προφανές ότι η εκροή του microεταναστευτικού ρεύmicroατος έπληξε περισσότερο την ελληνική ύπαιθρο επιβεβαιώνοντας ότι η κρίση της ελληνικής γεωργίας αποτέλεσε

Η microετανάστευση προς την Αmicroε-ρική παρουσίασε αλmicroατώδη

η θέσπιση της υποχρεωτικής καταβολής τιmicroήmicroατος προς τη Σταφιδική Τράπεζα έναντι της επέκτασης των σταφιδαmicroπελώνων απέδωσε microόνο οριακά Από την άλλη πλευρά η σταφιδική κρίση συνεχιζόταν πλήττοντας το εισόδηmicroα των σταφιδοπαραγωγών το αγροτικό εισόδηmicroα ευρύτερα το εξαγωγικό εmicroπόριο και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της χώρας Σε αυτή την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα η καταλυτική παρέmicroβαση στο πρόβληmicroα βίαιη και αναγκαστικά αποτελεσmicroα-τική θα πραγmicroατοποιηθεί τελικά από εξωγενείς παράγοντες Η ανακοπή της επέκτα-σης των καλλιεργειών θα προκύψει από την έξοδο δεκάδων χιλιάδων κατοίκων από τον χώρο της υπαίθρου και microάλιστα από τις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές microε τη microετανάστευσή τους στη νέα ήπειρο και κυρίως στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Τα λιmicroάνια του Πειραιά της Πάτρας και της Καλαmicroάτας έγιναν τα στόmicroια εξόδου των microετανα-στών προς την Αmicroερική Η προσδοκία της οικονοmicroικής αποκατάστασης ήταν εκείνη που οδήγησε τον όγκο των microεταναστών στις πέραν του Ατλαντικού χώρες Τη θέση της χρυσοφόρου σταφίδας έπαιρνε δικαιωmicroατικά το αmicroερικανικό όνειρο που φαινόταν ικανό να προσφέρει σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα πλούτη και ανέσεις

Η microετανάστευσηΟι πρώτες αναλυτικές πληροφορίες αναχώρησης microεταναστών από την ελληνική επι-κράτεια προς το εξωτερικό δόθηκαν στην έκδοση του υπουργού Εσωτερικών Εmicromicroα-νουήλ Ρέπουλη που είχε τον τίτλο Μελέτη microετά σχεδίου νόmicroου περί microεταναστεύσεως Η microετανάστευση προς την Αmicroερική παρουσίασε αλmicroατώδη αύξηση στην πρώτη δεκαε-τία του 20ού αιώνα Οι 2333 microετανάστες του 1899 που είναι ο microεγαλύτερος αριθmicroός ατόmicroων που microετακινήθηκαν προς την Αmicroερική στη δεκαπενταετία 1885-1899 έγιναν 3771 το 1900 που σηmicroαίνει αύξηση περίπου 61 Μέχρι το 1910 η εκροή microετα-ναστών αυξήθηκε κατακόρυφα microε αιχmicroή το 1907 οπότε αναχώρησαν 36580 άτοmicroα Συmicroπερασmicroατικά τη δεκαετία 1900-1911 οι microετανάστες ανέρχονται σε 199342 ένα-ντι microόλις 13259 στη δεκαπενταετία 1885-1899 Με άλλα λόγια η δεκαετία που microας απασχολεί συνιστά την περίοδο microαζικής εξόδου ελληνικού πληθυσmicroού προς τη νέα ήπειρο Είναι προφανές ότι η εκροή του microεταναστευτικού ρεύmicroατος έπληξε περισσότερο την ελληνική ύπαιθρο επιβεβαιώνοντας ότι η κρίση της ελληνικής γεωργίας αποτέλεσε

Η microετανάστευση προς την Αmicroε-ρική παρουσίασε αλmicroατώδη

την κύρια αιτία της αποχώρησης εργατικού δυναmicroικού από τη χώρα Είναι χαρακτηρι-στικό επίσης ότι τα ανά γεωγραφικό διαmicroέρισmicroα στοιχεία που παραθέτει η microελέτη του

Ο Δηmicroήτριος Μωραΐτης ήταν ο πρώτος Έλληνας πλοιοκτήτης που υιοθέτησε την πρα-κτική των microεγάλων ναυτιλιακών εταιρειών του εξωτερικού που επιδίδονταν στις microετα-φορές microεταναστών προς τη Βόρεια Αmicroερική ιδρύοντας το 1906 την laquoΥπερωκεάνειο Ατmicroοπλοΐαraquo Τολmicroηρός ενθουσιώδης καινοτόmicroος ο Μωραΐτης αγόρασε ένα καινούργιο ατmicroόπλοιο από τα ναυπηγεία του Μπέλφαστ χωρητικότητας 6000 τόνων microήκους 130 micro πλάτους 15 micro και βάθους 8 micro microε δύο microηχανές τριπλής εκτόνωσης microε microέγιστη ταχύτητα 16 microίλιαώρα και θέσεις για 1650 επιβάτες Το πλοίο πήρε το όνοmicroα του εφοπλιστή και ξεκίνησε τα ταξίδια προς τη Νέα Υόρκη την άνοιξη του 1907 microε αφετη-ρία τη Σmicroύρνη στη Μικρά Ασία και ενδιάmicroεσους σταθmicroούς τον Πειραιά την Καλαmicroάτα την Πάτρα και την ιταλική Νάπολη Ο επιχειρηmicroατικός στόχος του πλοιοκτήτη ήταν προφανής επιχείρησε να αντλήσει microερίδιο από το microεγάλο microεταναστευτικό ρεύmicroα που έπληττε την Ανατολική Μεσόγειο και συγκεκριmicroένα τα microικρασιατικά παράλια τον ελλαδικό χώρο και τον ιταλικό νότο Πραγmicroατοποιώντας microόλις τρία ταξίδια προς τη νέα ήπειρο το laquoΜωραΐτηςraquo απέδωσε καθαρά κέρδη 322234 δραχmicroές γεγονός που οδήγησε τον Ανδριώτη επιχειρηmicroατία στην παραγγελία νέου ατmicroόπλοιου από την Αγγλία Μέσα σε ελάχιστους microήνες δηλαδή τον Αύγουστο του 1908 το Εφετείο Αθηνών κήρυξε την πτώχευση της εταιρείας του Μωραΐτη Είχε microεσολαβήσει ένα laquoπερίεργοraquo ναυάγιο του φορτηγού ατmicroόπλοιου laquoΕλλάςraquo που ανήκε στον στόλο του εφοπλιστή Η έντονη καχυποψία ότι επρόκειτο για δόλια βύθιση του σκάφους ξεσήκωσε την κοινή γνώmicroη της Άνδρου που είχε στηρίξει microε κεφαλαιακές εισροές τη ναυτιλιακή επιχείρηση του Μωραΐτη Ο ίδιος ο εφοπλιστής αναγκάστηκε να καταφύγει στην Αγγλία προκειmicroένου να διασωθεί από τη φυλάκισηΤην εποχή που η laquoΥπερωκεάνειος Ελληνική Ατmicroοπλοΐαraquo του Μωραΐτη περνούσε στην ιστορία ήρθε στην επιφάνεια microια νέα εταιρεία ακτοπλοϊκής συγκοινωνίας microε τις Ηνω-microένες Πολιτείες η laquoΕθνική Ατmicroοπλοΐαraquo των αδελφών Εmicroπειρίκου Και αυτοί από την Άνδρο ήταν ιδιοκτήτες microεγάλου στόλου φορτηγών ατmicroόπλοιων Με το laquoΠατρίςraquo και αργότερα microε το laquoΜακεδονίαraquo ήρθαν να καλύψουν το κενό που άφησε ο Μωραΐτης

Το πλοίο laquoΜωραΐτηςraquo στη Σmicroύρνη 1907 (Καΐρειος Βιβλι-

Αφίσα της laquoΕθνικής Ατmicroοπλοΐαςraquo που διαφηmicroίζει τη γραmicromicroή προς

Ρέπουλη οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι η πλειονότητα των microεταναστών αναχώρησε από την Πελοπόννησο ιδιαίτερα από τις σταφιδοφόρες επαρχίες της Κατά microία έννοια η microεταναστευτική κίνηση της περιόδου 1900-1911 συνδέεται microε την είσοδο των ελληνικών υπερωκεάνιων στις θαλάσσιες microεταφορές Η υψηλή κερδοφο-ρία που απολάmicroβαναν οι εταιρείες του εξωτερικού οι ιταλικές Φλόριο και Βελότσε ο γερmicroανικός Λόυδ η επίσης γερmicroανική Αmicroβουργοαmicroερικανική οι οποίες microέχρι τότε microονοπωλούσαν τις microεταφορές microεταναστών προς τη Δύση προσέλκυσαν το ενδιαφέ-ρον Ελλήνων επιχειρηmicroατιών

Η ναυτιλίαΗ Μεσόγειος στάθηκε ανέκαθεν ο προνοmicroιακός χώρος για την ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας Το σιτάρι της νότιας Ρωσίας και των παραδουνάβιων περιοχών το βαmicro-βάκι της Αιγύπτου και αργότερα το πετρέλαιο του Μπατούmicro προϊόντα υψηλής ζήτη-σης στην ευρωπαϊκή αγορά αποτέλεσαν το εφαλτήριο της ανάπτυξης του ελληνικού εmicroπορικού ναυτικού και κυρίως τη βάση για τη microετάβαση της ελληνικής ναυτιλίας από την παλαιά στη νέα τεχνολογία δηλαδή της βαθmicroιαίας διείσδυσης του ατmicroού στα ελληνόκτητα πλοία Ο Δηmicroήτριος Μωραΐτης στη δεκαετία του 1880 ταξίδευε πλάι στον καπετάνιο πατέρα του κάτι που ήταν συνηθισmicroένο για τις ναυτικές οικογένειες της εποχής Επίσης ο γάmicroος του microε κόρη του κλάδου των Εmicroπειρίκων της Άνδρου συνέδεσε τον νεαρό microε την υψηλή εφοπλιστική κοινωνία της πατρίδας του Στις αρχές της δεκαετίας του 1890 ο Μωραΐτης ήταν ένας απλός ιδιοκτήτης ιστιοφόρων από τους πολλούς οmicroολό-γους του στα νησιά των Κυκλάδων Ήταν όmicroως το 1893 που πραγmicroατοποίησε το άλmicroα στα πλοία νέας τεχνολογίας όταν αγόρασε το microεταχειρισmicroένο φορτηγό ατmicroόπλοιο Παναγής Βαλλιάνος από το Λονδίνο Η ονοmicroασία που δόθηκε στο πλοίο αποκαλύπτει και τη χρηmicroατοδοτική συνδροmicroή του τραπεζικού οίκου των αδελφών Βαλλιάνου microια συνηθισmicroένη πρακτική των επιχειρηmicroατιών της εποχήςΣτις αρχές του 20ού αιώνα ο Μωραΐτης κατείχε τρία φορτηγά ατmicroόπλοια και ήταν έβδοmicroος κατά σειρά ανάmicroεσα στους Έλληνες πλοιοκτήτες σε ότι αφορά τη χωρη-τικότητα των σκαφών Μόλις στο 1905 ο Μωραΐτης αύξησε τον στόλο του σε επτά φορτηγά για να γίνει έτσι ο microεγαλύτερος Έλληνας εφοπλιστής πάντα σε σχέση microε

Ο Ανδριώτης εφοπλιστής Δηmicroή-τριος Μωραΐτης (1866-1934)

Το ατmicroόπλοιο laquoΒασιλεύς Γεώρ-γιοςraquo ιδιοκτησίας Δηmicroήτρη

τη χωρητικότητα των πλοίων του Είναι η φάση στην οποία διεύρυνε τον γεωγραφικό ορίζοντα της επιχειρηmicroατικής του δραστηριότητας περνώντας από τη Μεσόγειο στον Ινδικό και στον Ατλαντικό ωκεανό Τα χύδην φορτία που microετέφεραν τα φορτηγά του Μωραΐτη (σιτάρι πετρέλαιο κάρβουνο) δεν απέφεραν microόνο υψηλά κέρδη αλλά ανύ-ψωσαν τη φήmicroη και την υπόληψη του εφοπλιστή στην τοπική κοινωνία της γενέτειράς του ανοίγοντας τον δρόmicroο και στην πολιτική σταδιοδροmicroία του αφού ο κόσmicroος της Άνδρου τον εξέλεξε βουλευτή του νησιούΕίναι ευνόητο ότι η ανάδειξη του Μωραΐτη σε κορυφαία προσωπικότητα του ελληνι-κού εφοπλιστικού κόσmicroου των αρχών του 20ού αιώνα συmicroπίπτει microε τη διεύρυνση του πεδίου δραστηριοτήτων της ελληνικής ναυτιλίας Οι Έλληνες επιχειρηmicroατίες αυτής της περιόδου εκmicroεταλλεύτηκαν τις επενδυτικές δυνατότητες που παρείχε η βελτίωση της τεχνολογίας των ναυπηγοκατασκευών στην Αγγλία κυρίως σε αυτή αλλά και στις σκανδιναβικές χώρες Οι Έλληνες εφοπλιστές προέβαιναν κατά κύριο λόγο σε αγορές microεταχειρισmicroένων φορτηγών ατmicroόπλοιων δηλαδή σκαφών που εξ αντικειmicroένου ήταν φθηνότερα Οι συνάδελφοί τους Ευρωπαίοι εφοπλιστές στον υψηλό ανταγωνισmicroό που επικρατούσε στις διεθνείς θαλάσσιες επικοινωνίες αναγκάζονταν να στραφούν σε αγορές νεότευκτων πλοίων και έτσι οδηγούνταν σε microαζικές πωλήσεις παλαιότερων σκαφών Ο ελληνικός στόλος των ατmicroόπλοιων αυτής της περιόδου έχει συγκροτηθεί κατά βάση από microεταχειρισmicroένα πλοία αγγλικής και νορβηγικής παραγωγήςΑκόmicroη και έτσι όmicroως ο ανταγωνισmicroός για την ελληνική σηmicroαία παρέmicroενε υψηλός Άγγλοι Γάλλοι Γερmicroανοί και Σκανδιναβοί είχαν ήδη διατρέξει σηmicroαντική απόσταση και ήλεγχαν τον χώρο των διεθνών microεταφορών Διέθεταν οργανωmicroένες ναυτιλιακές επιχειρήσεις και προσπέλαση στις διεθνείς αγορές Επιπλέον είχαν τη δυνατότητα άντλησης δανειακών κεφαλαίων από τη δυτική τραπεζική αγορά στοιχείο που ευνο-ούσε τις επενδύσεις σε πλοία νέας τεχνολογίας Πάνω απrsquo όλα όmicroως χαρακτηρίζο-νταν από υψηλό συσσωρευmicroένο κεφάλαιο γεγονός που τους επέτρεπε να συmicromicroετέ-χουν στο διεθνές ανταγωνιστικό πλαίσιο microε ευνοϊκούς όρους Η παραδοσιακή ελληνική ναυτιλία από τη δική της πλευρά δηλαδή επιχειρήσεις που στηρίζονταν σε πλοία παλαιάς τεχνολογίας στα ιστιοφόρα είχε αναπτυχθεί στη βάση του γνώριmicroου περιβάλλοντος της Μεσογείου ευνοηmicroένη από τις προνοmicroιακές σχέ-σεις microε τους ελληνικούς εmicroπορικούς οίκους που ήταν εγκατεστηmicroένοι στις σκάλες

της Ανατολής Το ελληνικό εφοπλιστικό κεφάλαιο δεν διέθετε ούτε τη δυναmicroική του ξένου ούτε την αναγκαία πρόσβαση σε ναυτιλιακούς τραπεζικούς οργανισmicroούς Ως εκ τούτου η επένδυση του ελληνικού εφοπλιστικού κεφαλαίου ενείχε εξ ορισmicroού σηmicroα-ντικό επιχειρηmicroατικό κίνδυνοΟ Μωραΐτης προσέφυγε στη γνωστή από το παρελθόν πρακτική αυτή που είχαν υιοθετήσει τόσο οι Υδραίοι εmicroποροκαραβοκύρηδες στην προεπαναστατική περίοδο όσο και οι Συριανοί εmicroποροπλοιοκτήτες microετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους Η σερmicroαγιά η εταιρική σύmicroπραξη για την εξασφάλιση του απαραίτητου κεφαλαίου ήταν ο microηχανισmicroός που είχε εκτοξεύσει τη ναυτιλία κατά το παρελθόν Πρόκειται microε άλλα λόγια για την αναζήτηση κεφαλαίων στον ευρύτερο κοινωνικό και οικονοmicroικό χώρο Η πολυmicroετοχική εταιρεία έγινε το βάθρο της επιτυχίας του Μωραΐτη και των περισ-σότερων Ελλήνων εφοπλιστών την ίδια περίοδο Μόνο που ο Ανδριώτης επιχειρη-microατίας προχώρησε περισσότερο επεκτείνοντας τον χώρο αναζήτησης επενδυτικού κεφαλαίου πέραν των ορίων της οικογένειας ή των στενών συγγενών Απευθυνόmicroε-νος στην πλατιά microάζα της ανδριώτικης κοινωνίας κατόρθωσε να προσελκύσει ακόmicroη και τα ελάχιστα ταmicroιευτικά αποθέmicroατα των κατώτερων τάξεων του νησιού Μικροε-πιχειρηmicroατίες ναύτες του ανδριώτικου στόλου ακόmicroη και υπηρέτριες συνήργησαν στη συγκρότηση του κεφαλαίου της επιχείρησης του Μωραΐτη Ο ίδιος φρόντισε να αποδίδει κέρδη υψηλότερα από τον τραπεζικό τόκο παρέχοντας έτσι πραγmicroατικό κίνητρο για την τοποθέτηση και του ελάχιστου διαθέσιmicroου εισοδήmicroατος στα πλοία του Εγγυήθηκε ετήσιο κέρδος 15 γεγονός που έπεισε πλήθος microικροεπενδυτών να αγοράσουν microερίδια της ιδιοκτησίας του πλοίουΤο αποτέλεσmicroα αυτής της επιχειρηmicroατικής συmicroπεριφοράς του Μωραΐτη ήταν ότι τελικά ο ίδιος κατείχε πολύ microικρό microέρος του κεφαλαίου του πλοίου Για παράδειγmicroα στο ατmicroόπλοιο Βοιωτία που νηολογήθηκε το 1904 ο Mωραΐτης αναγράφεται ως ιδιοκτή-της microόλις του 125 του microετοχικού κεφαλαίου Ωστόσο ήταν αυτός που αποφάσιζε για το πεδίο των επιχειρήσεων Τα ταξίδια οι φορτώσεις οι ναύλοι η επιλογή και η πρόσληψη του πληρώmicroατος η οργάνωση και η λειτουργία της ναυτιλιακής επιχείρη-σης ανήκε στην αποκλειστική αρmicroοδιότητα του ΜωραΐτηΌσον αφορά τον κόσmicroο των microικροεπενδυτών εκείνων δηλαδή που συmicromicroετείχαν στο

Διαφηmicroιστική αφίσα της εται-ρείας Μωραΐτη (Ελληνικό Λογο-

της Ανατολής Το ελληνικό εφοπλιστικό κεφάλαιο δεν διέθετε ούτε τη δυναmicroική του ξένου ούτε την αναγκαία πρόσβαση σε ναυτιλιακούς τραπεζικούς οργανισmicroούς Ως εκ τούτου η επένδυση του ελληνικού εφοπλιστικού κεφαλαίου ενείχε εξ ορισmicroού σηmicroα-ντικό επιχειρηmicroατικό κίνδυνοΟ Μωραΐτης προσέφυγε στη γνωστή από το παρελθόν πρακτική αυτή που είχαν υιοθετήσει τόσο οι Υδραίοι εmicroποροκαραβοκύρηδες στην προεπαναστατική περίοδο όσο και οι Συριανοί εmicroποροπλοιοκτήτες microετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους Η σερmicroαγιά η εταιρική σύmicroπραξη για την εξασφάλιση του απαραίτητου κεφαλαίου ήταν ο microηχανισmicroός που είχε εκτοξεύσει τη ναυτιλία κατά το παρελθόν Πρόκειται microε άλλα λόγια για την αναζήτηση κεφαλαίων στον ευρύτερο κοινωνικό και οικονοmicroικό χώρο Η πολυmicroετοχική εταιρεία έγινε το βάθρο της επιτυχίας του Μωραΐτη και των περισ-σότερων Ελλήνων εφοπλιστών την ίδια περίοδο Μόνο που ο Ανδριώτης επιχειρη-microατίας προχώρησε περισσότερο επεκτείνοντας τον χώρο αναζήτησης επενδυτικού κεφαλαίου πέραν των ορίων της οικογένειας ή των στενών συγγενών Απευθυνόmicroε-νος στην πλατιά microάζα της ανδριώτικης κοινωνίας κατόρθωσε να προσελκύσει ακόmicroη και τα ελάχιστα ταmicroιευτικά αποθέmicroατα των κατώτερων τάξεων του νησιού Μικροε-πιχειρηmicroατίες ναύτες του ανδριώτικου στόλου ακόmicroη και υπηρέτριες συνήργησαν στη συγκρότηση του κεφαλαίου της επιχείρησης του Μωραΐτη Ο ίδιος φρόντισε να αποδίδει κέρδη υψηλότερα από τον τραπεζικό τόκο παρέχοντας έτσι πραγmicroατικό κίνητρο για την τοποθέτηση και του ελάχιστου διαθέσιmicroου εισοδήmicroατος στα πλοία του Εγγυήθηκε ετήσιο κέρδος 15 γεγονός που έπεισε πλήθος microικροεπενδυτών να αγοράσουν microερίδια της ιδιοκτησίας του πλοίουΤο αποτέλεσmicroα αυτής της επιχειρηmicroατικής συmicroπεριφοράς του Μωραΐτη ήταν ότι τελικά ο ίδιος κατείχε πολύ microικρό microέρος του κεφαλαίου του πλοίου Για παράδειγmicroα στο ατmicroόπλοιο Βοιωτία που νηολογήθηκε το 1904 ο Mωραΐτης αναγράφεται ως ιδιοκτή-της microόλις του 125 του microετοχικού κεφαλαίου Ωστόσο ήταν αυτός που αποφάσιζε για το πεδίο των επιχειρήσεων Τα ταξίδια οι φορτώσεις οι ναύλοι η επιλογή και η πρόσληψη του πληρώmicroατος η οργάνωση και η λειτουργία της ναυτιλιακής επιχείρη-σης ανήκε στην αποκλειστική αρmicroοδιότητα του ΜωραΐτηΌσον αφορά τον κόσmicroο των microικροεπενδυτών εκείνων δηλαδή που συmicromicroετείχαν στο

Διαφηmicroιστική αφίσα της εται-ρείας Μωραΐτη (Ελληνικό Λογο-

κεφάλαιο αγοράς του ατmicroόπλοιου το άmicroεσο και microοναδικό ίσως ενδιαφέρον τους για την πορεία της επιχείρησης-πλοίου περιοριζόταν στην είσπραξη του εγγυηmicroένου ποσοστού κέρδους Η πληροφόρησή τους για την οικονοmicroική θέση της εταιρείας ή για τις φορτώσεις και τους ναύλους ήταν σχεδόν ανύπαρ-κτη Περισσότερα microάθαιναν στην αγορά της Άνδρου παρά από τα γραφεία του Μωραΐτη Εξυπακούεται λοιπόν ότι όσο ο Ανδρι-ώτης εφοπλιστής ήταν συνεπής στην αποπληρωmicroή των κερδών δεν ετίθετο πρόβληmicroα Όταν όmicroως σηmicroειώθηκε πτώση των ναύλων στην περίοδο 1907-1908 και στο άκουσmicroα της βύθισης του ατmicroόπλοιου Ελλάς ο κόσmicroος έτρεξε στην έδρα της εταιρείας στη Χώρα της Άνδρου απαιτώντας το εγγυηmicroένο microέρισmicroα και εκδηλώνοντας ταυτόχρονα την πρόθεσή του να πουλήσει τα microετοχοmicroερίδια των πλοίων Ο Μωραΐ-της διέφυγε στην Αγγλία σε ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή αφού πέθανε έπειτα από ατυχίες και περιπέτειες το 1942 παίρνοντας microαζί του και τον φθόνο και τις κατάρες των συmicroπατριωτών του που είδαν microέσα σε ελάχιστο διάστηmicroα τις περιουσίες τους να εξανεmicroίζονται Η χρεωκοπία του Μωραΐτη απέφερε και

ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΛΟΙΟΚΤΗΣΙΑΣ 1900-1910

Αριθmicroός συmicroπλοιοκτητών

1900 - 1910κκχ Πλοία

1 58 63992

2 18 20614

3-5 29 31601

6-10 3 1782

11-20 9 12308

21-30 5 6689

31-40 3 4767

41-50 - -

51-60 - -

61-70 1 1702

Χωρίς στοιχεία 7 5613

Πηγή Τζ Χαρλαύτη laquoΙστορία της ελληνόκτητης ναυτι-λίαςraquo Νεφέλη Αθήνα 2001 σ 256

την καταρράκωση του επενδυτικού πειράmicroατος που είχε microέχρι τότε αποτελεσmicroατικά υιοθετήσει

Το πρόβληmicroα της χρηmicroατοδότησηςΗ περίπτωση του Δηmicroήτριου Μωραΐτη υπογραmicromicroίζει ευθέως την έλλειψη δυνατο-τήτων χρηmicroατοδότησης από τους θεσmicroοθετηmicroένους τραπεζικούς φορείς που ήταν βασική αδυναmicroία του ναυτιλιακού τοmicroέα στη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Εθνική Τράπεζα ο κυριότερος πιστωτικός οργανισmicroός έmicroεινε σταθερά έξω από πιστώσεις προς τους παλαιούς καραβοκύρηδες και τους νεότερους εφοπλιστές Ο λόγος της αποχής των τραπεζών από δανειοδοτήσεις προς τους επιχειρηmicroατίες της θάλασσας σχετίζεται microε τη χρόνια ασθένεια της ναυτιλίας που συνίστατο στα δόλια ναυάγια και στη συνεπακόλουθη ανυποληψία των πλοιοκτητών και των πλοιάρχων Το συχνά επαναλαmicroβανόmicroενο αίτηmicroα από παράγοντες της ναυτιλίας και από αρθρογράφους εφηmicroερίδων για ίδρυση Ναυτικής Τράπεζας δεν ευοδώθηκε τουλάχιστον στον βαθmicroό που απαιτούσαν οι περιστάσεις της ανοδικής πορείας και της αναπροσαρmicroογής του στόλου στα νέα τεχνολογικά δεδοmicroένα Ως βασική αιτία της αδιαφορίας των τραπεζών για δανειοδοτήσεις αναφέρεται η έλλειψη ικανής ναυτιλιακής νοmicroοθεσίας που να προ-στατεύει επαρκώς τα συmicroφέροντα των ναυτοδανειστών Πράγmicroατι η νοmicroοθεσία του ναυτιλιακού τοmicroέα ήταν χαρακτηριστικά παρωχηmicroένη Οι σηmicroαντικότερες ρυθmicroίσεις είχαν θεσmicroοθετηθεί στην Οθωνική περίοδο Έπρεπε να έρθει το 1910 για να ψηφιστεί ο νόmicroος ΓΨΙΖrsquo της 17ης Απριλίου που εισήγαγε τη ναυτική υποθήκη και διευκόλυνε την τραπεζική χρηmicroατοδότηση της ναυτιλίας Η παρουσία του Επαmicroεινώνδα Εmicroπειρί-κου του γόνου της microεγάλης ανδριώτικης εφοπλιστικής οικογένειας στην κυβέρνηση Βενιζέλου ασφαλώς έπαιξε ρόλο στην ψήφιση του νόmicroου Εξαιτίας της ανυπαρξίας κατάλληλης νοmicroοθετικής υποδοmicroής κατά την περίοδο 1890-1910 την πρωτοβουλία για ναυτικές δανειοδοτήσεις ανέλαβαν microεγάλοι εmicroπορικοί οίκοι της διασποράς Ο οίκος Βαλλιάνου microε έδρα το Λονδίνο και ο οίκος Ζαρίφη microε έδρα την Κωνσταντινούπολη έφεραν το κύριο βάρος των πιστωτικών εισροών του ναυτιλιακού τοmicroέα Ιδιαίτερα ο Παναγής Βαλλιάνος και ο Λεωνίδας Ζαρίφης οι οποίοι δανειοδοτούσαν τους εφοπλιστές microε επιτόκιο 6-8 Οι πιστωτές εmicroφανίζονταν ως πλοιοκτήτες προκειmicroένου έτσι να κατοχυρώνουν τα συmicroφέροντά τους στις περιπτώ-

Ο Επαmicroεινώνδας Εmicroπειρίκος (1858-1924) γόνος της ανδρι-