Trai nghiem kt

Biªn dÞch:

TS.KTS. KhuÊt T©n H−ng - TS.KTS. Hoµng M¹nh Nguyªn - TS.KTS. TrÇn Quèc Th¸i

HiÖu ®Ýnh: TS.KTS. NguyÔn TrÝ Thµnh

tr¶i nghiÖm kiÕn tróc

Steen Eiler Rasmussen

Nxb. MIT Press. , 1992.

Hµ Néi. 8/2007

1

Môc lôc

Ch−¬ng I. Nh÷ng quan s¸t c¨n b¶n ..........................................................6

Ch−¬ng II. §Æc vµ rçng trong kiÕn tróc...........................................35

Ch−¬ng III. HiÖu qu¶ t−¬ng ph¶n ®Æc rçng......................................61

Ch−¬ng IV. Tr¶i nghiÖm kiÕn tróc qua nh÷ng m¶ng mµu........92

Ch−¬ng V. Tû lÖ vµ tû lÖ thøc................................................................117

Ch−¬ng VI. NhÞp ®iÖu trong KiÕn Tróc...............................................143

Ch−¬ng VII. HiÖu qu¶ chÊt c¶m bÒ mÆt .............................................180

Ch−¬ng VIII. ¸nh s¸ng tù nhiªn trong kiÕn tróc .......................209

Ch−¬ng IX. Mµu s¾c trong kiÕn tróc .................................................241

Ch−¬ng X. L¾ng nghe kiÕn tróc ............................................................252

2

§«i ®iÒu t©m sù cña nhãm biªn so¹n,

Khi cßn míi b¾t ®Çu vµo n¨m thø hai cña chÆng ®−êng 5 n¨m sinh viªn kiÕn tróc, t«i chît b¾t gÆp mét cuèn s¸ch nhá víi trang b×a chØ cã mét h×nh duy nhÊt - The Modulor cña Le Corbusier. Lóc ®Çu, t«i cø nghÜ ®ã lµ mét cuèn s¸ch viÕt vÒ Le Corbusier hay ®iÒu g× ®ã t−¬ng tù. Suy nghÜ ®ã ®· cho t«i mét sù høng thó ®Ó më cuèn s¸ch. Vµ ngay lËp tøc t«i ®· bÞ nã hÊp dÉn hoµn toµn. T«i ®äc mét m¹ch trong ba ngµy hÕt c¶ cuèn s¸ch. C©u chuyÖn vÒ nh÷ng tr¶i nghiÖm kiÕn tróc, nh÷ng ®iÒu c¨n b¶n nhÊt cña nghÖ thuËt kiÕn tróc, nh÷ng nh×n nhËn t−ëng chõng rÊt hiÓn nhiªn nh−ng hoµn toµn s©u s¾c ®· ®−îc t¸c gi¶ truyÒn t¶i qua çc ch−¬ng môc víi mét ng«n ng÷ ch©n ph−¬ng vµ gi¶n dÞ.

Cho ®Õn nay, mÆc dï chóng ta ®· b−íc sang thÕ kû 21, thÕ giíi ®· cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn kinh ng¹c trong nghÖ thuËt kiÕn tróc, nh−ng nh÷ng ®iÒu c¨n b¶n mµ t¸c gi¶ Steen Eiler Rasmussen mong muèn chia sÎ tõ lÇn xuÊt b¶n ®Çu tiªn n¨m 1959 vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ. Bëi vËy, chóng t«i, KTS. KhuÊt T©n H−ng, KTS. Hoµng M¹nh Nguyªn, KTS. NguyÔn TrÝ Thµnh vµ KTS. TrÇn Quèc Th¸i, ®· quyÕt ®Þnh biªn dÞch cuèn s¸ch tõ b¶n tiÕng Anh sang tiÕng ViÖt víi mét mong muèn rÊt gi¶n dÞ lµ cuèn s¸ch sÏ trë thµnh mét ng−êi b¹n h÷u Ých cho nh÷ng ai b¾t ®Çu t×m hiÓu thÕ giíi bao la cña kiÕn tróc. Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n kh«ng thÓ tr¸nh khái cã nh÷ng sai sãt, chóng t«i ch©n thµnh mong muèn nhËn ®−îc çc ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó tiÕp tôc hoµn thiÖn cho çc lÇn t¸i b¶n tiÕp theo. Mäi liªn hÖ xin göi vÒ ®Þa chØ cña nhãm biªn dÞch: [email protected] .

Nhãm biªn dÞch xin ch©n thµnh c¶m ¬n sù gióp ®ì cña Quü Fullbright ViÖt Nam ®· tµi trî cho c«ng t¸c biªn dÞch cuèn s¸ch nµy trong khu«n khæ ch−¬ng tr×nh hç trî cho Tr−êng §¹i häc KiÕn tróc Hµ Néi. Chóng t«i còng xin ch©n thµnh c¶m ¬n ®ång nghiÖp cña chóng t«i, KTS. Hoµng TuÊn Minh ®· cung cÊp b¶n gèc cña cuèn s¸ch b»ng tiÕng Anh (t¸i b¶n lÇn thø 23 n¨m 1992), gióp chóng t«i hoµn thiÖn c«ng viÖc nµy. Cuèi cïng chóng t«i xin tr©n träng c¶m ¬n sù quan t©m vµ ®éng viªn cña çc ®ång nghiÖp Tr−êng §¹i häc KiÕn tróc Hµ Néi.

Nhãm biªn dÞch

mailto:[email protected]

Andreas Feininger: New York

3

4

Khi viÕt cuèn s¸ch nµy, t«i hi väng çc ®ång nghiÖp kiÕn tróc s− cña t«i sÏ ®äc vµ t×m thÊy mét ®iÒu g× ®ã thó vÞ trong nh÷ng suy nghÜ vµ ý t−ëng mµ t«i ®· thu thËp tõ nhiÒu n¨m qua. Nh−ng cuèn s¸ch nµy còng cã nh÷ng môc ®Ých s©u xa h¬n. T«i tin r»ng, kÓ cho nh÷ng ng−êi kh«ng trong nghÒ cña chóng ta hiÓu râ vÒ nh÷ng ®iÒu chóng ta ®ang quan t©m vµ g¾n bã lµ mét ®iÒu rÊt quan träng. Trong lÞch sö, toµn bé céng ®ång ®Òu tham gia vµo qu¸ tr×nh t¹o dùng nhµ ë. Mçi ç nh©n ®Òu tiÕp cËn hiÖu qu¶ víi nh÷ng thø mµ kiÕn tróc s− quan t©m. Ng«i nhµ kh«ng thuéc vÒ riªng mét ai. Chóng ®−îc x©y dùng víi nh÷ng c¶m nhËn tù nhiªn vÒ ®Þa ®iÓm, vËt liÖu còng nh− çch khai th¸c chóng vµ kÕt qu¶ lµ mét sù t−¬ng thÝch ®¸ng chó ý. Ngµy nay, trong x· héi cã tr×nh ®é v¨n minh ph¸t triÓn cao cña chóng ta, nh÷ng ng«i nhµ mµ mäi ng−êi sèng vµ nh×n ng¾m nh×n chung kh«ng cã yÕu tè ®Þnh tÝnh Êy. Tuy nhiªn, chóng ta kh«ng thÓ quay trë l¹i ph−¬ng ph¸p x©y dùng thñ c«ng mµ cÇn ph¶i nç lùc tiÕn triÓn b»ng çch thu hót sù quan t©m vµ nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ c«ng viÖc cña kiÕn tróc s−. C¬ së cho viÖc hµnh nghÒ hiÖu qu¶ lµ sù c¶m th«ng vµ nhËn thøc cña nh÷ng ng−êi ngoµi ngµnh, nh÷ng con ng−êi kh«ng chuyªn nh−ng cã t×nh yªu nghÖ thuËt. T«i kh«ng chñ ®Þnh sÏ d¹y mäi ng−êi çi g× lµ ®óng hay sai, lµ ®Ñp hay lµ xÊu. T«i coi tÊt c¶ nghÖ thuËt lµ çc h×nh thøc biÓu hiÖn vµ v× vËy ®Òu cã thÓ lµ ®óng víi nghÖ sÜ nµy nh−ng lµ sai ®èi víi nghÖ sÜ kh¸c. Môc tiªu cña t«i rÊt khiªm tèn lµ mong muèn gi¶i thÝch râ nh÷ng nh¹c cô mµ ng−êi kiÕn tróc s− sö dông ®Ó ch¬i, sù ®a d¹ng cña chóng vµ tõ ®ã c¶m nhËn ®−îc b¶n nh¹c cña kiÕn tróc. MÆc dï t«i kh«ng mong muèn chia sÎ nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ mÆt thÈm mü, nh−ng sÏ khã cã thÓ giÊu ®i nh÷ng ®iÒu mµ mét ng−êi thÝch vµ kh«ng thÝch. Bëi lÏ ®Ó biÓu lé c«ng cô cña mét nghÖ thuËt, nÕu chØ m« t¶ c¬ cÊu vËt lý cña nã th«i th× ch−a ®ñ mµ cÇn ph¶i dïng nã ®Ó ®¸nh lªn mét ©m ®iÖu cho ng−êi nghe hiÓu ®−îc c«ng cô Êy cã thÓ lµm ®−îc g×. NÕu nh−

5

vËy, lµm sao l¹i kh«ng thÓ cã sù nhÊn m¹nh vµ t×nh c¶m trong sù vËn hµnh cña c«ng cô ®ã?

Cuèn s¸ch nµy ®Ò cËp ®Õn çch thøc chóng ta c¶m nhËn thÕ giíi xung quanh m×nh. RÊt khã t×m ®−îc tõ ng÷ thÝch hîp cho viÖc nµy. T«i ®· rÊt vÊt v¶ víi nh÷ng g× m×nh cã ®Ó lµm sao tr×nh bµy mét çch râ rµng vµ ®¬n gi¶n. Tuy nhiªn, nh÷ng nç lùc cña t«i sÏ kh«ng cã ý nghÜa nÕu thiÕu nh÷ng minh häa cho phÇn viÕt. V× vËy, t«i xin c¶m ¬n Ny Carlsberg Foundation ®· hç trî cho nh÷ng minh häa cña cuèn s¸ch. T«i còng rÊt biÕt ¬n nhµ xuÊt b¶n. Cuèn s¸ch ®· ®−îc sù ®éng viªn cña Pietro Belluschi cña M.I.T vµ Nhµ xuÊt b¶n M.I.T ë Cambridge, Massachusetts. Sù hîp t¸c cña bµ Eve Wendt, ng−êi ®· phiªn dÞch tõ tiÕng §an M¹ch tuyÖt vêi ®Õn møc nh÷ng ng−êi b¹n Anh, Mü cã thÓ c¶m nhËn ®−îc giäng nãi cña t«i khi ®äc cuèn s¸ch nµy. T«i còng xin c¶m ¬n b¹n bÌ ë nhµ in ®· s¾p ch÷ cho cuèn s¸ch nµy.

Steen Eiler Rasmussen

6

Ch−¬ng I. Nh÷ng quan s¸t c¨n b¶n

Hµng thÕ kû qua, kiÕn tróc, héi häa vµ ®iªu kh¾c ®−îc gäi chung lµ nghÖ thuËt t¹o h×nh, m«n nghÖ thuËt quan t©m ®Õn "çi ®Ñp” vµ nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn ®«i m¾t, còng nh− ©m nh¹c t¸c ®éng ®Õn ®«i tai. Vµ thùc tÕ lµ cã rÊt nhiÒu ng−êi ®¸nh gi¸ kiÕn tróc qua biÓu hiÖn bÒ ngoµi cña nã, hay s¸ch kiÕn tróc th−êng ®−îc minh häa b»ng h×nh ¶nh ngo¹i thÊt cña çc c«ng tr×nh.

Khi ®¸nh gi¸ mét c«ng tr×nh kiÕn tróc, biÓu hiÖn bÒ ngoµi chØ lµ mét trong nhiÒu yÕu tè mµ kiÕn tróc s− quan t©m. KiÕn tróc s− nghiªn cøu mÆt b»ng, mÆt c¾t, mÆt ®øng cña c«ng tr×nh. NÕu ®ã lµ mét kiÕn tróc tèt th× çc néi dung ®ã ph¶i hµi hßa víi nhau. Sù hµi hßa ®ã lµ thÕ nµo kh«ng ph¶i lµ ®iÒu cã thÓ dÔ dµng gi¶i thÝch ®−îc. Kh«ng ph¶i ai còng cã thÓ hiÓu çc b¶n vÏ ®ã vµ h×nh dung ®Çy ®ñ ®−îc c«ng tr×nh tõ nh÷ng mÆt b»ng. Khi t«i gi¶i thÝch víi mét ng−êi vÒ c«ng tr×nh mµ anh ta muèn x©y dùng, anh ta nãi th¼ng “ T«i thùc sù kh«ng thÝch çc mÆt c¾t”. Anh Êy lµ mét ng−êi nh¹y c¶m vµ t«i cã Ên t−îng r»ng, viÖc c¾t ngang mét vËt nµo ®ã g©y ph¶n c¶m ®èi víi anh. Nh−ng sù l−ìng lù cña anh Êy cã thÓ b¾t nguån tõ nhËn thøc ®óng ®¾n, r»ng kiÕn tróc lµ mét ®èi t−îng kh«ng thÓ chia c¾t vµ ph©n t¸ch thµnh mét lo¹t nh÷ng yÕu tè riªng rÏ. KiÕn tróc kh«ng ®¬n thuÇn lµ viÖc g¾n mÆt b»ng, mÆt c¾t vµ mÆt ®øng l¹i víi nhau. Nã lµ mét çi g× kh¸c vµ nhiÒu h¬n thÕ. Kh«ng thÓ gi¶i thÝch chÝnh x¸c kiÕn tróc lµ g×, vµ còng kh«ng cã çch nµo x¸c ®Þnh rµnh rÏ ranh giíi cña kiÕn tróc. Mét çch tæng qu¸t, kh«ng nªn gi¶i thÝch nghÖ thuËt mµ nghÖ thuËt cÇn ®−îc tr¶i nghiÖm.

7

Nh−ng th«ng qua tõ ng÷, cã thÓ gióp ng−êi kh¸c c¶m nhËn nã, vµ ®ã chÝnh lµ ®iÒu t«i ®ang cè g¾ng lµm.

Trong khi häa sÜ lµm viÖc víi mµu s¾c th× kiÕn tróc s− vµ nhµ ®iªu kh¾c lµm viÖc víi h×nh vµ khèi. Nh−ng cã mét ®iÓm kh¸c biÖt, kiÕn tróc lµ nghÖ thuËt cã chøc n¨ng sö dông. KiÕn tróc gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò cña thùc tÕ. KiÕn tróc t¹o ra c«ng cô hay ph−¬ng tiÖn cho con ng−êi vµ chøc n¨ng sö dông ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc ®¸nh gi¸ kiÕn tróc.

KiÕn tróc lµ mét nghÖ thuËt rÊt ®Æc biÖt cã chøc n¨ng sö dông; nã cÊu thµnh bëi kh«ng gian n¬i con ng−êi cã thÓ sèng trong ®ã, nã t¹o nªn khung c¶nh sèng cña con ng−êi. Nãi çch kh¸c, gi÷a ®iªu kh¾c vµ kiÕn tróc cã sù kh¸c biÖt. Trong khi ®iªu kh¾c chñ yÕu quan t©m ®Õn çc h×nh thøc h÷u c¬ th× kiÕn tróc chó träng tíi h×nh thøc cã tÝnh trõu t−îng h¬n. ThËm chÝ, ngay c¶ nh÷ng t¸c phÈm ®iªu kh¾c trõu t−îng nhÊt còng chØ giíi h¹n ë møc lµ nh÷ng h×nh d¹ng h×nh häc thuÇn tóy mµ kh«ng thÓ trë thµnh kiÕn tróc. Chóng thiÕu mét yÕu tè cã tÝnh quyÕt ®Þnh: chøc n¨ng sö dông.

Nhµ nhiÕp ¶nh l·o luyÖn Andreas Feininger ®· chôp mét bøc ¶nh t¹i nghÜa ®Þa ë khu Brooklyn - Queens cña New York. Nh÷ng tÊm bia mé n»m s¸t çnh bªn nhau tr«ng gièng hÖt nh÷ng ng«i nhµ chäc trêi t¹i mét thµnh phè ë Mü, nh÷ng ng«i nhµ ®· t¹o nÒn cho bøc ¶nh.

Nh×n tõ trªn m¸y bay, ngay c¶ ng«i nhµ cao tÇng vÜ ®¹i nhÊt còng chØ nh− mét khèi ®¸ cao, thuÇn tóy chØ lµ mét h×nh khèi ®iªu kh¾c mµ kh«ng ph¶i lµ mét ng«i nhµ thùc sù n¬i con ng−êi cã thÓ sèng trong ®ã. Nh−ng khi m¸y bay h¹ thÊp ®é cao, sÏ ®Õn mét thêi ®iÓm mµ tÝnh chÊt cña çc tßa nhµ thay ®æi hoµn toµn. §ét nhiªn ta thÊy chóng cã sù t−¬ng quan víi tû lÖ cña con ng−êi, trë thµnh ng«i nhµ cña con ng−êi còng gièng nh− b¶n th©n chóng ta tr«ng ch¼ng kh¸c g× nh÷ng con bóp bª bÐ xÝu nh×n tõ trªn cao. Sù chuyÓn hãa nµy diÔn ra khi ®−êng bao cña nh÷ng

8

ng«i nhµ b¾t ®Çu v−¬n lªn khái ®−êng ch©n trêi, vµ chóng ta b¾t ®Çu cã ®−îc gãc nh×n vµo mÆt bªn cña c«ng tr×nh thay v× nh×n tõ trªn xuèng. C«ng tr×nh chuyÓn sang mét h×nh thøc tån t¹i míi, trë thµnh kiÕn tróc trong ®Þa ®iÓm cña nh÷ng ®å ch¬i ®Ñp ®Ï - bëi kiÕn tróc lµ nh÷ng h×nh khèi ®−îc h×nh thµnh xung quanh con ng−êi, ®−îc t¹o nªn ®Ó con ng−êi sèng trong ®ã, mµ kh«ng ®¬n thuÇn chØ ®Ó nh×n tõ ngoµi vµo.

T−¬ng tù mét nhµ biªn kÞch, kiÕn tróc s− lµ ng−êi s¾p ®Æt bèi c¶nh cho cuéc sèng cña con ng−êi. Cã v« sè t×nh huèng phô thuéc vµo gi¶i ph¸p cña kiÕn tróc s−. Khi ý ®Þnh thµnh c«ng, kiÕn tróc s− gièng nh− mét chñ nhµ hoµn h¶o, ng−êi t¹o nªn mäi tiÖn nghi tho¶i m¸i cho kh¸ch vµ cuéc sèng lµ nh÷ng tr¶i nghiÖm h¹nh phóc. Tuy nhiªn, viÖc s¾p ®Æt nµy cã nh÷ng khã kh¨n v× mét sè lÝ do. Thø nhÊt, diÔn viªn ë ®©y lµ nh÷ng ng−êi hoµn toµn b×nh th−êng. KiÕn tróc s− cÇn ph¶i hiÓu râ çch diÔn xuÊt cã tÝnh tù nhiªn cña hä; bëi nÕu kh«ng tÊt c¶ sÏ thÊt b¹i. Mét yÕu tè cã thÓ rÊt hiÓn nhiªn ®èi víi nÒn v¨n hãa nµy nh−ng l¹i hoµn toµn sai ®èi víi mét v¨n hãa kh¸c; çi cã thÓ phï hîp víi thÕ hÖ nµy cã thÓ trë thµnh k× quÆc ®èi víi thÕ hÖ kh¸c khi mäi ng−êi cã nh÷ng thÞ hiÕu vµ thãi quen míi. §iÒu nµy cã thÓ thÊy râ qua h×nh ¶nh vua §an M¹ch Christian IV trong trang phôc thêi Phôc H−ng vµ ®ang ®i xe ®¹p. Bé trang phôc nµy râ rµng lµ rÊt ®Ñp. ChiÕc xe ®¹p còng vËy. Nh−ng mét sù thËt ®¬n gi¶n lµ hai thø ®ã kh«ng phï hîp víi nhau. Còng t−¬ng tù nh− vËy, kh«ng thÓ lÊy kiÕn tróc ®Ñp ®Ï cña qu¸ khø ®Ó sö dông cho h«m nay. Nã trë thµnh ®iÒu gi¶ t¹o khi mäi ng−êi kh«ng thÓ sèng víi chóng.

§· tõng cã mét ý t−ëng rÊt sai lÖch trong thÕ kû XIX lµ ®Ó cã thÓ cã ®−îc kÕt qu¶ tèt nhÊt chØ cÇn sao chÐp l¹i nh÷ng c«ng tr×nh cæ ®· ®−îc mäi ng−êi ng−ìng mé. Tuy nhiªn, khi b¹n x©y dùng mét tßa nhµ v¨n phßng trong mét thµnh phè hiÖn ®¹i víi mÆt ®øng lµ b¶n sao trung thùc cña mét kiÕn tróc ë Venice th× c«ng tr×nh míi hoµn toµn v« nghÜa mÆc dï b¶n gèc l¹i cã søc

hÊp dÉn rÊt lín - søc hÊp dÉn cña sù thÝch hîp vÒ ®Þa ®iÓm vµ thÝch hîp víi bèi c¶nh xung quanh.

Mét khã kh¨n rÊt lín n÷a ®èi víi kiÕn tróc s− lµ çc c«ng tr×nh cña hä ®−îc thiÕt kÕ ®Ó sö dông trong t−¬ng lai kh¸ xa. KiÕn tróc s− t¹o dùng s©n khÊu cho mét vë diÔn víi nh÷ng tiÕt tÊu diÔn biÕn tõ tõ vµ s©n khÊu Êy ph¶i cã kh¶ n¨ng thÝch øng ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh víi nh÷ng yªu cÇu kh«ng dù kiÕn tr−íc

9

®−îc. C«ng tr×nh kiÕn tróc ph¶i ®−îc thiÕt kÕ ®i tr−íc thêi gian ®Ó cã thÓ tån t¹i víi thêi gian sö dông cña nã.

L©u ®µi Vendramin - Calergi ë Venice, Italia. Hoµn thµnh n¨m 1509

KiÕn tróc s− còng cã mét sè ®iÓm gÇn gièng víi ng−êi thî lµm v−ên ch¨m sãc c¶nh quan. ThËt dÔ dµng ®Ó cã thÓ nhËn thøc ®−îc ng−êi lµm v−ên cã thµnh c«ng hay kh«ng phô thuéc vµo çi c©y mµ anh ta ®· chän cã tån t¹i ®−îc hay kh«ng. ý t−ëng cña anh ta vÒ khu v−ên cã thÓ rÊt ®Ñp, nh−ng nÕu m«i tr−êng kh«ng thÝch hîp ®èi víi c©y trång th× chóng sÏ kh«ng thÓ ®©m chåi nÈy léc vµ ®ã sÏ lµ mét thÊt b¹i. KiÕn tróc s− còng vËy. Hä lµm viÖc víi nh÷ng ®èi t−îng sèng, ®ã lµ con ng−êi - nh÷ng ®èi t−îng cßn khã dù to¸n h¬n rÊt nhiÒu so víi nh÷ng çi

10

c©y cña ng−êi lµm v−ên. NÕu con ng−êi kh«ng thÓ sèng trong ng«i nhµ cña hä th× vÎ ®Ñp cña tßa nhµ ch¼ng cã ý nghÜa g×. Kh«ng cã cuéc sèng, c«ng tr×nh kiÕn tróc sÏ nhanh chãng bÞ l·ng quªn, kh«ng ai ch¨m sãc vµ trë thµnh mét çi g× ®ã ngoµi chñ ý cña kiÕn tróc s−. Thùc sù, mét trong nh÷ng tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ kiÕn tróc tèt lµ c«ng tr×nh Êy ®−îc sö dông nh− ý ®å thiÕt kÕ cña kiÕn tróc s−.

Sè 23 Havnegade, Copenhagen, §an M¹ch. Hoµn thµnh n¨m 1865. KTS. F. Meldahl

Cuèi cïng, cßn mét ®Æc ®iÓm rÊt quan träng kh«ng thÓ bá qua khi x¸c ®Þnh b¶n chÊt cña kiÕn tróc. §ã lµ qu¸ tr×nh t− duy s¸ng t¹o. C«ng tr×nh kiÕn tróc kh«ng do kiÕn tróc s− t¹o dùng mét m×nh nh− trong nghÖ thuËt héi häa hay ®iªu kh¾c.

Mçi ph¸c th¶o cña häa sÜ lµ mét tµi liÖu hoµn toµn mang tÝnh ç nh©n; còng nh− nÐt ch÷, nÐt bót cña anh ta cã ç tÝnh rÊt cao; bÊt cø mét sù b¾t ch−íc nh÷ng ®Æc ®iÓm Êy ®Òu lµ sù gi¶

11

12

t¹o. §ã kh«ng ph¶i lµ b¶n chÊt cña kiÕn tróc. Ng−êi kiÕn tróc s− lu«n gi÷ mét vai trß v« danh ë phÝa sau. Lóc nµy, kiÕn tróc s− còng ®ãng vai trß nh− cña ®¹o diÔn s©n khÊu. Çc b¶n vÏ cña kiÕn tróc s− kh«ng dõng l¹i ë ®ã nh− mét t¸c phÈm nghÖ thuËt, chóng chØ ®¬n gi¶n lµ mét tËp hîp nh÷ng h−íng dÉn ®Ó hç trî cho nh÷ng ng−êi thî x©y dùng c«ng tr×nh. KiÕn tróc s− t¹o ra mét lo¹t nh÷ng b¶n vÏ hoµn toµn kh«ng cã tÝnh ç nh©n ®i kÌm víi nh÷ng b¶n thuyÕt minh kÜ thuËt. Çc néi dung ph¶i rÊt râ rµng vµ dÔ hiÓu ®Ó kh«ng cã bÊt cø mét sù nhÇm lÉn nµo trong qu¸ tr×nh thi c«ng. KiÕn tróc s− viÕt ra nh÷ng b¶n nh¹c ®Ó ng−êi kh¸c ch¬i. H¬n n÷a, ®Ó cã thÓ hiÓu ®Çy ®ñ h¬n vÒ kiÕn tróc, cÇn nhí r»ng nh÷ng ng−êi ch¬i b¶n nh¹c kiÕn tróc kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nh¹c c«ng nh¹y c¶m cã thÓ diÔn gi¶i ®−îc b¶n nh¹c cña ng−êi kh¸c - mang l¹i cho nã nh÷ng tiÕt tÊu ®Æc biÖt hoÆc nhÊn m¹nh chç nµy chç kia. Ng−îc l¹i, hä lµ nh÷ng ng−êi thuéc rÊt nhiÒu ngµnh nghÒ hoÆc chØ lµ nh÷ng ng−êi lao ®éng b×nh th−êng, nh− nh÷ng con kiÕn thî ch¨m chØ cïng chung søc x©y dùng tæ kiÕn, còng kh«ng cã mét chót ç tÝnh nµo ®ãng gãp cho tæng thÓ c«ng tr×nh, vµ th−êng còng kh«ng hiÓu hÕt vÒ chÝnh c«ng tr×nh mµ hä ®ang gãp c«ng x©y dùng. §»ng sau hä lµ ng−êi kiÕn tróc s− tæ chøc c«ng viÖc, vµ v× vËy kiÕn tróc hoµn toµn cã thÓ ®−îc gäi lµ nghÖ thuËt tæ chøc. C«ng tr×nh ®−îc t¹o dùng nh− mét bé phim kh«ng cã diÔn viªn chÝnh, mét d¹ng phim t− liÖu víi nh÷ng diÔn viªn b×nh th−êng tham gia mäi vai trß.

So s¸nh víi çc ngµnh nghÖ thuËt kh¸c, tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy d−êng nh− rÊt thô ®éng; kiÕn tróc kh«ng cã kh¶ n¨ng truyÒn t¶i mét lêi nh¾n riªng t− vµ trùc tiÕp tõ ng−êi nµy ®Õn ng−êi kh¸c; nã hoµn toµn thiÕu sù nh¹y c¶m vÒ mÆt t×nh c¶m. Nh−ng chÝnh thùc tÕ ®ã l¹i khiÕn kiÕn tróc s− ph¶i t×m kiÕm nh÷ng h×nh thøc cã tÝnh biÓu t−îng cao vµ hoµn thiÖn nã thay v× chØ dõng l¹i ë møc ®é mét ph¸c th¶o hay mét tµi liÖu ç nh©n. V× vËy, kiÕn tróc cã mét tÝnh chÊt ®Æc biÖt rÊt riªng. BÊt k× mét nhÞp ®iÖu hay

sù hµi hßa nµo ®ã xuÊt hiÖn trong kiÕn tróc - cho dï lµ nhµ thê Trung Cæ hay tßa nhµ b»ng kÝnh thÐp hiÖn ®¹i - ®Òu ph¶i ®ãng gãp cho cÊu tróc tæng thÓ ®−îc chØ ®¹o bëi ý ®å nghÖ thuËt.

Kh«ng cã bÊt cø mét ngµnh nghÖ thuËt nµo sö dông h×nh thøc l¹nh lïng h¬n c¶ nh÷ng h×nh khèi trõu t−îng, nh−ng còng kh«ng cã ngµnh nghÖ thuËt nµo g¾n bã chÆt chÏ h¬n víi con ng−êi (tõ lóc sinh ra cho ®Õn khi trë vÒ víi câi vÜnh h»ng) nh− kiÕn tróc.

Tßa nhµ Lever, New York City, h·ng kiÕn tróc Skidmore, Owing vµ Merrill. Mét vÝ dô vÒ sù hµi hßa vµ nhÞp ®iÖu cña tiÕn tr×nh s¸ng t¹o trong kiÕn tróc.

KiÕn tróc ®−îc t¹o dùng bëi nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng, dµnh cho nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng, v× vËy nã cÇn ph¶i ®−îc nhËn thøc mét çch dÔ dµng ®èi víi tÊt c¶ mäi ng−êi. §iÒu ®ã ®−îc thùc hiÖn dùa trªn mét lo¹t nh÷ng b¶n n¨ng cña con ng−êi, qua kh¸m ph¸ vµ tr¶i nghiÖm ngay tõ nh÷ng lóc ®Çu ®êi - trªn tÊt c¶ lµ mèi quan hÖ cña chóng ta víi çc sù vËt. §iÒu nµy cã thÓ thÊy râ nhÊt trong sù kh¸c biÖt gi÷a loµi ng−êi vµ loµi vËt.

13

14

Trong khi mçi ®éng vËt khi sinh ra ®Òu cã mét sè kh¶ n¨ng nhÊt ®Þnh, th× nhiÒu kh¶ n¨ng mµ con ng−êi cã ®−îc lµ do nh÷ng nç lùc kiªn tr×. Ph¶i mÊt hµng n¨m trêi mét ®øa trÎ míi häc ®Ó ®øng lªn, ®i l¹i, ch¹y nhÈy, b¬i léi. MÆt kh¸c, con ng−êi còng rÊt nhanh chãng lµm chñ ®−îc nh÷ng thø kh«ng g¾n liÒn víi hä. Víi sù trî gióp cña çc lo¹i c«ng cô, con ng−êi ph¸t triÓn tÝnh hiÖu qu¶ vµ më réng tÇm ho¹t ®éng cña m×nh theo çch mµ kh«ng loµi vËt nµo cã thÓ c¹nh tranh ®−îc.

Khi cßn nhá, çc em bÐ b¾t ®Çu b»ng viÖc nÕm thö mäi thø, ch¹m vµo chóng, cÇm chóng, bß lªn chóng, t×m ra çi mµ bÐ thÝch, bÊt kÓ ®ã lµ thø th©n thiÖn hay nguy hiÓm víi bÐ. Nh−ng sau ®ã, bÐ nhanh chãng häc ®−îc çch sö dông mäi ®å vËt vµ tr¸nh ®−îc mét sè tr¶i nghiÖm kh«ng thó vÞ.

Em bÐ nhanh chãng trë nªn thµnh th¹o trong viÖc sö dông nh÷ng ®å vËt ®ã. D−êng nh− bÐ më réng tÊt c¶ çc gi¸c quan vµ trÝ th«ng minh ®Ó c¶m nhËn çc ®èi t−îng v« tri v« gi¸c. §èi mÆt víi bøc t−êng qu¸ cao mµ bÐ kh«ng thÓ víi ®Ó c¶m nhËn ®−îc ®Ønh, bÐ sÏ t×m çch c¶m nhËn nã b»ng çch nÐm qu¶ bãng vµo t−êng ®Ó xem nã thÕ nµo. B»ng çch ®ã, bÐ ph¸t hiÖn ra nã kh¸c hoµn toµn so víi mét m¶nh v¶i hay mét tê giÊy. Víi sù gióp ®ì cña qu¶ bãng, bÐ c¶m nhËn ®−îc ®é cøng vµ ®Æc cña bøc t−êng.

Nhµ thê vÜ ®¹i S. Maria Maggiore täa l¹c trªn mét trong b¶y ngän ®åi næi tiÕng cña thµnh Rome. Ban ®Çu, khu ®Êt nµy kh«ng bÞ can thiÖp nhiÒu l¾m, nh− cã thÓ thÊy trªn bøc tranh t−êng cæ trong tßa th¸nh Vatican. VÒ sau, mÆt ®Êt dèc ®−îc v¹t bít vµ xö lÝ víi çc hµng bËc ë mÆt sau cña nhµ thê. Khi tíi ®©y, nhiÒu kh¸ch du lÞch kh«ng chó ý ®Õn nÐt ®éc ®¸o cña bèi c¶nh xung quanh. Hä chØ ®¬n gi¶n kiÓm tra vÞ trÝ ®−îc ®¸nh dÊu trong cuèn s¸ch h−íng dÉn du lÞch vµ véi v· ®i ®Õn ®iÓm tiÕp theo. Hä Ýt khi c¶m nhËn kh«ng gian, ®Þa ®iÓm theo çch cña çc em bÐ mµ t«i ®· nh×n thÊy vµi n¨m tr−íc ®©y. Chóng cã lÏ lµ häc sinh ë

mét tu viÖn gÇn ®ã. Chóng ®−îc nghØ vµo lóc 11h vµ sö dông kho¶ng thêi gian rçi ®Ó ch¬i bãng theo kiÓu rÊt ®Æc biÖt ë bËc trªn cïng réng r·i. §ã râ rµng lµ bãng ®¸ nh−ng chóng cßn sö dông c¶ bøc t−êng cong cña nhµ thê gièng nh− trong m«n squash víi mét sù th«ng minh cao ®é. Khi bãng l¨n ra ngoµi, sù v−ît qua ranh giíi ®ã cã thÓ c¶m nhËn rÊt râ rµng, qu¶ bãng r¬i xuèng nh÷ng hµng bËc bªn d−íi vµ v¨ng xa thªm vµi chôc mÐt. Mét em bÐ véi v· ®uæi theo nã lÉn gi÷a nh÷ng chiÕc «t« vµ Vespa ng−îc xu«i phÝa d−íi.

Çc em nhá ch¬i bãng ë bËc trªn cïng phÝa sau nhµ thê S.Maria Maggiore ë Rome (1952)

T«i kh«ng muèn kh¼ng ®Þnh r»ng nh÷ng ®øa trÎ nµy nhËn thøc vÒ kiÕn tróc nhiÒu h¬n kh¸ch du lÞch. Nh−ng mét çch v« thøc, chóng tr¶i nghiÖm nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n nhÊt cña kiÕn tróc: nh÷ng mÆt ph¼ng ngang vµ mÆt ph¼ng ®øng bªn trªn triÒn dèc. Vµ chóng häc ®−îc çch ®Ó ch¬i víi nh÷ng yÕu tè ®ã. Khi ngåi trong bãng r©m nh×n chóng ch¬i, t«i c¶m nhËn ®−îc toµn thÓ bè

15

côc kh«ng gian mét çch râ rµng h¬n bao giê hÕt. M−êi l¨m phót sau, tÊt c¶ bän trÎ ch¹y ®i, la hÐt vµ vui c−êi. Ng«i nhµ thê l¹i ®øng lÆng lÏ trong sù vÜ ®¹i cña nã. Víi çch thøc t−¬ng tù, trÎ em kh¸m ph¸ thÕ giíi xung quanh qua nh÷ng trß ch¬i cña m×nh. Khi mót ngãn tay vµ gi¬ lªn kh«ng, bÐ kh¸m ph¸ ra r»ng ngän giã gièng nh− mét dßng khÝ ®ang vên xung quanh bÐ. Nh−ng víi mét çnh diÒu, bÐ cã c¶m gi¸c kh«ng gian cao vót lªn trêi. BÐ hßa nhËp thµnh mét víi chiÕc xe ®¹p, chiÕc lß xo, chiÕc xe ®Èy cña m×nh. Víi nh÷ng tr¶i nghiÖm kh¸c nhau, çc em bÐ häc ®−îc çch ®¸nh gi¸ sù vËt xung quanh theo khèi l−îng, ®é ®Æc, chÊt c¶m, kh¶ n¨ng truyÒn nhiÖt.

Toµn c¶nh nh×n tõ bËc trªn cïng phÝa sau nhµ thê S.Maria Maggiore ë Rome (1952)

Tr−íc khi nÐm mét hßn ®¸, ®Çu tiªn em bÐ c¶m nhËn nã, xoay hßn ®¸ qua l¹i ®Ó t×m ®−îc vÞ trÝ thÝch hîp nhÊt trong lßng bµn tay, råi −íc l−îng b»ng tay ®é nÆng nhÑ cña viªn ®¸. Sau

16

17

khi lÆp ®i lÆp l¹i viÖc nµy, chØ mét çi nh×n bÐ cã thÓ nhËn ®Þnh kh¸ chÝnh x¸c vÒ viªn ®¸ mµ kh«ng cÇn ch¹m vµo nã.

Khi chóng ta nh×n mét vËt h×nh cÇu, chóng ta kh«ng chØ ®¬n thuÇn chó ý ®Õn d¹ng h×nh cÇu cña nã, mµ d−êng nh− ®ang v−¬n tay ra ®Ó c¶m nhËn çc tÝnh chÊt cña qu¶ cÇu Êy.

MÆc dï rÊt nhiÒu d¹ng bãng ®Ó ch¬i kh¸c nhau cã cïng h×nh d¸ng h×nh häc, chóng ta vÉn nhËn ra sù kh¸c biÖt lín gi÷a chóng. ChØ riªng kÝch th−íc cña chóng so víi bµn tay con ng−êi ®· ®em l¹i sù kh¸c biÖt kh«ng chØ vÒ khèi l−îng mµ c¶ tÝnh chÊt. Mµu s¾c còng ®ãng mét vai trß, nh−ng khèi l−îng vµ ®é r¾n cã vai trß quan träng h¬n. Qu¶ bãng ®¸ ®−îc lµm ®Ó ®¸ b»ng ch©n kh¸c h¼n qu¶ bãng tennis nhá nh¾n dïng ®Ó ®¸nh b»ng tay (chÝnh x¸c h¬n lµ b»ng vît - sù nèi dµi cña çnh tay).

Khi cßn nhá, trÎ em ph¸t hiÖn r»ng mét sè vËt th× cøng, mét sè kh¸c l¹i mÒm, mét sè kh¸c l¹i dÎo vµ chóng cã thÓ uèn hoÆc nÆn b»ng tay. BÐ còng häc ®−îc r»ng nh÷ng vËt r¾n cßn cã thÓ ®Ëp bÑp ®−îc b»ng nh÷ng vËt r¾n h¬n, vµ chóng trë nªn s¾c vµ nhän, v× vËy nh÷ng vËt cã thÓ c¾t ®−îc nh− kim c−¬ng ®−îc xem lµ cøng. Ng−îc l¹i, nh÷ng vËt cã thÓ n¾n ®−îc, vÝ dô nh− æ b¸nh m×, cã thÓ nÆn trßn, vµ dï cã c¾t thÕ nµo th× vÕt c¾t lu«n cho mét ®−êng cong liªn tôc.

Tõ nh÷ng nhËn xÐt nh− vËy, chóng ta nhËn thøc ®−îc mét sè h×nh d¸ng ®−îc gäi lµ cøng vµ mét sè kh¸c gäi lµ mÒm, bÊt kÓ chÊt liÖu t¹o ra chóng thùc sù mÒm hay cøng.

Çc lo¹i bãng kh¸c nhau sù dông trong çc m«n bãng ë Anh

18

19

Mét vÝ dô vÒ h×nh thøc “mÒm” cña vËt liÖu cøng lµ bé t¸ch uèng trµ h×nh qu¶ lª cña c«ng ty Wedgwood (Anh). §©y lµ mét mÉu rÊt cæ vµ khã nãi nã xuÊt hiÖn khi nµo. Nã kh¸c biÖt rÊt nhiÒu so víi nh÷ng mÉu kinh ®iÓn ®−îc ng−êi s¸ng lËp h·ng lµ Josiah Wedgwood yªu thÝch. Cã lÏ nã cã xuÊt xø tõ Ba T− vµ tån t¹i ®−îc ë Anh v× nã phï hîp víi nghÒ gèm. B¹n cã thÓ c¶m nhËn ®−îc r»ng b¹n ®· nh×n thÊy çch nã ®−îc t¹o ra trªn bµn xoay cña ng−êi thî gèm, thÊy ®−îc nh÷ng khèi ®Êt ngoan ngo·n nghe theo sù nhµo nÆn cña bµn tay ng−êi thî, chÞu ®Ó nÐn ë bªn d−íi vµ xße ra ë bªn trªn. Quai chÐn kh«ng ®−îc ®óc trong khu«n nh− phÇn lín çc lo¹i cèc hiÖn nay, mµ ®−îc nÆn b»ng tay. §Ó tr¸nh kh«ng cã gê, ®Êt sÐt ®−îc bãp ra tõ mét tuýp, qua tay thî nÆn vµ ®−îc g¾n vµo chiÕc t¸ch theo çch rÊt dÔ chÞu thÝch hîp ®Ó cÇm. Mét ng−êi thî ë Wedgwood lµm quai cho chiÕc t¸ch ®· nãi víi t«i r»ng, ®ã lµ mét c«ng viÖc v« cïng ®¸ng yªu vµ anh ta rÊt thÝch thó víi viÖc g¾n nh÷ng çi quai vµo chiÕc t¸ch h×nh qu¶ lª. Anh ta chØ cã thÓ nãi r»ng ®ã lµ mét c¶m nhËn rÊt phøc t¹p, hay nãi çch kh¸c anh ta thÝch nhÞp ®iÖu cña chiÕc t¸ch vµ çi tay cÇm. Khi chóng ta nãi r»ng nh÷ng chiÕc t¸ch uèng trµ nh− vËy cã h×nh thøc “mÒm”, ®iÒu ®ã hoµn toµn lµ do mét lo¹t nh÷ng tr¶i nghiÖm mµ chóng ta ®· thu thËp tõ thêi niªn thiÕu ®· d¹y cho chóng ta çc vËt liÖu cøng hay mÒm ®¸p l¹i çc t¸c ®éng nh− thÕ nµo. MÆc dï chiÕc t¸ch sau khi nung ®· trë nªn cøng, nh−ng chóng ta vÉn nh×n nhËn chóng lµ mÒm dùa trªn thêi ®iÓm chóng ®−îc t¹o ra.

Trong tr−êng hîp nµy, chóng ta cã mét vËt mÒm trë thµnh cøng sau qu¸ tr×nh xö lÝ ®Æc biÖt (qu¸ tr×nh nung), vµ còng dÔ hiÓu v× sao chóng ta vÉn tiÕp tôc nghÜ lµ nã mÒm m¹i. Nh−ng ngay c¶ khi vËt liÖu ban ®Çu lµ vËt liÖu cøng, chóng ta vÉn gäi ®ã lµ nh÷ng h×nh thøc mÒm m¹i. Vµ kh¸i niÖm h×nh thøc mÒm m¹i hay cøng çp ¸p dông tõ nh÷ng vËt ®ñ nhá cã thÓ n¾m gi÷ ®−îc cho ®Õn nh÷ng cÊu tróc lín nhÊt.

Bé t¸ch uèng trµ h×nh qu¶ lª do Wedgwood s¶n xuÊt.

ChiÕc cèc vèn mÒm khi ®−îc t¹o h×nh, sau khi nung trë nªn cøng nh−ng h×nh thøc cña nã vÉn ®−îc nh×n nhËn lµ mÒm

20

Mét vÝ dô tiªu biÓu vÒ cÊu tróc cã h×nh thøc mÒm lµ chiÕc cÇu ®−îc x©y dùng vµo ®Çu thÕ kû 19. Râ rµng lµ chiÕc cÇu ®−îc x©y b»ng g¹ch, mét vËt liÖu cøng vµo thêi ®iÓm b¾t ®Çu thi c«ng. Tuy nhiªn, b¹n kh«ng thÓ cè ®Ó kh«ng nhËn thÊy mét ®iÒu lµ c©y cÇu ®em l¹i c¶m nhËn nh− nã ®−îc nÆn vµ ®óc ra, mét çi g× ®ã ®· ph¶i chÞu lùc Ðp gièng nh− ®«i bê vµ dßng s«ng còng ®· ph¶i chÞu, cã h×nh thøc ®−êng cong uèn l−în còng nh− dßng s«ng chë ®Êt bê bªn nµy båi ®¾p cho bê kia. C©y cÇu mang hai chøc n¨ng: n©ng cao con ®−êng vµ mét çi cæng trªn s«ng d−êng nh− ®· bÞ xuyªn thñng d−íi lùc Ðp cña dßng n−íc ch¶y.

C©y cÇu ë Anh trong thêi k× x©y dùng çc con kªnh vÜ ®¹i vµo ®Çu thÕ kû 19. VÝ dô vÒ mét h×nh thøc mÒm ®−îc lµm tõ vËt liÖu g¹ch

21

Palazzo Punta di Diamanti ë Rome. Mét c«ng tr×nh víi h×nh thøc “cøng” tiªu biÓu.

Mét vÝ dô kh¸c ®èi lËp vÒ tÝnh chÊt, cÊu tróc ®−îc biÓu hiÖn lµ “cøng”, ®ã lµ l©u ®µi Roman Pallazzo Punta di Diamanti. Kh«ng chØ toµn bé h×nh khèi ng«i nhµ lµ mét h×nh hép s¾c nÐt, mµ phÇn bªn d−íi cßn ®−îc x©y víi nh÷ng khèi ®¸ s¾c vµ nh¸m gièng nh− nh÷ng khèi chãp chÜa ra ngoµi - gäi lµ çc khèi ®¸ h×nh kim c−¬ng. ë ®©y, çc chi tiÕt ®−îc lÊy tõ nh÷ng vËt thÓ rÊt nhá vµ ¸p dông ë mét tØ lÖ lín h¬n nhiÒu.

Mét sè giai ®o¹n ng−êi ta thÝch nh÷ng hiÖu qu¶ “th« cøng” kiÓu nµy trong khi mét sè kh¸c l¹i cè g¾ng ®Ó lµm c«ng tr×nh cña m×nh “mÒm m¹i”, vµ còng cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh ®Æt mÒm m¹i c¹nh th« cøng ®Ó t¹o nªn sù t−¬ng ph¶n.

22

23

H×nh thøc còng cã thÓ ®em l¹i Ên t−îng vÒ ®é nÆng nhÑ. Mét bøc t−êng ®−îc x©y dùng b»ng çc khèi ®¸ lín, vµ chóng ta h×nh dung ng−êi ta ph¶i mÊt rÊt nhiÒu c«ng ®Ó cã thÓ chuyÓn chóng tíi c«ng tr−êng vµ ®Æt chóng vµo vÞ trÝ, tr«ng nÆng nÒ ®èi víi chóng ta. Mét bøc t−êng nh½n cã vÎ nh− nhÑ h¬n, mÆc dï cã thÓ ph¶i vÊt v¶ h¬n vµ khèi l−îng thùc tÕ còng nÆng h¬n so víi bøc t−êng ®¸. Chóng ta cã c¶m gi¸c bøc t−êng b»ng ®¸ granit nÆng h¬n bøc t−êng g¹ch dï kh«ng hÒ biÕt khèi l−îng cña mçi bøc t−êng. Bøc t−êng ®¸ víi nh÷ng m¹ch v÷a khoÐt s©u th−êng lµ b¾t ch−íc t−êng g¹ch nh−ng kh«ng nh»m lµm bøc t−êng cã vÎ nhÑ bít mµ chØ lµ mét çch biÓu hiÖn cña nghÖ thuËt.

Ên t−îng vÒ ®é mÒm - cøng hay nÆng - nhÑ cã sù liªn hÖ víi ®Æc ®iÓm bÒ mÆt cña vËt liÖu. Cã rÊt nhiÒu d¹ng bÒ mÆt kh¸c nhau tõ lo¹i th« r¸m nhÊt cho ®Õn lo¹i mÞn nhÊt. NÕu vËt liÖu ®−îc ph©n cÊp theo ®é nh¸m, sÏ cã v« vµn thang bËc víi sù kh¸c biÖt khã nhËn biÕt cña mçi cung bËc. ë mét ®Çu cña thang bËc Êy cã thÓ lµ vËt liÖu gç ch−a xö lÝ hay ®¸ th«, vµ ®Çu kia cã thÓ lµ ®¸ ®−îc ®¸nh bãng hay çc bÒ mÆt gç ®−îc ®¸nh vÐcni.

Cã lÏ lµ kh«ng cã g× ng¹c nhiªn khi chóng ta cã thÓ nh×n thÊy nh÷ng kh¸c biÖt ®ã b»ng m¾t th−êng, nh−ng ch¾c ch¾n cã mét ®iÒu rÊt ®¸ng chó ý lµ chóng ta nhËn thøc ®−îc sù kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a çc vËt liÖu nh− ®Êt nung, ®¸ hay bª t«ng mµ kh«ng cÇn ch¹m vµo chóng.

ë §an M¹ch ngµy nay, vØa hÌ th−êng ®−îc l¸t b»ng çc tÊm bª t«ng ®Æt thµnh hµng víi çc d¶i ph©n t¸ch b»ng ®¸, ®Ó khi cÇn nhÊc çc tÊm bª t«ng lªn, ng−êi ta cã thÓ tùa xµ beng vµo d¶i ®¸ granit cøng Ýt cã kh¶ n¨ng bÞ vì h¬n. Nh−ng tæ hîp nµy kh«ng ®−îc hµi hßa. §¸ granit vµ bª t«ng kh«ng ¨n nhËp víi nhau; b¹n cã thÓ c¶m nhËn ®−îc sù khã chÞu ngay d−íi gãt giÇy cña m×nh - hai vËt liÖu cã ®é nh¸m kh¸c nhau. §«i khi, çc vØa hÌ nµy ®−îc më réng víi d¶i ¸tphan hoÆc sái vµ bã vØa b»ng ®¸, vµ vØa hÌ hiÖn nay ë §an M¹ch trë thµnh mét bé s−u tËp çc vËt

liÖu vµ kh«ng thÓ so s¸nh ®−îc víi çc khu vùc v¨n minh h¬n, n¬i cã vØa hÌ dÔ chÞu h¬n nhiÒu c¶ khi nh×n vµ b−íc trªn ®ã. Ng−êi Anh ®· cã nh÷ng vØa hÌ mµ khã cã thÓ t×m ®−îc vÝ dô nµo tèt h¬n.

VØa hÌ ë Bloomsbury, London VØa hÌ ë Aarhus, §an M¹ch

VØa hÌ l¸t b»ng g¹ch clinke ë La Hay Lèi ®i víi hµng cét l¸t b»ng g¹ch clinke ë Copenhagen. Çc cét ®¸ granÝt nÆng nÒ

®øng trùc tiÕp trªn bÒ mÆt vËt liÖu nhÑ, ph¸ vì cÊu tróc l¸t cña bÒ mÆt g¹ch

24

Qu¶ng tr−êng l¸t b»ng ®¸ tù chÌn ë Fribourg, Thôy sÜ

ë Thôy SÜ, çc vØa hÌ l¸t b»ng ®¸ tù chÌn cã vÎ ®Ñp rÊt hÊp dÉn vµ dÔ chÞu, vÝ dô nh− qu¶ng tr−êng ë Fribourg víi vØa hÌ l¸t ®¸ cã mµu s¾c ¨n nhËp hoµn h¶o víi mµu ®¸ v«i vµng cña t−êng bao vµ ®µi phun n−íc. RÊt nhiÒu vËt liÖu kh¸c nhau cã thÓ dïng ®Ó l¸t lèi ®i vµ cho kÕt qu¶ mong muèn, nh−ng chóng kh«ng thÓ ®−îc kÕt hîp hay sö dông mét çch ngÉu nhiªn. T¹i Hµ Lan, ng−êi ta dïng g¹ch clinke ë trªn phè vµ ®−êng cao tèc mµ vÉn ®¶m b¶o cã ®−îc bÒ mÆt s¹ch sÏ vµ dÔ chÞu. Nh−ng còng lo¹i vËt liÖu ®ã khi ®−îc sö dông lµm nÒn cho cét ®¸ granit (nh− ë Stormgade, Copenhagen), hiÖu qu¶ ®em l¹i rÊt ph¶n c¶m. Kh«ng chØ vËt liÖu g¹ch trë nªn tÇm th−êng ®i, mµ cßn t¹o ra c¶m gi¸c kh«ng yªn t©m víi hµng cét nÆng nÒ nh− ®ang xuyªn vµo vËt liÖu nhÑ h¬n.

Khi mét ®øa trÎ b¾t ®Çu nhËn thøc ®−îc bÒ mÆt cña vËt liÖu, bÐ còng ®ång thêi h×nh thµnh ý thøc vÒ ®é c¨ng ®èi lËp víi ®é

25

26

chïng. Khi em bÐ lµm mét c©y cung vµ kÐo d©y cung ®Ó nã bËt, bÐ thÝch thó víi søc c¨ng ®ã vµ nhËn thøc ®−îc ®é c¨ng cña ®−êng cong. Vµ khi nh×n tÊm l−íi ®ang ph¬i, ta cã thÓ nhËn thøc ®−îc ®é chïng vµ søc nÆng cña ®−êng cong.

Cã nh÷ng c«ng tr×nh vÜ ®¹i víi sù gi¶n dÞ tèi ®a vµ t¹o ra mét Ên t−îng duy nhÊt - cøng hoÆc mÒm. Tuy nhiªn, phÇn lín c«ng tr×nh kiÕn tróc ®Òu lµ tæ hîp cña c¶ hai yÕu tè mÒm vµ cøng, nhÑ vµ nÆng, c¨ng hay chïng, vµ rÊt nhiÒu d¹ng bÒ mÆt kh¸c nhau. Chóng ®Òu lµ nh÷ng yÕu tè cña kiÕn tróc, nh÷ng thø kiÕn tróc s− cã thÓ dïng trong vë diÔn cña m×nh. Vµ ®Ó tr¶i nghiÖm ®−îc kiÕn tróc, b¹n cÇn nhËn thøc ®−îc tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã.

Tõ nh÷ng tÝnh chÊt riªng lÎ ®ã, b©y giê chóng ta h·y xem xÐt b¶n th©n çc sù vËt.

Khi xem xÐt çc c«ng cô do con ng−êi lµm ra - c«ng cô ®−îc hiÓu theo nghÜa réng nhÊt bao gåm c¶ çc c«ng tr×nh kiÕn tróc vµ çc phßng trong ®ã - chóng ta thÊy r»ng, th«ng qua vËt liÖu, h×nh thøc, mÇu s¾c vµ çc tÝnh chÊt kh¸c, con ng−êi cã kh¶ n¨ng t¹o cho mçi c«ng cô mét ®Æc ®iÓm riªng. Mçi vËt d−êng nh− ®Òu cã tÝnh çch riªng cña m×nh, nh− muèn nãi r»ng nã lµ mét ng−êi b¹n tèt, mét ng−êi ®ång hµnh s½n sµng gióp ®ì. Vµ mçi vËt ®Òu t¹o ra mét Ên t−îng riªng cho chóng ta.

Qu¶ng tr−êng l¸t b»ng ®¸ tù chÌn ë Fribourg, Thôy sÜ nh×n tõ trªn cao

27

TÊm l−íi ®−îc ph¬i ë Venice.

§−êng cong låi cña nh÷ng m¸i vßm cã thÓ nh×n thÊy qua ®−êng cong vâng xuèng cña tÊm l−íi

28

TÊt c¶ mäi dông cô ®Òu cã ®Æc tÝnh cÊu tróc riªng cña m×nh.

H×nh ¶nh cña nh÷ng chiÕc vît ®em l¹i c¶m nhËn vÒ sù sèng ®éng

ChiÕc ñng c−ìi ngùa kiÓu Anh cã kh«ng khÝ quý téc vµ t¹o nªn Ên t−îng vÒ sù thanh tho¸t vµ xa xØ

29

30

Theo çch ®ã, con ng−êi ®Æt dÊu Ên cña m×nh lªn çc vËt dông mµ anh ta t¹o ra, sau ®ã çc vËt dông l¹i t¹o ra nh÷ng ¶nh h−ëng ®èi víi con ng−êi. Chóng trë thµnh nh÷ng vËt kh«ng chØ ®¬n thuÇn cã kh¶ n¨ng sö dông. Bªn c¹nh viÖc më réng tÇm ho¹t ®éng, çc vËt dông Êy cßn lµm t¨ng sù sèng ®éng cña chóng ta. Mét çi vît ten-nÝt gióp chóng ta ®¸nh qu¶ bãng tèt h¬n so víi chØ dïng tay kh«ng. Tuy nhiªn ®iÒu nµy kh«ng ph¶i lµ ®iÒu quan träng nhÊt ë c©y vît. V× thùc tÕ mµ nãi, viÖc ®¸nh mét qu¶ bãng kh«ng cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt g× ®èi víi bÊt k× ai. Nh−ng sö dông mét çi vît ®Ó ®¸nh bãng ®em l¹i cho chóng ta c¶m gi¸c sèng ®éng, lµm chóng ta trµn ngËp n¨ng l−îng vµ sù ho¹t b¸t. ChØ nh×n chóng th«i còng ®· gióp ta liªn t−ëng ®Õn vËn ®éng viªn quÇn vît theo çch khã cã thÓ m« t¶. NÕu xem xÐt çc dông cô thÓ thao kh¸c - vÝ dô nh− ®«i ñng c−ìi ngùa - chóng ta lËp tøc cã thÓ nhËn thÊy râ sù kh¸c biÖt trong c¶m nhËn mµ mçi dông cô Êy ®em l¹i. Cã mét çi g× ®ã rÊt quý ph¸i khi nh×n nh÷ng ®«i ñng c−ìi ngùa kiÓu Anh. Chóng cã g× ®ã gièng nh− h×nh d¸ng cña ch©n ng−êi. Nã cho ta c¶m gi¸c vÒ sù thanh tho¸t vµ xa xØ - liªn t−ëng trùc tiÕp ®Õn nh÷ng con ngùa thuÇn chñng vµ nh÷ng kþ sÜ ¸o choµng hång. Hay lÊy vÝ dô chiÕc «. §ã lµ mét vËt dông rÊt th«ng minh vµ hiÖu qu¶, gän gµng vµ thùc dông. Nh−ng b¹n sÏ kh«ng thÓ h×nh dung nã ®i kÌm víi chiÕc vît ten-nÝt hay chiÕc ñng c−ìi ngùa. Chóng kh«ng nãi cïng ng«n ng÷. Mét çi « ®em l¹i c¶m gi¸c g× ®ã rÊt kÜ tÝnh, h¬i l¹nh lïng vµ b¶o thñ - mét kh«ng khÝ nghiªm tóc mµ chiÕc vît hoµn toµn kh«ng cã.

§Õn ®©y, chóng ta thÊy r»ng khã cã thÓ m« t¶ Ên t−îng cña m×nh vÒ mét ®èi t−îng nÕu kh«ng coi ®èi t−îng ®ã nh− mét vËt thÓ sèng víi nh÷ng ®Æc tÝnh h×nh häc cña nã. ThËm chÝ ngay c¶ sù m« t¶ kÜ l−ìng nhÊt, liÖt kª tõng ®Æc ®iÓm nh×n thÊy ®−îc còng kh«ng biÓu lé ®−îc çi mµ chóng ta c¶m nhËn vÒ b¶n thÓ cña sù vËt. Hoµn toµn gièng nh− viÖc chóng ta kh«ng ®Ó ý tíi tõng ch÷ çi trong mét tõ khi nhËn thøc tæng thÓ vÒ ý nghÜa mµ

31

tõ ®ã truyÒn t¶i, chóng ta th−êng còng kh«ng ®Ó ý çi chóng ta nhËn thøc ®−îc lµ g× mµ chØ lµ nh÷ng kh¸i niÖm h×nh thµnh trong ®Çu khi chóng ta nhËn thøc ®−îc nã.

Kh«ng chØ c©y vît ten-nÝt mµ tÊt c¶ mäi thø liªn quan ®Õn trß ch¬i nµy - nh− s©n bãng, ¸o quÇn vËn ®éng viªn - ®Òu ®em l¹i mét c¶m nhËn nh− vËy. ChiÕc ¸o rÊt tho¶i m¸i vµ réng r·i, ®«i giÇy mÒm m¹i - phï hîp víi tr¹ng th¸i th− gi·n khi vËn ®éng viªn ®i l¹i chËm r·i trªn s©n ®Ó nhÆt bãng, ®Ó dµnh n¨ng l−îng cho tèc ®é vµ sù tËp trung cao ®é cÇn cã khi qu¶ bãng ®−îc ch¬i. NÕu sau ®ã, còng vËn ®éng viªn Êy xuÊt hiÖn t¹i mét nghi lÔ chÝnh thøc trong bé ®ång phôc hoÆc trang phôc nghiªm tóc, kh«ng chØ cã h×nh ¶nh bÒ ngoµi mµ toµn bé con ng−êi cña anh ta thay ®æi. D¸ng ®iÖu vµ çch thøc ®i ®øng chÞu ¶nh h−ëng cña trang phôc mµ anh ta mÆc, vµ b©y giê sù nghiªm tóc vµ tù chñ lµ Ên t−îng chñ ®¹o.

Tõ nh÷ng vÝ dô ®êi th−êng ®ã chuyÓn sang lÜnh vùc kiÕn tróc, chóng ta thÊy r»ng çc c«ng tr×nh kiÕn tróc tèt nhÊt ®−îc t¹o ra khi kiÕn tróc s− ®−îc truyÒn c¶m høng tõ nh÷ng thø cã kh¶ n¨ng mang l¹i cho c«ng tr×nh mét dÊu hiÖu ®Æc tr−ng. Nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®−îc t¹o nªn víi mét tinh thÇn ®Æc biÖt vµ truyÒn t¶i tinh thÇn Êy ®Õn ng−êi kh¸c.

Çc ®Æc ®iÓm bªn ngoµi trë thµnh ph−¬ng tiÖn ®Ó truyÒn t¶i t×nh c¶m vµ tr¹ng th¸i c¶m xóc tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c. Tuy nhiªn, th«ng th−êng th× th«ng tin ®−îc truyÒn t¶i lµ ®iÒu ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh. Con ng−êi sÏ c¶m thÊy bít c« ®¬n khi anh ta thÊy m×nh lµ mét phÇn cña sù vËn ®éng chung. Nh÷ng ng−êi khi nhãm l¹i víi cïng mét môc ®Ých th−êng cè g¾ng ®Ó nh×n cµng gièng nhau cµng tèt. NÕu mét ai ®ã ph¸t hiÖn thÊy m×nh h¬i kh¸c th−êng, anh ta sÏ dÔ c¶m thÊy ®¸ng tiÕc.

Nh×n ¶nh cña mäi ng−êi ë mét thêi k× nhÊt ®Þnh cã thÓ thÊy hä d−êng nh− tr«ng gi«ng gièng nhau. §ã kh«ng chØ lµ ¸o quÇn vµ kiÓu tãc, mµ cßn c¶ d¸ng dÊp, çch di chuyÓn vµ toµn bé

32

çch c− xö cña b¶n th©n hä. Trong kÝ øc vÒ cïng thêi k× ®ã, b¹n cã thÓ thÊy çch sèng hµi hßa víi bèi c¶nh xung quanh, vµ b¹n còng sÏ nhËn thÊy r»ng çc c«ng tr×nh, ®−êng phè vµ ®« thÞ nh− ®−îc ®iÒu tiÕt ®Ó hßa nhÞp víi nhÞp ®iÖu cña kû nguyªn Êy.

Khi thêi k× ®ã tr«i qua, çc nhµ sö häc ph¸t hiÖn ra r»ng ®· cã mét phong çch chñ ®¹o trong thêi k× nµy vµ hä ®Æt cho nã mét çi tªn. Nh−ng nh÷ng ng−êi sèng trong thêi k× ®ã th−êng kh«ng ®Ó ý ®Õn phong çch ®ã. Mäi viÖc hä lµm, mäi thø hä mÆc d−êng nh− lµ rÊt tù nhiªn ®èi víi hä. Chóng ta nãi vÒ giai ®o¹n Gothic hay Baroque, nh÷ng nhµ bu«n ®å cæ vµ nh÷ng ng−êi sèng b»ng nghÒ lµm ®å gi¶ cæ rÊt quen thuéc víi tõng chi tiÕt nhá lµ ®Æc tr−ng cña mçi phong çch trong mçi giai ®o¹n cña phong çch Êy. Tuy nhiªn, çc chi tiÕt kh«ng nãi lªn ®iÒu c¨n b¶n cña kiÕn tróc, ®¬n gi¶n bëi lÏ môc tiªu cña tÊt c¶ çc t¸c phÈm kiÕn tróc tèt lµ nh»m t¹o nªn mét tæng thÓ thèng nhÊt.

V× vËy, ®Ó hiÓu ®−îc kiÕn tróc kh«ng ph¶i lµ viÖc x¸c ®Þnh phong çch cña c«ng tr×nh th«ng qua mét sè ®Æc ®iÓm bÒ ngoµi nhÊt ®Þnh. §iÒu ®ã lµ ch−a ®ñ ®Ó cã thÓ “nh×n” thÊy ®−îc kiÕn tróc; b¹n ph¶i tr¶i nghiÖm kiÕn tróc. B¹n ph¶i quan s¸t kiÕn tróc ®−îc thiÕt kÕ phôc vô cho mçi môc ®Ých nhÊt ®Þnh vµ nã ®−îc ®iÒu tiÕt nh− thÕ nµo ®Ó hßa nhÞp víi toµn bé quan ®iÓm vµ nhÞp ®iÖu cuéc sèng cña mçi thêi k×. B¹n ph¶i sèng trong c¨n phßng, c¶m nhËn nã bao bäc xung quanh m×nh, thÊy m×nh ®−îc dÉn d¾t mét çch tù nhiªn tõ phßng nä sang phßng kia nh− thÕ nµo. B¹n ph¶i chó ý hiÖu qu¶ cña chÊt c¶m vËt liÖu, kh¸m ph¸ t¹i sao chØ nh÷ng mÇu s¾c ®ã míi ®−îc sö dông, sù lùa chän ®ã phô thuéc nh− thÕ nµo vµo h−íng cña c¨n phßng trong mèi quan hÖ víi h−íng cña cöa sæ vµ mÆt trêi. Hai c¨n hé, çi nµy n»m trªn çi kia, víi çc c¨n phßng cã kÝch th−íc vµ cöa më gièng hÖt nhau vÉn cã thÓ kh¸c nhau hoµn toµn ®¬n gi¶n chØ do rÌm cöa, ®å ®¹c vµ mÇu s¾c cña t−êng. B¹n ph¶i tr¶i nghiÖm sù kh¸c nhau cùc lín vÒ mÆt ©m thanh trong kh¸i niÖm cña b¹n vÒ kh«ng gian: çch

33

thøc mµ ©m thanh vang väng trong mét nhµ thê lín so víi mét c¨n phßng nhá cã rÌm, th¶m vµ nÖm.

Mèi quan hÖ cña con ng−êi víi çc c«ng cô cã thÓ m« t¶ mét çch chung nhÊt nh− çch nh÷ng ®øa trÎ b¾t ®Çu ch¬i víi çc h×nh khèi, çc qu¶ bãng vµ çc ®å vËt kh¸c mµ chóng cã thÓ n¾m ®−îc trong tay. Theo thêi gian chóng ngµy cµng ®ßi hái nh÷ng c«ng cô tèt h¬n. §Õn mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, phÇn lín çc em bÐ ®Òu mong muèn cã thÓ x©y dùng ®−îc mét d¹ng nhµ nµo ®ã. Cã thÓ lµ mét çi hang thËt ®−îc ®µo vµo mét bê ®Êt, hoÆc lµ mét çi lÒu theo kiÓu tiÒn sö tõ nh÷ng m¶nh b×a. Th«ng th−êng th× chØ ®¬n thuÇn lµ mét n¬i chóng cã thÓ Èn trèn gi÷a çc lïm c©y, hoÆc lµ mét çi lÒu ®−îc t¹o nªn tõ m¶nh ch¨n v¾t qua hai çi ghÕ. Trß ch¬i nµy cã thÓ diÔn ra víi hµng ngµn h×nh thøc kh¸c nhau nh−ng chóng ®Òu cã mét ®iÓm chung lµ t¹o nªn mét kh«ng gian phôc vô môc ®Ých sö dông riªng cña lò trÎ. NhiÒu loµi ®éng vËt còng cã kh¶ n¨ng tù t¹o ra n¬i che ch¾n cho m×nh, b»ng çch ®µo mét çi hè vµo lßng ®Êt hay ghÐp thµnh mét çi g× ®ã che ch¾n ë bªn trªn. Nh−ng víi cïng mét loµi lu«n chØ cã cïng mét çch lµm. Con ng−êi t¹o ra ng«i nhµ víi sù thay ®æi tïy thuéc nhu cÇu, ®iÒu kiÖn khÝ hËu vµ cÊu tróc v¨n hãa. Trß ch¬i cña trÎ em ®−îc tiÕp tôc víi nh÷ng s¸ng t¹o khi trë thµnh ng−êi lín. Còng gièng nh− con ng−êi lùa chän çc dông cô tõ nh÷ng h×nh khèi ®¬n gi¶n khi cßn nhá sang nh÷ng c«ng cô tinh vi h¬n khi lín lªn, trß ch¬i ®µo hÇm ph¸t triÓn thµnh nh÷ng h×nh thøc t¹o dùng kh«ng gian víi ph−¬ng ph¸p tinh tÕ h¬n. Tõng b−íc, con ng−êi nç lùc ®Ó t¹o dùng h×nh ¶nh cña toµn bé bèi c¶nh sèng xung quanh m×nh.

Vµ viÖc t¹o nªn trËt tù vµ mèi liªn hÖ gi÷a con ng−êi vµ m«i tr−êng lµ tr¸ch nhiÖm cña kiÕn tróc s−.

34

35

Ch−¬ng II. §Æc vµ rçng trong kiÕn tróc

ViÖc ng¾m nh×n ®ßi hái ng−êi quan s¸t ph¶i cã mét sè ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh. SÏ lµ kh«ng ®ñ nÕu ®Ó h×nh ¶nh tù h×nh thµnh mét çch thô ®éng trªn vâng m¹c m¾t. Vâng m¹c ®ãng vai trß nh− mét bøc ph«ng víi hµng lo¹t h×nh ¶nh liªn tôc xuÊt hiÖn trªn ®ã, nh−ng bé n·o ®øng ®»ng sau chØ nhËn thøc ®−îc mét sè rÊt Ýt trong sè çc h×nh ¶nh ®ã. MÆt kh¸c, chØ cÇn mét Ên t−îng h×nh ¶nh mê nh¹t, mét chi tiÕt bÐ xÝu còng lµ ®ñ ®Ó chóng ta nghÜ r»ng ®· nh×n thÊy mét vËt.

TiÕn tr×nh quan s¸t sù vËt cã thÓ ®−îc h×nh dung nh− sau. Mét ng−êi ®i bé ®ang cói ®Çu xuèng chît nhËn thÊy mét çi quÇn bß; chØ mét gîi ý ®¬n thuÇn ®· ®ñ. Anh ta tin r»ng m×nh ®· nh×n thÊy mét ng−êi mÆc dï thùc tÕ çi anh ta thÊy lµ hµng chØ may næi ®Æc tr−ng ch¹y däc theo èng quÇn. Tõ chi tiÕt rÊt nhá nh− vËy, anh ta ®i ®Õn kÕt luËn lµ hµng chØ may næi ®ã ph¶i thuéc vÒ mét çi quÇn bß, vµ khi chiÕc quÇn di ®éng tÊt ph¶i cã ng−êi ®µn «ng mÆc nã. Th«ng th−êng nhËn xÐt cña anh ta dõng l¹i ë ®ã v× cã qu¸ nhiÒu thø cÇn ph¶i ®Ó ý ®Õn trªn mét con phè ®«ng ®óc khiÕn kh«ng thÓ dµnh thêi gian chó ý ®Õn ng−êi ®i ®−êng bªn c¹nh. Nh−ng v× mét lÝ do nµo ®ã, anh b¹n cña chóng ta muèn nh×n kÜ h¬n ng−êi ®ång hµnh víi m×nh. Anh ta chó ý chi tiÕt h¬n. Anh ta ®· ®óng vÒ chiÕc quÇn bß, nh−ng ng−êi mÆc nã l¹i lµ mét c« g¸i, kh«ng ph¶i lµ ®µn «ng. NÕu kh«ng ph¶i lµ ng−êi ngèc nghÕch l¾m th× lóc nµy anh ta sÏ tù hái: “Kh«ng hiÓu c« Êy tr«ng nh− thÕ nµo?”. Anh ta sÏ b¾t ®Çu quan s¸t c« g¸i gÇn h¬n, bæ sung dÇn çc chi tiÕt cho ®Õn khi cã t−¬ng ®èi ®ñ h×nh ¶nh thùc vÒ c« g¸i. Ho¹t ®éng nµy cña anh ta còng cã thÓ so s¸nh víi ho¹t ®éng cña häa sÜ. Tr−íc hÕt, ng−êi häa sÜ t¹o nªn nh÷ng ph¸c th¶o s¬ bé cña ®èi t−îng muèn vÏ, chØ ®¬n

36

thuÇn lµ mét sù gîi më; sau ®ã anh ta sÏ chi tiÕt hãa ®ñ ®Ó cã thÓ trë thµnh mét c« g¸i mÆc quÇn bß; cuèi cïng anh ta bæ sung cµng nhiÒu chi tiÕt cho ®Õn khi ®¹t ®−îc mét bøc ch©n dung ®Æc t¶ c« g¸i ®Æc biÖt ®ã. Ho¹t ®éng cña ng−êi quan s¸t lµ cã tÝnh s¸ng t¹o; trong qu¸ tr×nh ng¾m nh×n, anh ta cè g¾ng t¸i dùng ®Ó h×nh thµnh mét h×nh ¶nh hoµn chØnh vÒ ®èi t−îng quan s¸t.

TÊt c¶ nh÷ng ai ng¾m nh×n ®Òu cã hµnh ®éng t¸i dùng nµy; ®ã lµ mét ho¹t ®éng cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ c¶m nhËn ®−îc ®èi t−îng quan s¸t. Nh−ng víi cïng mét ®èi t−îng, çi mµ hä nh×n thÊy vµ çi mµ hä t¸i dùng cã thÓ rÊt kh¸c nhau. Kh«ng hÒ cã mét ý t−ëng chñ quan ®óng nhÊt vÒ biÓu hiÖn cña mét vËt thÓ, mµ chØ cã v« vµn Ên t−îng chñ quan vÒ vËt thÓ ®ã. §iÒu nµy ®óng víi çc t¸c phÈm nghÖ thuËt còng nh− bÊt k× mét thø nµo kh¸c; kh«ng thÓ nãi r»ng chØ cã duy nhÊt çch nhËn thøc nµy lµ ®óng ®èi víi mét bøc tranh. Cho dï nã cã thÓ g©y Ên t−îng nhÊt ®Þnh ®èi víi con ng−êi th× Ên t−îng nµy cßn phô thuéc rÊt nhiÒu vµo kh¶ n¨ng nhËn thøc cña ng−êi xem, t×nh tr¹ng tinh thÇn, häc thøc vµ toµn bé m«i tr−êng xung quanh anh ta. Nã còng phô thuéc rÊt lín vµo tr¹ng th¸i t×nh c¶m cña ng−êi xem t¹i thêi ®iÓm ®ã. Cïng mét bøc tranh cã thÓ cã ¶nh h−ëng rÊt kh¸c nhau ®èi víi chóng ta t¹i nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau. V× vËy, lu«n lu«n rÊt thó vÞ khi quay trë l¹i víi mét t¸c phÈm nghÖ thuËt mµ chóng ta ®· tõng thÊy tr−íc ®©y ®Ó xem m×nh cã cßn ph¶n øng theo cïng çch thøc nh− tr−íc hay kh«ng.

Th«ng th−êng, sÏ dÔ nhËn thøc mét ®èi t−îng h¬n nÕu biÕt tr−íc mét sè ®iÒu vÒ nã. Chóng ta th−êng dÔ nh×n thÊy nh÷ng çi quen thuéc vµ kh«ng quan t©m nh÷ng phÇn cßn l¹i. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ chóng ta t¸i dùng ®èi t−îng quan s¸t thµnh mét çi g× ®ã quen thuéc vµ cã kh¶ n¨ng hiÓu ®−îc. ViÖc t¸i dùng th−êng ®−îc chóng ta tiÕn hµnh d−íi h×nh thøc liªn hÖ b¶n th©n víi ®èi t−îng, b»ng çch t−ëng t−îng ®Æt m×nh vµo ®èi t−îng ®ã. Trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, ho¹t ®éng cña chóng ta gièng nh− nh÷ng diÔn viªn c¶m nhËn vÒ vai diÔn cña m×nh

37

nhiÒu h¬n lµ gièng ng−êi ho¹ sÜ t¹o nªn bøc tranh cña mét ®èi t−îng nµo ®ã mµ anh ta quan s¸t thÊy ë bªn ngoµi b¶n th©n anh ta. Khi chóng ta ng¾m nh×n mét bøc ch©n dung ai ®ã ®ang c−êi hay mØm c−êi, b¶n th©n chóng ta còng thÊy vui lªn. MÆt kh¸c, nÕu bé mÆt trong tranh ñ rò, chóng ta còng c¶m thÊy buån. Khi xem tranh, cã mét ®iÒu rÊt ®¸ng chó ý lµ mäi ng−êi cã thÓ nhËp ®−îc vµo nh÷ng vai cã vÎ nh− rÊt xa l¹ ®èi víi hä. Mét ng−êi ®µn «ng yÕu ®uèi sÏ trµn ngËp chñ nghÜa anh hïng vµ t×nh yªu cuéc sèng khi anh ta ng¾m nh×n thÇn HÐccule thùc hiÖn nh÷ng hµnh ®éng m¹nh mÏ. Çc nghÖ sÜ vµ nhµ s¶n xuÊt th−¬ng m¹i ®Òu nhËn thøc ®−îc khuynh h−íng nµy vµ ¸p dông trong c«ng viÖc cña m×nh. ¸o quÇn ®µn «ng sÏ dÔ b¸n h¬n khi ®−îc tr−ng bµy víi h×nh ¶nh cña çc vÊn ®éng viªn thÓ thao. Ng−êi nh×n sÏ tù g¾n b¶n th©n hä víi ng−êi mÉu ®Ñp trai vµ tin t−ëng r»ng m×nh còng sÏ ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ t−¬ng tù chØ b»ng çch ®¬n gi¶n lµ kho¸c lªn m×nh cïng bé y phôc ®ã. Mét ng−êi phô n÷ ®øng tuæi còng sÏ kh«ng c©n nh¾c nhiÒu khi mua bé trang phôc ®· thÊy trong ®o¹n qu¶ng ço víi mét c« g¸i cã th©n h×nh hÊp dÉn. Mét em bÐ m¸ hång ngåi mª hoÆc víi cuèn truyÖn tranh th× t−ëng t−îng b¶n th©n m×nh nh− Siªu nh©n hay T¸cz¨ng.

Cã mét ®iÒu mµ mäi ng−êi biÕt rÊt râ. Nh÷ng ng−êi nguyªn thñy th−êng g¸n cho nh÷ng vËt thÓ v« tri v« gi¸c mét ®êi sèng. Nh÷ng con suèi vµ nh÷ng çi c©y lµ tinh thÇn cña tù nhiªn sèng trong mèi liªn hÖ víi hä. Nh−ng thËm chÝ c¶ nh÷ng con ng−êi v¨n minh còng Ýt nhiÒu coi nh÷ng vËt thÓ ®ã cã cuéc sèng riªng cña m×nh.

Trong kiÕn tróc cæ ®iÓn, chóng ta nãi ®Õn çc ®èi t−îng ®ì vµ ®−îc ®ì. Thùc tÕ lµ nhiÒu ng−êi kh«ng liªn hÖ ®iÒu nµy víi mét çi g× cô thÓ. Tuy nhiªn mét sè ng−êi kh¸c l¹i cã c¶m nhËn vÒ mét khèi nÆng ®Ì nÐn lªn nh÷ng çi cét, còng gièng nh− ®èi víi con ng−êi. §iÒu nµy ®−îc minh häa mét çch rÊt h×nh t−îng khi çc ®èi t−îng ®ì ®−îc t¹o h×nh víi h×nh d¸ng con ng−êi,

38

nh− nh÷ng chiÕc cét Caryatid (ND: cét mang h×nh ng−êi phô n÷ ë ®Òn Erechteion trªn ®åi Acropolis, Athen, Hy L¹p) hoÆc Atlas - ng−êi khæng lå ®ang gång cøng c¬ b¾p ®Ó ®ì khèi nÆng ®Ì trªn vai. Cïng nhËn thøc Êy ®−îc thÓ hiÖn trong nh÷ng thøc cét Hy-l¹p, víi th©n cét h¬i ph×nh ra ®Ó t¹o Ên t−îng mét c¬ b¾p ®ang c¨ng lªn - ®iÒu ®¸ng ng¹c nhiªn ë mét chiÕc cét ®¸ cøng nh¾c vµ v« c¶m.

Nh÷ng bé phËn kh¸c nhau cña chiÕc ghÕ ®−îc g¾n víi nh÷ng çi tªn còng gièng nh− çc bé phËn trªn c¬ thÓ ng−êi vµ ®éng vËt - ch©n, tay, mÆt ghÕ, l−ng. NhiÒu khi ch©n ghÕ còng ®−îc t¹o h×nh gièng nh− ch©n s− tö, vuèt ®¹i bµng, vã ngùa v.v. Nh÷ng h×nh thøc theo h−íng siªu thùc nh− vËy ®· xuÊt hiÖn theo tõng thêi kú tõ thêi cæ ®¹i. Bªn c¹nh ®ã, còng cã rÊt nhiÒu vÝ dô vÒ çc h×nh thøc “h÷u c¬” nh−ng kh«ng t¶ thùc hay t−îng tr−ng cho bÊt k× mét çi g× t−¬ng tù cã trong tù nhiªn. Chóng ®· ®−îc ¸p dông trong phong çch Jegend cña §øc vµo kho¶ng ®Çu thÕ kû 20 vµ xuÊt hiÖn l¹i kh«ng chØ trong çc phong çch ®å ®¹c néi thÊt giai ®o¹n sau mµ c¶ trong çc thiÕt kÕ kh¸c. VÝ dô nh−, chiÕc «t« “Jaguar” (ND: con b¸o) ®−îc t¹o h×nh víi ý t−ëng gîi lªn tèc ®é vµ sù m¹nh mÏ xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n çi tªn cña dßng xe nµy.

ThËm chÝ cã nh÷ng ®å vËt kh«ng cã g× liªn hÖ víi h×nh thøc h÷u c¬ vÉn th−êng ®−îc g¾n víi nh÷ng ®Æc ®iÓm cña con ng−êi. Chóng ta ®· thÊy vÝ dô chiÕc ñng c−ìi ngùa vµ çi « cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn biÓu hiÖn tÝnh çch cña ng−êi dïng nã. Trong tiÓu thuyÕt cña Dickens, nh÷ng ng«i nhµ vµ néi thÊt cña chóng cã mét çch thøc thÇn bÝ riªng liªn hÖ víi tinh thÇn cña nh÷ng chñ së h÷u. Hans Andersen, víi søc m¹nh cña ng«n tõ ®· vÏ nªn bøc tranh trong ®ã nh÷ng chiÕc cèi xay giã trë thµnh con ng−êi, còng nh− ®èi víi Don Quixote.

Cæng l©u ®µi Palazzetto Zuccari, Rome

Çi cæng nhiÒu khi ®−îc m« t¶ nh− ®ang më réng ®Ó ®ãn ng−êi vµo, vµ kiÕn tróc s− cña l©u ®µi Palazzetto Zuccari ®· t¹o d¸ng cho vßm cæng thùc sù lµ mét çi miÖng ®ang h¸ réng cña mét ng−êi khæng lå.

KiÕn tróc s− §an M¹ch Ivar Bentsen, ng−êi trong suèt cuéc ®êi m×nh lu«n cã mét çch nh×n riªng rÊt ®¸ng chó ý vÒ kiÕn tróc, ®· ph¸t biÓu t¹i buæi trao tÆng mét khèi nhµ míi cho tr−êng trung häc céng ®ång ë §an M¹ch: “Chóng ta th−êng nãi çc ng«i nhµ n»m, nh−ng mét sè ng«i nhµ l¹i ®øng. Çc tßa th¸p lu«n ®øng, cßn ng«i nhµ nµy th× ngåi tùa l−ng vµo ngän ®åi, nh×n ra h−íng nam. §i ra ngoµi nhµ ë bÊt cø h−íng nµo vµ ng¾m nh×n l¹i, b¹n sÏ thÊy ng«i tr−êng nµy ®ang ngÈng cao ®Çu vµ nh×n xuèng vïng n«ng th«n réng lín ë phÝa nam thµnh phè.”

39

40

Nh÷ng sù nh©n çch hãa c«ng tr×nh nh− vËy gióp cho viÖc c¶m nhËn tæng thÓ kiÕn tróc cña nã mét çch dÔ dµng h¬n thay v× chØ ra nh÷ng chi tiÕt kÜ thuËt. §èi víi Dickens, mét d·y phè víi nh÷ng ng«i nhµ lµ mét vë kÞch, n¬i gÆp gì cña nh÷ng tÝnh çch gèc, mçi ng«i nhµ cã mét ng«n ng÷ riªng cña nã. Nh−ng mét sè con phè chÞu sù chi phèi chñ ®¹o cña cÊu tróc h×nh häc qu¸ râ rµng mµ thËm chÝ ngay c¶ Dickens còng khã cã thÓ g¾n cuéc sèng cho nã. Mét m« t¶ cña «ng tõ Nhµ nghØ Lion ë Shrewsbury ë Anh: “Tõ cöa sæ t«i cã thÓ nh×n xuèng ch©n ®åi vµ nghiªng theo nh÷ng ng«i nhµ ®en - tr¾ng vÆn xo¾n nhÊt, tÊt c¶ cã v« vµn h×nh d¹ng ngo¹i trõ h×nh th¼ng”. BÊt cø ai ®· tõng ®Õn mét thÞ trÊn nh− Shropshire víi nh÷ng ng«i nhµ kiÓu Tudor lµm tõ nöa th©n c©y quÐt nhùa ®−êng sÏ nhí Ên t−îng m¹nh mÏ mµ nh÷ng vÖt mµu ®en trªn nÒn tr¾ng mang l¹i vµ sÏ hiÓu ®−îc r»ng, trong tr−êng hîp nµy thËm chÝ c¶ Dickens còng ph¶i nh×n thÊy çc h×nh d¹ng chø kh«ng ph¶i nh÷ng con ng−êi xa l¹.

Nh−ng nh− vËy chóng ta sÏ c¶m nhËn mét ®o¹n phè nh− thÕ nµo khi chóng ta c¶m nhËn nh÷ng ng«i nhµ nh− nh÷ng h×nh khèi h×nh häc? Nhµ lÞch sö nghÖ thuËt ng−êi §øc A.E. Brinckmann ®· ph©n tÝch mét çch râ rµng bøc tranh cña mét ®o¹n phè ë thÞ trÊn nhá Nordlingen (§øc).

Qu¶ng tr−êng Schafflersmarkt ë Nordlingen, §øc

41

“VÎ ®Ñp cña khung c¶nh qu¶ng tr−êng Schafflersmarkt ë Nordlingen hoµn toµn lµ do mèi liªn hÖ hµi hßa cña çc h×nh khèi cña nã. Nh− vËy çc tØ lÖ cña bøc tranh hai chiÒu ®−îc chuyÓn hãa thÕ nµo thµnh tØ lÖ cña kh«ng gian ba chiÒu, víi kh¸i niÖm vÒ chiÒu s©u? Çc cöa sæ cã kÝch th−íc gÇn nh− ®iÓn h×nh t¹o cho çc ng«i nhµ d−êng nh− cã cïng tØ lÖ, lµm çc ng«i nhµ ba tÇng ë phÝa sau v−ît tréi h¬n h¼n nh÷ng ng«i nhµ hai tÇng ë phÝa tr−íc. Çc m¸i dèc gÇn nh− cã cïng ®é dèc víi vËt liÖu hoµn toµn gièng nhau. M¹ng l−íi v« tËn cña nh÷ng viªn ngãi gióp cho m¾t ng−êi nhËn thøc ®−îc kho¶ng çch, vµ tõ ®ã nhËn thøc ®−îc c¶ kÝch th−íc thùc cña m¸i. M¾t ng−êi l−ít qua tõ m¸i nhá h¬n ®Õn m¸i lín h¬n cho ®Õn khi dõng l¹i ë Nhµ thê Th¸nh George chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o ë trung t©m. Kh«ng g× cã thÓ t¹o nªn ¶o gi¸c cña kh«ng gian tèt h¬n viÖc lÆp l¹i liªn tôc çc kÝch th−íc quen thuéc víi m¾t ng−êi vµ ®−îc nh×n víi chiÒu s©u kh¸c nhau cña phèi c¶nh kiÕn tróc. §©y chÝnh lµ b¶n chÊt cña mét bè côc kiÕn tróc vµ hiÖu øng cña nã ®−îc cñng cè thªm bëi sù thay ®æi vÒ s¾c ®é do t¸c ®éng cña kh«ng khÝ. Cuèi cïng khi h×nh thÓ hoµn chØnh cña çc ng«i nhµ ®−îc c¶m nhËn - nh÷ng ng«i nhµ hai m¸i vµ bèn m¸i víi çc ®−êng ph©n vÞ ngang - ngän th¸p nhµ thê tr«ng v−ît tréi h¬n h¼n vÒ kÝch th−íc víi nh÷ng h×nh khèi chång lªn nhau v−¬n cao lªn bÇu trêi”.

Khung c¶nh Nordlingen tõ cæng vµo thµnh nh×n vÒ qu¶ng tr−êng Schafflersmarkt. Kh«ng cã ®iÓm nµo cô thÓ ®Ó cã thÓ c¶m nhËn ®−êng phè

42

43

NÕu võa nh×n h×nh ¶nh võa ®äc ph©n tÝch cña Brinckmann th× cã thÓ c¶m nhËn chÝnh x¸c nh− «ng ®· m« t¶. Nh−ng khi nh×n ®Þa ®iÓm nµy trªn thùc tÕ, b¹n sÏ c¶m nhËn vÒ nã kh¸c h¼n. Thay v× chØ lµ bøc tranh cña mét ®−êng phè, b¹n sÏ c¶m nhËn toµn bé bèi c¶nh vµ kh«ng khÝ cña thÞ trÊn nµy. Nordlingen lµ mét thÞ trÊn thêi Trung Cæ, cã t−êng thµnh bao bäc xung quanh. Sau khi b−íc qua cæng thµnh, khung c¶nh ®Çu tiªn mµ ta b¾t gÆp sÏ ®em l¹i c¶m nhËn vÒ mét thÞ trÊn ®−îc t¹o nªn tõ nh÷ng ng«i nhµ rÊt ®Æc tr−ng víi ®Çu håi m¸i nhän quay ra phè, víi ®iÓm nhÊn lµ ng«i nhµ thê cùc lín. Cµng ®i s©u vµo trong, Ên t−îng ban ®Çu cµng ®−îc kh¼ng ®Þnh râ h¬n. Kh«ng cã chç nµo ®Ó b¹n cã thÓ dõng l¹i vµ nãi r»ng ®©y chÝnh lµ n¬i cã thÓ nh×n thÊy ®iÒu ®ã. C©u hái lµm thÕ nµo ®Ó mét bøc tranh hai chiÒu cã thÓ truyÒn t¶i tèt nhÊt c¶m nhËn vÒ kh«ng gian ba chiÒu (mµ Brinckmann quan t©m) kh«ng xuÊt hiÖn ë n¬i nµy. B¶n th©n b¹n kh«ng n»m ë trung t©m cña bøc tranh. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, b¹n kh«ng chØ nh×n thÊy ng«i nhµ ë ngay tr−íc mÆt b¹n mµ ®ång thêi vÉn ý thøc ®−îc sù tån t¹i cña çc ng«i nhµ xung quanh vµ ghi nhí sù cã mÆt cña chóng khi b¹n ®i ngang qua ngay c¶ khi kh«ng hÒ nh×n chóng. BÊt cø ai khi ®· xem bøc ¶nh vÒ mét ®Þa ®iÓm vµ sau ®ã thùc sù ®Õn ®ã ®Òu cã thÓ nhËn thÊy sù kh¸c biÖt cña thùc tÕ. B¹n c¶m nhËn ®−îc kh«ng khÝ cña bèi c¶nh xung quanh m×nh vµ kh«ng cßn phô thuéc vµo gãc nh×n cña bøc ¶nh. B¹n hÝt thë kh«ng khÝ cña ®Þa ®iÓm, l¾ng nghe tiÕng ®éng, chó ý thÊy nh÷ng tiÕng vang tõ nh÷ng ng«i nhµ phÝa sau mµ b¹n kh«ng nh×n thÊy.

Nhµ thê Th¸nh George, Nordlingen nh×n tõ Schafflersmarkt. Ên t−îng cña çc ng«i nhµ ®−îc h×nh thµnh tõ mét chuçi nh÷ng quan s¸t.

Cã nh÷ng con phè, qu¶ng tr−êng vµ c«ng viªn ®−îc tæ chøc mét çch cã chñ ý ®Ó ®−îc nh×n tõ mét ®iÓm nhÊt ®Þnh. §iÓm ®ã cã thÓ lµ cæng vµo hoÆc mét mÆt nÒn ®−îc n©ng cao. KÝch th−íc vµ vÞ trÝ cña tÊt c¶ mäi thø cã thÓ nh×n thÊy tõ ®iÓm nh×n ®ã ®−îc x¸c ®Þnh mét çch kÜ l−ìng ®Ó cã thÓ ®em l¹i c¶m nhËn tèt nhÊt vÒ chiÒu s©u cho mét bøc tranh toµn c¶nh hÊp dÉn. §iÒu nµy rÊt phæ biÕn trong çch bè côc mÆt b»ng kiÓu Baroque, víi çch bè trÝ tô vÒ mét ®iÓm. Mét vÝ dô thó vÞ cña ®iÒu nµy lµ toµn c¶nh Rome nh×n tõ ®Þa ®iÓm næi tiÕng víi tªn gäi “tÇm nh×n qua lç khãa”. Trªn ngän nói Aventine, bªn s«ng Tiber, con ®−êng hiÒn hßa Via di Santa Sabina dÉn b¹n ®i qua nh÷ng tu viÖn cæ vµ nhµ thê cæ ®Ó ®Õn mét qu¶ng tr−êng nhá ®−îc nhÊn bëi nh÷ng c©y cét obelisk (ND: thanh g−¬m b»ng ®¸ cã tiÕt diÖn h×nh vu«ng) vµ nh÷ng chiÕc ®Üa t−îng tr−ng cho chiÕn th¾ng lµm b»ng v÷a g¾n trªn t−êng. PhÝa trªn chiÕc cöa mµu n©u vÒ bªn ph¶i cã h×nh vò khÝ cña nh÷ng HiÖp sÜ Malta. Nh−ng çnh cöa

44

45

bÞ ®ãng vµ ng¨n l¹i. Nh×n qua lç cöa, b¹n cã thÓ cã ®−îc tÇm nh×n ra mét khu vùc t¸ch biÖt. ThËt lµ mét c¶nh tuyÖt vêi. ë tËn cïng gãc phèi c¶nh theo chiÒu s©u cña con ®−êng d¹o rÊt dµi, b¹n sÏ thÊy m¸i vßm cña nhµ thê Th¸nh Peter v−¬n lªn trêi cao.

Trong tr−êng hîp nµy b¹n cã tÊt c¶ nh÷ng hiÖu qu¶ cña mét tÇm nh×n ®−îc bè trÝ cã chñ ý bëi b¹n nh×n thÊy thùc tÕ nh− nh×n qua mét èng kÝnh viÔn väng, tõ mét ®iÓm nh×n cè ®Þnh - vµ kh«ng cã g× g©y ¶nh h−ëng ®Õn sù chó ý cña b¹n. TÇm nh×n nµy chØ cã mét h−íng vµ nh÷ng çi n»m phÝa sau ng−êi quan s¸t kh«ng ®ãng mét vai trß g× c¶.

Tuy nhiªn, ®©y lµ tr−êng hîp ç biÖt Ýt gÆp. Th«ng th−êng chóng ta kh«ng nh×n thÊy h×nh ¶nh cña ®èi t−îng mµ th©u nhËn mét Ên t−îng vÒ b¶n th©n ®èi t−îng Êy, vÒ toµn bé h×nh thÓ ®èi t−îng kÓ c¶ phÝa mµ chóng ta kh«ng thÊy, cïng víi toµn bé kh«ng gian xung quanh nã. Còng nh− trong vÝ dô c« g¸i mÆc quÇn bß, Ên t−îng mµ chóng ta th©u nhËn rÊt chung chung - th«ng th−êng chóng ta kh«ng nh×n thÊy çc chi tiÕt. RÊt hiÕm cã ng−êi nµo sau khi “nh×n” thÊy mét c«ng tr×nh cã thÓ m« t¶ çc chi tiÕt cña c«ng tr×nh Êy. VÝ dô, nÕu cã mét du kh¸ch ®Õn th¨m Nordlingen vµ bÊt chît nh×n thÊy nhµ thê, anh ta sÏ ngay lËp tøc nhËn ra ®ã lµ mét nhµ thê. Chóng ta xem nhµ thê nh− mét thÓ lo¹i c«ng tr×nh riªng biÖt, mét biÓu t−îng cã thÓ dÔ dµng nhËn thøc ®−îc còng nh− ch÷ çi trong b¶ng ch÷ çi. Nh×n ch÷ L, chóng ta nhËn thøc ®−îc nã mÆc dï cã thÓ kh«ng biÕt ®−îc nã ë d¹ng g×, kiÓu ch÷ ®Ëm hay võa nghiªng võa ®Ëm, kiÓu ch÷ cæ Antiqua hay viÕt d¹ng ch÷ g«thÝc. ChØ ®¬n gi¶n lµ cã mét nÐt ®øng kÕt hîp mét nÐt ngang cho chóng ta nhËn ra ®ã lµ ch÷ L.

Còng t−¬ng tù nh− vËy, chóng ta biÕt r»ng ®· nh×n thÊy mét nhµ thê khi chØ míi cã c¶m nhËn vÒ mét c«ng tr×nh cã chiÒu cao lín vµ th¸p chu«ng nhän. Vµ nÕu kh«ng thÝch thó ®Ó biÕt thªm th× chóng ta th−êng sÏ kh«ng quan t©m kÜ h¬n. Nh−ng nÕu quan t©m th× chóng ta sÏ ®i tiÕp. Tr−íc hÕt ta sÏ cè g¾ng x¸c nhËn l¹i

46

Ên t−îng ban ®Çu cã ®óng hay ch−a. LiÖu ®ã cã ph¶i lµ nhµ thê? V©ng, ch¾c ch¾n lµ vËy; m¸i rÊt cao vµ rÊt dèc, vµ ë phÝa tr−íc cã mét çi th¸p gièng nh− mét h×nh khèi liªn tôc. Khi chóng ta nh×n çi th¸p, nã d−êng nh− ®ang cao lªn. Chóng ta ph¸t hiÖn ra lµ nã cao h¬n phÇn lín çc th¸p kh¸c, ®iÒu ®ã cã nghÜa chóng ta ph¶i ®iÒu chØnh c¶m nhËn ban ®Çu. Trong qu¸ tr×nh nh×n ng¾m chóng ta d−êng nh− ®Æt dÇn çc tÇng th¸p h×nh b¸t gi¸c lªn trªn mét khèi h×nh hép mµ tr−íc ®ã ta t−ëng lµ cã h×nh b¸t gi¸c. Trong trÝ t−ëng t−îng cña m×nh, chóng ta thÊy çi th¸p v−¬n lªn tõ mét khèi ®Õ h×nh vu«ng, gièng nh− nh÷ng ®o¹n cña mét chiÕc kÝnh viÔn väng nèi dµi ra cho ®Õn khi toµn bé tiÕn tr×nh t¸i dùng vµ còng lµ tiÕn tr×nh nh×n ng¾m dõng l¹i ë tÇng th¸p trªn cïng, ®−îc ®¸nh dÊu b»ng mét chám trßn. Nh−ng çi th¸p kh«ng kÕt thóc ë ®ã. §Ó h×nh ¶nh ®−îc hoµn thiÖn cÇn cã ngän nÕn v−¬n lªn tõ chám trßn ®ã vµ bæ sung nh÷ng cuèn bay vµ trô chèng ë çc gãc cña ngän th¸p.

Tr×nh tù suy nghÜ trong ®Çu mét ng−êi khi quan s¸t mét c«ng tr×nh diÔn ra theo çch thøc rÊt gièng víi çch kiÕn tróc s− suy nghÜ khi thiÕt kÕ mét c«ng tr×nh. Sau khi ®· quyÕt ®Þnh h×nh d¸ng s¬ bé cña c«ng tr×nh, kiÕn tróc s− tiÕp tôc bæ sung çc chi tiÕt lªn c¬ thÓ chÝnh gièng nh− nh÷ng nô hoa vµ nh÷ng çi gai nÈy ra tõ th©n c©y. NÕu ®· ®−îc ®µo t¹o trong lÜnh vùc x©y dùng, anh ta cã thÓ biÕt ®−îc çc bé phËn sÏ ®−îc t¹o nªn b»ng çch nµo. Anh ta sÏ dù tÝnh çc vËt liÖu trong suy nghÜ cña m×nh vµ tæ hîp chóng vµo mét cÊu tróc lín h¬n. Nã mang l¹i cho anh ta c¶m høng khi lµm viÖc víi çc vËt liÖu kh¸c nhau, nh×n thÊy sù thay ®æi tõ mét khèi l−îng vËt liÖu gç, ®¸ kh«ng cã h×nh thï x¸c ®Þnh trë thµnh nh÷ng vËt thÓ râ rµng, kÕt qu¶ cña nh÷ng nç lùc cña chÝnh b¶n th©n m×nh.

Nhµ thê Beauvais

47

48

Kho¶ng 45 dÆm vÒ phÝa B¾c Pari cã mét thÞ trÊn nhá tªn lµ Beauvais víi mét nhµ thê vÜ ®¹i. Thùc ra ®ã chØ lµ mét çnh cña nhµ thê ch−a bao giê ®−îc hoµn thµnh nh−ng kÝch th−íc cña nã vÜ ®¹i ®Õn møc cã thÓ nh×n thÊy tõ çch xa hµng dÆm, v−ît lªn trªn c¶ nh÷ng tßa nhµ cao 4 tÇng trong thÞ trÊn. PhÇn mãng ®−îc x©y n¨m 1247 vµ phÇn vßm cuèn hoµn thµnh n¨m 1272. §©y lµ mét trong nh÷ng c«ng tr×nh G«thÝc theo kiÓu h−íng lªn thiªn ®−êng víi nh÷ng c©y cét cao, m¶nh nh− nh÷ng hµng c©y v−¬n lªn trêi xanh. Nh÷ng c©y cét cao kho¶ng 144 feet (ND: kho¶ng 44m). C«ng tr×nh x©y dùng nµy ®· chøng tá mét sù t¸o b¹o m¹nh mÏ, tuy nhiªn nh÷ng vßm cuèn ®· bÞ sËp n¨m 1294. Nhµ thê ®−îc x©y dùng l¹i kho¶ng 40 n¨m sau víi nh÷ng vßm cuèn còng cao mét çch thÇn k× nh− tr−íc nh−ng ®−îc ®ì b»ng hÖ cuèn bay tõ bªn ngoµi. Nh÷ng ng−êi x©y dùng râ rµng ®· rÊt phÊn khÝch tr−íc th¸ch thøc ®¬n thuÇn vÒ mÆt kÕt cÊu, vµ hä ®· t¹o nªn mét l«gÝc cña sù cÇn thiÕt víi hÖ kÕt cÊu ®ì lµ nh÷ng cuèn bay vµ cét chèng ®−îc trang trÝ b»ng çc ®iªu kh¾c. Nãi çch kh¸c, nh÷ng bé phËn kÕt cÊu thuÇn tóy ®· ®−îc xem xÐt tõ gãc ®é nghÖ thuËt, mét thµnh phÇn cã h×nh thøc cña mét t¸c phÈm ®iªu kh¾c.

KiÕn tróc s− cã thÓ quan t©m qu¸ møc ®Õn viÖc t¹o h×nh cho tÊt c¶ çc bé phËn kÕt cÊu cña c«ng tr×nh ®Õn nçi quªn mÊt mét sù thËt lµ, c«ng tr×nh x©y dùng rèt cuéc còng chØ lµ c«ng cô chø kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cuèi cïng. PhÇn ngo¹i thÊt chi tiÕt cña nhµ thê Beauvais ®−îc ph¸t triÓn ®Ó t¹o nªn mét kh«ng gian bªn trong cã chiÒu cao huyÒn bÝ - chø kh«ng ph¶i lµ ®Ó ®¸p øng mong muèn t¹o nªn mét cÊu tróc nhän s¾c ®©m lªn trêi cao. Nh−ng ®iÒu ®ã cã thÓ hiÓu ®−îc khi kiÕn tróc s− cho r»ng nç lùc cña anh ta lµ t¹o h×nh cho çc vËt liÖu x©y dùng th«ng qua ng«n ng÷ cña kiÕn tróc. Theo quan niÖm cña anh ta, vËt liÖu x©y dùng lµ ph−¬ng tiÖn truyÒn ®¹t cña kiÕn tróc.

Nh−ng b¹n còng cã thÓ hái, liÖu cßn cã çch nµo kh¸c kh«ng? C©u tr¶ lêi lµ cã; cã thÓ cã çch quan niÖm hoµn toµn

49

kh¸c. Thay v× ®Ó trÝ t−ëng t−îng cña m×nh lµm viÖc víi h×nh thøc kÕt cÊu, víi phÇn ®Æc cña c«ng tr×nh, kiÕn tróc s− cã thÓ lµm viÖc víi phÇn kh«ng gian trèng - phÇn rçng - n»m gi÷a çc khèi ®Æc, vµ xem xÐt viÖc t¹o h×nh cña çc kh«ng gian ®ã lµ ý nghÜa thùc sù cña kiÕn tróc.

Cã thÓ minh häa ®iÒu nµy b»ng mét vÝ dô. Th«ng th−êng, ®Ó x©y dùng mét c«ng tr×nh cÇn tËp kÕt vËt liÖu vÒ ®Þa ®iÓm x©y dùng, sö dông çc vËt liÖu ®ã ®Ó dùng lªn cÊu tróc bao che t¹o dùng kh«ng gian cña c«ng tr×nh. Trong tr−êg hîp ë Beauvais, c«ng viÖc lµ dùng nhµ thê trªn mét m¶nh ®Êt trèng b»ng ph¼ng. Tuy nhiªn, h·y gi¶ thiÕt r»ng ®Þa ®iÓm x©y dùng cña chóng ta lµ mét khèi ®¸ cùc lín vµ ph¶i ®ôc rçng khèi ®¸ Êy ®Ó t¹o thµnh phßng bªn trong. Khi ®ã, nhiÖm vô cña kiÕn tróc s− lµ t¹o dùng kh«ng gian b»ng çch lo¹i bá bít vËt liÖu - trong tr−êng hîp nµy lµ bá ®i mét l−îng ®Êt ®¸ nhÊt ®Þnh. Lóc nµy kh«ng ph¶i lµ t¹o h×nh tõ çc vËt liÖu mµ lµ mét sè vËt liÖu sÏ ®−îc ®Ó l¹i sau khi ®· bá ®i phÇn lín çc vËt liÖu.

Trong tr−êng hîp thø nhÊt, khèi tÝch b»ng ®¸ cña nhµ thê lµ thùc thÓ. Trong tr−êng hîp thø hai th× kh«ng gian trèng cßn l¹i bªn trong khèi ®¸ míi lµ thùc thÓ.

Còng cã thÓ minh häa ®iÒu nµy mét çch râ rµng h¬n b»ng vÝ dô hai chiÒu.

NÕu chóng ta vÏ mét chiÕc b×nh mµu ®en lªn nÒn tr¾ng, b¹n sÏ coi nh− toµn bé phÇn ®en lµ “h×nh” vµ tÊt c¶ phÇn tr¾ng nh− lµ mét çi nÒn n»m phÝa sau h×nh, kÐo dµi vÒ c¶ hai bªn cña b×nh vµ kh«ng cã h×nh d¸ng cô thÓ nµo c¶. NÕu cè g¾ng cè ®Þnh h×nh ®ã trong suy nghÜ cña m×nh, chóng ta sÏ nhËn thÊy r»ng ë phÇn ch©n ®Õ më réng ra c¶ hai phÝa vµ bªn trªn nã cã mét lo¹t çc ®−êng cong nh− vÏ ra trªn nÒn tr¾ng.

Nh−ng nÕu chóng ta coi phÇn tr¾ng lµ h×nh vµ phÇn ®en lµ nÒn - vÝ dô nh− phÇn tr¾ng bÞ thñng më ra mét kho¶ng nÒn ®en,

chóng ta sÏ thÊy mét ®iÒu kh¸c c¬ b¶n. Lóc nµy kh«ng cßn c¶m nhËn vÒ çi b×nh mµ thay vµo ®ã, ta nh×n thÊy ®−êng bao cña hai khu«n mÆt. Lóc nµy, phÇn tr¾ng nh− ®ang lÊn vµo nÒn ®en vµ t¹o nªn c¶m nhËn vÒ mòi, m«i vµ c»m.

Chóng ta cã thÓ chuyÓn ®æi nhËn thøc cña m×nh tïy theo chñ ý tõ çch nh×n nµy sang çch nh×n kh¸c, nh×n thÊy çi b×nh råi l¹i chuyÓn thµnh mÆt ng−êi. Mçi lÇn nh− vËy b¾t buéc ph¶i cã mét sù thay ®æi kh¸ c¬ b¶n trong çch c¶m nhËn. Chóng ta kh«ng thÓ ®ång thêi võa nh×n thÊy çi b×nh l¹i võa nh×n thÊy çc khu«n mÆt.

Mét ®iÓm k× l¹ lµ chóng ta kh«ng c¶m nhËn hai h×nh theo çch bæ trî lÉn nhau. NÕu cè g¾ng vÏ chóng, b¹n sÏ kh«ng tù phãng to kÝch th−íc cña phÇn mµ chóng ta ®ang nh×n thÊy lµ låi lªn. Th«ng th−êng nh÷ng h×nh låi lªn th−êng ®−îc nh×n lµ h×nh, phÇn lâm lµ nÒn. §iÒu nµy cã thÓ thÊy râ víi h×nh ë trªn. §−êng biªn lµ mét ®−êng cong l−în sãng do ®ã ta cã thÓ nh×n hoÆc phÇn tr¾ng hoÆc phÇn ®en lµ låi, tïy b¹n chän. Tuy nhiªn ®èi víi çc h×nh kh¸c, vÝ dô h×nh cã c¹nh d¹ng vá sß, sÏ kh«ng cã sù lÉn lén trong çch nhËn thøc nh− vËy.

Cã hµng lo¹t nh÷ng d¹ng cÊu tróc cæ ®iÓn cã thÓ x¸c ®Þnh rÊt râ rµng cho dï b¹n nh×n theo çch g× ®i n÷a. Mét vÝ dô rÊt tèt lµ d¹ng cÊu tróc ®an l−íi víi mÆt tr¸i lµ sù lËt ng−îc l¹i cña mÆt ph¶i. Nh−ng phÇn lín çc d¹ng thøc hai chiÒu th−êng ®−îc lµm

50

b»ng hai mµu, b¾t buéc ng−êi xem ph¶i nh×n mét mµu lµ h×nh cßn mµu kia lµ nÒn.

§Òn thê trong hang ë Carli, Ên §é. §Òn thê ®−îc ®ôc ra trong nói ®¸.

Trªn: néi thÊt ®Òn thê. Bªn d−íi: MÆt b»ng, mÆt c¾t

51

52

ë Carli, Ên §é cã mét lo¹t nhµ thê trong hang. Chóng ®−îc t¹o nªn theo ph−¬ng thøc mµ t«i ®· m« t¶ ë trªn, b»ng çch lo¹i bá vËt liÖu - tøc lµ t¹o h×nh cho phÇn rçng. Chóng ta c¶m nhËn phÇn rçng trong khi phÇn khèi tÝch ®¸ ®ãng vai trß nh− mét ph«ng nÒn trung tÝnh, ®−îc gi÷ kh«ng can thiÖp. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò ë ®©y phøc t¹p h¬n c©u chuyÖn h×nh ¶nh hai chiÒu. Khi ®øng trong ®Òn, b¹n kh«ng chØ c¶m nhËn kh«ng gian trèng - ®Òn thê víi ba gian ®−îc ®ôc ra trong ®¸ - mµ cßn c¶m nhËn c¶ hµng cét ch¹y hai bªn ng¨n chia çc gian, còng lµ mét phÇn cña nói ®¸ cßn l¹i mµ kh«ng bÞ ®ôc ®i.

ë ®©y t«i chñ ®éng dïng tõ “phÇn rçng” v× t«i tin r»ng nã minh häa ®óng h¬n lo¹i kiÕn tróc nµy so víi tõ “kh«ng gian” trung tÝnh h¬n, th−êng ®−îc sö dông rÊt nhiÒu trong çch viÕt cña kiÕn tróc ngµy nay.

VÊn ®Ò thuËt ng÷ ®ãng mét vai trß rÊt quan träng. Çc nhµ lÞch sö nghÖ thuËt ng−êi §øc sö dông ch÷ “raum” cã cïng gèc nh− ch÷ “room” (ND: c¨n phßng) trong tiÕng Anh nh−ng cã nghÜa réng h¬n. B¹n cã thÓ nãi vÒ “raum” cña mét nhµ thê víi ý nghÜa chØ kh«ng gian bªn trong ®−îc x¸c ®Þnh râ rµng bëi çc bøc t−êng biªn cña nhµ. Trong tiÕng §an M¹ch cßn dïng tõ “rum”, ph¸t ©m gièng “room” trong tiÕng Anh h¬n nh−ng ý nghÜa cßn réng h¬n c¶ tõ “raum” trong tiÕng §øc. Ng−êi §øc nãi raum-gefuhl nghÜa lµ sù c¶m nhËn kh«ng gian x¸c ®Þnh. Trong tiÕng Anh kh«ng cã tõ t−¬ng ®−¬ng. Trong cuèn s¸ch nµy, t«i sö dông tõ kh«ng gian ®Ó thÓ hiÖn mèi quan hÖ ba chiÒu (t−¬ng øng víi “phÇn nÒn” trong quan hÖ hai chiÒu), vµ phÇn rçng ®èi víi nh÷ng kh«ng gian x¸c ®Þnh, do kiÕn tróc ®Þnh h×nh nªn. Vµ t«i còng sÏ duy tr× quan ®iÓm mét sè kiÕn tróc s− cã çch nghÜ theo “kiÓu cÊu tróc”, vµ mét sè kh¸c nghÜ theo kiÓu “phÇn rçng”; trong mét sè giai ®o¹n, kiÕn tróc thÝch lµm viÖc víi khèi ®Æc, trong nh÷ng giai ®o¹n kh¸c l¹i thÝch lµm viÖc víi nh÷ng phÇn rçng.

53

Cã thÓ tæ chøc mÆt b»ng mét c«ng tr×nh kiÕn tróc nh− lµ mét bè côc thuÇn tóy cña nh÷ng phÇn rçng, nh−ng ®Ó thùc hiÖn ®iÒu Êy nh÷ng bøc t−êng sÏ tÊt yÕu ph¶i cã ®é låi nhÊt ®Þnh vµ sÏ t¸c ®éng ®Õn ng−êi xem còng gièng nh− hµng cét trong nh÷ng ng«i ®Òn ë Carli. MÆc dï ban ®Çu chóng ta c¶m nhËn nh÷ng ng«i ®Òn Êy nh− nh÷ng bè côc cña phÇn rçng kiÕn tróc, cuèi cïng chóng ta l¹i c¶m nhËn thùc thÓ cña nh÷ng chiÕc cét ®¸. §iÒu ng−îc l¹i còng cã thÓ xÈy ra. Khi thÊy mét ng«i nhµ ®ang x©y dùng, b¹n nghÜ nã nh− mét bé khung x−¬ng, mét cÊu tróc víi hµng lo¹t nh÷ng çi rui n»m tr¬ trôi trong kh«ng khÝ. Nh−ng nÕu b¹n quay l¹i khi ng«i nhµ ®· hoµn thµnh vµ b−íc vµo bªn trong, b¹n sÏ c¶m nhËn nã theo mét çch kh¸c h¼n. Bé khung x−¬ng b»ng gç sÏ hoµn toµn bÞ xãa s¹ch trong t©m trÝ b¹n. B¹n kh«ng cßn nghÜ nh÷ng bøc t−êng nh− nh÷ng thµnh phÇn kÕt cÊu mµ chØ thÊy nh÷ng mÆt ph¼ng giíi h¹n vµ bao che khèi tÝch cña c¨n phßng. Nãi mét çch kh¸c, b¹n ®· chuyÓn tõ sù c¶m nhËn cña khèi ®Æc víi vai trß lµ yÕu tè chñ ®¹o sang mét c¶m nhËn kh«ng gian thuÇn tóy. MÆc dï kiÕn tróc s− cã thÓ quan niÖm c«ng tr×nh cña m×nh theo çch cÊu tróc kÕt cÊu, anh ta kh«ng bao giê ®¸nh mÊt môc tiªu cuèi cïng - c¨n phßng mµ anh ta mong muèn t¹o dùng.

KiÕn tróc G«thÝc mang tÝnh kiÕn t¹o; tÊt c¶ çc bé phËn ®Òu låi víi sù bæ sung ngµy cµng nhiÒu chi tiÕt h¬n. NÕu yªu cÇu t«i chØ ra mét vÝ dô ®Æc tr−ng cña h×nh thøc G«thÝc, t«i sÏ chän ®iªu kh¾c “Th¸nh George vµ con rång” trong nhµ thê Nicolai ë Stockholm, Thôy §iÓn. Nhµ ®iªu kh¾c ®· qu¸ say mª víi biÓu hiÖn gai gãc d−íi tÊt c¶ mäi h×nh thøc ®Õn møc kh«ng ai cã thÓ c¶m nhËn ®−îc h×nh d¸ng cña kh«ng gian bao bäc xung quanh con rång.

Chi tiÕt “ Th¸nh George vµ con rång” trong Nhµ thê Nicolai, Stockholm. Ngän gi¸o gÉy vµ chiÕc ®Çu rång. Mét vÝ dô ®iÓn h×nh cña h×nh thøc G«thÝc.

54

55

Trong thêi k× ®ã, mét chiÕc cét ®−îc lµm tr«ng nh− mét bã nh÷ng chiÕc èng trßn. MÆt c¾t ngang th©n cét tr«ng nh− thÓ tÊt c¶ çc c¹nh cña cét ®· bÞ chia thµnh nh÷ng mói trßn nhá. Sù chuyÓn ®æi tõ kiÕn tróc G«thÝc sang kiÕn tróc thêi k× Phôc H−ng kh«ng chØ lµ sù thay ®æi tõ çc yÕu tè chñ ®¹o theo ph−¬ng ®øng sang çc yÕu tè chñ ®¹o theo ph−¬ng ngang, mµ trªn tÊt c¶ lµ sù thay ®æi hoµn toµn tõ mét kiÕn tróc víi cÊu tróc s¾c, nhän sang kiÕn tróc cña nh÷ng phÇn rçng ®−îc t¹o h×nh kÜ l−ìng, mét sù thay ®æi hoµn toµn t−¬ng tù nh− khi ta nh×n chiÕc b×nh lµ h×nh sang nh×n hai mÆt ng−êi lµ h×nh trong vÝ dô nãi trªn.

Minh häa trong çc t¸c phÈm cña nhµ lý thuyÕt kiÕn tróc næi tiÕng ng−êi Italia Serlio ®· cho thÊy kh¸i niÖm míi mét çch râ rµng. Mét h×nh ®−îc −a thÝch thêi k× Phôc H−ng lµ phÇn rçng cã d¹ng h×nh trßn, vßm cÇu. Còng gièng nh− chiÕc cét G«thÝc ®−îc më réng ë tÊt c¶ çc phÝa thµnh mét bã nh÷ng èng ®øng, phÇn rçng trong kiÕn tróc Phôc H−ng ®−îc më réng víi nh÷ng kho¶ng lâm trèng xung quanh.

MÆt b»ng nhµ thê th¸nh Peter ë Rome cña Bramante t¹o nªn sù trang trÝ ®¸ng yªu nhÊt cña çc phÇn rçng h×nh trßn vµ vßm cÇu ®−îc kÕt nèi víi nhau vµ më ra ë tÊt c¶ çc h−íng víi nh÷ng kho¶ng lâm h×nh b¸n nguyÖt. NÕu chó ý ®Õn phÇn t−êng ®−îc g¹ch chÐo trªn mÆt b»ng nh− lµ “h×nh”, b¹n sÏ thÊy rÊt râ rµng ®ã lµ nh÷ng g× cßn l¹i sau khi çc phÇn rçng ®· ®−îc ®ôc ra tõ mét khèi t−êng lín. Nã còng gièng nh− çi ®Òn thê th«ng th−êng nh−ng ®−îc ®ôc ra tõ mét khèi ®¸ rÊt lín.

Nh− chóng ta biÕt, mÆt b»ng cña nhµ thê ®· bÞ thay ®æi vµ nhµ thê mµ chóng ta thÊy ngµy nay cã mét sè thay ®æi nhÊt ®Þnh so víi dù kiÕn ban ®Çu. Nh÷ng ai nh¹y c¶m khi míi quan s¸t sÏ thÊy thÊt väng víi c¨n phßng cùc lín. Trong ®iÒu kiÖn ¸nh s¸ng mÆt trêi ®Çy ®ñ, c¨n phßng sÏ cã c¶m gi¸c qu¸ réng vµ trèng v¾ng. Nh−ng trong nh÷ng dÞp lÔ héi cña nhµ thê c¨n phßng nµy thùc sù chuyÓn m×nh. Lóc nµy b¹n sÏ c¶m nhËn nã nh− ng«i ®Òn

thê trong hang nói. TÊt c¶ ¸nh s¸ng mÆt trêi sÏ bÞ ®ãng l¹i vµ ¸nh s¸ng tõ hµng ngh×n ngän nÕn vµ chïm ®Ìn trÇn sÏ ph¶n x¹ trÇn d¸t vµng cña m¸i vßm nhµ thê. Nhµ thê lóc nµy thùc sù trë thµnh mét ng«i ®Òn thê hµnh h−¬ng bao bäc quanh mé cña th¸nh Peter.

MÆt b»ng nhµ thê th¸nh Peter ë Rome cña Bramante

56

Nhµ thê th¸nh Peter, Rome trong ¸nh s¸ng cña nÕn. Tõ bøc vÏ cña Louis Jean Desprez, 1782

57

Sù chuyÓn ®æi bÊt th−êng tõ t×nh yªu ®èi víi kÕt cÊu thêi G«thÝc sang sù g¾n kÕt víi phÇn rçng ë thêi k× Phôc H−ng cßn cã thÓ thÊy trong nhiÒu vÝ dô kh¸c. KiÕn tróc s− §an M¹ch Martin Nyrop (1849-1921), t¸c gi¶ cña Tßa ThÞ chÝnh Copenhagen, rÊt thÝch quan ®iÓm cña nh÷ng ng−êi thî méc cïng thêi víi «ng vÒ kiÕn tróc nh− mét nghÖ thuËt cña kÕt cÊu. Cã thÓ gäi ®ã lµ quan niÖm G«thÝc. ¤ng rÊt thÝch lµm sao ®Ó c«ng tr×nh cña m×nh nh− mét sù tr¶i nghiÖm vÒ mÆt thÈm mÜ so víi nhiÒu quan niÖm kh¸c vÒ kiÕn tróc, b»ng viÖc t¹o cho nã rÊt nhiÒu thµnh phÇn trang trÝ. TÊt c¶ mäi chç «ng ®Òu cho mäi ng−êi thÊy c«ng tr×nh ®−îc t¹o dùng nh− thÕ nµo. Tßa ThÞ chÝnh lµ mét tßa nhµ vÜ ®¹i víi ®−êng biªn m¸i nhän, kh«ng theo quy t¾c t¹o bëi nh÷ng ®Çu håi m¸i, th¸p vµ cét chèng.

Tßa ThÞ chÝnh Copenhagen, kiÕn tróc s− ®· chñ ý nhÊn khèi ®Æc víi sù kÕt thóc b»ng çc cét th¸p vµ nãc nhän cña m¸i

58

Trô së chÝnh Së C¶nh s¸t Copenhagen. KiÕn tróc s− ®· t¹o nªn nh÷ng kho¶ng trèng. Çc s©n trong nh− ®−îc ®ôc ra tõ mét khèi ®Æc rÊt lín

Cho ®Õn khi c«ng tr×nh hoµnh tr¸ng tiÕp theo cña Copenhagen ®−îc x©y dùng th× kh¸i niÖm vÒ kiÕn tróc ®· chuyÓn ®æi c¬ b¶n. C«ng tr×nh Së C¶nh s¸t Copenhagen cã h×nh d¸ng cña mét khèi cùc lín c¾t b»ng ë trªn m¸i. Kh«ng cã g× v−ît lªn khái d¶i b¨ng ngang kÕt thóc m¸i. TÊt c¶ çc phÇn x©y dùng ®−îc giÊu ®i mét çch cÈn thËn; kh«ng thÓ cã mét chót nhËn thøc nµo vÒ çch thøc c«ng tr×nh ®· ®−îc x©y dùng. Çi mµ b¹n c¶m nhËn ë ®©y lµ mét bè côc phong phó cña nh÷ng kho¶ng trèng th«ng th−êng: nh÷ng kho¶ng s©n h×nh trßn vµ h×nh ch÷ nhËt, lång thang h×nh trô, çc phßng h×nh trßn vµ h×nh vu«ng víi mÆt t−êng t−¬ng ®èi ph¼ng. Tßa thÞ chÝnh cña Nyrop ®−îc t¹o sù hoµnh tr¸ng b»ng çch nhÊn m¹nh çc khèi trô b¸n nguyÖt bËt ra khái mÆt ®øng. MÆt kh¸c, ë Trô së Së C¶nh s¸t,

59

nh÷ng phÇn rçng ®−îc lµm phong phó h¬n bëi nh÷ng kho¶ng lâm b¸n nguyÖt ®−îc Ên vµo trong khèi ®Æc cña t−êng.

MÆt b»ng cña nhµ nguyÖn Minerva Medica, Rome. Theo Palladio

60

Ch−¬ng III. HiÖu qu¶ t−¬ng ph¶n ®Æc rçng

Cæng thµnh Porta di Santo Spirito, Rome

N»m vÒ phÝa Nam cña Nhµ thê Th¸nh Peter ë Rome lµ mét c«ng tr×nh Phôc H−ng mang vÎ ®Ñp cæ ®iÓn ®éc ®¸o - cæng thµnh Porta di Santo Spirito, t¸c phÈm cña Antonio da Sangallo.

RÊt khã cã thÓ x¸c ®Þnh ®©u lµ çi ®· ®em l¹i cho c«ng tr×nh nµy d¸ng vÎ nguy nga. Gièng nh− nh÷ng kh¶i hoµn m«n mõng chiÕn th¾ng cña thµnh Rome cæ kÝnh, c«ng tr×nh nµy ®−îc tæ hîp hoµn toµn tõ nh÷ng thµnh phÇn quen thuéc: mét lèi ®i víi vßm cuèn, ®ãng khung bëi hÖ cét vµ nh÷ng kho¶ng lâm. Nh−ng ë ®©y, trªn mÆt ®øng h¬i l−în cong, nh÷ng thµnh phÇn quen

61

62

thuéc nµy l¹i xuÊt hiÖn víi mét h×nh thøc rÊt míi mÎ vµ thanh tho¸t, hßa nhËp mét çch k× l¹ vµ rÊt Ên t−îng. Çc kho¶ng lâm trong çc kh¶i hoµn m«n cæ phÇn lín ®Òu ®¬n gi¶n víi kÝch th−íc nhá, ®−îc thiÕt kÕ ®Ó ®Æt t−îng. ë Porta di Santo Spirito sù tån t¹i cña nh÷ng kho¶ng lâm cã vai trß ®éc lËp h¬n so víi viÖc chØ ®¬n thuÇn lµ mét h×nh ®−îc ®ôc lâm trªn khèi ®¸. KÝch th−íc ®ñ lín ®Ó v−ît lªn trªn gê chØ ph©n vÞ ngang t¹o thµnh sù bæ sung cho cæng vßm tiÕp tôc ph¸t triÓn sang hai bªn, t¹o nªn bãng ®æ trªn mÆt ®øng vµ nhÊn m¹nh h¬n ®Æc ®iÓm h×nh trô lâm. Nh÷ng chiÕc cét gi¶ cã d¹ng nöa h×nh trô còng cã sù ®¬n gi¶n vµ hoµnh tr¸ng t−¬ng xøng víi h×nh thøc h¬i ph×nh lªn, nhÊn m¹nh h¬n bëi çc ®−êng cong ë ch©n cét.

ChiÕc cæng vßm nµy ch−a bao giê ®−îc hoµn thµnh nh−ng chóng ta kh«ng c¶m thÊy thiÕu mét ®iÒu g×. Nã còng sÏ kh«ng kh¸ h¬n nÕu cã thªm phÇn mò tam gi¸c vµ çc thµnh phÇn trang trÝ kh¸c th−êng thÊy bªn trªn hµng cét (entablature) trong bè côc mÆt ®øng kiÕn tróc cæ ®iÓn. Nh÷ng chiÕc cét ®−îc c¾t ngang cho thÊy râ rµng h×nh trô cña chóng. Tuy nhiªn, ®iÒu Ên t−îng nhÊt cña c«ng tr×nh nµy lµ nã kh«ng hÒ cã trang trÝ; nã chØ cã hµng gê chØ s¾c nÐt bo viÒn quanh h×nh khèi chÝnh t¹i nh÷ng ®iÓm mÊu chèt vµ nhÊn râ nÐt nh÷ng ®−êng nÐt chñ ®¹o b»ng bãng ®æ cña chóng. Tæng thÓ c«ng tr×nh ®−îc thùc hiÖn víi mét søc m¹nh vµ trÝ t−ëng t−îng, lµm ng−êi xem cã c¶m gi¸c nh− ®ang ®øng tr−íc mét c«ng tr×nh vÜ ®¹i, mÆc dï trªn thùc tÕ nã chØ lµ mét bøc ch¹m næi lín, mét sù t« ®iÓm cho bøc t−êng n»m hai bªn cæng vßm. NhÞp ®iÖu lu©n phiªn gi÷a mÆt låi vµ mÆt lâm t¹o nªn hiÖu qu¶ cña trËt tù vµ sù hµi hßa. Cã mét kho¶ng ®Öm gi÷a hai h×nh thøc t−¬ng ph¶n gióp cho m¾t ng−êi th©u nhËn ®Çy ®ñ mét yÕu tè tr−íc khi chuyÓn sang yÕu tè tiÕp theo.

§ã lµ çch mµ çc thµnh phÇn trong kiÕn tróc cæ ®iÓn biÓu lé ®èi víi ng−êi Italia thêi k× Phôc H−ng. Hä c¶m nhËn chóng trong çc di tÝch kiÕn tróc thêi k× La M· vµo thêi ®iÓm ®ã (vµ

63

ngay c¶ b©y giê vÉn vËy) víi mét Ên t−îng kh«ng thÓ nghi ngê lµ sÏ m¹nh mÏ h¬n nhiÒu so víi b¶n th©n nh÷ng kiÕn tróc Êy trong h×nh thøc ban ®Çu. Nh÷ng bÒ mÆt èp ®¸ cÈm th¹ch, nh÷ng chi tiÕt m¹ ®ång vµ vµng, çc t¸c phÈm ®iªu kh¾c, vµ tÊt c¶ çc chi tiÕt nhá ®· biÕn mÊt. PhÇn cßn l¹i chØ lµ h×nh hµi gèc vÜ ®¹i, nh÷ng khèi t−êng hoµnh tr¸ng víi nh÷ng vßm, cét vµ kho¶ng lâm. Çc nhµ lý thuyÕt kiÕn tróc thêi k× Phôc H−ng ®· thµnh c«ng trong viÖc chuyÓn t¶i nh÷ng khÝa c¹nh cña tÝnh hoµnh tr¸ng vµ sù thanh tho¸t trong h×nh ¶nh minh häa cña çc cuèn s¸ch vÒ kiÕn tróc, chØ víi nh÷ng b¶n kh¾c gç ®¬n gi¶n ®· cã thÓ cho thÊy ®−îc cÊu tróc chÝnh, kh«ng cÇn ®Õn nh÷ng chi tiÕt xinh x¾n. Vµ trong ®óng c¶m høng nh− vËy, Antonio de Sangallo ®· t¹o nªn c«ng tr×nh Porta di Santo Spirito cña «ng.

Kho¶ng 20 n¨m sau, Michenlangelo thiÕt kÕ mét chiÕc cæng kh¸c cho bøc t−êng thµnh cña Rome víi nh÷ng tÝnh chÊt hoµn toµn kh¸c h¼n: cæng thµnh Porta Pia ë t−êng thµnh phÝa T©y thµnh phè. Ng−êi quan s¸t khi cè g¾ng th©u nhËn tÊt c¶ çc chi tiÕt cña chiÕc cæng nµy sÏ kh«ng thÓ c¶m thÊy ®−îc sù hµi hßa hay c©n b»ng. Kh«ng thÓ chän bÊt k× mét h×nh d¸ng nµo vµ cè ®Ó cã ®−îc h×nh ¶nh râ rµng cña nã mµ kh«ng chÞu ¶nh h−ëng cña nh÷ng yÕu tè t−¬ng ph¶n ®ßi hái ph¶i ®−îc chó ý trong h×nh ¶nh. Chi tiÕt k× dÞ nhÊt còng ®−îc nhãm l¹i theo mét tæ hîp tuyÖt vêi: cøng t−¬ng ph¶n víi mÒm, çc vËt thÓ s¸ng, låi ra ®−îc ®Æt trong nh÷ng kho¶n lâm võa s©u võa tèi. Nh÷ng nÐt ®øt cña vßm cuèn vu«ng ®−îc xem cïng víi vßm cuèn næi trßn, réng víi mét bøc phï ®iªu h×nh mÆt ng−êi ë gi÷a. Trong kho¶ng tèi cña bãng ®æ ë phÇn tam gi¸c trªn ®Çu cét (pediment) l¹i ®−îc s¾p xÕp víi chñ ®Ò: nh÷ng vßng cuén xo¾n, d¶i b¨ng treo vµ mét b¶ng to mµu tr¾ng kh¾c ch÷ næi. NÕu víi cæng thµnh cña Sangallo, ng−êi ta cã thÓ x¸c ®Þnh râ rµng çc bé phËn tiÕp nèi nhau trªn toµn bé bÒ mÆt, th× trªn chiÕc cæng cña Michenlangelo mét lo¹t çc chi tiÕt Baroque ®−îc vÏ cïng nhau tõ mét bøc t−êng ph¼ng cho ®Õn phÇn trung t©m, khi mµ nh÷ng chi tiÕt ®ã

va ch¹m nhau mét çch m¹nh mÏ. Vµ trªn tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã lµ hai cöa sæ lín n»m hai bªn cæng víi çc chi tiÕt ®¬n gi¶n thÓ hiÖn søc nÆng vµ ®é trÇm tÜnh Ên t−îng.

Cæng thµnh Porta Pia, Rome cña Michenlangelo

Cæng thµnh cña Sangallo thÓ hiÖn mét sù nç lùc h−íng tíi c©n b»ng vµ hµi hßa. Michenlangelo l¹i chñ ý t¹o ra sù vËn ®éng kh«ng ngõng, nç lùc ®Ó t¹o nªn mét kiÕn tróc cã thÓ ®−îc c¶m nhËn nh− mét vë kÞch.

64

65

TiÕp theo mçi thêi kú kiÕn tróc ®óng ®¾n mét çch nghiªm ngÆt th−êng lµ giai ®o¹n cã çc c«ng tr×nh kiÕn tróc t¸ch khái khuynh h−íng phæ biÕn. Sù thùc lµ mét khi chóng ta ®· quen víi nh÷ng luËt lÖ th× c«ng tr×nh tu©n theo nh÷ng luËt lÖ Êy sÏ trë nªn nhµm ch¸n. V× vËy, nÕu kiÕn tróc s− muèn c«ng tr×nh cña m×nh trë thµnh mét tr¶i nghiÖm thùc sù th× ph¶i sö dông nh÷ng h×nh d¹ng vµ tæ hîp h×nh thøc sao cho ng−êi xem kh«ng thÓ dÔ dµng rêi bá c«ng tr×nh mµ b¾t buéc ph¶i cã nh÷ng quan s¸t tÝch cùc h¬n. Chóng ta ®· thÊy ë phÇn tr−íc lµ kh«ng thÓ ®ång thêi võa nh×n thÊy çi b×nh l¹i võa nh×n thÊy hai mÆt ng−êi, do ®ã sÏ cÇn ph¶i cã chñ ý ®Ó cã thÓ nh×n thÊy mét trong hai yÕu tè. Còng t−¬ng tù nh− vËy ®èi víi bè côc trong kh«ng gian ba chiÒu. Khi ®ã ng−êi xem sÏ c¶m thÊy cÇn mét sù nç lùc nhÊt ®Þnh ®Ó cã thÓ c¶m nhËn ®−îc phÇn låi hoÆc phÇn lâm cña c«ng tr×nh, mét sù thay ®æi liªn tôc vÒ mÆt quan niÖm. Mét çch kh¸c ®Ó t¹o nªn Ên t−îng m¹nh lµ sö dông nh÷ng h×nh thøc quen thuéc nh−ng ®−îc xoay lÖch ®i t¹o nªn sù bÊt ngê ®èi víi ng−êi quan s¸t vµ ®ßi hái hä ph¶i cã sù xem xÐt c«ng tr×nh mét çch kÜ l−ìng h¬n. C¶ hai tr−êng hîp vÒ b¶n chÊt ®Òu lµ viÖc t¹o nªn hiÖu qu¶ thÞ gi¸c ®¬n thuÇn. Mét kiÕn tróc s− khi quan t©m tíi kiÕn tróc tõ gãc ®é cÊu tróc hay tõ gãc ®é kh«ng gian rçng cña c«ng tr×nh sÏ kh«ng ¸p dông sù t−¬ng ph¶n hay sù cÇu k× nh− vËy. SÏ rÊt khã h×nh dung ai ®ã cè g¾ng nhÊn m¹nh hiÖu qu¶ cña mét chiÕc cÇu lín b»ng s¾t l¹i cã thÓ sö dông çc chi tiÕt t−¬ng ph¶n. Nh−ng ng−êi nghÖ sÜ nÕu muèn t¹o nªn mét hiÖu qu¶ thÞ gi¸c b¾t m¾t cã thÓ sö dông çc ph−¬ng ph¸p ®ã ®Ó nhÊn mét sè bé phËn trong t¸c phÈm. Anh ta sÏ suy ngÉm vÒ t¸c phÈm cña m×nh, bæ sung thªm mét sè thø ®Ó t¹o ra ®iÓm nhÊn hoÆc sù gi¶i tho¸t, lïi l¹i, nh×n ng¾m l¹i t¸c phÈm vµ c©n nh¾c lµm thÕ nµo ®Ó cã ®−îc hiÖu qu¶ m¹nh mÏ h¬n - vÝ dô nh− t¹o nªn kho¶ng rçng s©u h¬n ®Ó cã ®−êng bãng ®æ ®Ëm ®Æc phÝa sau ®−êng viÒn s¸ng cña vËt thÓ.

Cæng thµnh Porta Pia, Rome. Gê næi trªn ®Çu cét nh×n tõ bªn d−íi

Lóc nµo còng cã thÓ t×m thÊy sù −a chuéng hiÖu qu¶ thÞ gi¸c theo kiÓu h×nh thøc chñ nghÜa. Tuy nhiªn cã c¶ mét giai ®o¹n mµ tÊt c¶ ®Òu chÞu ¶nh h−ëng cña khuynh h−íng thÈm mÜ nh− vËy. TiÕp nèi nh÷ng cè g¾ng cña thêi k× Phôc H−ng trong viÖc t¹o ra nh÷ng phong çch thuÇn khiÕt vµ ®¬n gi¶n, h−íng tíi sù c©n b»ng vµ hµi hßa gièng nh− nh÷ng h×nh mÉu cæ ®iÓn ®èi víi thêi k× ®ã, lµ mét giai ®o¹n mµ çc nghÖ sÜ ë kh¾p Ch©u ¢u tù cuèn m×nh vµo b÷a tiÖc cña nh÷ng cuéc thö nghiÖm h×nh thøc. §iÒu nµy x¶y ra theo lÏ tù nhiªn - còng kh«ng ph¶i lµ sù gi¸n

66

67

®o¹n ®èi víi kû nguyªn tr−íc mµ lµ sù tiÕp nèi vµ çc nghÖ sÜ vÉn lµm viÖc víi cïng nh÷ng h×nh thøc nh− vËy. Trong kiÕn tróc, hä sö dông çc thøc cét cæ ®iÓn vµ gê chØ mµ hä ®−îc thõa h−ëng tõ thêi k× tr−íc; trong héi häa vµ ®iªu kh¾c hä sö dông toµn bé nh÷ng h×nh thÓ vµ d¸ng ®øng cña çc bøc t−îng cæ ®iÓn thay v× nghiªn cøu cuéc sèng xung quanh. Nãi mét çch kh¸c, vÊn ®Ò cña hä lµ thùc hiÖn nh÷ng c«ng viÖc mµ nh÷ng ng−êi ®i tr−íc ®· khëi sù, s¾p xÕp chóng h¬n lµ s¸ng t¹o çi míi. V× vËy, viÖc tr×nh bµy mét çch cã hiÖu qu¶ ®ãng vai trß mÊu chèt trong bèi c¶nh nµy. Çc thÕ kû tr−íc ®· t¹o nªn nh÷ng tÊm th¶m víi ®ång cá cña nh÷ng b«ng hoa ®¸ng yªu, mçi lo¹i ®· ®−îc nghiªn cøu kÜ l−ìng tr−íc khi ®−îc trång trªn ®ång cá xanh. Ngµy nay, nh÷ng giá hoa vÜ ®¹i vµ nh÷ng bµi trÝ hoa qu¶ ngon lµnh xuÊt hiÖn víi nh÷ng lo¹i hoa vµ qu¶ kh«ng ®i víi nhau ®−îc ®Æt trong nh÷ng tæ hîp ®Çy sù t−¬ng ph¶n vÒ h×nh d¸ng vµ mÇu s¾c.

Trong kiÕn tróc, Chñ nghÜa h×nh thøc nh− vËy cã thÓ dÉn ®Õn mét l½ng hoa qu¸ xa xØ cña h×nh thøc nh− Cæng thµnh Porta Piza cña Michenlangelo, nh−ng còng t¹o nªn c«ng tr×nh v« cïng duyªn d¸ng nh− Palazzo Massimo alle Colonne ë Rome do Baldassare Peruzzi thiÕt kÕ.

C«ng tr×nh nµy hiÖn n»m trªn mét con phè réng lµ Corso Vittorio Emanuele, nh−ng tr−íc kia kh«ng hoµn toµn nh− vËy. §−êng phè ®−îc më réng nh− ngµy nay vµo n¨m 1876. §Ó hiÓu ®−îc bèi c¶nh khi c«ng tr×nh ®−îc thiÕt kÕ, chóng ta h·y ®Æt m×nh vµo thêi k× khi thµnh Rome ®−îc thÓ hiÖn mét çch tuyÖt vêi trong b¶n ®å cña Giambattista Nolli tõ kho¶ng gi÷a thÕ kû 18. Trªn b¶n ®å Êy, çc ng«i nhµ ®−îc g¹ch ®Ëm, vµ çc con phè nhá n»m gi÷a nh÷ng khèi nhµ t¹o thµnh mét cÊu tróc nhÑ nhâm vµ l¹ th−êng. Kh«ng chØ ®−êng phè mµ c¶ nh÷ng qu¶ng tr−êng còng ®−îc ®Ó tr¾ng còng nh− nh÷ng lèi vµo s©n trong vµ néi thÊt nhµ thê tr«ng nh− nh÷ng kho¶ng rçng trong khèi ®Æc. Trong b¶n ®å nµy, chóng ta sÏ thÊy tßa l©u ®µi n»m trong mét con phè nhá hÑp vµ uèn l−în Strada della Valle (ND: thung

lòng cña nh÷ng con ®−êng nhá). Víi kÝch th−íc kh¸ nhá, c«ng tr×nh hßa nhËp hoµn h¶o víi bèi c¶nh xung quanh, mÆt ®øng l−în ra ngoµi ch¹y theo ®−êng cong cña con phè. T¹i thêi ®iÓm ®ã, kh«ng cã ®iÓm nh×n nµo ®ñ xa ®Ó cã thÓ thÊy ®−îc toµn bé c«ng tr×nh. Tõ lèi ®i bé ®èi diÖn, b¹n cã thÓ cã ®−îc h×nh ¶nh cña kh«ng gian s¶nh lïi vµo ë tÇng 1, tùa nh− mét sù tiÕp nèi cña kh«ng gian ®−êng phè. Thay v× d¹ng cæng vµo cã vßm cuèn th−êng thÊy trong phÇn lín çc ng«i nhµ thêi k× Phôc H−ng lµ mét kho¶ng rçng tèi ©m u ®−îc khoÐt vµo khèi ®Æc cña ng«i nhµ, kho¶ng rçng nµy thËm chÝ cßn cã vÎ tèi h¬n khi n»m phÝa sau hµng cét ®ì çc tÇng trªn mµu s¸ng ®øng thµnh tõng cÆp ë hiªn nhµ.

Cæng thµnh Porta Pia, Rome. Chi tiÕt cöa sæ bªn c¹nh lèi vµo.

68

Palazzo Massimo alle Colonne, Rome. MÆt ®øng vµ mÆt b»ng víi ®−êng phè lóc ban ®Çu. TØ lÖ 1:500

69

Toµn bé m«tÝp nµy kh¸c th−êng ®Õn møc ng«i nhµ ®−îc ®Æt tªn lµ Palazzo Massimo alle Colonne (ND: L©u ®µi cña Massimo víi nh÷ng chiÕc cét). Tõ s¶nh vµo, mét lèi ®i l¸t ®¸ dÉn vµo mét s©n trong. ë ®©y lÆp l¹i sù t−¬ng ph¶n cña phÇn rçng vµ nh÷ng c©y cét. Hai phÝa cña s©n lµ hµng hiªn cã cét vµ trÇn cuèn vßm - mét d¹ng kh¸c cña phÇn rçng, mÆt vßm nµy l¹i tiÕp tôc ®−îc chia nhá bëi ba vÖt lÊy s¸ng træ xiªn lªn trªn. Tõ s©n nµy cã mét lèi ®i kh¸c l¸t ®¸ dÉn vµo mét s©n trong nhá h¬n cã tÝnh chÊt kh¸c. Tõ ®ã, mét lèi ®i cã vßm cuèn tèi t¨m dÉn ra con phè phÝa sau.

Palazzo Massimo alle Colonne, Rome. T−êng håi s¶nh ®ãn.

70

Palazzo Massimo alle Colonne, Rome. S©n trong cña ng«i nhµ.

Palazzo Massimo kh«ng cã sù k× l¹ theo kiÓu Porta Pia nh−ng còng kh«ng kÐm phÇn kÞch tÝnh theo çch riªng cña nã. Nã t−¬ng ph¶n víi çc tßa l©u ®µi Phôc H−ng kh¸c, d−êng nh− ®−îc t¹o dùng theo mét luËt lÖ duy nhÊt xuyªn suèt toµn bé c«ng tr×nh. Palazzo Massimo ®Çy ¾p nh÷ng bÊt ngê thó vÞ, mét bè côc kh«ng dù ®o¸n tr−íc ®−îc cña ¸nh s¸ng vµ bãng tèi, cña më vµ ®ãng. Gièng nh− Porta Pia, d−êng nh− c«ng tr×nh nµy còng cã phÇn trªn nÆng nÒ. Tõ gãc ®é nµo còng sÏ thÊy bÊt ngê khi thÊy mét c«ng tr×nh kiÓu nh− vËy ë Rome, trong khi ®iÒu ®ã lµ rÊt b×nh th−êng khi thiÕt kÕ mÆt ®øng cña çc c«ng tr×nh ®øng bªn bê kªnh ë Venice. Nh÷ng chiÕc thuyÒn kh«ng thÓ vµo trong s©n mµ ph¶i dõng l¹i ®Ó b−íc lªn bê, thuyÒn ®−îc buéc l¹i vµ

71

nh÷ng hµng bËc dÉn tõ bê kªnh vµo s¶nh ®ãn vµ s©n trong cña ng«i nhµ. SÏ sai lÇm nÕu nghÜ r»ng bèi c¶nh bªn ngoµi quyÕt ®Þnh çch thiÕt kÕ kh¸c th−êng cña c«ng tr×nh nµy. KiÕn tróc s− ®· kh¸m ph¸ mét sè kh¶ n¨ng nhÊt ®Þnh cña khu ®Êt vµ biÕt çch sö dông nh÷ng kh¶ n¨ng ®ã. Nh÷ng ng−êi kh¸c ®· nh×n thÊy hiÖu qu¶ vµ sau ®ã çc kiÕn tróc s− cña nhiÒu c«ng tr×nh ë Rome ®· ph¸t huy lîi thÕ cña nh÷ng hiÖu qu¶ kh«ng gian cã Ên t−îng rÊt m¹nh mÏ trong thµnh phè cña nh÷ng con phè nhá nµy.

Mét con phè gièng nh− hµnh lang: Via di Monte Vecchio ë Rome nh×n tõ trªn m¸i xuèng.

PhÝa T©y cña qu¶ng tr−êng Piazza Navona lµ mét m¹ng l−íi nh»ng nhÞt nh÷ng con phè cæ vµ chËt hÑp lu«n ®Çy ¾p nh÷ng bÊt

72

ngê: ë ®©y lµ mét khu chî nhá thÊm ®Ém s¾c mÇu, ë kia lµ mét ngän th¸p thêi Trung Cæ, chç nµy lµ mét l©u ®µi tèi t¨m thêi k× §Çu Phôc H−ng, ®èi diÖn víi mét nhµ thê Baroque ¸n ng÷ kho¶nh s©n nhá lµ lèi vµo chÝnh. Tõ “hµnh lang” th−êng xuyªn ®−îc dïng ®Ó chØ nh÷ng con phè nhá hÑp cña Rome, vµ ë ®©y cã mét con phè cßn nhá h¬n rÊt nhiÒu hµnh lang cña nh÷ng l©u ®µi thêi La m·, vµ cßn tèi t¨m h¬n nhiÒu. §o¹n cuèi cña con phè thËm chÝ cßn hÑp h¬n, kÕt thóc b»ng mét lèi ®i cã m¸i che tèi sÉm, dÉn ®Õn kho¶ng s©n tr−íc mÆt nhµ thê Th¸nh Maria della Pace.

Lèi vµo phÝa B¾c tíi nhµ thê Santa Maria della Pace. §iÓm A trªn mÆt b»ng trang 73.

73

Rome cã rÊt nhiÒu qu¶ng tr−êng ®ãng vai trß nh− s©n tr−íc cña nhµ thê, nh−ng kh«ng nghi ngê g×, ®©y lµ mét trong nh÷ng qu¶ng tr−êng bÊt th−êng nhÊt, bÞ v©y kÝn bëi çc c«ng tr×nh kiÕn tróc ë tÊt c¶ mäi phÝa. B¶n th©n nhµ thê cã tuæi ®êi l©u n¨m h¬n nhiÒu, nh−ng s©n tr−íc vµ mÆt ®øng cña nã ®−îc thiÕt kÕ vµ x©y dùng trong mét bè côc chung do Pietro da Cortona thiÕt kÕ vµo kho¶ng 1660. MÆc dï çc c«ng tr×nh t¹o thµnh bøc t−êng bao xung quanh s©n tr−íc nhµ thê cã chøc n¨ng kh¸c nhau, nh−ng «ng ®· ®−îc phÐp thiÕt kÕ mÆt ®øng thèng nhÊt cho chóng.

MÆt b»ng khu vùc xung quanh Nhµ thê S. Maria della Pace, Rome. Tõ b¶n ®å cña Nolli,

1748. PhÝa trªn, bªn tr¸i, sè 599 lµ Nhµ thê S. Maria della Pace; ®èi diÖn bªn kia, sè 600 lµ nhµ thê S. Maria dell’ Anima; bªn d−íi, sè 625 lµ Palazzo Massimo

74

Nhµ thê S. Maria della Pace, Rome. MÆt ®øng cña nhµ thê nh×n tõ ®iÓm B trªn mÆt b»ng bªn

d−íi.

75

Chi tiÕt cña Nhµ thê S. Maria della Pace, Rome nh×n tõ ®iÓm C trªn mÆt b»ng ë trang 73.

Nh÷ng mÆt ®øng ®ã ®−îc trang trÝ víi cïng mét phong çch sinh ®éng ®· ®−îc sö dông tr−íc ®ã hµng tr¨m n¨m trªn mÆt ngoµi cña Palazzo Massimo. Nh÷ng chiÕc cét Toscan gi¶ ®−îc Ên vµo gi÷a çc m¶ng t−êng cã trang trÝ. Cã thÓ gäi ®ã lµ kiÕn tróc trªn b¶ng vÏ. Nh÷ng m¶ng t−êng kh«ng nh»m t¹o nªn ¶o gi¸c vÒ bøc t−êng x©y nÆng nÒ mµ chØ gîi lªn víi nh÷ng chØ næi nhÑ nhµng - mét m«tÝp rÊt phæ biÕn. Nh÷ng mÆt ®øng khiªm tèn vµ cã phÇn gièng nh− ph«ng mµn s©n khÊu nµy ®ãng vai trß nh− mét ph«ng nÒn nhiÒu nÕp gÊp ®Æt xiªn víi nhiÒu gãc kh¸c nhau

76

77

xung quanh nhµ thê. Chóng lµm cho ng−êi xem kh«ng thÓ cã ®−îc ®iÓm nh×n toµn c¶nh vµ thùc tÕ Êy chØ lµm tÝnh hoµnh tr¸ng cña kiÕn tróc hiÖu qu¶ h¬n. PhÇn d−íi cña nhµ thê cã cïng çc yÕu tè theo ph−¬ng ngang gièng nh− çc c«ng tr×nh kh¸c xung quanh s©n, nh−ng næi râ h¬n. Gièng nh− mÆt ®øng cña Palazzo Massimo, mÆt ®øng nhµ thê cã mét kho¶ng lâm kiÓu logia ë lèi vµo víi hµng cét víi nh÷ng chiÕc cét gÇn nh− lµ cïng mét lo¹i kÓ c¶ vÒ kÝch th−íc. Nh−ng ë ®©y, thay v× mét s¶nh ®ãn lâm vµo, ta thÊy mét m¸i ®ãn l−în cong m¹nh mÏ Ên m¹nh vµo kho¶nh s©n nhá phÝa tr−íc. §©y thùc sù lµ mét tr¶i nghiÖm lµm nÝn thë: sau khi tõ lèi ®i hÑp vµ tèi b−íc vµo kho¶ng s©n chan hßa ¸nh s¸ng mÆt trêi råi quay sang b¾t gÆp lèi vµo nhµ thê tr«ng gièng nh− ng«i ®Òn h×nh trßn thu nhá bao bäc xung quanh bëi nh÷ng kho¶ng rçng l¹nh lïng ®Çy bãng ®æ. Khi ng−íc m¾t lªn, çch bµi trÝ l¹ th−êng cña nh÷ng hµng cét ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i cµng lµm t¨ng thªm ®é kÞch tÝnh.

PhÇn trªn cña nhµ thê lµ bè côc cña nh÷ng h×nh víi çc gãc xiªn vµ nh÷ng ®−êng cong. Néi thÊt nhµ thê nh− bÞ Ðp vµo t−êng lµm bËt ra mÆt ngoµi nh÷ng chi tiÕt Êy. B¹n cã thÓ gÇn nh− c¶m thÊy ®−îc chóng bÞ bung rêi khái nhau nh− thÕ nµo, t¹o nªn mét kho¶ng më ®−îc g¾n l¹i bëi ®Çu håi kiÓu pediment kh«ng liÒn (ND: ®Çu håi tam gi¸c bªn trªn ®Çu cét) phñ bãng ®æ lªn m¶ng t−êng ®Çu håi cã kÝch th−íc lín. Toµn bé c¬ thÓ ®Çy søc c¨ng vµ cã kÝch th−íc lín ®ã tråi lªn tõ kho¶ng lâm s©u trªn mÆt ®øng uèn cong, hoµn toµn gièng nh− çch phÇn m¸i ®ãn v−¬n vµo trong s©n phÝa tr−íc nhµ thê. ë ®©y, khi kiÕn tróc ®−îc m« t¶ víi nh÷ng h×nh khèi ph×nh lªn, Ên, ®Èy ra v.v. - nh− çc sù vËt cã tÝnh chuyÓn ®éng - thùc ra lµ mét nç lùc ®Ó m« t¶ l¹i çch thøc ng−êi xem t¸i dùng l¹i h×nh khèi c«ng tr×nh trong qu¸ tr×nh quan s¸t. Ng−êi xem sÏ ph¶i suy ngÉm rÊt nhiÒu, mÆc dï kh«ng cã çi g× biÓu lé víi hä çc c«ng tr×nh nµy chøa ®ùng ®iÒu g×. Nã hoµn toµn chØ lµ mét vë kÞch cña ngo¹i thÊt, mét cuéc ch¬i

cña h×nh thøc kiÕn tróc, trong ®ã kho¶ng s©n nhá ®ãng vai trß nh− s©n khÊu.

Chi tiÕt cña Nhµ thê S. Maria della Pace, Rome nh×n tõ ®iÓm D trªn mÆt b»ng ë trang 73.

78

MÆt ®øng cña nhµ thê S. Carlino, Rome. Nhµ thê vµ tu viÖn do Borromini thiÕt kÕ. Chi tiÕt lèi vµo tu viÖn.

79

Th¸p chu«ng cña nhµ thê S. Andrea delle Fratte ë Rome. KiÕn tróc s− Borromini

80

81

Ch¾c ch¾n ®ã lµ mét ®iÒu rÊt kÞch tÝnh, mét vÝ dô tuyÖt vêi, bëi lÏ chØ víi nh÷ng h×nh thøc cña kiÕn tróc th«i còng ®· cã thÓ t¹o nªn Ên t−îng vÒ mét sù hoµnh tr¸ng vÜ ®¹i. §ã chÝnh lµ çi mµ Phong trµo Chèng Kh¸ng çch (ND: Counter Reformation) cÇn ®Õn vµ v× vËy Rome ®· ®−îc t« ®iÓm bëi rÊt nhiÒu mÆt ®øng nhµ thê víi nh÷ng h×nh khèi cong låi ®Æt trong nh÷ng kho¶ng lâm s©u ®−îc ¸p dông v« cïng ®iªu luyÖn.

Cã thÓ thÊy ®iÒu ®ã ë mÆt ®øng tæng thÓ cña nhiÒu nhµ thê nh− nhµ thê Th¸nh Agnese, Th¸nh Andrea trªn Quirinal vµ nhµ thê Th¸nh Ivo. Nh−ng ®iÒu ®ã còng cã thÓ thÊy trong nhiÒu chi tiÕt. Bªn c¹nh nhµ thê Th¸nh Carlino alle Quattro Fontane do Borromini thiÕt kÕ, víi mÆt ®øng låi - lâm rÊt long lanh, cã cöa vµo cña mét tu viÖn nhá g¾n víi nhµ thê. ViÒn xung quanh cöa lµ nh÷ng gê chØ tr«ng nh− nh÷ng bøc rÌm xÕp nÕp, trong ®ã cã mét ®−êng r·nh s©u ®−îc viÒn bëi phµo næi kÝch th−íc lín vµ toµn bé nh÷ng ®−êng cong Êy l¹i ®−îc ®Æt t−¬ng ph¶n víi mét mÆt nghiªng. Borromini, ng−êi ®· t¹o nªn c«ng tr×nh nguy nga nµy, còng ®· thiÕt kÕ g¸c chu«ng cña nhµ thê Th¸nh Andrea delle Fratte. Kh«ng nghÖ sÜ theo chñ nghÜa h×nh thøc nµo cã thÓ cã lÝ do ®Ó c¶m thÊy xÊu hæ v× c«ng tr×nh tuyÖt vêi nµy.

Mét trong nh÷ng qu¶ng tr−êng ®¸ng chó ý nhÊt ë Rome kh«ng nghi ngê g× lµ qu¶ng tr−êng n¬i ®Æt ®µi phun n−íc Fontana di Trevi. ë ®©y, con phè chËt hÑp thu vÒ mét qu¶ng tr−êng thÊp h¬n vµ kÐo dµi bao bäc xung quanh bëi nh÷ng tßa nhµ mµu vµng ®Êt. MÆt ®Êt ®· ®−îc ®ôc ra ®Ó t¹o thµnh mét bÓ b»ng ®¸ ®Çy n−íc. Vµ trong sù t−¬ng ph¶n khèc liÖt víi bè côc kh«ng gian thuÇn khiÕt nµy, kiÕn tróc s− cña ®µi phun n−íc ®· xÕp thµnh mét c¶nh quan víi nh÷ng hßn ®¸ ®Ó th« va ®Ëp víi nh÷ng hßn ®¸ ®−îc ®ôc nh½n trong ®µi phun n−íc. N−íc ch¶y thµnh th¸c qua nh÷ng hßn ®¸ vµ nh÷ng vÞ thÇn Tritons b»ng ®¸ cÈm th¹ch mµi nh½n ®ang kÐo c¨ng c−¬ng cña nh÷ng con ngùa tr¾ng m¹nh mÏ. Bªn trªn tÊt c¶, tßa l©u ®µi Phôc H−ng víi

nh÷ng hµng cét, bøc t−îng vµ nh÷ng gê phµo nÆng nÒ ®øng trang nghiªm chñ täa toµn bé khung c¶nh tr¸ng lÖ Êy.

Chi tiÕt ®µi phun n−íc Fontana di Trevi, Rome

Trong thêi ®¹i chóng ta, ë Pensylvania, Frank Lloyd Right ®· t¹o nªn mét tuyÖt t¸c víi kho¶ng trèng, ®¸, kiÕn tróc vµ ®iªu kh¾c. C«ng tr×nh kh«ng n»m trong m«i tr−êng ®« thÞ mµ trong mét thung lòng n»m s©u trong vïng th«n d·. B¹n ®Õn ®ã qua mét çnh rõng rÊt ®¸ng yªu, n¬i mµ ¸nh s¸ng mÆt trêi Ýt khi xuyªn qua ®−îc nh÷ng t¸n c©y dµy, lang thang theo nh÷ng ®−êng mßn nhá ngo»n ngoÌo cho ®Õn khi b¹n ®ét nhiªn nh×n thÊy nh÷ng ®−êng ngang nhÑ nhµng cña ng«i nhµ n»m lÉn gi÷a vÖt ®øng cña nh÷ng cµnh vµ th©n c©y xen gi÷a t¸n l¸ dµy. Trong bøc ¶nh th−êng ®−îc t¸i b¶n rÊt nhiÒu, c«ng tr×nh nµy gièng nh−

82

mét bè côc cña çc tÊm bª t«ng lín v−¬n lªn trªn th¸c, h−íng vÒ phÝa bÇu trêi.

“BiÖt thù trªn th¸c” cña Frank Lloyd Right, Bear Run, Pensylvania. Th¸c ®æ ra tõ bªn d−íi

cña ng«i nhµ.

Tuy nhiªn, trong thùc tÕ c«ng tr×nh kh«ng m¹nh mÏ ®Õn nh− vËy. Khi c©y cßn ch−a trót l¸, b¹n sÏ kh«ng thÓ nh×n thÊy chót g× cña ng«i nhµ víi gãc phèi c¶nh nh− vËy. Nh÷ng ng−êi kh¸ch ®Õn th¨m sÏ ph¸t hiÖn thÊy ng«i nhµ rÊt gÇn gòi vµ th©n thiÖn, mét thµnh phÇn h÷u c¬ cña khung c¶nh tù nhiªn víi nh÷ng triÒn dèc cña thung lòng vµ c¶nh quan tù nhiªn. Th¸c n−íc næi lªn trªn nh÷ng ghÒnh ®¸ tõ khe nói v−¬n ra ngoµi s¸ng, t¹o thµnh nh÷ng tÊm ph¼ng lín n»m ngang ng¾t gi÷a dßng n−íc ®æ tõ trªn xuèng. Wright ®· tiÕp nèi bè côc cña tù nhiªn víi nh÷ng yÕu tè theo ph−¬ng ngang vµ çc t¶ng ®¸ lín n»m gi÷a nh÷ng kho¶ng trèng mµu xanh cña thung lòng. Ng«i nhµ ®−îc bè côc hoµn toµn bëi çc khèi n»m ngang mét çch rÊt tù nhiªn tùa nh−

83

chóng còng lµ çc phiÕn ®¸ cña th¸c n−íc, vµ ng−êi chñ nhµ sèng trong çc c¨n phßng n»m ngay bªn trªn dßng n−íc ch¶y. Tõ cöa sæ vµ ban c«ng cña ng«i nhµ, hä cã thÓ ng¾m nh×n nh÷ng ngän c©y. VËt liÖu cña c«ng tr×nh mét phÇn lµ ®¸ ®· qua xö lÝ th« víi v« vµn d¸ng vÎ vµ mét phÇn lµ nh÷ng tÊm bª t«ng tr¾ng mµi nh½n vµ cöa sæ b»ng kÝnh vµ thÐp. Phßng kh¸ch lín cã sµn b»ng ®¸ (mét phÇn chÝnh lµ phiÕn ®¸ lín mµ ng«i nhµ ®−îc x©y lªn trªn) vµ nh÷ng bøc t−êng b»ng kÝnh vµ b»ng ®¸. Víi ®å gç, ®å v¶i vµ çc t¸c phÈm nghÖ thuËt tinh tÕ, cïng víi tÇm nh×n ra nh÷ng ngän c©y xung quanh ®· t¹o nªn mét phßng kh¸ch ®Çy c¶m høng, ®Æc tr−ng bëi chÊt l−îng vµ v¨n hãa.

“BiÖt thù trªn th¸c” cña Frank Lloyd Right, sù t−¬ng ph¶n gi÷a vÎ th« r¸p cña ®¸ vµ sù nh½n nhôi cña bª t«ng. Chó ý çch thøc ng«i nhµ ®−îc thiÕt kÕ ®Ó hßa vµo c¶nh quan tù

nhiªn xung quanh.

84

“BiÖt thù trªn th¸c” cña Frank Lloyd Right, h×nh thøc mÒm nh½n cña bøc t−îng ®−îc ®Æt trong sù t−¬ng ph¶n víi nÒn t−êng cña nh÷ng khèi ®¸ th« nh¸m còng gièng nh− ë ®µi phun

n−íc Fontana Trevi

C«ng tr×nh nµy lµ mét trong nh÷ng vÝ dô tiªu biÓu vÒ nç lùc cña Frank Lloyd Right trong viÖc ®−a kiÕn tróc hµi hßa víi tù nhiªn. Khi x©y dùng gi÷a nh÷ng khèi ®¸, c«ng tr×nh cña «ng v−¬n lªn kho¶ng kh«ng, khi x©y dùng trªn th¶o nguyªn, c«ng tr×nh l¹i ®−îc tr¶i dµi theo ph−¬ng ngang. Vµ «ng chó ý nhÊn m¹nh ph−¬ng ngang ®Ó b¹n kh«ng thÓ kh«ng c¶m nhËn ®−îc ®iÒu ®ã, vÝ dô nh− b»ng çc diÒm m¸i ®ua ra khái mÆt t−êng t¹o nªn d¶i bãng ®æ n»m ngang vµ kÐo dµi.

Víi mong muèn t¹o ra nh÷ng hiÖu qu¶ bÊt th−êng, «ng ®· t¹o ra phong çch riªng cña m×nh víi nh÷ng nèt th¨ng, kho¶ng lïi, sù t−¬ng ph¶n ®−îc tÝnh to¸n kÜ l−ìng gi÷a nh÷ng h×nh låi víi h×nh lâm, sù s¾p ®Æt c¹nh nhau cña vËt liÖu ®Ó th« vµ nh÷ng

85

vËt liÖu ®· qua xö lÝ tinh x¶o. Còng nh− ®èi víi biÖt thù trªn th¸c ®· thÓ hiÖn mét sù t−¬ng ®ång víi Fontana Trevi, rÊt nhiÒu c«ng tr×nh cña «ng chøa ®ùng kiÓu thøc Baroque. ¤ng th−êng xuyªn t¹o nªn Ên t−îng vÒ träng l−îng vµ khèi tÝch bæ sung b»ng çch ®Ó çc khèi h×nh xuyªn vµo trong kh«ng gian kiÕn tróc. ¤ng còng lµm viÖc víi çc h×nh d¸ng t−¬ng ph¶n nhau, nh÷ng ®−êng cong thay ®æi tõ låi sang lâm, nh− trong néi thÊt cña c«ng tr×nh næi tiÕng Johnson Wax ë Racine, minh häa d−íi ®©y. Trong nhµ ë, «ng thÝch sö dông kiÓu mÆt b»ng më, víi rÊt nhiÒu bè côc kiÓu Baroque, çc c¨n phßng hßa trén lÉn nhau vµ ®−îc xö lÝ t¹o nªn sù hÊp dÉn víi çc khèi tÝch kiÕn tróc nÆng nÒ ®an vµo.

Néi thÊt Johnson Wax ë Racine, Wisconsin cña F.L. Right

86

Yªu cÇu thêi nay vÒ tÝnh hoµnh tr¸ng vµ ®a d¹ng trong kiÕn tróc kh«ng cßn gièng nh− trong thêi k× Phôc H−ng. MÆc dï vËy, trong suèt 50 n¨m qua hµng lo¹t kiÕn tróc s− ®· lµm viÖc víi sù t−¬ng ph¶n cña ®Æc vµ rçng. Eric Mendelsohn, trong nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû 20, ®· thiÕt kÕ mÆt ®øng c«ng tr×nh Mossehaus ë Berlin cña mét nhµ xuÊt b¶n còng m¹nh mÏ kh«ng kÐm mÆt ®øng nhµ thê Baroque. Thay v× lÆp l¹i çc thøc cét, cét gi¶ vµ çc yÕu tè theo ph−¬ng ®øng, «ng lÆp l¹i çc yÕu tè theo ph−¬ng ngang.

Eric Mendelsohn: Mossehaus ë Berlin

87

Carl Petersen: b¶o tµng Faaborg, §an M¹ch

Trong giai ®o¹n tõ 1910 - 1920 ë §an M¹ch, kiÕn tróc s− Carl Petersen ®· cè g¾ng x©y dùng mét häc thuyÕt vÒ thÈm mÜ kiÕn tróc cã chñ ý h¬n so víi çc häc thuyÕt mµ çc kiÕn tróc s− thuéc çc thÕ hÖ tr−íc ®· biÕt tíi. Häc thuyÕt Êy ®· ®−îc «ng hiÖn thùc hãa trong c«ng tr×nh b¶o tµng ë thÞ trÊn nhá Faaborg. MÆt ngoµi c«ng tr×nh lµ mét cuéc ch¬i cña nh÷ng hiÖu qu¶ ®· ®−îc çc kiÕn tróc s− Baroque sö dông ë Rome: sù t−¬ng ph¶n cña mÆt cong låi vµ mÆt cong lâm. §−êng nÐt c«ng tr×nh l−în mét vßng cung lín t¹o nªn mét kho¶ng s©n nhá phÝa tr−íc. Çnh nhµ chÝnh ®©m vµo kho¶ng s©n Êy vµ çc khèi tÝch cña nã v−¬n vµo kho¶ng lâm. Trong c¬ thÓ lín Êy cã mét kho¶ng rçng

88

®−îc khoÐt ra t¹o thµnh lèi vµo c«ng tr×nh vµ kiÕn tróc s− ®· ®Æt trong kho¶ng rçng Êy nh÷ng chiÕc cét h×nh trô cã bÒ mÆt cong låi.

Trô së chÝnh Së C¶nh s¸t Copenhagen, s©n trong h×nh ch÷ nhËt nh×n tõ s©n trong h×nh trßn. So s¸nh víi Palazzo Massimo, Rome

Carl Petersen còng ®· ®Æt tªn cho thÈm mÜ míi cña «ng - trong mét bµi gi¶ng víi tªn gäi ®¸ng chó ý: “Nh÷ng sù t−¬ng ph¶n”. ¤ng ®· cã ¶nh h−ëng lín ®èi víi nh÷ng ng−êi cïng thêi víi ®Ønh ®iÓm lµ phong çch T©n Cæ ®iÓn cña Trô së chÝnh Së C¶nh s¸t Copenhagen. Dï ®· nghiªn cøu kü phong çch kiÕn tróc cña Palladio, nh−ng kÕt qu¶ ®¹t ®−îc l¹i gÇn gòi h¬n víi Palazzo Massimo cña Peruzzi. Trô së chÝnh Së C¶nh s¸t

89

90

Copenhagen lµ mét bè côc cña nh÷ng phÇn rçng th«ng th−êng ®−îc nèi kÕt theo tr×nh tù kÞch tÝnh dÉn vµo s©n trong cïng h×nh ch÷ nhËt víi nh÷ng chiÕc cét h×nh trô cùc lín ®−îc bè trÝ t−¬ng ph¶n mét çch rÊt hiÖu qu¶. Ngay c¶ ë ®©y, trong mét kho¶ng lâm rÊt lín, ng−êi ta ®Æt bøc t−îng Ng−êi giÕt quû cña Utzon Frank t−¬ng ph¶n c¶ vÒ chÊt liÖu vµ kÝch th−íc so víi çc yÕu tè kh¸c trong kho¶ng s©n. Còng theo çch thøc Êy, cæng ®ãn dÉn vµo lèi ®i ©m u ë phÝa bªn víi nh÷ng phiÕn ®¸ gièng nh− nh÷ng ng¨n kÐo tråi lªn khái mÆt t−êng ph¼ng, ®−îc thiÕt kÕ ®Ó t¹o nªn hiÖu qu¶ thÞ gi¸c m¹nh mÏ. Khi b−íc qua nh÷ng kho¶ng s©n cùc lín cña c«ng tr×nh nµy, ta thÊy chóng kh«ng nãi lªn ®iÒu g× ngoµi nhiÖm vô chØ ®¸p øng thuÇn khiÕt nhu cÇu thÈm mÜ, t¹o nªn hiÖu qu¶ t−¬ng ph¶n gi÷a chóng. Ên t−îng duy nhÊt c¶m nhËn ®−îc lµ mét ng«i ®Òn t«n thê “kiÕn tróc hoµnh tr¸ng”, hay nãi ®óng h¬n lµ t«n thê hiÖu qu¶ cña kiÕn tróc hoµnh tr¸ng.

ViÖc sö dông khèi ®Æc vµ phÇn rçng cïng víi nhau trong sù t−¬ng ph¶n, hiÖu qu¶ t¹o ra lµ nh÷ng t¸c phÈm n»m ë ngo¹i biªn cña kiÕn tróc, gÇn gòi h¬n víi nghÖ thuËt s©n khÊu, vµ ®«i khi lµ nghÖ thuËt ®iªu kh¾c. Tuy nhiªn, chóng vÉn thuéc vÒ kiÕn tróc. Cã nh÷ng vÊn ®Ò cã thÓ gi¶i quyÕt mét çch tèt nhÊt b»ng viÖc sö dông çc hiÖu qu¶ thÞ gi¸c, vµ cã nh÷ng kiÕn tróc s− ®· t¹o nªn nh÷ng t¸c phÈm tuyÖt vêi nhÊt cña hä víi nh÷ng kiÕn tróc ®Çy kÞch tÝnh theo çch nµy. Thùc tÕ, ®· cã c¶ mét thêi k× ng−êi ta t×m thÊy sù biÓu hiÖn ch©n thùc nhÊt ë çch thøc ®ã.

Trô së chÝnh Së C¶nh s¸t Copenhagen. Lèi ®i ë s©n trong h×nh ch÷ nhËt

91

92

Ch−¬ng IV. Tr¶i nghiÖm kiÕn tróc qua nh÷ng m¶ng mµu

Chóng ta kh«ng n¾m b¾t ®−îc mäi thø gåm c¶ ®Æc lÉn rçng. Nh÷ng ®èi t−îng ë kho¶ng çch rÊt xa th−êng ®−îc xem nh− hoµn toµn ph¼ng. NhiÒu ®¸m m©y tr«ng chØ nh− nh÷ng h×nh ¶nh hai chiÒu t−¬ng ph¶n trªn nÒn trêi phÝa sau. Mét ®−êng bê biÓn kÐo dµi nh×n qua mÆt n−íc hiÖn lªn nh− mét nÐt m¶nh. B¹n nh×n thÊy nh÷ng ®−êng nÐt bªn ngoµi nh−ng kh«ng cã Ên t−îng g× vÒ t− t−ëng Èn s©u bªn trong. Ngay c¶ víi khu Manhattan cña New York cã chiÒu s©u 13 dÆm (ND:~20,9km), tr«ng vÉn gièng nh− nh÷ng bøc vÏ hËu c¶nh ë çc r¹p h¸t khi nh×n tõ trªn boong mét con tµu ®ang cËp bÕn.

Trªn thÕ giíi cã mét n¬i cã thÓ th−êng xuyªn quan s¸t nh÷ng hiÖn t−îng rÊt Ên t−îng gÇn mÆt n−íc, ®ã lµ Venice.

§i tõ biÓn Adriatic, n¬i cã c¶nh quan biÓn ®Çy Ên t−îng víi nh÷ng con sãng nhÊp nh« vµ nh÷ng vÖt bãng xanh biÕc ®¸ng kinh ng¹c, ®Õn nh÷ng ph¸ n−íc ph¼ng lÆng phÝa sau çc quÇn ®¶o, ta c¶m thÊy nh− ®−îc ®−a tíi mét thÕ giíi ¶o, n¬i nh÷ng ý t−ëng t¹o h×nh th«ng th−êng d−êng nh− ®Òu trë thµnh v« nghÜa. BÇu trêi vµ mÆt n−íc hoµ nhËp trong mét vò trô xanh biÕc, gi÷a chóng lµ nh÷ng con tµu ®¸nh ç sÉm mÇu l−ít ®i vµ nh÷ng hßn ®¶o th©m thÊp hiÖn ra nh− nh÷ng viÒn ngang næi trªn mÆt n−íc.

Venice hiÖn ra nh− mét thµnh phè ¶o, mét thµnh phè trong m¬. Vµ Ên t−îng cña ®iÒu nh− v« thùc nµy vÉn tån t¹i nh− vËy bÊt chÊp nh÷ng ®æi thay cña cuéc sèng. Nh÷ng h×nh bãng sèng ®éng ph¶n chiÕu nh÷ng tßa nhµ trªn mÆt n−íc d−êng nh− còng bõng s¸ng h¬n mäi ng«i nhµ ë n¬i kh¸c mµ ta ®· tõng thÊy.

Theo thêi gian, Venice d−êng nh− ngµy cµng ®Ñp h¬n. Vµo thêi kú mµ mäi thÞ trÊn tù qu¶n ®Òu ®−îc bao bäc bëi nh÷ng c«ng sù kiªn cè bÊt kh¶ x©m ph¹m, ®iÒu g©y Ên t−îng ®Çu tiªn cña quÇn c− nµy lµ mét thiªn ®−êng trªn mÆt ®Êt n¬i nçi sî h·i d−êng nh− kh«ng ®−îc biÕt ®Õn, nh÷ng ng«i nhµ víi nh÷ng d·y vßm cuèn ®−îc thiÕt kÕ tinh tÕ vµ duyªn d¸ng cïng nh÷ng con ng−êi th¶nh th¬i b×nh ®¹m.

PhÝa b¾c qu¶ng tr−êng S.Mark, Venice, ®−îc trang trÝ víi nh÷ng tÊm th¶m. Th¸ng 5, 1956

Nh÷ng khu chî réng r·i, tÊp nËp vµ s«i ®éng cã h−íng nh×n ra biÓn. Trong khi nh÷ng thµnh phè kh¸c ®−îc x©y dùng kiªn cè trªn nh÷ng ®Ønh nói víi nh÷ng bøc t−êng dµy trïng ®iÖp th× Venice l¹i n»m ngay trªn vïng n−íc n«ng víi nh÷ng cung ®iÖn trang hoµng tr¸ng lÖ hoµn toµn chØ bëi nh÷ng « cöa sæ vµ d·y

93

94

cét hµnh lang. Thay v× nhÊn m¹nh vµo träng l−îng vµ sù kiªn cè, Venice quyÕn rò bëi vÎ t−¬i vui vµ n¨ng ®éng.

§©y lµ n¬i ph−¬ng §«ng b¾t ®Çu, nh−ng ®−îc t«n vinh lªn thµnh mét ph−¬ng §«ng lý t−ëng. Thµnh phè nµy lµ mét kho b¸u thùc sù víi hµng hãa dåi dµo phong phó tõ c¶ ba ®¹i lôc. Vµ khi nã tù t« ®iÓm cho m×nh vµo nh÷ng dÞp lÔ héi th× kh«ng thµnh phè ch©u ¢u nµo cã thÓ so s¸nh vÒ sù nguy nga léng lÉy. Tõ ph−¬ng §«ng, Venice ®· häc ®−îc çch tù thay ®æi diÖn m¹o cho nh÷ng ng«i nhµ cña m×nh vµ t¹o ra mét nÐt riªng ®Æc biÖt nhê viÖc treo nh÷ng tÊm th¶m ®¾t tiÒn ra ngoµi çc khu«n cöa sæ. Cho ®Õn nay, trong nh÷ng kú lÔ héi lín, ta vÉn cã thÓ thÊy nh÷ng tßa nhµ bao quanh qu¶ng tr−êng S.Mark vÉn ®−îc trang trÝ theo phong çch nµy. KÓ c¶ khi kh«ng cã nh÷ng çch trang trÝ nh− thÕ th× çc tßa nhµ còng ®· lµ nh÷ng c«ng tr×nh tuyÖt vêi cã mét kh«ng hai cña v¨n ho¸ thÞ thµnh.

ë phÝa B¾c, Procuratie Vecchie lµ mét c«ng tr×nh gièng nh− nhµ triÓn l·m, dµi 500 feet (ND: ~152m) cã tõ kho¶ng n¨m 1500. D−íi phè lµ d·y vßm cuèn víi nh÷ng cöa hµng vµ phÝa trªn lµ hai tÇng nhµ víi nh÷ng « cöa sæ n»m gi÷a çc c©y cét nh− nh÷ng väng lÇu trong nhµ h¸t. Khi ng−êi ta treo nh÷ng tÊm th¶m tõ nh÷ng cöa sæ san s¸t nhau nh− vËy, chóng che ®i nhiÒu trang trÝ ®iªu kh¾c trªn mÆt tiÒn. Thay cho nh÷ng ®iªu kh¾c r−êm rµ, çc tßa nhµ ®−îc chuyÓn hãa thµnh tËp hîp cña nh÷ng m¶ng mµu cã h×nh. Sau khi xem nh÷ng trang trÝ nµy b¹n sÏ hiÓu ®−îc nhiÒu ng«i nhµ kh¸c tèt h¬n. Chóng d−êng nh− ®−îc trang hoµng th−êng trùc cho çc ho¹t ®éng lÔ héi. Sµn mosaic ë qu¶ng tr−êng S.Mark thùc sù lµ nh÷ng tÊm th¶m ®¾t gi¸ ®−îc t¹o h×nh tõ ®¸, nh÷ng hoa v¨n ®¸ cÈm th¹ch ®èi chäi víi nh÷ng bøc t−êng g¹ch cæ cña nhµ thê nh− nh÷ng chiÕc th¶m ®Ñp víi nh÷ng ®−êng viÒn réng lín ®Çy mÇu s¾c.

Mét gãc l©u ®µi Danieli, Venice. L−u ý cöa sæ ®−îc xö lÝ nh− mét thµnh phÇn trang trÝ trªn mÆt ®øng, tùa nh− mét tÊm th¶m cÇu nguyÖn víi çi khung nÆng treo hai bªn, chø kh«ng nh−

mét « rçng trªn mÆt t−êng.

Nh−ng ®iÓm næi bËt nhÊt l¹i lµ cung ®iÖn Doges. Tr¸i ng−îc víi mäi nguyªn t¾c trong kiÕn tróc, çc bøc t−êng cña nã ®Æc ë trªn vµ hoµn toµn rçng phÝa d−íi. Nh−ng ®iÒu nµy l¹i kh«ng phiÒn phøc mét chót nµo bëi kh«ng cã c¶m gi¸c nÆng nÒ cña phÇn phÝa trªn. Dï phÇn trªn cã phÇn ch¾c nÆng song tr«ng vÉn nhÑ nhâm vµ s«i næi mµ kh«ng bÞ buån ch¸n. HiÖu øng nµy ®−îc t¹o ra nhê viÖc phñ nh÷ng líp ®¸ marble ®á tr¾ng theo h×nh vu«ng chÐo lín lªn çc bøc t−êng. M«tÝp Êy ®−îc c¾t kh¸ tù nhiªn ë çc c¹nh biªn t¹o Ên t−îng nh− thÓ c¶ c«ng tr×nh lµ mét khèi vËt liÖu khæng lå ®−îc c¾t gät cho phï hîp. Khi ®−îc chiÕu s¸ng nh©n t¹o mÆt ®øng cña c«ng tr×nh trë nªn hoµn toµn huyÒn ¶o, næi bËt trªn nÒn trêi sÉm; nh−ng ngay c¶ d−íi ¸nh

95

s¸ng mÆt trêi chãi lßa nã còng kh«ng ph¶i lµ khèi ®¸ khæng lå ®Æt trªn nÒn ®Êt sÐt mµ lµ mét bé mÆt t−¬i trÎ. T¹i çc gãc lµ nh÷ng cét xo¾n vµ chóng hoµn toµn kh¸c biÖt víi nh÷ng c©y cét cßn l¹i. Chóng rÊt m¶nh mai ®Ó cã thÓ ®ì çc chi tiÕt, trõ nh÷ng riÒm m¸i ®¬n thuÇn nh− sîi thõng treo rÌm che ®i nh÷ng khe nèi.

Cung ®iÖn Doge, Venice. PhÇn khèi to, nÆng bªn trªn tr«ng nhÑ h¬n víi mÆt ngoµi èp ®¸ cÈm th¹ch hång vµ tr¾ng, hoa v¨n « car« khæ lín.

96

Cung ®iÖn theo phong çch Venice víi mÆt ®øng tr«ng tùa nh− mét bé nh÷ng tÊm th¶m ph−¬ng §«ng: çc tÊm th¶m cÇu nguyÖn víi nh÷ng b¨ng trang trÝ vµ nh÷ng d¶i tua viÒn ngoµi.

Potemkin næi tiÕng víi viÖc t¹o nªn nh÷ng khung c¶nh lµm cho ng−êi ta lÇm t−ëng ®ã lµ nh÷ng thÞ trÊn ph¸t ®¹t n»m däc theo tuyÕn ®−êng N÷ hoµng Catherine VÜ ®¹i ®i thÞ s¸t. Cã thÓ h×nh dung lµ «ng ®· sö dông nh÷ng khung nhá víi nh÷ng tÊm b¹t cã vÏ mµu ®Ó t¹o c¶m gi¸c vÒ nh÷ng tßa nhµ thËt. T¹i Venice, ®iÒu hoµn toµn ng−îc l¹i ®· ®−îc thùc hiÖn. Däc theo Canal Grande cã nh÷ng cung ®iÖn ®Ñp tuyÖt s¸nh vai nhau. Chóng cã chiÒu s©u lín h¬n chiÒu réng, x©y hoµn toµn b»ng ®¸ vµ g¹ch, víi bÒ mÆt èp b»ng ®¸ cÈm th¹ch hoÆc tr¸t v÷a cã mµu ®á Venice hoÆc mµu n©u ®Êt. Çc kiÕn tróc s− ®· thµnh c«ng trong viÖc khiÕn chóng tr«ng gièng nh− nh÷ng vËt liÖu trang trÝ v« h×nh.

97

98

Con kªnh Canale Grande lµ mét ®Þa ®iÓm cña lÔ héi, víi khung c¶nh cña nh÷ng cuéc ®ua thuyÒn hoµnh tr¸ng. Hµng thÕ kû, nh÷ng c− d©n cña con kªnh lu«n høng thó trang trÝ ng«i nhµ cña m×nh b»ng hoa, biÓu ng÷ vµ nh÷ng tÊm th¶m ®¾t tiÒn, vµ còng nh− hä ®· lµm víi qu¶ng tr−êng St. Mark, hä ®· lµm nh÷ng trang trÝ Êy trë thµnh cè ®Þnh. Nh÷ng l©u ®µi nhÑ nhâm ®ã kh«ng ®Æc tr−ng bëi çc yÕu tè kiÕn tróc nhÊt ®Þnh ®Ó ®ì vµ ®−îc ®ì nh− ë nh÷ng c«ng tr×nh kh¸c. Chóng chØ ®¬n gi¶n ®−îc ph©n t¸ch b»ng nh÷ng gê hÑp, xo¾n l¹i nh− nh÷ng cuén d©y b»ng thõng hoÆc thµnh nh÷ng d¶i biªn trang trÝ, vµ ë kho¶ng gi÷a çc gê chØ lµ çc m¶ng mµu kÐo dµi cña bÒ mÆt mÆt tiÒn. Ngay c¶ çc « cöa sæ d−êng nh− còng lµ ®Ó trang trÝ h¬n lµ nh÷ng kho¶ng træ trªn mÆt t−êng. Nh÷ng « cöa kiÓu khung vßm nhän ®−îc ®Æt trong mét m¶ng h×nh ch÷ nhËt khiÕn chóng tr«ng gièng nh− nh÷ng tÊm "th¶m" cÇu nguyÖn cña §¹o Håi treo trªn mÆt ®øng, nh÷ng tÊm th¶m mµ b¶n th©n chóng chÝnh lµ ®Ó t−îng tr−ng cho nh÷ng « cöa sæ trªn t−êng. T¹i Venice cã nh÷ng tßa kiÕn tróc Gothic thùc sù, nh÷ng nhµ thê víi kÕt cÊu t¸o b¹o. Nh−ng phong çch Gothic ë çc cung ®iÖn l¹i chØ cã tÝnh trang trÝ. Nh÷ng khung cöa h×nh vßm nhän víi häa tiÕt trang trÝ theo m¶ng cña §¹o Håi chØ ®¬n gi¶n lµ mét trang trÝ trªn mÆt tiÒn. Trong bøc tranh cña Gentile Belini, mét trong nh÷ng tßa nhµ (ngµy nay vÉn cã thÓ thÊy) d−êng nh− hoµn toµn ®−îc phñ b»ng th¶m. BÒ mÆt c«ng tr×nh trang trÝ nh− chÊt liÖu v¶i, çc cöa sæ gièng nh− nh÷ng tÊm th¶m trong lÔ cÇu kinh vµ gi÷a hai cöa sæ d−êng nh− l¹i ®−îc treo nh÷ng tÊm th¶m kh¸c, trong khi toµn bé c«ng tr×nh ®−îc viÒn víi trang trÝ gièng nh− nh÷ng sîi d©y vµ çc trang trÝ ®−êng viÒn. Ngay c¶ çc c«ng tr×nh thêi kú TiÒn Phôc H−ng ë Venice, víi mÆt ®øng ph¼ng b»ng ®¸ cÈm th¹ch nhiÒu mµu, còng th−êng t¹o Ên t−îng vÒ sù nhÑ nhâm, mang tinh thÇn lÔ héi. Çc c«ng tr×nh ë hai thêi k× ®Òu gièng nhau, chØ cã cÊu tróc trang trÝ ngo¹i thÊt thay ®æi: çc khung vßm nhän ®−îc thay b»ng khung vßm trßn.

Chi tiÕt bøc tranh Miracle ë Rio di S. Lorenzo cña Gentile Bellini

99

D−êng nh− cã mét sù liªn hÖ gi÷a kiÕn tróc sÆc sì víi thø ¸nh s¸ng ®Æc biÖt ë Venice, n¬i cã rÊt nhiÒu ph¶n x¹ tõ bÇu trêi phÝa Nam vµ mÆt n−íc. Bãng ®æ kh«ng bao giê trë nªn tèi om vµ v« nghÜa mµ lu«n ®−îc chiÕu s¸ng víi ¸nh s¸ng ph¶n x¹ lê mê, lÊp l¸nh t¹o ra nh÷ng s¾c mµu thËt ®Æc biÖt. Trong thêi kú kiÕn tróc trµn ngËp ¸nh s¸ng vµ mµu s¾c, nghÖ thuËt cña Venice còng næi bËt víi çc m¶ng mµu ®Ëm, nh− vÉn cã thÓ thÊy ë qu¶ng tr−êng St. Mark. Chóng ta chØ cã thÓ h×nh dung mét çch mê nh¹t nh÷ng bøc tranh ph¼ng thêi Trung Cæ víi nh÷ng m¶ng mµu gèc thuÇn tóy phï hîp nh− thÕ nµo víi néi thÊt cña cung ®iÖn Doges.

Kªnh chÝnh ë Venice, nh×n tõ bËc cÊp cña l©u ®µi Grimani. Bªn tr¸i lµ phÇn ®Õ cña mét l©u ®µi thêi Phôc h−ng, mét khèi nÆng t−¬ng ph¶n víi nh÷ng l©u ®µi tr«ng nhÑ nhµng h¬n ë phÝa

sau.

100

101

Nh−ng thêi kú HËu Phôc H−ng ®· mang ®Õn nh÷ng ý t−ëng kiÕn tróc míi cho thµnh phè léng giã nµy. Çc c«ng tr×nh kh«ng cßn ®−îc t¹o hiÖu qu¶ tõ nh÷ng m¶ng mµu mµ tõ nh÷ng m¶ng kh¾c næi, nh÷ng khèi ®Æc lín vµ nh÷ng m¶ng bãng ®æ kÞch tÝnh. Vµo thêi ®¹i chóng ta ngµy nay, mét ñy ban mÆt ®øng theo phong çch Venice sÏ kh«ng cho phÐp x©y dùng mét ng«i nhµ cña Frank Lloyd Wright do nã kh«ng hµi hßa víi çc ®Æc ®iÓm chung cña thµnh phè. Trªn thùc tÕ, phong çch cña Wright cßn Ýt xa l¹ so víi kiÕn tróc Venice cæ h¬n lµ phong çch cuèi thêi Phôc H−ng. ChÝnh nh÷ng tßa nhµ ®å sé víi nh÷ng bøc t−êng nÆng nÒ vµ çc thøc cét ph« tr−¬ng m¹nh mÏ bè trÝ c¹nh çc c«ng tr×nh nhÑ nhâm h¬n víi nh÷ng m¶ng t−êng nhiÒu mÇu s¾c ®· ®¸nh dÊu mét b−íc ngoÆt quyÕt ®Þnh trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cã trËt tù cña kiÕn tróc Venice.

Néi thÊt cña cung ®iÖn Doges ®· bÞ ph¸ hñy do trËn háa ho¹n n¨m 1483, sau ®ã çc c¨n phßng lín cña l©u ®µi ®· ®−îc trang trÝ l¹i theo thÈm mü cña thêi ®¹i míi. Tßa nhµ cã mµu s¾c vµ vËt liÖu bÒ ngoµi kh¸ nhÑ nhµng, b©y giê ®· ®−îc ghÐp víi mét néi thÊt nÆng nÒ nhÊt. Nh÷ng bøc tranh hoµnh tr¸ng víi phèi c¶nh vµ hiÖu qu¶ bãng ®æ m¹nh mÏ ®· ph¸ vì tÊt c¶ bÒ mÆt ph¼ng cña nh÷ng bøc t−êng. TrÇn ®−îc tr¸t b»ng v÷a ®¾p næi cao vµ víi rÊt nhiÒu chi tiÕt trang trÝ, mµu s¾c vµ m¹ vµng ®· t¹o nªn nh÷ng ¶o gi¸c vÒ chiÒu s©u th¨m th¼m, khiÕn b¹n thÊy bÞ chÌn Ðp bëi søc nÆng cña tÊt c¶ çc thµnh phÇn Êy.

Nh÷ng c«ng tr×nh cña Venice ®· cho chóng ta thÊy ®−îc c¶m gi¸c nÆng nÒ hay sù nhÑ nhµng trong kiÕn tróc cã thÓ thÓ hiÖn mét çch râ rµng nh− thÕ nµo. Chóng ta ®· thÊy r»ng nh÷ng khèi låi râ rÖt t¹o Ên t−îng vÒ khèi ®Æc trong khi nh÷ng kho¶ng lâm t¹o Ên t−îng vÒ kh«ng gian. ë Venice, ta cßn thÊy r»ng çc tßa nhµ cã thÓ ®−îc t¹o dùng ®Ó g©y Ên t−îng duy nhÊt lµ çc m¶ng ph¼ng.

102

NÕu ta lµm mét çi hép b»ng vËt liÖu nÆng ch¼ng h¹n nh÷ng tÊm v¸n dµy, to b¶n, ghÐp chÆt víi nhau b»ng méng ®u«i Ðn ®Ó thÊy ngay ®é dµy cña çc tÊm gç ë tÊt c¶ çc gãc, th× cã thÓ c¶m nhËn ®−îc ngay sù nÆng nÒ vµ ®Æc ch¾c cña çi hép. Çc tßa nhµ ë cuèi thêi Phôc H−ng còng gièng nh− nh÷ng çi hép ®ã. Nh÷ng viªn g¹ch x©y ë gãc t¹o ¶o gi¸c vÒ nh÷ng bøc t−êng dµy qu¸ khæ. B»ng çch sö dông nh÷ng thñ ph¸p Êy, Palladio ®· thiÕt kÕ çc c«ng tr×nh tuy x©y b»ng g¹ch nh−ng tr«ng vÉn gièng nh− ®−îc x©y b»ng nh÷ng khèi ®¸ to vµ nÆng nhÊt.

Nh−ng nÕu nh− mét tßa nhµ cã thÓ t¹o ®−îc c¶m gi¸c nÆng h¬n so víi thùc tÕ th× còng cã thÓ t¹o ®−îc c¶m gi¸c nhÑ h¬n. NÕu lµm mÊt ®i mäi bÊt quy t¾c cña chiÕc hép gç vµ bÝt kÝn çc khe hë ®Ó cho çc bÒ mÆt ph¼ng vµ mÞn h¬n, sau ®ã s¬n b»ng mét mµu s¸ng, sÏ kh«ng thÓ ph©n biÖt ®−îc vËt liÖu thùc cña nã. HoÆc thay v× s¬n phñ, ta l¹i d¸n giÊy in hoa hoÆc v¶i dÖt, chiÕc hép cã thÓ tr«ng rÊt nhÑ nhµng, còng nh− vËt liÖu che phñ nã. §ã chÝnh lµ nh÷ng g× ®· ®−îc ¸p dông ®èi víi cung ®iÖn Doges vµ nhiÒu tßa nhµ kh¸c ë Venice.

Trong suèt thêi HËu Phôc H−ng vµ çc giai ®o¹n tiÕp theo, nh÷ng ng«i nhµ tr«ng nhÑ nhµng kh«ng ®−îc coi lµ kiÕn tróc thùc sù. TÝnh nhÑ nhµng chØ hîp cho c¨n lÒu hay kÕt cÊu t¹m, mét ng«i nhµ cÇn ph¶i ®Æc ch¾c vµ tr«ng còng ®Æc ch¾c, nÕu kh«ng thÕ nã kh«ng ph¶i lµ mét ng«i nhµ. Vµ ®Ó mét dinh thù tr«ng uy nghi h¬n nh÷ng c«ng tr×nh bªn c¹nh, ng−êi ta bæ sung ®é nÆng vµ çc trang trÝ trªn mÆt ®øng.

Çch m¹ng Ph¸p ®· chÊm døt sù thÞnh hµnh cña phong çch Baroque. Bé tãc gi¶ kh«ng cßn lµ thêi trang. Trong vµi thËp kû tiÕp theo, ®· cã nh÷ng nç lùc ®Ó lµm kiÕn tróc nhÑ h¬n vµ bít r−êm rµ h¬n. ë çc ®Õ quèc Ph¸p, Anh, §øc, çc ng«i nhµ ®−îc tr¸t v÷a hoµn toµn vµ s¬n mµu nh¹t; so víi lèi kiÕn tróc Baroque tr−íc ®ã th× nh÷ng c«ng tr×nh nµy nhÑ nhµng vµ thanh nh· h¬n.

Tuy nhiªn thêi kú nµy chØ tån t¹i ®−îc mét thêi gian ng¾n tr−íc khi xu h−íng nÆng nÒ r−êm rµ l¹i mét lÇn n÷a quay trë l¹i.

Kh«ng ph¶i ®Õn tËn thÕ kû nµy, çc kiÕn tróc s− míi thËt sù chó träng ®Õn viÖc t¹o dùng nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc kh«ng nÆng nÒ.

Anh em Lukhardt: BiÖt thù x©y cho Herr Kluge, Am Rupenhorn, Berlin, 1931

VÝ dô tiªu biÓu lµ biÖt thù x©y vµo n¨m 1930 gi÷a mét khu rõng th«ng ë ngo¹i thµnh Berlin. Ng−êi ta khã cã thÓ t−ëng t−îng khu biÖt thù cña mét ng−êi giµu cã thêi Êy l¹i mang phong çch nhÑ nhµng vµ th«ng tho¸ng ®Õn vËy. Chñ nh©n cña nã - mét gi¸m ®«c ng©n hµng ë Berlin - rÊt tù hµo víi n¬i ë míi cña m×nh vµ h¸o høc giíi thiÖu víi mäi ng−êi. “B©y giê n¹n trém c¾p ®ang hoµnh hµnh - ¤ng nãi - T«i cã mét c¨n nhµ n÷a ë Berlin ®−îc x©y dùng kiªn cè h¬n nhiÒu, n¬i t«i cÊt gi÷ ®å cæ vµ tranh s−u tËp. Tuy nhiªn sèng trong mét ng«i nhµ nh− vËy,

103

104

ng−êi ta sÏ lu«n thÊp thám lo sî bÞ trém c¾p. Bëi vËy nªn t«i ®· quyÕt ®Þnh cho mét ng−êi kh«ng sî rñi ro thuª ng«i nhµ ®ã vµ x©y dùng ng«i nhµ nµy ®Ó sèng. ë ®©y, nh− çc vÞ thÊy, t«i kh«ng cã vËt b¸u g×. T«i chØ cã nh÷ng thø thiÕt yÕu ®Ó sèng mét cuéc sèng tù do vµ tho¶i m¸i. Toµn bé phÝa T©y cña phßng kh¸ch lµ mét bøc t−êng kÝnh dµi, cã thÓ dÔ dµng më ra trong nh÷ng ngµy n¾ng Êm vµ ®ãng l¹i trong nh÷ng ngµy l¹nh lÏo, do vËy t«i th−êng ngåi ®©y vµ th−ëng thøc thiªn nhiªn bªn ngoµi. NÕu nh÷ng kÎ trém c¾p cã nhßm ngã, chóng còng cã thÓ thÊy ngay tÊt c¶ mäi thø tõ trong ra ngoµi, ®å ®¹c chØ cã mét tÊm th¶m vµ mét sè ®å ®¹c b»ng s¾t ®¬n gi¶n th× chóng sÏ kh«ng cßn ý ®Þnh trém c¾p n÷a”.

§ã lµ mét th¸i ®é míi ®èi víi cuéc sèng ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua nh÷ng kiÕn tróc nhÑ nhµng ®¬n gi¶n cña tr−êng ph¸i lËp thÓ. Cã nhiÒu ®iÒu kiÖn kh¸c nhau dÉn ®Õn ®iÒu nµy. VÒ phong çch, kiÕn tróc s− ®· trùc tiÕp chÞu ¶nh h−ëng tõ tr−êng ph¸i lËp thÓ trong héi häa. Trong thËp kû tr−íc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø I, mét tr−êng ph¸i héi häa ®· ®uîc khëi x−íng vµ thay v× cè t¹o c¶m gi¸c vÒ ®Æc rçng, tr−êng ph¸i nµy chØ ®¬n thuÇn thö nghiÖm vµ sö dông nh÷ng m¶ng mµu s¾c t−¬ng ph¶n. T×nh cê, nh÷ng thö nghiÖm nµy l¹i dÇn chiÕm mét vai trß quan träng trong chiÕn tranh. Nh÷ng häa sÜ ®ang phôc vô trong lùc l−îng ph¸o binh Ph¸p cuèi n¨m 1914 b¾t ®Çu vÏ lªn chç Èn nÊp cña hä ®Ó che giÊu qu©n ®Þch. Tr−íc ®ã, ng−êi ta cè g¾ng b¾t ch−íc thiªn nhiªn, nh−ng vµo thêi ®iÓm nµy, hä l¹i ngôy trang b»ng nh÷ng bøc tranh trõu t−îng. §iÒu nµy ®· khuÊy ®éng së thÝch cña çc sÜ quan Ph¸p víi kÕt qu¶ lµ “TiÓu ®éi nguþ trang” ®· ®−îc thµnh lËp vµo ®Çu n¨m 1915. Hai n¨m sau h¶i qu©n Anh ®−a ra thø mµ ng−êi ta gäi lµ “thuËt s¬n nguþ trang”. Víi sù trî gióp cña nh÷ng m¶ng s¬n xanh, tr¾ng vµ ®en theo çch vÏ trõu t−îng, nh÷ng chiÕc tµu thñy lín mÇu ghi cña Hoµng gia Anh ®· chuyÓn hãa hoµn toµn, khã cã thÓ nãi ®©u lµ ®Çu hay ®u«i tµu hoÆc x¸c ®Þnh h×nh d¹ng cña con tµu. Th©n tµu nÆng nÒ

105

trë nªn nhÑ vµ trong suèt trong bé trang phôc sÆc sì cña nã. ThËt bÊt ngê, nh÷ng h×nh vÏ nµy - nh÷ng thø t−ëng nh− ngÉu nhiªn - l¹i ®−îc x¸c ®Þnh nh− lµ mét çch biÓu ®¹t cña nghÖ thuËt thêi k× ®ã mét çch m¹nh mÏ rÊt ®¸ng chó ý. §iÒu nµy sÏ râ rµng khi so s¸nh víi s¬n ngôy trang trong ®¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø II. Nh÷ng chç tr−íc ®©y lµ m¶ng mµu s¸ng th× giê lµ mÇu x¸m xÞt, vµ thay cho nh÷ng ®−êng th¼ng vµ h×nh tam gi¸c lµ nh÷ng ®−êng cong ngo»n ngoÌo vµ h×nh thï khã hiÓu.

§èi víi hÇu hÕt mäi ng−êi, nguþ trang lËp thÓ lµ hiÖu qu¶ thÞ gi¸c míi l¹ mµ hä ch−a tõng thÊy bao giê. Nh−ng ®Õn khi chiÕn tranh kÕt thóc, nã ®· trë nªn quen thuéc vµ nhiÒu thö nghiÖm víi ng«n ng÷ lËp thÓ ®· ®−îc øng dông trong trong kiÕn tróc vµ nghÖ thuËt kh¸c. Mét vÝ dô tiªu biÓu lµ bé phim §øc “Phßng kh¸m cña b¸c sÜ Caligari”, s¶n xuÊt n¨m 1919, trong ®ã c¶nh quay diÔn biÕn trong khung c¶nh thÕ giíi néi t©m cña mét kÎ t©m thÇn, n¬i mäi h×nh hµi ®Òu bÞ bãp mÐo thµnh nh÷ng h×nh tam gi¸c vÆn vÑo vµ nh÷ng h×nh thï kú l¹. Çc c«ng tr×nh còng ®−îc t¹o dùng tõ nh÷ng ®−êng nÐt vµ h×nh khèi kú qu¸i. Nh−ng tÊt c¶ çc h×nh khèi míi l¹ chØ lµ mét hiÖn t−îng chuyÓn dÞch kh«ng hÒ ®Ó l¹i dÊu vÕt l©u dµi, trong khi ®ã, nh÷ng cè g¾ng ph¸ vì sù thèng nhÊt cña mÆt ®øng thµnh nh÷ng m¶ng mµu h×nh ch÷ nhËt ®· ®Ó l¹i hiÖu qu¶ l©u dµi. So víi nh÷ng thö nghiÖm bÒn bØ cña ng−êi §øc nh»m t¹o ra mét phong çch míi trong nh÷ng n¨m sau chiÕn tranh, çc c«ng tr×nh cña Le Corbusier trong nöa sau cña nh÷ng n¨m hai m−¬i thÕ kû 20 cã sù ®¬n gi¶n vµ m¹ch l¹c ®Õn kinh ng¹c. Vµo thêi Êy, «ng kh«ng chØ thiÕt kÕ mµ cßn vÏ nh÷ng bøc tranh lËp thÓ vµ viÕt nh÷ng cuèn s¸ch ®Çy c¶m høng vÒ kiÕn tróc. Trong nh÷ng bµi viÕt cña m×nh, «ng m« t¶ mäi thø cÇn ph¶i l«gÝc nh− thÕ nµo, nhµ ë theo «ng ph¶i gièng nh− mét cç m¸y ®Ó ë. Nh−ng nh÷ng ng«i nhµ «ng thiÕt kÕ l¹i kh¸c h¼n – nh− mét nç lùc ®Ó t¹o ra nh÷ng khung h×nh lËp thÓ cho cuéc sèng th−êng ngµy. Chóng nh− nh÷ng tæ hîp mµu

kh«ng träng l−îng, m¬ hå nh− chÝnh nh÷ng con tµu ®· ngôy trang.

Le Corbusier: Nhµ ë Pessac gÇn Bordeaux. Ngåi trong v−ên cña mét trong nh÷ng ng«i nhµ, d−íi bãng c©y thÝch rËm l¸, t«i cã thÓ nh×n thÊy çch thøc ¸nh n¾ng mÆt trêi ®æ bãng trªn

mÆt t−êng n©u víi nh÷ng ®èm s¸ng. Bøc t−êng tån t¹i chØ ®Ó ®ãng khung khu«n h×nh Êy. RÊt khã kh¨n cã thÓ c¶m nhËn nh÷ng ng«i nhµ ®èi diÖn nh− lµ mét ng«i nhµ. Ng«i nhµ bªn tr¸i

chØ ®¬n gi¶n lµ mét mÆt ph¼ng mµu xanh l¸ c©y nh¹t kh«ng cã gê ph©n tÇng hay m¸ng n−íc. Mét vÖt træ dµi trªn mÆt ph¼ng gièng hÖt nh− vÖt t«i ®ang nh×n xuyªn qua. §»ng sau vµ bªn ph¶i ng«i nhµ xanh lµ nh÷ng d·y nhµ liÒn kÕ víi mÆt ®øng mµu n©u nh¹t, mÆt bªn mµu kem

vµ ®»ng sau chóng v−¬n lªn nh÷ng tßa th¸p chäc trêi mµu xanh n−íc biÓn

106

107

Nãi vÒ dù ¸n nhµ ë do «ng thiÕt kÕ ë thÞ trÊn Pessac gÇn Bordeaux, «ng nãi: “T«i muèn lµm mét çi g× ®ã mang ®Ëm chÊt th¬”. Vµ «ng ®· thµnh c«ng. Nh÷ng ng«i nhµ nµy ®· minh ho¹ ë møc cao nhÊt cã thÓ vÒ viÖc t¹o ra c¶m gi¸c vÒ nh÷ng thµnh phÇn hoµn toµn nhÑ. NÕu b©y giê, thay v× bäc chiÕc hép ®−îc nh¾c ®Õn ë trªn b»ng v¶i, chóng ta s¬n mçi mÆt tiÕp gi¸p nhau cña chiÕc hép víi mét mµu kh¸c nhau, vÝ dô nh− mét mÆt cã mµu ghi s¸ng n»m c¹nh mÆt cã mµu xanh da trêi, vµ kh«ng ®Ó l¹i bÊt cø mét dÊu hiÖu nµo ®Ó cã thÓ nhËn biÕt ®−îc ®é dµy cña vËt liÖu, khi ®ã chóng ta sÏ chØ nh×n thÊy mét lo¹t çc mÆt ph¼ng mµu mµ kh«ng thÊy ®−îc khèi tÝch. Khèi tÝch vµ khèi l−îng cña vËt thÓ nh− biÕn mÊt d−íi m¾t th−êng.

§ã chÝnh lµ ®iÒu Le Cobusier ®· thùc hiÖn víi nh÷ng ng«i nhµ «ng ®· dùng ë Pessac. Vµo n¨m 1926, ng−êi ta c¶m nhËn chóng nh− mét tæ hîp cùc lín cña nh÷ng m¶ng mµu.

Le Cobusier thÝch ®Æt çc ng«i nhµ mµ «ng thiÕt kÕ trªn nh÷ng çi cét nhá ®Ó t¹o c¶m gi¸c nh− chóng ®ang l¬ löng trªn kh«ng. Nh÷ng g× ta nh×n thÊy kh«ng cßn lµ nh÷ng bé phËn ®Ó ®ì vµ ®−îc ®ì vµ ta cã thÓ nhËn thÊy r»ng nh÷ng nguyªn t¾c kiÕn tróc ®· ¸p dông ë ®©y ph¶i hoµn toµn kh¸c víi nh÷ng nguyªn t¾c truyÒn thèng cña nh÷ng kiÕn tróc nÆng nÒ. C«ng tr×nh, còng nh− vËy, ®· trë nªn kh¸c biÖt hoµn toµn.

Le Corbusier sö dông bª t«ng cèt thÐp cho çc ng«i nhµ trong ®ã sµn nhµ ®−îc ®ì chØ víi mét Ýt nh÷ng c©y cét thay v× c¶ mét vÖt t−êng dµi. Nh÷ng bøc t−êng mÆt ngoµi nhµ ®−îc x©y trªn tÊm sµn bª t«ng cèt thÐp. Chóng chØ ®ãng vai trß nh− lµ bøc mµn b¶o vÖ vµ do vËy chóng gi÷ ®−îc ë kÝch th−íc phï hîp ®Ó tr«ng nh− mét tÊm mµnh dµi. Cöa sæ ®−îc t¹o h×nh nh− nh÷ng b¨ng dµi tr«ng gièng nh− nh÷ng vÖt cöa sæ trªn bong ®Ó ®i d¹o cña nh÷ng con tµu thuû chë kh¸ch lín. Khu ë Pessac nµy lµ mét nç lùc nhÊt qu¸n nhÊt trong viÖc lét t¶ kiÕn tróc khái sù nÆng nÒ, tuy nhiªn ®©y kh«ng ph¶i lµ nç lùc duy nhÊt. Mét sè kiÕn tróc

108

s− kh¸c còng thiÕt kÕ nh÷ng c«ng tr×nh kh¸c xa víi kh¸i niÖm cò vÒ ®Æc vµ rçng. Ng«i nhµ do Mies van der Rohe thiÕt kÕ (Tugendhat t¹i Brno 1930, c«ng tr×nh triÓn l·m t¹i Berlin) còng lµ nh÷ng vÝ dô thó vÞ. Chóng còng cã sù ch©n ph−¬ng t−¬ng tù - cã thÓ nãi lµ cã cïng khÝa c¹nh mang tÝnh cæ ®iÓn - nh− çc c«ng tr×nh cña Le Corbusier. Mies van der Rohe còng ¸p dông nh÷ng nh÷ng tû lÖ ®¬n gi¶n, nh÷ng m¶ng ph¼ng chÝnh x¸c, nh÷ng gãc nghiªng chuÈn, vµ çc h×nh ch÷ nhËt. Tuy nhiªn, nÕu nh÷ng c«ng tr×nh cña Le Corbusier nh− lµ nh÷ng b¶n vÏ nghÖ thuËt cña mµu s¾c, Ludwig Mies l¹i ch¨m chót ®Õn tõng chi tiÕt vµ mäi thø trong c«ng tr×nh cña «ng ®Òu ®−îc lµm tõ nh÷ng nguyªn liÖu tinh x¶o nhÊt: kÝnh tÊm lín, thÐp kh«ng rØ, ®¸ cÈm th¹ch mµi bãng, v¶i ®Æt tiÒn, nh÷ng tÊm da h¶o h¹ng. C«ng tr×nh cña «ng kh«ng lo¹i bá tÝnh thùc thÓ nh− Le Corbusier ®· lµm. Chóng bao gåm nh÷ng mÆt ph¼ng nh− nh÷ng mµnh ng¨n ë gi÷a sµn vµ trÇn, nh−ng lµ nh÷ng mµnh ng¨n mµ träng l−îng vµ ®é dµy cã thÓ c¶m nhËn ®−îc. Mies van der Rohe lµ con trai cña ng−êi thî x©y ®¸ vµ nh÷ng t¸c phÈm cña «ng lu«n mang dÊu Ên cña sù chuÈn x¸c, cÈn thËn vµ hoµn chØnh. ¤ng kh«ng lµm viÖc víi kho¶ng rçng, kh«ng cã sù ph©n biÖt râ rµng gi÷a néi thÊt vµ ngo¹i thÊt cña c«ng tr×nh vµ chØ cã c¨n phßng duy nhÊt ®−îc ®ãng kÝn hoµn toµn lµ phßng t¾m. §ã lµ thÕ giíi cña nh÷ng mÆt ph¼ng ng¨n chia cã thÓ t¹o thµnh mét ph«ng nÒn nhÊt ®Þnh cho ®å ®¹c nh−ng kh«ng bao giê t¹o ra mét kh«ng gian néi thÊt ®ãng kÝn vµ th©n mËt.

Ludwig Mies van der Rohe: Nhµ Tugendhat ë Brno, 1930.

KiÕn tróc cña Mies van der Rohe l¹nh vµ kh«. Çc vËt liÖu ph¶n x¹ ¸nh s¸ng lµm nh÷ng h×nh thï h×nh häc ®−îc nh©n lªn nhiÒu lÇn. Cã g× ®ã trong khuynh h−íng nµy t−¬ng ®ång víi nh÷ng kiÕn tróc l¹ kú thêi kú ®Çu Phôc H−ng. Nh÷ng ng−êi s¸ng t¹o ra chóng còng tr¸nh xa nh÷ng phßng ®ãng kÝn n¬i cã thÓ t×m thÊy sù yªn b×nh vµ tÜnh lÆng mµ t¹o ra nh÷ng khung c¶nh kh«ng bao giê kÕt thóc cña çc kh«ng gian lång vµo nhau. Nh−ng ®»ng sau nghÖ thuËt cña Mies van der Rohe cßn cã nh÷ng ý t−ëng hiÖn ®¹i. Nã gÇn gièng nh− nh÷ng bøc ¶nh, còng nh− viÖc nh÷ng t¸c phÈm cña Le Corbusier khiÕn ta liªn t−ëng ®Õn nh÷ng bøc tranh lËp thÓ. Chóng lµ nh÷ng bøc ¶nh nghÖ thuËt ®−îc t¹o thµnh tõ sù c¾t d¸n mét sè ©m b¶n ®Ó m« t¶ nh÷ng ng«i nhµ mê ¶o hoµ lÉn vµo nhau theo mét çch thøc hÕt søc Ên t−îng. Çc kiÕn tróc s− b©y giê cã thÓ gi¶i quyÕt nhiÒu

109

vÊn ®Ò hiÖn ®¹i trong nh÷ng kiÓu çch sang träng, vÝ dô nh− çc triÓn l·m. §iÒu nµy ®óng kh«ng chØ trong bèi c¶nh cña nh÷ng kh«ng gian tr−ng bµy lín ®−îc dùng lªn trªn nh÷ng khu triÓn l·m nh− trong cæ tÝch t¹m thêi mµ cßn ®óng víi c¶ nh÷ng mÆt tiÒn cöa hµng ®ßi hái nh÷ng vËt liÖu b¾t m¾t vµ lo¹i bá sù ng¨n çch gi÷a ngoµi vµ trong nh»m thu hót sù chó ý cña kh¸ch qua ®−êng. Trong thêi k× nµy, çch sèng cña mäi ng−êi còng ®· thay ®æi tõ quan ®iÓm ph« tr−¬ng sang quan ®iÓm khiªm tèn, mÆc dï chØ mét sè Ýt thay ®æi toµn diÖn vµ sèng nh− «ng chñ ng©n hµng ë Berlin trong ng«i biÖt thù theo chñ nghÜa c«ng n¨ng cña «ng ta.

Theo Am Kurfurtendamm, Berlin 1931. MÆt ®øng míi cña cöa hµng n−íc hoa cña Kopp vµ Joseph víi

kÝnh vµ tÊm m¹ cr«m. Gi¸ tr−ng bµy hµng

b»ng kÝnh ë bªn trong v−¬n ra mÆt ngoµi

qua bøc t−êng kÝnh vµ hÊp dÉn ng−ê−i qua

®−êng víi nh÷ng chiÕc lä cã h×nh thøc

®Ñp ¸nh lªn d−íi n¾ng mÆt trêi.

110

Cöa hµng n−íc hoa ë Berlin cña Kopp vµ Joseph, 1931 chiÕu s¸ng vÒ ®ªm.

Phong çch míi ®−îc coi lµ ®−¬ng thêi nhÊt cña Ch©u ¢u lóc bÊy giê l¹i d−êng nh− rÊt t−¬ng ®ång víi truyÒn thèng t¹i NhËt B¶n. ë ®ã ng−êi ta cã nghÖ thuËt h×nh t−îng kh«ng cÇn ®Õn ba chiÒu hay bãng ®æ, chØ lµ nÐt vµ nghÖ thuËt dïng mµu víi nh÷ng h×nh vÏ nhÑ nhµng vµ l¹ lÉm. Ng−êi NhËt cã nh÷ng khã kh¨n khi h×nh dung ba chiÒu nªn khi hä vÏ ng«i nhµ vµo bøc tranh th× nã trë thµnh tËp hîp nh÷ng ®−êng th¼ng trõu t−îng. §©y còng lµ ®Æc tr−ng kiÕn tróc cña hä trong thùc tÕ. Ng−êi NhËt kh«ng cè g¾ng lµm nh÷ng bøc t−êng nÆng nÒ tr«ng cã vÎ nhÑ h¬n nh− çch cña nh÷ng ng«i nhµ t¹i Venice. Nh÷ng bøc t−êng thËt sù máng. Hä dùng ng«i nhµ cña hä b»ng nh÷ng mµnh ng¨n: nh÷ng bøc t−êng b»ng giÊy ®−îc båi lªn çc khung x−¬ng cøng n»m gi÷a çc cét ®−îc bè trÝ theo hÖ l−íi « vu«ng ®¬n gi¶n. RÊt nhiÒu çc khung nµy cã thÓ tr−ît ®−îc sang mét

111

bªn lµm chuyÓn hãa çc kh«ng gian néi thÊt. Hä kh«ng qu©y kÝn thµnh çc phßng mµ t¹o ra nh÷ng khung nhÑ bao quanh ng−êi sö dông cïng víi nh÷ng ®å ®¹c s¬ sµi cña hä, khuyÕn khÝch h−íng tíi Tù nhiªn. Quan ®iÓm ng«i nhµ ph¶i ®−îc x©y dùng trªn mét nÒn mãng ch¾c kháe lµ ®iÒu ch−a tõng ®−îc biÕt ®Õn. Ng«i nhµ NhËt B¶n ®øng trªn mÆt ®Êt gièng nh− mét bé bµn ghÕ ®−îc ®Æt trong v−ên. Chóng cã nh÷ng chiÕc ch©n gç n©ng sµn nhµ tr¶i chiÕu lªn khái mÆt ®Êt. Cïng víi nh÷ng hµng hiªn, t−êng tr−ît vµ nh÷ng tÊm th¶m b»ng cá, chóng gièng nh÷ng ®å gç tinh x¶o h¬n lµ ®iÒu mµ ta h×nh dung khi nãi vÒ mét ng«i nhµ.

Gãc nh×n néi thÊt nhµ ë do Charles Eames tù x©y cho m×nh ë Venice gÇn Santa Monica, California

112

113

KiÕn tróc nµy cña vïng ViÔn §«ng xa x«i cã thÓ ®−îc xem nh− mét giai ®o¹n l¹c hËu h¬n so víi chóng ta. Ng−êi ch©u ¢u häc ®−îc mét sè thø trong thêi kú Phôc H−ng nh÷ng çi mµ ng−êi NhËt kh«ng thÓ hiÓu ®−îc. Nãi mét çch kh¸i qu¸t lµ t−ëng t−îng cña hä ë d¹ng hai chiÒu trong khi chóng ta lµ ba chiÒu. Nh−ng trong khu«n khæ giíi h¹n nh− vËy, nghÖ thuËt cña ng−êi NhËt ®· ®¹t ®Õn nÊc thang cao nhÊt cña sù tinh x¶o. Nã mang ®Õn cho chóng ta nh÷ng th«ng ®iÖp bëi chóng chøa ®ùng chÝnh çi chÊt mµ chóng ta ®ang cè ®Ó t¹o nªn trong v¨n ho¸ ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i. Toµn bé lèi sèng vµ triÕt lý cña ng−êi NhËt chøa ®ùng nh÷ng ®iÒu g× ®ã cña sù gi¶i phãng mµ chóng ta ®ang cè g¾ng ®¹t ®−îc.

Kh«ng ai cã thÓ diÔn gi¶i nh÷ng thµnh tè cuéc sèng cña ng−êi NhËt tèt h¬n nhµ v¨n Mü gèc Anh Lafcadio Hearn, ng−êi ®· chän NhËt B¶n nh− quª h−¬ng thø hai. Trong mét phÇn bµi viÕt víi tiªu ®Ò Kokoro (1896) «ng ®· m« t¶ “ Cèt çch cña nÒn v¨n minh NhËt B¶n”. Nh÷ng ®Æc tÝnh cña v¨n hãa NhËt, «ng nãi, lµ tÝnh ®éng kh¸c th−êng cña ng−êi NhËt theo mäi nghÜa. Ng−êi da tr¾ng lu«n t×m kiÕm sù bÒn v÷ng. Ng«i nhµ cña hä ®−îc x©y dùng theo çch ®Ó cã thÓ tån t¹i l©u dµi. Hä tù lµm hä phô thuéc vµo çc lo¹i ph−¬ng tiÖn, hµng hãa. Nh−ng t¹i NhËt B¶n, mäi thø lu«n chuyÓn ®éng. B¶n th©n ®Êt ®ai còng kh«ng cè ®Þnh. Çc dßng s«ng, bê biÓn, ®ång b»ng vµ çc thung lòng còng th−êng xuyªn thay ®æi. Nh÷ng ng−êi NhËt b×nh th−êng kh«ng hay g¾n bã l©u dµi víi mét ®Þa ®iÓm. Hearn nãi: “Kh¶ n¨ng sèng kh«ng ®å ®¹c, hµnh lý, vµ chØ cã mét sè l−îng tèi thiÓu quÇn ¸o s¹ch sÏ cho thÊy nh÷ng lîi thÕ cña ng−êi NhËt trong sù vËt lén víi cuéc sèng; ®iÒu ®ã còng cho thÊy nh÷ng ®Æc tÝnh thùc sù cña nh÷ng ®iÓm yÕu trong v¨n ho¸ cña chóng ta. Chóng ph¶n ¸nh v« sè nh÷ng thø kh«ng dïng ®Õn trong nh÷ng nhu cÇu hµng ngµy cña chóng ta. Chóng ta ph¶i cã thÞt, b¸nh mú vµ b¬; cöa sæ kÝnh vµ lß s−ëi; mò, s¬ mi tr¾ng vµ ®å lãt len; ñng vµ giÇy, va li, tói, hép; khung gi−êng, ®Öm, v¶i tr¶i gi−êng vµ

114

ch¨n: tÊt c¶ nh÷ng thø ng−êi NhËt vÉn cã thÓ sèng mµ kh«ng cÇn ®Õn, vµ thùc sù kh«ng cÇn cã lµ tèt h¬n. Thö suy nghÜ vÒ tÇm quan träng cña mét chi tiÕt trong trang phôc Ph−¬ng §«ng so víi chØ mét chiÕc ¸o s¬ mi tr¾ng ®¾t tiÒn. KÓ c¶ víi chiÕc ¸o s¬ mi lanh, çi ®−îc xem nh− "biÓu hiÖn cña mét quÝ ngµi”, th× còng chØ lµ mét phôc trang v« dông. Nã ch¼ng hÒ cã t¸c dông gi÷ Êm mµ còng kh«ng ®em l¹i sù tho¶i m¸i. Nã cho thÊy phôc trang cña chóng ta chØ lµ çi cßn l¹i cña sù ph©n biÖt ®¼ng cÊp xa xØ mét thêi, nh−ng ngµy nay kh«ng cßn cã ý nghÜa vµ lîi Ých, gièng nh− nh÷ng chiÕc khuy ®−îc ®Ýnh bªn ngoµi èng tay ¸o kho¸c".

V× vËy, s¸u m−¬i n¨m tr−íc Hearn ®· m« t¶ ng−êi NhËt vµ lèi sèng cña hä ®èi lËp víi ng−êi da tr¾ng. ThËt thó vÞ khi biÕt r»ng kÓ tõ lóc ®ã chóng ta ®· gÇn gòi nhau h¬n. Nh÷ng chiÕc ¸o s¬ mi tr¾ng hå bét cøng nh¾c kh«ng cßn lµ mét thµnh phÇn phæ biÕn trong trang phôc chØ ®¬n gi¶n bëi v× chóng ta ®· trë nªn n¨ng ®éng h¬n tr−íc. Chóng ta bá ®i nhiÒu thø phï phiÕm vµ quay l¹i gÇn gòi thiªn nhiªn nhiÒu h¬n, khao kh¸t ®Ó thiªn nhiªn trë thµnh mét phÇn trong cuéc sèng hµng ngµy cña chóng ta. §iÒu nµy ®· trë nªn rÊt râ rµng trong nhµ ë vµ nh÷ng thiÕt kÕ nhµ ë cña chóng ta. Ngµy nay, nhiÒu nhµ ë cña ng−êi Mü, ®Æc biÖt lµ ë bê T©y ®−îc qui ho¹ch vµ cã vËt liÖu gÇn gòi víi nh÷ng ng«i nhµ cña NhËt B¶n h¬n lµ cña ch©u ¢u. Chóng cã kÕt cÊu b»ng gç thanh tho¸t, ®−îc thiÕt kÕ víi mét mÆt b»ng më, çc phßng kh«ng bÞ chia c¾t hoµn toµn vµ gÇn gòi víi s©n vuên h¬n.

Khi Le Corbusier thiÕt kÕ nh÷ng ng«i nhµ ë vµo thËp niªn hai m−¬i, nhiÒu ng−êi ®· kh«ng thÓ hiÓu ®−îc vÒ chóng. Hä chØ thÊy r»ng mét çi g× ®ã ®· ®−îc x©y dùng nh−ng hä kh«ng thÓ nhËn thøc ®−îc h×nh thÓ ®· ®−îc thiÕt kÕ cña c«ng tr×nh. Hä cho r»ng kiÕn tróc lµ t¹o ra hoÆc khèi hoÆc kho¶ng trèng nªn khi hä kh«ng thÊy c¶ hai ®iÒu ®ã trong nh÷ng ng«i nhµ cña «ng, nhÊt lµ khi «ng tuyªn bè:"ng«i nhµ lµ mét cç m¸y ë" th× hä kÕt luËn r»ng nh÷ng ng«i nhµ cña «ng kh«ng cã nh÷ng h×nh thøc thÈm

115

mü mµ ®¬n gi¶n chØ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò kü thuËt nhÊt ®Þnh. V× vËy, d©n chóng ®· kh«ng nh×n thÊy ®−îc nh÷ng thö nghiÖm kiÕn tróc cã tÝnh nghÖ thuËt cao nhÊt trong nh÷ng thËp niªn ®ã. Nh÷ng thiÕt kÕ cña Le Corbusier thùc sù rÊt thó vÞ bëi chóng lµ nh÷ng vÝ dô sèng ®éng râ rµng vÒ mét kh¶ n¨ng thø ba. NÕu ta nh×n l¹i mét lÇn n÷a h×nh vÏ hai chiÒu cã thÓ nh×n ra hoÆc lµ çi b×nh vµ hoÆc lµ hai mÆt ng−êi, ta sÏ ph¸t hiÖn ra mét ®iÒu lµ cã thÓ cã mét quan niÖm thø ba, ®ã lµ mét ®−êng bao ph©n t¸ch gi÷a phÇn ®en vµ tr¾ng. Ta cã thÓ lÇn theo chóng, còng gièng nh− ta cã thÓ vÏ ®−êng bê biÓn cña mét hßn ®¶o, tõ trong ra hoÆc tõ ngoµi vµo. Nãi çch kh¸c, nã kh«ng tån t¹i gièng nh− mét ®−êng trong to¸n häc. NÕu ta cè g¾ng sao chÐp l¹i nã, ta sÏ ph¶i ®Ó ý mäi sù thay ®æi trong h−íng ®i, vµ nh− thÕ l¹i cµng cã kh¶ n¨ng lµm cho nã bÞ biÕn ®æi.

Khi nh÷ng ng−êi b×nh th−êng thö vÏ mÆt b»ng cña mét ng«i nhµ, hä th−êng sö dông mét nÐt ®¬n ®Ó chØ giíi h¹n cña mét c¨n phßng hay bøc t−êng ngoµi. §ã còng chÝnh lµ çch mµ Le Corbusier ®· h×nh dung nh÷ng c«ng tr×nh «ng thiÕt kÕ - kh«ng ph¶i kh«ng gian cña c«ng tr×nh mµ chØ lµ nh÷ng mÆt ph¼ng ®−îc thiÕt kÕ mét çch cã tÝnh to¸n t¹o thµnh ®−êng bao cho nh÷ng kh«ng gian nhÊt ®Þnh. ¤ng quan t©m ®Õn nh÷ng ®−êng biªn chø kh«ng ph¶i kh«ng gian. ¤ng ®· ®Ó t©m ®Õn çc mÆt ph¼ng, t« mÇu chóng vµ c¾t gät chóng mét çch s¾c bÐn. Ng−êi NhËt còng cã mét quan niÖm kiÕn tróc t−¬ng tù nh− vËy, mÆc dï kh«ng qu¸ tuyÖt ®èi. Trong nh÷ng ng«i nhµ cña hä b¹n sÏ thÊy v« sè mÆt ph¼ng nh−ng còng cã c¶ nh÷ng c©y cét gç, nh÷ng yÕu tè còng rÊt thùc thÓ, cã cÊu tróc, khèi tÝch vµ søc nÆng. B¶n th©n Le Corbusier sau ®ã ®· tõ bá phong çch mµ m×nh ®· t¹o ra cuèi thËp kû 20. MÆc dï vµo lóc ®ã nh÷ng dßng tranh trõu t−îng l¹i ®em ®Õn cho «ng nh÷ng nguån c¶m høng míi, nh−ng ngµy nay nh÷ng c«ng tr×nh cña «ng tr«ng gièng víi nh÷ng c«ng tr×nh ®iªu kh¾c ®å sé h¬n. Nh−ng nh÷ng t¸c phÈm ban ®Çu cña «ng ®· gi¶i phãng suy nghÜ cho nhiÒu kiÕn tróc s− thêi ®ã. Qua

116

nh÷ng c«ng tr×nh ®ã, hä ph¸t hiÖn ra r»ng cã nh÷ng con ®−êng kh¸c ®Ó ®i chø kh«ng ph¶i chØ cã çch rËp khu«n theo lèi truyÒn thèng. §èi víi Le Corbusier, tiÕp tôc t¹o dùng kiÕn tróc duy lÝ tõ çc thµnh tè cã mÇu theo çch mµ «ng ®· h×nh dung l¹i lµ ®iÒu kh«ng phï hîp víi b¶n tÝnh lu«n muèn thay ®æi cña «ng. Tuy nhiªn, ®· cã nh÷ng ng−êi kh¸c tiÕp tôc con ®−êng Êy.

Khi Herfordshire ë V−¬ng quèc Anh sau ®¹i chiÕn thÕ giíi thø II ph¶i ®èi mÆt víi viÖc cÇn ph¶i dùng lªn mét sè l−îng lín çc tr−êng häc míi trong khi thiÕu thèn vËt liÖu vµ søc ng−êi lóc bÊy giê ®ang ph¶i tËp trung cÊp b¸ch cho viÖc x©y dùng nhµ ë, vÊn ®Ò ®· ®−îc gi¶i quyÕt víi mét ch−¬ng tr×nh x©y dùng ®−îc lËp kÕ ho¹ch chÆt chÏ sö dông çc ®¬n vÞ tiÒn chÕ. Ph¶n øng ®Çu tiªn ®èi víi nh÷ng c«ng tr×nh ch−a tõng cã tr−íc ®©y lµ ng−êi ta c¶m thÊy ®ã kh«ng ph¶i lµ kiÕn tróc “thùc sù” bëi v× chóng tr«ng qu¸ nhÑ. Sau ®ã, ng−êi Anh ®· häc çch thÝch øng víi chóng, kh«ng chØ lµ nh÷ng gi¶i ph¸p kü thuËt tèt mµ cßn lµ mét ph¸t triÓn míi trong kiÕn tróc.

Ngµy nay kiÕn tróc ®· cã rÊt nhiÒu ph−¬ng ¸n ®Ó chän lùa vµ çc kiÕn tróc s− hÇu nh− cã thÓ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò mét çch tù nhiªn b»ng nh÷ng tßa nhµ ®−îc x©y dùng víi nh÷ng m¶ng ph¼ng nhÑ nhµng.

117

Ch−¬ng V. Tû lÖ vµ tû lÖ thøc

TruyÒn thuyÕt kÓ l¹i r»ng, mét ngµy khi Pythagoras ®i ngang qua mét x−ëng rÌn, «ng nghe thÊy tiÕng vang cña ba nh¸t bóa vµ thÊy nh÷ng ©m thanh ®ã dÔ chÞu. ¤ng b¾t ®Çu t×m hiÓu vµ kh¸m ph¸ ra r»ng ®é dµi cña 3 ®Çu bóa cã quan hÖ víi nhau theo tû lÖ 6:4:3. Çi lín nhÊt ph¸t ra nèt chñ ®¹o; ®é cao cña çi ng¾n h¬n ë qu·ng n¨m vµ çi ng¾n nhÊt ë qu·ng t¸m. Tõ ®ã «ng lµm thÝ nghiÖm víi nh÷ng sîi d©y ®µn kÐo c¨ng cã ®é dµi kh¸c nhau vµ x¸c ®Þnh ®−îc r»ng khi ®é dµi cña chóng quan hÖ víi nhau theo tû lÖ cña nh÷ng sè nhá th× chóng sÏ ph¸t ra nh÷ng ©m thanh hµi hßa víi nhau.

§ã chØ lµ mét truyÒn thuyÕt vµ theo quan ®iÓm cña t«i th× hiÖn thùc kh«ng hoµn h¶o ®Õn nh− vËy. Nh−ng nã cho ta biÕt mét sè ®iÒu c¨n b¶n vÒ hßa ©m vµ çch t¹o ra nã.

Ng−êi Hy L¹p ®· cè g¾ng t×m lêi gi¶i thÝch cho nh÷ng hiÖn t−îng mµ hä quan s¸t thÊy. Hä nãi nh÷ng ®iÒu d¹ng nh−: nã khiÕn t©m hån ta h¹nh phóc khi lµm viÖc víi nh÷ng tû lÖ to¸n häc râ rµng vµ v× vËy ©m thanh do nh÷ng sîi d©y ®µn cã t−¬ng quan tû lÖ ®¬n gi¶n t¹o ra sÏ lµm chóng ta c¶m thÊy dÔ chÞu.

Sù thËt lµ ng−êi nghe kh«ng hÒ cã ý niÖm g× vÒ ®é dµi cña çc sîi d©y ph¸t ra ©m thanh ®ã. Nh−ng cho dï lý lÏ cña ng−êi Hy L¹p lµ nh− thÕ nµo, hä còng nhËn thÊy gi÷a nh÷ng tû lÖ to¸n häc ®¬n gi¶n trong thÕ giíi h÷u h×nh vµ sù hµi hßa trong ©m thanh cã quan hÖ víi nhau. Chõng nµo ch−a thÓ gi¶i thÝch chuyÖn g× x¶y ra khi mét thanh ©m ®−îc t¹o ra vµ nã t¸c ®éng tíi ng−êi nghe nh− thÕ nµo, th× mèi quan hÖ gi÷a chóng vÉn tiÕp tôc lµ mét bÝ Èn. Nh−ng râ rµng con ng−êi cã kh¶ n¨ng trùc gi¸c ®Æc biÖt khiÕn anh ta hiÓu ®−îc nh÷ng tû lÖ to¸n häc ®¬n gi¶n

118

trong thÕ giíi vËt chÊt. §iÒu ®ã ®óng trong ©m nh¹c vµ ch¾c h¼n còng ®óng víi c¶ nh÷ng kÝch th−íc nh×n thÊy ®−îc.

KiÕn tróc - ngµnh th−êng sö dông nh÷ng kÝch th−íc ®¬n gi¶n - sau ®ã còng th−êng xuyªn ®−îc so s¸nh víi ©m nh¹c. Nã ®−îc gäi lµ ©m nh¹c ®ãng b¨ng. Tû lÖ vµ tû lÖ thøc ®ãng vai trß rÊt quan träng trong kiÕn tróc lµ ®iÒu kh«ng thÓ bµn c·i. Nh−ng kh«ng cã tû lÖ thøc h÷u h×nh nµo t¸c ®éng tù ph¸t tíi chóng ta nh− nh÷ng thø mµ chóng ta th−êng gäi lµ sù hµi hßa vµ kh«ng hµi hßa trong ©m nh¹c.

¢m ®iÖu cña ©m nh¹c cã sù kh¸c biÖt so víi nh÷ng tiÕng ån ngÉu nhiªn, bëi ©m nh¹c t¹o bëi nh÷ng thanh ©m sinh ra tõ nh÷ng rung ®éng theo chu k× vµ cã c−êng ®é æn ®Þnh. Khi ®¸nh vµo d©y ®µn sÏ t¹o nªn mét rung ®éng cã nèt chñ ®¹o víi tû lÖ tÇn sè râ rµng vµ mét lo¹t nh÷ng ©m béi víi tû lÖ tÇn sè gÊp 2 -3lÇn tû lÖ nèt chñ ®¹o. Nh÷ng ©m víi tû lÖ tÇn sè ®¬n gi¶n cã cïng ©m béi khi ph¸t ra ®ång thêi sÏ h×nh thµnh mét dao ®éng míi cã chu k× t−¬ng ®èi æn ®Þnh ®−îc c¶m nhËn nh− mét giai ®iÖu. Nh−ng nÕu nh÷ng sãng ©m cã chu k× dao ®éng kh¸c nhau ph¸t ra th× ©m thanh t¹o nªn sÏ rêi r¹c vµ th−êng g©y khã chÞu ngay lËp tøc. NÕu hai sãng ©m víi tû lÖ tÇn sè 15:16 ph¸t ra ®ång thêi, chóng sÏ céng h−ëng lÉn nhau mçi khi mét sãng dao ®éng lÇn thø 15 vµ sãng kia lÇn thø 16. §iÒu ®ã sÏ t¹o ra dao ®éng cùc lín vµ gi÷a nh÷ng ©m thanh m¹nh, sÏ cã nh÷ng ®iÓm mµ ë ®ã chóng triÖt tiªu lÉn nhau, v× vËy gÇn nh− kh«ng thÓ nghe thÊy ®−îc. Chóng ta sÏ nghe thÊy mét ©m thanh k× l¹, l¸y rÒn, tiÕp nèi nhau kh«ng ®Òu lµm ta khã chÞu. Mét ng−êi nh¹y c¶m vÒ ©m nh¹c cã thÓ bÞ ®au ®Çu khi nghe nh÷ng ©m thanh nghÞch tai nh− vËy. Nh−ng trong thÕ giíi h÷u h×nh l¹i kh«ng hÒ gièng nh− vËy, v× trong khi chóng ta cã thÓ nhËn thÊy nh÷ng nèt nh¹c sai gÇn nh− ngay lËp tøc th× ®èi víi lÜnh vùc kiÕn tróc nh÷ng kh¸c biÖt nhá chØ cã thÓ ph¸t hiÖn ®−îc b»ng çch ®o ®¹c cÈn thËn. NÕu hai sîi d©y cã chiÒu dµi tû lÖ víi nhau lµ 15:16 ®−îc ®¸nh ®ång thêi th× hîp ©m sÏ g©y khã chÞu mét çch râ

rµng. Nh−ng nÕu mét c«ng tr×nh kiÕn tróc ®−îc chia thµnh çc nhÞp ®Òu ®Æn vµ nÕu cã sù kh¸c biÖt trong tû lÖ thøc víi cïng tû lÖ trªn th× gÇn nh− ch¾c ch¾n sÏ kh«ng ai ®Ó ý. VËy lµ nh÷ng so s¸nh gi÷a tû lÖ trong kiÕn tróc víi sù hµi hßa trong ©m nh¹c chØ cã thÓ coi nh− phÐp Èn dô. Tuy nhiªn ®· cã rÊt nhiÒu cè g¾ng chøng minh sù t−¬ng ®ång gi÷a nh÷ng nguyªn t¾c tû lÖ trong kiÕn tróc víi c¬ së to¸n häc cña thang bËc trong ©m nh¹c.

Cã mét tû lÖ thøc (ngÉu nhiªn kh«ng t−¬ng tù trong ©m nh¹c) ngay tõ thêi xa x−a ®· thu hót ®−îc nhiÒu chó ý. §ã lµ tû lÖ vµng. Pythagoras vµ çc häc trß cña «ng rÊt thÝch thó víi nã, nh÷ng häc gi¶ thêi Phôc H−ng còng rÊt quan t©m, vµ ®Õn thêi ®¹i cña chóng ta Le Corbusier ®· dùa vµo nã ®Ó x©y dùng nguyªn t¾c cña «ng vÒ tû lÖ “Le Modulor”. Mét ®o¹n th¼ng ®−îc chia ra theo tû lÖ vµng khi nã ®−îc hîp thµnh bëi hai ®o¹n kh«ng b»ng nhau trong ®ã ®é dµi ®o¹n thø nhÊt chia cho ®o¹n thø hai b»ng ®o¹n thø hai chia cho ®é dµi cña c¶ ®o¹n th¼ng. NÕu chóng ta gäi hai ®o¹n ®ã lµ a vµ b, th× t−¬ng øng tû lÖ a : b b»ng tû lÖ b : (a+b). §iÒu nµy nghe cã vÎ h¬i phøc t¹p nh−ng sÏ dÔ dµng h¬n khi nh×n trªn biÓu ®å.

119

Cho ®Õn nay, bao diªm th«ng th−êng cña §an M¹ch, mang h×nh ®« ®èc Tordenskjold, cã kÝch th−íc 36 x 58 mm. NÕu chóng ta trõ chiÒu dµi cho chiÒu réng sÏ ®−îc 58 - 36 = 22. Chóng ta thÊy 22 : 36 gÇn b»ng 36 : 58. Theo nhËn xÐt trªn, mèi quan hÖ gi÷a çc kÝch th−íc ®ã lµ theo tû lÖ vµng. ThËt ®¸ng tiÕc, v× t×nh h×nh kinh tÕ cña ®Êt n−íc, hä buéc ph¶i gi¶m chiÒu dµi cña que diªm vµ v× vËy ¶nh ®« ®èc Tordenskjold giê ®−îc ®Æt trong h×nh ch÷ nhËt nh−ng tr«ng kÐm thÈm mÜ h¬n. Tr−íc ®©y ®é dµi hai c¹nh cña tê giÊy còng dùa trªn tû lÖ vµng vµ ®iÒu ®ã ®óng c¶ víi giÊy in.

§èi víi Pythagoras, h×nh sao n¨m çnh lµ mét bÝ Èn vµ lµ mét biÓu t−îng linh thiªng. H×nh nµy ®−îc t¹o thµnh b»ng çch kÐo dµi çc c¹nh cña h×nh ngò gi¸c theo hai chiÒu ®Õn khi chóng giao nhau. Mèi quan hÖ gi÷a ®é dµi c¹nh cña h×nh sao n¨m çnh vµ ®é dµi c¹nh cña h×nh ngò gi¸c t−¬ng tù nh− tû lÖ vµng. B»ng viÖc nèi n¨m ®iÓm cña h×nh sao n¨m çnh, mét h×nh ngò gi¸c míi h×nh thµnh, vµ cø tiÕp tôc nh− vËy l¹i cã h×nh sao n¨m çnh, v.v. Theo çch nµy ta cã thÓ cã v« sè nh÷ng ®o¹n th¼ng ph¸t triÓn theo quy luËt cña tû lÖ vµng. Chóng cã thÓ ®−îc thÓ hiÖn trªn biÓu ®å nh−ng kh«ng thÓ biÓu diÔn b»ng nh÷ng sè h÷u tØ. MÆt kh¸c, cã thÓ vÏ ra nh÷ng sè nguyªn, mµ tû lÖ cña chóng tiÕn gÇn tíi tû lÖ vµng. Chóng lµ 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21…,

120

mçi sè míi ®−îc t¹o ra b»ng çch céng hai sè ngay tr−íc nã. §iÒu ®¸ng chó ý vÒ d·y sè trªn lµ sè cµng líncµng tiÕn gÇn ®Õn tû lÖ vµng. V× thÕ, tû lÖ 2 : 3 h¬i xa so víi tû lÖ vµng, 3 : 5 th× gÇn h¬n, vµ 5 : 8 gÇn ®óng. T×nh cê, 5 : 8 lµ sè h÷u tØ th−êng ®−îc sö dông nhÊt.

Ivar Bentsen: Dù ¸n phßng hßa nh¹c philharmonic ë Copenhagen, 1918

Kho¶ng n¨m 1920, t¹i Scandinavia ®· cã nhiÒu cè g¾ng tho¸t khái nÒn kiÕn tróc l·ng m¹n cña thêi k× tr−íc nh»m thiÕt lËp nh÷ng nguyªn lý mü häc râ rµng. ë Na-uy, Federick Macody Lund xuÊt b¶n t¸c phÈm vÜ ®¹i “Ad Quadratum”, trong ®ã «ng cè g¾ng chøng minh r»ng nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc næi tiÕng trong lÞch sö ®· ®−îc x©y dùng dùa trªn tû lÖ vµng. ¤ng ®Ò nghÞ hÖ tû lÖ thøc ®ã nªn ®−îc sö dông trong viÖc kh«i phôc l¹i nhµ thê Trondhjem. ë §an M¹ch, kiÕn tróc s− Ivar Bentsen thiÕt kÕ mét dù ¸n lín - cung ©m nh¹c, trong ®ã t−¬ng quan tû lÖ gi÷a çc bé phËn ®−îc x©y dùng dùa trªn d·y sè ®· nãi trªn. MÆt b»ng vµ mÆt ®øng cña c«ng tr×nh ®−îc x©y dùng theo luËt cña tû lÖ vµng. Kho¶ng çch gi÷a nh÷ng chÊn song cña lan can trªn m¸i b»ng lµ ®¬n vÞ nhá nhÊt, hay m«®un. §é réng cña nh÷ng chiÕc cét ®−îc thiÕt kÕ b»ng ba ®¬n vÞ m«®un, chiÒu réng cña cöa sæ b»ng n¨m ®¬n vÞ m«®un. D·y cöa sæ trªn cïng cã h×nh vu«ng kÝch th−íc 5 x 5, hµng ngay phÝa d−íi lµ 8 x 5, sau ®ã lµ

121

13 x 5, vµ hµng d−íi cïng (bao gåm hai tÇng: tÇng trÖt lµm cöa hµng vµ tÇng löng) lµ 21 x 5.

ThËm chÝ ngay c¶ khi ®· ®−îc gi¶i thÝch râ rµng, b¹n vÉn kh«ng thÓ c¶m nhËn ®−îc mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a tû lÖ cña cung ©m nh¹c theo çch mµ ta vÉn c¶m nhËn víi mét sè hiÖn t−îng tù nhiªn cã sù gia t¨ng nhÞp ®iÖu trong tû lÖ. VÝ dô, cã thÓ nhËn thÊy ngay lËp tøc nh÷ng vßng xo¾n ph¸t triÓn lín dÇn tõ trong ra ngoµi trªn vá èc sªn, nh−ng nh÷ng vßng xo¾n ®ã cßn ph¸t triÓn theo nhiÒu h−íng do ®ã chóng tiÕp tôc cã cïng tû lÖ. Nh÷ng chiÕc cöa sæ trong tßa nhµ cña Ivar Bentsen, mÆt kh¸c, chØ ph¸t triÓn theo mét chiÒu vµ v× vËy chóng ®· chuyÓn tiÕp tõ h×nh vu«ng tíi h×nh ch÷ nhËt cã chiÒu cao gÊp 4 lÇn chiÒu réng.

Palladio: BiÖt thù Foscari, mÆt ®øng lèi vµo chÝnh. ThiÕt kÕ mÆt ®øng thÓ hiÖn sù biÕn ®æi cña kh«ng gian néi thÊt. Kh«ng gian s¶nh vµo ®−îc thiÕt kÕ nh− mét c¨n phßng lín th«ng

tÇng cao ®Õn pediment. Chi tiÕt pediment ë mÆt tr−íc ¨n khíp víi logia ë mÆt ®øng nh×n ra v−ên, minh häa ë trang

122

T¸c gi¶ ng−êi MÜ, Colin Rowe, ®· so s¸nh mét biÖt thù cña Palladio víi mét trong nh÷ng c«ng tr×nh cña Le Corbusier vµ chØ ra r»ng cã nh÷ng ®iÓm t−¬ng ®ång ®¸ng chó ý trong tû lÖ thøc cña hai c«ng tr×nh. §©y lµ mét nghiªn cøu thó vÞ, bëi ngoµi viÖc b¶n th©n çc c«ng tr×nh rÊt hÊp dÉn, th× chóng ta cßn cã c¶ mÆt b»ng vµ nh÷ng quan niÖm kiÕn tróc riªng cña çc nghÖ sÜ.

Palladio: Bit th Foscari, Malcontenta. Mt ng nhn ra vªn vÝi logia c· hng cÐt cïc lÝn bt ln kh¸i bß mt cng trnh

BiÖt thù Foscari cña Palladio n»m ë Malcontenta, gÇn Venice, ®−îc x©y dùng cho mét ng−êi Venice vµo kho¶ng n¨m 1560. Vµo thêi ®iÓm ®ã, Palladio ®· ®Õn Rome, n¬i «ng ®· nghiªn cøu nh÷ng tµn tÝch vÜ ®¹i cæ x−a vµ nhËn thÊy cÇn s¸ng t¹o ra kiÓu kiÕn tróc cã bè côc hoµnh tr¸ng nh−ng l¹i ®¬n gi¶n trong tû lÖ thøc. Tõ thÕ giíi cña kiÕn tróc víi sù hµi hßa thuÇn tóy, cÇn c¶m thô ®−îc tù nhiªn trong tÊt c¶ çc ph−¬ng diÖn cña

123

124

nã. TÇng chÝnh cña biÖt thù Foscari ®−îc n©ng lªn khái mÆt ®Êt, bªn d−íi lµ tÇng hÇm t−¬ng tù nh− mét ch©n ®Õ lín vµ thÊp. Tõ d−íi v−ên, cÇu thang ë hai bªn dÉn lªn s¶nh ®ãn trªn tÇng chÝnh. Tõ ®©y b¹n b−íc vµo kh«ng gian chÝnh cña biÖt thù - mét ®¹i s¶nh cuèn vßm cã mÆt b»ng h×nh ch÷ thËp ch¹y suèt toµ nhµ, cho phÐp b¹n quan s¸t khu v−ên ë phÝa sau còng nh− lèi tiÕp cËn tõ phÝa tr−íc víi nh÷ng lèi ®i réng ®−îc bè trÝ ®èi xøng. Hai bªn ®¹i s¶nh cã ba gian phßng t−¬ng ®èi Ýt ®èi xøng h¬n. §ã lµ çch ®Ó tiÕp nèi truyÒn thèng cña ng−êi Venice: nhãm nh÷ng phßng ngñ vµ phßng kh¸ch xung quanh ®¹i s¶nh tho¸ng giã trªn trôc trung t©m. Nh−ng thay v× sö dông logia kiÓu Venice lâm vµo mÆt nhµ, Palladio ®· ghÐp mÆt ®øng cña mét ®Òn thê cæ vµo mÆt ®øng cña ng«i biÖt thù. §»ng sau mÆt tiÒn Êy, ng«i nhµ tr«ng cã vÎ v÷ng ch¾c vµ hoµnh tr¸ng. PhÝa trªn tÇng trÖt, nh÷ng bøc t−êng bao thÓ hiÖn cÊu tróc cña nh÷ng khèi ®¸ lín víi kÝch cì t−¬ng øng víi ®é dµy cña t−êng c¶ trong lÉn ngoµi. Bªn trong nhµ, b¹n còng cã thÓ c¶m nhËn ®é dµy cña nh÷ng bøc t−êng ng¨n.ë cuèi mçi çnh cña h×nh ch÷ thËp trong ®¹i s¶nh lµ hai c¨n phßng h×nh vu«ng kÝch th−íc 16 x 16 feet (ND:~ 4,8m x 4,8m). Chóng n»m gi÷a hai phßng h×nh ch÷ nhËt, phßng lín h¬n cã kÝch th−íc 12 x 16 feet (ND:~ 3,6m x 4,8m), phßng nhá h¬n cã kÝch th−íc 16 x 24 feet (ND:~ 4,8m x 7,2m). C¹nh dµi cña phßng nhá vµ c¹nh ng¾n cña phßng lín cã kÝch th−íc b»ng ®é dµi c¹nh cña c¨n phßng h×nh vu«ng. Palladio nhÊn m¹nh nh÷ng tû lÖ ®¬n gi¶n nµy lµ 3:4, 4:4, 4:6-tû lÖ th−êng dïng trong hßa ©m. ChiÒu réng cña ®¹i s¶nh còng dùa trªn con sè 16. ChiÒu dµi th× kÐm chÝnh x¸c h¬n bëi ph¶i céng thªm ®é dµy cña nh÷ng bøc t−êng vµo kÝch th−íc cña çc c¨n phßng. HiÖu qu¶ ®Æc biÖt cña kh«ng gian s¶nh trong bè côc ®an cµi chÆt chÏ nµy ®−îc t¹o bëi chiÒu cao cùc lín cña nã víi m¸i vßm cuèn cao vót bªn trªn çc phßng ë c¹nh biªn xuyªn vµo g¸c löng. Nh−ng b¹n cã thÓ ®Æt c©u hái, liÖu kh¸ch tham quan cã thËt sù c¶m nhËn ®−îc nh÷ng tû lÖ thøc nµy? C©u tr¶ lêi lµ

125

cã, nh−ng kh«ng ph¶i nh÷ng kÝch th−íc chÝnh x¸c mµ lµ ý t−ëng c¬ b¶n ®»ng sau chóng. B¹n sÏ cã Ên t−îng vÒ mét bè côc ®an xen chÆt chÏ, m¹ch l¹c, thÓ hiÖn mét h×nh khèi lý t−ëng n»m trong mét tæng thÓ lín h¬n. B¹n còng cã c¶m gi¸c r»ng kÝch th−íc cña nh÷ng c¨n phßng cã mèi quan hÖ víi nhau. ë ®©y kh«ng cã g× lµ tÇm th−êng - tÊt c¶ ®Òu tuyÖt vêi vµ trän vÑn.

Trong ng«i nhµ Le Corbusier thiÕt kÕ cho de Monzie n¨m 1930 ë Garches, c¨n phßng chÝnh còng ®−îc nhÊc lªn khái mÆt ®Êt, nh−ng ë ®©y bøc t−êng bao ngoµi nhµ ®· che khuÊt nh÷ng chiÕc cét ®ì sµn. Colin Rowe chØ ra r»ng nh÷ng chiÕc cét ®ã t¹o thµnh nh÷ng ®iÓm nót trong mét m¹ng l−íi h×nh häc trong ®ã nã ®−îc chia ra theo mét hÖ rÊt gièng víi çch chia nh÷ng bøc t−êng chÞu lùc ë biÖt thù Foscari. Theo chiÒu réng, tû lÖ ë c¶ hai tr−êng hîp ®Òu lµ 2, 1, 2, 1, 2. Nh−ng trong khi Palladio sö dông ph−¬ng ph¸p cña m×nh ®Ó lµm cho nh÷ng c¨n phßng cè ®Þnh, kh«ng thay ®æi h×nh d¹ng vµ cã mèi quan hÖ tû lÖ nhÞp nhµng th× Le Corbusier l¹i khÐo lÐo che ®i nh÷ng kÕt cÊu chÞu lùc ®Ó chóng ta kh«ng nhËn thÊy chóng vµ kh«ng cã c¶m gi¸c vÒ sù cøng nh¾c trong viÖc s¾p ®Æt. §iÒu chóng ta c¶m nhËn ë biÖt thù nµy lµ chÝnh çc mÆt ph¼ng n»m ngang ph©n t¸ch çc sµn nhµ lµ yÕu tè kh¼ng ®Þnh sù æn ®Þnh vµ kh«ng thay ®æi cña hÖ thèng. VÞ trÝ cña nh÷ng v¸ch ®øng ng¨n chia ®−îc bè trÝ mét çch kh¸ ngÉu nhiªn, vµ nh− ®· nªu trªn kh«ng hÒ nh×n thÊy nh÷ng chiÕc cét. ChÝnh Le Corbusier ®· nhÊn m¹nh r»ng ng«i nhµ ®−îc chia theo tû lÖ 5 : 8, tøc lµ xÊp xØ tû lÖ vµng, nh−ng «ng ®· che giÊu nã khÐo lÐo tíi møc hÇu nh− kh«ng ai cã thÓ nhËn thÊy mét dÊu hiÖu g× khi quan s¸t ng«i nhµ. Kh«ng cã bÊt cø sù t−¬ng ®ång nµo trong nguyªn t¾c bè côc cña hai c«ng tr×nh. Palladio lµm viÖc víi nh÷ng tû lÖ to¸n häc ®¬n gi¶n t−¬ng øng víi nh÷ng tû lÖ hµi hßa trong ©m nh¹c vµ cã lÏ «ng ch−a bao giê nghÜ ®Õn tû lÖ vµng. Cßn Le Corbusier lµm viÖc víi nh÷ng c¨n phßng cã h×nh thï kh¸c nhau trong mét tæng thÓ kh«ng ®èi xøng vµ viÖc s¾p ®Æt nh÷ng yÕu tè ng¨n chia quan

träng ®−îc dùa trªn tû lÖ vµng. KÓ tõ ®ã, Le Corbusier ®· tiÕn rÊt xa trong nhËn thøc cña «ng vÒ tû lÖ vµng. ë mÆt tr−íc cña c«ng tr×nh §¬n vÞ ë Marseille næi tiÕng cña «ng cã ®Æt mét bøc phï ®iªu cã h×nh ng−êi ®µn «ng. ¤ng coi ng−êi ®µn «ng nµy lµ ®¹i diÖn cho b¶n chÊt cña sù hµi hßa. TÊt c¶ nh÷ng tû lÖ trong toµn bé c«ng tr×nh ®Òu ®−îc x©y dùng tõ h×nh thÓ nµy, kh«ng chØ lµ nh÷ng tû lÖ trªn c¬ thÓ con ng−êi mµ cßn c¶ mét lo¹t nh÷ng kÝch th−íc nhá h¬n dùa trªn tû lÖ vµng.

Le Corbusier: BiÖt thù Garches

126

So s¸nh cña Colin Rowe vÒ tØ lÖ cña biÖt thù do Le Corbusier víi biÖt thù cña Palladio

127

128

Ph−¬ng thøc ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ nµy lµ ®iÒu thó vÞ ®Ó t×m hiÓu. D−êng nh− cã sù tån t¹i cña nh÷ng häc thøc t«n gi¸o thÇn bÝ vµ trùc gi¸c nghÖ thuËt trong h×nh hµi cña ng−êi ®µn «ng nµy. Khëi ®Çu Le Corbusier ®· lÊy chiÒu cao cña mét ng−êi ®µn «ng trung b×nh lµ 175cm. KÝch th−íc nµy ®−îc «ng chia nhá ra theo nguyªn t¾c tû lÖ vµng vµ lÊy ®−îc 108cm. Gièng nh− Leonardo da Vinci vµ çc häc gi¶ kh¸c thêi Phôc H−ng, «ng nhËn thÊy sè ®o nµy t−¬ng ®−¬ng chiÒu cao tõ sµn ®Õn rèn ng−êi ®µn «ng. Ng−êi ta tin r»ng ®iÒu nµy cã nh÷ng ý nghÜa s©u xa h¬n nhiÒu, khi con ng−êi - mét t¹o vËt hoµn h¶o nhÊt cña Tù nhiªn - ®−îc ph©n chia theo tû lÖ cao quý nµy vµ h¬n thÕ n÷a, ®iÓm giao nhau ®−îc ®¸nh dÊu mét çch gän gµng b»ng mét vßng trßn nhá. Le Corbusier sau ®ã ®· chia nhá chiÒu cao ®Õn rèn theo cïng ph−¬ng thøc trªn vµ tiÕp tôc ph©n chia cho tíi khi «ng cã ®−îc mét chuçi tæng thÓ nh÷ng sè ®o ngµy cµng nhá dÇn cã quan hÖ hµi hoµ víi nhau. ¤ng còng thÊy r»ng - t−¬ng tù nh− nh÷ng nghÖ sÜ bËc thÇy thêi Phôc H−ng - chiÒu cao cña ng−êi ®µn «ng víi çnh tay gi¬ cao b»ng hai lÇn chiÒu cao cña rèn, 216 cm. §èi víi kiÕn tróc, kÝch th−íc nµy ®−îc thõa nhËn lµ quan träng h¬n so víi chiÒu cao ®Õn rèn hÇu nh− kh«ng ®−îc sö dông lµm g×. Tuy nhiªn, cã mét vÊn ®Ò lµ chiÒu cao çnh tay gi¬ lªn l¹i kh«ng n»m trong chuçi tû lÖ ®Ñp mµ «ng míi t¹o ra. Nh−ng ®iÒu ®ã kh«ng ng¨n c¶n Le Corbusier sö dông nã nh− lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cho mét chuçi kÝch th−íc míi theo tû lÖ vµng. B»ng çch nµy, thËt may m¾n lµ «ng ®· cã hai bé kÝch th−íc h×nh thÓ hoµn chØnh ®Ó øng dông. Mét ngµy kia, nhËn thÊy chiÒu cao trung b×nh cña c¶nh s¸t Anh lµ 6 feets, kho¶ng 183cm, vµ chiÒu cao trung b×nh trªn thÕ giíi ®ang ngµy cµng t¨ng lªn, Le Corbusier b¾t ®Çu lo r»ng c¨n nhµ cña «ng sÏ qu¸ nhá nÕu lÊy kÝch th−íc x©y dùng dùa trªn chiÒu cao trung b×nh cña ng−êi Ph¸p. Bëi vËy, «ng quyÕt ®Þnh dïng 183cm lµ sè liÖu tæng ®Ó tõ ®ã suy ra tÊt c¶ çc kÝch th−íc kh¸c. Sau ®ã «ng ®· x©y dùng ®−îc 2 chuçi sè hoµn chØnh, tõ ®ã t¹o ra nh÷ng thay

129

®æi rÊt lín tõ çi nhá nhÊt tíi çi lín nhÊt. Çi mµ «ng kh«ng t×m thÊy trong chuçi sè nµy th× gÇn nh− ch¾c ch¾n sÏ t×m thÊy trong chuçi sè kia. Nh−ng dï vËy, ta vÉn kh«ng thÓ cã ®−îc sè ®o hiÖu qu¶ cho bÊt kú vËt g× dï ®¬n gi¶n nh− chiÒu cao cöa ®i hay chiÒu dµi mét çi gi−êng. ChiÒu cao 1m83 cña ng−êi ®µn «ng lµ qu¸ nhá; mét çnh cöa tèt nhÊt ph¶i cao h¬n nh÷ng ng−êi sÏ ®i qu¸ nã. Vµ kÝch th−íc 226cm cña çnh tay gi¬ cao ®−îc Le Corbusier sö dông lµm chiÒu cao trÇn nhµ cho c¨n phßng nhá nhÊt trong §¬n vÞ ë Marseille l¹i qu¸ cao cho mét çi cöa ®i. Trong mét s¬ ®å, «ng ®· thÓ hiÖn nh÷ng sè ®o kh¸c nhau tõ ®é cao cña con ng−êi tõ cao ®Õn thÊp, cã thÓ ®−îc øng dông nh− thÕ nµo cho nh÷ng môc ®Ých vµ chøc n¨ng kh¸c nhau, vÝ dô chiÒu cao cña bôc bÖ, chiÒu cao bµn, chiÒu cao chç ngåi kh¸c nhau v.v. Nãi çch kh¸c, «ng ®· kh«ng theo ®uæi hÖ thèng ®o l−êng tíi møc giíi h¹n cùc ®oan cña nh÷ng kÝch cì, nh−ng víi lîi Ýchcña hai chuçi kÝch th−íc cña «ng (trong ®ã chØ cã chiÒu cao ng−êi ®µn «ng vµ chiÒu cao cña çnh tay gi¬ lªn ®−îc x¸c ®Þnh b»ng çch ®o thùc tÕ) «ng ®· cã ®−îc hai bé kÝch th−íc mµ «ng tin t−ëng r»ng sÏ phï hîp víi mäi môc ®Ých. Ngay c¶ khi nÕu ta g¾n nh÷ng gi¸ trÞ mü häc to lín cho tÝnh c©n ®èi cña tû lÖ vµng, còng sÏ kh«ng lý gi¶i ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®−îc, bëi nh÷ng kÝch th−íc nèi tiÕp nhau trong b¶ng kÝch th−íc cña «ng, nh÷ng kÝch th−íc th−êng thÊy xuÊt hiÖn cïng nhau, l¹i kh«ng cã ®−îc tû lÖ ®ã (nh− chiÒu cao ng−êi ®µn «ng vµ chiÒu cao çnh tay gi¬ lªn). B¶n th©n Le Corbusier c¶m thÊy r»ng hai chuçi sè ®· gióp Ých cho «ng rÊt nhiÒu. Nh− ®· nªu trªn, chóng ta kh«ng thÓ nhËn thøc ®−îc ngay lËp tøc tû lÖ thøc ®¬n gi¶n cña kÝch th−íc nh− çch chóng ta c¶m nhËn sù hµi hßa trong ©m nh¹c. Bëi vËy Le Corbusier ®· chuÈn hãa mäi kÝch th−íc x©y dùng ®−îc mét çch trùc gi¸c ®Ó chóng phï hîp víi mét trong nh÷ng kÝch th−íc cña hÖ thèng Modulor. Vµ «ng tin t−ëng mét çch v÷ng ch¾c r»ng “Le Modulor” tho¶ m·n ®ång thêi c¶ yªu cÇu vÒ thÈm mü - bëi nã ®−îc x©y dùng tõ tû lÖ vµng - vµ yªu

cÇu vÒ c«ng n¨ng. §èi víi «ng, Le Modulor lµ ph−¬ng tiÖn v¹n n¨ng, dÔ sö dông, cã thÓ ®−îc dïng trªn toµn thÕ giíi ®Ó ®¹t ®−îc çi ®Ñp vµ tû lÖ c©n ®èi trong mäi s¶n phÈm do con ng−êi t¹o ra.

Nghiªn cøu tØ lÖ cña Le Corbusier. Ng−êi ®µn «ng cao 183cm vµ çnh tay gi¬ lªn ®Õn 226cm. ChiÒu cao cña anh ta ®−îc chia nhá theo tØ lÖ vµng ®−îc chiÒu cao tíi rèn lµ

113cm, ®ång thêi b»ng mét nöa chiÒu cao tay víi. Bªn ph¶i lµ hai d·y kÝch th−íc, mét lµ chiÒu cao víi tíi, mét lµ chiÒu cao cña ng−êi ®−îc chia nhá dÇn theo tØ lÖ vµng.

130

Ng−êi ®µn «ng lÝ t−ëng cña Leonardo da Vinci. Rèn ng−êi ®µn «ng lµ t©m cña vßng trßn. Tay v−¬n ra sÏ ch¹m tíi vßng trßn ®ã.

131

Le Corbusier: §¬n vÞ ë Marseille. MÆt c¾t vµ mÆt b»ng. TØ lÖ 1:200

Chóng ta h·y cïng nghiªn cøu çch thøc chÝnh b¶n th©n «ng ®· øng dông Le Modulor vµo c«ng tr×nh §¬n vÞ ë Marseille. C«ng tr×nh nµy kh¸c biÖt hoµn toµn so víi çc c«ng tr×nh cña «ng tr−íc ®©y. Trong khi çc c«ng tr×nh tr−íc ®©y ®−îc thiÕt kÕ dùa trªn nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña héi ho¹ lËp thÓ, th× c«ng tr×nh

132

133

nµy cña «ng tr«ng gièng nh− mét c«ng tr×nh ®iªu kh¾c khæng lå h¬n. Nã còng ®−îc n©ng lªn khái mÆt ®Êt nh−ng b©y giê lµ n»m trªn nh÷ng ch©n ®Õ khæng lå. §¬n vÞ ë Marseille gièng nh− mét çi hép khæng lå ®Æt trªn nh÷ng cét trô cùc lín. ChiÕc hép ®−îc chia nhá thµnh v« sè çc « nhá - nh÷ng c¨n hé, gåm nhiÒu phßng nhá víi chiÒu cao trÇn t−¬ng ®−¬ng chiÒu cao çnh tay gi¬ lªn cña Modulor lµ 226cm, vµ phßng kh¸ch lín h¬n víi chiÒu cao gÊp ®«i. KÝch th−íc çc ®å ®¹c, thiÕt bÞ g¾n cè ®Þnh cña toµ nhµ nµy còng ®−îc x¸c ®Þnh dùa theo nguyªn t¾c cña Modulor. Víi c«ng tr×nh nµy, hÖ thèng tû lÖ x©y dùng tõ kÝch th−íc con ng−êi ®−îc kiÓm nghiÖm qua øng dông thùc tÕ. Tuy nhiªn, kÕt qu¶ kh«ng hoµn toµn thuyÕt phôc. §Ó khèng chÕ chi phÝ trong giíi h¹n hîp lý, çc phßng ®−îc lµm hÑp vµ s©u tíi møc cã thÓ. Nh÷ng c¨n phßng nhá kh«ng chØ cã trÇn thÊp mét çch kh¸c th−êng mµ cßn c¶ chiÒu réng tèi thiÓu vµ ®é s©u kh«ng b×nh th−êng. ChiÒu s©u kh«ng cã vÎ nh− ®−îc tÝnh to¸n theo hÖ tû lÖ ®· ®−îc x©y dùng. Vµ trong mèi liªn hÖ víi nh÷ng c¨n phßng nhá th× c¨n phßng lín l¹i kh«ng ®ñ lín ®Ó t¹o ra c¶m gi¸c ®ñ réng r·i trong ®iÒu kiÖn chËt hÑp. Tuy nhiªn, c«ng tr×nh g©y mét Ên t−îng m¹nh mÏ cho nh÷ng ai ®Õn tham quan. Khi ta ®i xuyªn qua c«ng tr×nh, b−íc gi÷a nh÷ng cét trô khæng lå, lªn trªn m¸i, ng¾m nh×n quang c¶nh l¹ th−êng cña nh÷ng èng khãi lín vµ nh÷ng thµnh tè to lín kh¸c b»ng bª t«ng ®−îc s¾p xÕp mét çch hiÖu qu¶ trong mèi quan hÖ víi xung quanh, nh÷ng ng«i nhµ th«ng th−êng d−êng nh− trë nªn vôn vÆt khi so s¸nh víi c«ng tr×nh nµy. Cã vµi chung c− nhiÒu tÇng kh¸c ë Marseille, nh−ng chóng kh«ng nh÷ng chØ lµ sù xö lý chi tiÕt kh«n khÐo mµ cßn tr«ng nh− nh÷ng bè côc ®¬n gi¶n t¹o thµnh tõ v« sè chi tiÕt nhá bÐ, trong khi c«ng tr×nh cña Le Corbusier míi thùc sù cã ®−îc sù vÜ ®¹i. T¹i sao l¹i nh− vËy?

Trªn tÊt c¶, ®ã lµ do kÝch th−íc cña hÖ thèng cét ®ì bªn d−íi tßa nhµ kh«ng ®−îc thiÕt kÕ theo t−¬ng quan tû lÖ cña kÝch th−íc con ng−êi (lµ nguyªn t¾c ®· ¸p dông trong thiÕt kÕ çc

c¨n hé nhá ë trªn), mµ t¸c gi¶ ®· sö dông tû lÖ khæng lå - mét tû lÖ t−¬ng xøng víi mét khèi hép khæng lå. Khi ta ®øng gi÷a nh÷ng çi cét kú vÜ, ta thÊy m×nh ®ang ë trong khung c¶nh ®−îc s¾p xÕp cã chñ ý ®Ó c¶m nhËn nh÷ng çi cét nµy ®−îc t¹o ra ®Ó n©ng ®ì mét toµ nhµ vÜ ®¹i.

Cét chèng khæng lå cao gÊp 4 lÇn chiÒu cao ng−êi ë §¬n vÞ ë Marseille cña Le Corbusier. Xem thªm minh häa trang

ë ®©y, b¹n còng sÏ t×m thÊy cã g× ®ã gièng nh− tÝnh hoµnh tr¸ng trong kiÕn tróc cña Palladio. Trong biÖt thù ë Malcontenta, nh÷ng trang trÝ cæ trªn t−êng vÉn cßn tån t¹i. ë

134

135

mét trong nh÷ng c¨n phßng h×nh vu«ng, nh÷ng bøc tranh t−êng m« t¶ nh÷ng h×nh ng−êi to lín trong nh÷ng ®iÖu bé kh¸c nhau. B¹n cã c¶m nhËn c¨n nhµ nµy d−êng nh− ®−îc x©y dùng cho nh÷ng ng−êi khæng lå ®ã, vµ sau ®ã con ng−êi b×nh th−êng míi chuyÓn vµo cïng víi ®å ®¹c trong gia ®×nh, nh÷ng thø tr«ng nh− mÊt hót trong çc c¨n phßng cã trÇn cuèn vßm b»ng ®¸.

Trªn thùc tÕ, tû lÖ cña biÖt thù Palladio ®−îc x©y dùng tõ nh÷ng thøc cét cæ ®iÓn ®−îc lÊy tõ çc di tÝch, ®−îc xem nh− lµ biÓu hiÖn hoµn h¶o vÒ çi ®Ñp vµ sù hµi hoµ. T−¬ng quan tû lÖ cña çc thµnh phÇn cña chóng, tõ nh÷ng chi tiÕt nhá nhÊt ®Òu cã nguyªn t¾c. Tõ ®¬n vÞ c¬ b¶n lµ ®−êng kÝnh cña cét, ng−êi ta x©y dùng kh«ng chØ çc kÝch th−íc th©n cét, ®Õ cét vµ ®Çu cét mµ cßn tÊt c¶ çc chi tiÕt cña entablature bªn trªn cét vµ kho¶ng çch gi÷a çc chi tiÕt ®ã. Nh÷ng tû lÖ nµy ®−îc ®Ò ra vµ minh ho¹ trong sæ tay h−íng dÉn vÒ “n¨m thøc cét”. Khi ng−êi ta sö dông nh÷ng thøc cét nhá, tÊt c¶ mäi thø còng nhá t−¬ng øng, cßn khi ¸p dông nh÷ng thøc cét lín h¬n th× tÊt c¶ mäi thø còng lín h¬n mét çch t−¬ng ®−¬ng. Trong thêi kú ®Çu Phôc H−ng nh÷ng toµ nhµ ®−îc x©y dùng víi çc líp theo chiÒu ®øng, mçi líp l¹i sö dông mét bé thøc cét vµ entablature kh¸c nhau. Nh−ng Michelangielo vµ Palladio ®· t¹o ra kiÓu cét d¹ng “thøc cét lín” ch¹y suèt vµi tÇng nhµ, vµ tõ ®ã trë ®i kh«ng cßn cã giíi h¹n nµo vÒ ®é lín cña nh÷ng chiÕc cét còng nh− sù ®å sé cña çc c«ng tr×nh. Thay v× sö dông m¸i ®ua nhá phï hîp víi tû lÖ cña mét tÇng nhµ, ng−êi ta sö dông m¸i ®ua cùc lín nh− v−¬ng miÖn cã tû lÖ t−¬ng quan víi c¶ tßa nhµ, gièng nh− phÇn ®Ønh vµ phÇn ch©n ®Õ cña c«ng tr×nh §¬n vÞ ë Marseille cña Le Corbusier. Nh÷ng ng−êi hµnh h−¬ng tíi nhµ thê S.Peter ë Roma h¼n ph¶i cã c¶m gi¸c nh− Gulliver tíi xø së ng−êi khæng lå. Mäi thø vÉn rÊt hµi hoµ nh−ng lµ ®Ó thÝch øng víi nh÷ng çi cét siªu lín.

Tõ ®ã trë ®i ®· tån t¹i mét sù kh¸c biÖt c¨n b¶n gi÷a t−¬ng quan tû lÖ trong nh÷ng c«ng tr×nh hoµnh tr¸ng vµ t−¬ng quan tû

136

lÖ trong nh÷ng c«ng tr×nh nhµ ë gia ®×nh. Nh÷ng dinh thù khæng lå thËm chÝ cßn trë nªn hiÖu qu¶ h¬n khi ®−îc ®Æt c¹nh mét d·y nh÷ng toµ nhµ b×nh th−êng, gièng nh− çch bè trÝ nh÷ng nhµ thê Italia trong suèt thêi Baroque. Nh÷ng c«ng tr×nh nhµ ë gia ®×nh còng cã çc nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh trong t−¬ng quan tû lÖ cña çc thµnh phÇn nh−ng kÐm linh ho¹t h¬n - chóng kh«ng sö dông cét lµm m«®un mµ dùa trªn kÝch th−íc con ng−êi, ®−îc x¸c ®Þnh mét çch hoµn toµn thùc dông.

Khi xem xÐt çch thøc t¹o dùng mét c«ng tr×nh, chóng ta nhËn thÊy thùc sù cÇn thiÕt ph¶i lµm viÖc víi nh÷ng ®¬n vÞ tiªu chuÈn. PhÇn gç ng−êi thî méc chuÈn bÞ ë x−ëng méc b¾t buéc ph¶i khíp víi phÇn x©y g¹ch mµ ng−êi thî nÒ thùc hiÖn trªn c«ng tr−êng.

C«ng viÖc xÎ ®¸ cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh ë nh÷ng má ®¸ çch xa , khi chuyÓn ®Õn c«ng tr−êng ph¶i ¨n khíp víi nh÷ng thµnh phÇn kh¸c. Cöa sæ vµ cöa ®i ®−îc lµm sao cho võa khÝt víi « t−êng ®· ®−îc chuÈn bÞ.

§¬n vÞ ®o l−êng phæ biÕn nhÊt dïng trong qu¸ khø vµ hiÖn nay vÉn ®−îc sö dông ë Anh vµ Mü lµ ®¬n vÞ “foot” (ND: ~ 30cm), chØ mét bé phËn trªn c¬ thÓ con ng−êi. Chóng ta còng ®Ò cËp tíi viÖc ®o l−êng dùa trªn nguyªn t¾c ngãn tay çi: mét ngãn tay çi ®−îc tÝnh t−¬ng ®−¬ng víi 1 inch (ND: ~ 25,4mm). Mét foot cã thÓ ®−îc chia b»ng m¾t thµnh 2, 3, 4, 6 hay 12 phÇn. ViÖc ph©n chia nµy ®−îc ®Þnh râ b»ng mét sè inch ®¬n gi¶n. Tr−íc ®©y, cã nh÷ng chØ ®Þnh tiªu chuÈn cho g¹ch, gç lµm nhµ, kho¶ng çch gi÷a xµ nhµ vµ rui m¸i, cöa sæ vµ cöa ®i, tÊt c¶ ®−îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng sè foot vµ inch ®¬n gi¶n, vµ tÊt c¶ çc bé phËn ®ã ¨n khíp víi nhau mµ kh«ng cÇn cã bÊt cø sù ®iÒu chØnh bæ sung nµo t¹i c«ng tr−êng. ë §an M¹ch, nh÷ng c«ng tr×nh lµm b»ng nöa th©n gç ®· ®¹t tíi tr×nh ®é tiªu chuÈn ho¸ cao mÆc dï ®· cã sù biÕn ®æi gi÷a nh÷ng vïng miÒn kh¸c nhau trªn ®Êt n−íc. ë mét vµi ®Þa ph−¬ng cña n−íc nµy, mét gian nhµ

réng kho¶ng 5 feet (ND: ~1,5m), mét sè n¬i kh¸c l¹i lµ 6 feet (ND: ~1,8m). Mçi gian nöa th©n gç cã mét cöa sæ, mét cöa ®i hoÆc mét phÇn t−êng ®Æc. §èi víi chuång tr¹i, chiÒu réng cña mét gian t−¬ng thÝch víi chiÒu réng cña mét ng¨n chuång, cßn ®èi víi nhµ ë th× nã t−¬ng thÝch víi c¨n phßng hÑp nhÊt - vÝ dô nh− hµnh lang hoÆc phßng ®Ó ch¹n b¸t. Hai gian th× b»ng mét phßng th«ng th−êng vµ ba gian lµ “phßng tèt nhÊt”. ChiÒu cao còng ®−îc tiªu chuÈn ho¸ vµ ë mét vµi n¬i, tÊt c¶ m¸i nhµ ®Òu cã cïng ®é dèc nh− nhau. T¹i çc quèc gia kh¸c víi nh÷ng hÖ thèng x©y dùng kh¸c, còng cã sù ph©n nhá kh¸c nhau. ThÝ dô nh− ë Anh, ng−êi ta x©y nhµ ë hai tÇng cho c«ng nh©n n«ng tr−êng thµnh tõng d·y, kiÓu m¸i dèc hai m¸i cã xµ nãc víi mét t−êng chÞu lùc cho mçi nhµ. Trong tr−êng hîp nµy, viÖc chia nhá theo tõng c¨n nhµ t−¬ng øng víi 16 feet (ND: ~4,8m) chø kh«ng theo gian nhµ nh− ë trªn.

Nhµ thê San Giorgio Maggiore ë Venice, cña Palladio. Khi nh×n thÊy cïng lóc nh÷ng cét trô khæng lå cïng víi nh÷ng c«ng tr×nh cã kÝch th−íc th«ng th−êng ë bªn c¹nh, cã thÓ c¶m

nhËn ®−îc sù hoµnh tr¸ng cña nhµ thê.

137

Trong thêi k× Baroque, kh«ng chØ nhµ thê ®−îc x©y dùng víi tû lÖ ®å sé mµ çc cung ®iÖn vµ dinh thù còng th−êng cã kÝch th−íc khæng lå. Cét vµ trô t−êng cña kiÕn tróc mÆt ngoµi ®−îc ®−a vµo néi thÊt çc c¨n phßng vµ chÕ ngù nh÷ng kh«ng gian ®ã. Th«ng th−êng chóng ta nãi tíi nh÷ng cung ®iÖn ®−îc x©y dùng dùa trªn mét tû lÖ lín ®Ó lµm hµi lßng sù tù cao cña çc «ng hoµng. Trªn thùc tÕ, nh÷ng kÝch th−íc hïng vÜ ®−îc lÊy tõ nh÷ng c«ng tr×nh cæ ®iÓn mµ tÊt c¶ çc kiÕn tróc s− thêi ®ã lu«n cè g¾ng m« pháng theo, cßn nh÷ng cung ®iÖn kh«ng nh÷ng kh«ng tiÖn nghi mµ cßn ch¼ng hÒ dÔ dµng ®Ó cã thÓ sèng trong ®ã. Nh−ng ®Õn thêi Rococo, çc c¨n phßng nhá ®· trë l¹i lµ chÝnh nã. Ngay c¶ ®èi víi dinh thù cña chÝnh quyÒn, nh÷ng nguyªn t¾c tû lÖ cña kiÕn tróc nhµ ë gia ®×nh vÉn ®−îc ¸p dông, sù riªng t− vµ tiÖn nghi cña cung ®iÖn vµ dinh thù bÊy giê ®−îc −a thÝch h¬n vÎ hoµnh tr¸ng vµ léng lÉy.

Nghiªn cøu vÒ tØ lÖ cña Kaare Klint cho çc phßng trong bÖnh viÖn Frederik, Copenhagen. Gi−êng bÖnh cã kÝch th−íc 3x6 feet (90cm x 180cm) ®Æt çch nhau 6feet(180cm).

BÖnh viÖn Frederic ë Copenhagen (hiÖn nay lµ B¶o tµng NghÖ thuËt trang trÝ) do kiÕn tróc s− §an M¹ch næi tiÕng Nicolas Eigtved x©y dùng kho¶ng n¨m 1750 lµ vÝ dô ®iÓn h×nh

138

139

vÒ çch mµ kiÕn tróc s− cã thÓ tiÕp cËn çc vÊn ®Ò mét çch thùc tÕ vµ ®· ®¹t ®−îc kÕt qu¶ tèt. Toµn bé thiÕt kÕ ®−îc x©y d−ng trªn c¬ së çc phßng bÖnh, ®óng nh− môc ®Ých x©y dùng cña c«ng tr×nh. Çc phßng bÖnh ®−îc bè trÝ theo mét d·y dµi víi çc kÝch th−íc ®−îc x¸c ®Þnh tõ yÕu tè c¬ b¶n nhÊt cña mét phßng bÖnh - ®ã lµ gi−êng bÖnh. Gi−êng cã kÝch th−íc 6x3 feet (ND:~180cm x 90cm). §Çu gi−êng kª s¸t vµo t−êng ®Ó cã thÓ tiÕp cËn gi−êng tõ hai bªn hoÆc tõ cuèi ch©n gi−êng. Kho¶ng çch gi÷a çc gi−êng theo c¶ hai chiÒu lµ 6 feet (ND:~1,8m). Do ®ã, c¨n phßng sÏ cã ®é réng lµ 18 feet (mét gi−êng + lèi ®i + mét gi−êng), kho¶ng çch tõ ®iÓm gi÷a gi−êng nµy ®Õn ®iÓm gi÷a gi−êng kh¸c lµ 9 feet. Cø çch hai gi−êng l¹i cã mét cöa sæ ®−îc bè trÝ ë kho¶ng trèng, do ®ã kho¶ng çch çc ®iÓm gi÷a cöa sæ lµ 18 feets (ND:~4,8m) b»ng víi chiÒu s©u cña c¨n phßng.

VËy lµ trong c«ng tr×nh nµy, çc kÝch th−íc kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh b»ng hÖ cét, b»ng tû lÖ vµng hoÆc bÊt cø t−¬ng quan tû lÖ “®Ñp” nµo kh¸c mµ b»ng chÝnh nh÷ng chiÕc gi−êng bÖnh -– lý do x©y dùng bÖnh viÖn.

§©y chØ lµ mét vÝ dô trong çch lµm viÖc cña Eigtved. Trong qu·ng thêi gian bèn n¨m tõ 1750 tíi khi mÊt (n¨m 1754), «ng ®· thiÕt kÕ cho toµn bé quËn Amalie Gade, n¬i hiÖn nay gia ®×nh Hoµng gia ®ang sèng. ¤ng ph©n chia khu ®Êt, vÏ nh÷ng b¶n thiÕt kÕ mÉu cho çc ng«i nhµ, thiÕt kÕ bèn cung ®iÖn Amalienborg vµ x©y bÖnh viÖn Frederic. ¤ng còng s¾p ®Æt tÊt c¶ çc c«ng tr×nh kh¸c trong quËn míi, ®Ó khi hoµn thµnh nh÷ng phè x¸, qu¶ng tr−êng vµ toµ nhµ sÏ t¹o nªn mét tæng thÓ thèng nhÊt. §iÒu nµy trë thµnh cã thÓ bëi «ngn¾m b¾t ®−îc tÊt c¶ mäi thø, quen thuéc víi hÖ thèng tû lÖ vµ kÕt nèi chóng víi nhau theo mét ph−¬ng thøc ®¬n gi¶n, tõ ®ã «ng cã thÓ h×nh dung râ rµng tÊt c¶ mäi thø.

ë ®©y, sù so s¸nh gi÷a kiÕn tróc s− víi ng−êi so¹n nh¹c lµ hoµn toµn phï hîp. Nhµ so¹n nh¹c ph¶i lµ ng−êi cã thÓ diÔn gi¶i b¶n hîp x−íng cña anh ta thµnh nh÷ng nèt nh¹c ®Ó ng−êi kh¸c cã thÓ biÓu diÔn. Anh ta cã thÓ lµm ®iÒu ®ã bëi nh÷ng nèt nh¹c s½n cã ®· ®−îc thiÕt lËp rÊt v÷ng ch¾c vµ sù liªn hÖ cña mçi nèt nh¹c víi mçi thanh ©m ®èi víi anh ta lµ viÖc hoµn toµn quen thuéc.

Kaare Klint: nghiªn cøu tØ lÖ cho ®å ®¹c s¶n xuÊt trong nhµ m¸y, 1918

Mét t×nh cê may m¾n, Kaare Klint ®· ®−îc chän ®Ó c¶i t¹o c«ng tr×nh bÖnh viÖn do Eigtved thiÕt kÕ ë thÕ kû 18. Tr−íc ®ã, Klint ®· nghiªn cøu kÜ l−ìng kÝch th−íc cña çc bé phËn kh¸c nhau trong nhµ ë lµm c¬ së cho viÖc x©y dùng tû lÖ kiÕn tróc. Khi kh¶o s¸t bÖnh viÖn nµy, «ng kh¸m ph¸ ra r»ng, nÕu sö dông ®¬n vÞ mÐt vµ centimÐt ®Ó ®o kÝch th−íc çc bé phËn cña nhµ,

140

141

kh«ng thÓ t×m thÊy bÊt cø mèi liªn hÖ nµo trong t−¬ng quan tû lÖ cña c«ng tr×nh. Nh−ng nÕu ta dïng ®¬n vÞ foot vµ inch, mäi thø trë nªn minh b¹ch vµ ®¬n gi¶n. Trong nh÷ng nghiªn cøu tr−íc ®ã, «ng nhËn thÊy nhiÒu vËt dông hµng ngµy ®· ®−îc chuÈn ho¸ tõ l©u mµ chóng ta kh«ng ®Ó ý. §ã lµ kh¨n tr¶i gi−êng, kh¨n tr¶i bµn, kh¨n ¨n, ®Üa, cèc, dÜa, th×a, v.v. Ta cã thÓ thiÕt kÕ nh÷ng kiÓu mÉu míi cho çi th×a nh−ng dung l−îng cña mçi th×a sÏ kh«ng thay ®æi khi b¸c sÜ vÉn dïng ®¬n vÞ th×a ®Ó chØ ®Þnh liÒu l−îng thuèc ë d¹ng láng. Kh«ng chØ çc kÝch th−íc ®−îc tiªu chuÈn hãa mµ chóng cßn ®−îc lµm trßn thµnh sè nguyªn theo ®¬n vÞ feet vµ inch. RÊt nhiÒu ®å ®¹c còng cã nh÷ng kÝch cì tiªu chuÈn dùa trªn t−¬ng quan tû lÖ cña c¬ thÓ con ng−êi nh− chiÒu cao cña bµn, ghÕ cho çc môc ®Ých sö dông kh¸c nhau, v.v. Klint kh«ng cè g¾ng t×m ra mét c«ng thøc v¹n n¨ng cã thÓ gi¶i quyÕt mäi vÊn ®Ò; «ng chØ cã mét mong muèn lµ x¸c ®Þnh ®−îc çc kÝch th−íc tù nhiªn cña kiÕn tróc b»ng ph−¬ng ph¸p khoa häc vµ t×m ra çch lµm sao ®Ó chØ cÇn chia nhá çc kÝch th−íc ®ã, chóng ta cã thÓ cã nh÷ng tËp hîp sè hµi hoµ víi nhau kh«ng phô thuéc vµo bÊt cø tû lÖ ®Þnh tr−íc nµo.

Ngay tõ n¨m 1918, «ng ®· thiÕt kÕ mét lo¹t ®å ®¹c ®−îc ®iÒu chØnh theo kÝch th−íc vµ nhu cÇu cña con ng−êi, vµ tiÕp tôc c¶i tiÕn vµ bæ sung chóng cho tíi khi mÊt n¨m 1954. Tíi nay, rÊt nhiÒu nhµ thiÕt kÕ vÉn tiÕp tôc lµm viÖc theo h−íng nµy. Trong thÕ giíi n¬i viÖc s¶n xuÊt hµng lo¹t ®ãng vai trß quan träng, rÊt cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng nh÷ng tiªu chuÈn dùa trªn tû lÖ cña con ng−êi. §©y kh«ng ph¶i lµ mét ®iÒu míi mÎ. Nã ®¬n gi¶n chØ lµ sù ph¸t triÓn më réng cña çc nguyªn t¾c tû lÖ ®· ®−îc c«ng nhËn réng r·i tõ xa x−a.

Nãi çch kh¸c, kiÕn tróc cã nh÷ng ph−¬ng ph¸p riªng vµ rÊt tù nhiªn trong viÖc x¸c ®Þnh t−¬ng quan tû lÖ, vµ thËt sai lÇm khi tin r»ng tû lÖ trong thÕ giíi thÞ gi¸c cã thÓ ®−îc c¶m nhËn cïng mét çch nh− sù hµi hoµ cña thang bËc trong ©m nh¹c. §èi víi çc ®èi t−îng riªng lÎ, vÝ dô hép diªm, kinh nghiÖm cho thÊy

142

®èi víi mçi môc ®Ých nhÊt ®Þnh th× cã nh÷ng tØ lÖ nhÊt ®Þnh g©y ®−îc sù chó ý nhÊt. Nh−ng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ trong kiÕn tróc chØ cã mét t−¬ng quan tû lÖ nµo ®ã lµ duy nhÊt ®óng. Trong nhµ thê Gothic, hiÖu qu¶ Ên t−îng ®¹t ®−îc lµ do nh÷ng b−íc gian cã chiÒu cao lín h¬n gÊp nhiÒu lÇn chiÒu réng, nh−ng nÕu chØ lµ mét ®o¹n t−êng ®øng ®éc lËp th× sÏ kh«ng ai cßn thÊy hÊp dÉn. Khi nh÷ng gian bÞ kÐo d·n ®ã kÕt nèi víi nhau theo ®óng çch th× kÕt qu¶, nh− thÓ hiÖn nh− trong minh ho¹ ë trang 140, cã thÓ truyÒn t¶i Ên t−îng vÒ sù hµi hoµ nh− trong ©m nh¹c mµ chóng ta gäi lµ nhÞp ®iÖu, sÏ ®−îc th¶o luËn trong ch−¬ng tiÕp theo.

Ch−¬ng VI. NhÞp ®iÖu trong KiÕn Tróc

Nh÷ng con chim Ðn ®Ëu trªn d©y trong bøc ¶nh t¹o nªn mét h×nh ¶nh hÊp dÉn víi sù kÕt hîp cña cuéc sèng vµ nh÷ng ®−êng nÐt h×nh häc. §ã lµ mét bè côc ®¬n gi¶n gåm bèn ®−êng th¼ng song song vµ nh÷ng con chim Ðn ®Ëu trªn d©y næi bËt trªn nÒn tr¾ng. MÆc dï n»m trong khu«n khæ tuyÕn tÝnh nh−ng nh÷ng t− thÕ kh¸c nhau cña nh÷ng con chim víi sù liªn tôc vµ chuyÓn ®éng cña chóng ®· t¹o nªn mét biÓu hiÖn ®a d¹ng phong phó cña cïng mét chñ ®Ò, ®em l¹i cho chóng ta Ên t−îng ®Çy chÊt ®iÖn ¶nh, kh¾c häa sù s«i næi cña mét ®µn chim nhá. ThËm chÝ b¹n cßn gÇn nh− c¶m thÊy tiÕng hãt vui vÎ cña chóng.

143

Chi tiÕt l©u ®µi Quirinal, Rome

Trong thÕ giíi kiÕn tróc, b¹n còng cã thÓ gÆp nhiÒu vÝ dô thó vÞ vÒ nh÷ng biÕn dÞ tinh tÕ trong mét quy luËt cã trËt tù nghiªm ngÆt. §ã cã thÓ lµ mét d·y nhµ trªn con phè cæ, víi nh÷ng c«ng tr×nh nhµ ë cïng lo¹i vµ cïng giai ®o¹n ®−îc x©y riªng rÏ nh−ng trong khu«n khæ cña mét quy ho¹ch chung. Nh÷ng ng«i nhµ nµy còng lµ nh÷ng biÓu hiÖn rÊt ®a d¹ng cña cïng mét chñ ®Ò trong mét khu«n mÉu tuyÕn tÝnh.

§iÒu nµy ®«i khi còng x¶y ra khi mét nghÖ sÜ nh¹y c¶m cè g¾ng t¹o nªn hiÖu qu¶ Êy mét çch cã chñ ý, trong khi víi nh÷ng c«ng tr×nh thêi k× tr−íc th× ®iÒu nµy hoµn toµn chØ lµ mét sù ngÉu nhiªn. Víi nghÖ thuËt tuyÖt vêi, kiÕn tróc s− Gunnar Asplund ng−êi Thuþ §iÓn ®· tõng lµm nh− vËy trong mét biÖt thù «ng thiÕt kÕ n¨m 1917 – 1918 gÇn Stockholm. Le Corbusier, trong t¸c phÈm nhµ thê Ronchamps còng cè g¾ng mang l¹i sù sèng cho nh÷ng bøc t−êng b»ng çch t¹o nh÷ng « cöa sæ víi kÝch cì kh¸c nhau (xem trang 212). Vµ cßn cã rÊt nhiÒu vÝ dô kh¸c n÷a, nh−ng tÊt c¶ chØ lµ nh÷ng tr−êng hîp ngo¹i lÖ.

144

NÕu mét khèi nhµ ë ®−îc thiÕt kÕ vµ x©y dùng mét çch tæng thÓ th× mÆt phè sÏ kh«ng cã Ên t−îng nh− ë d·y phè cò víi nh÷ng ng«i nhµ ®¬n lÎ ®−îc x©y ®éc lËp víi nhau. Trong khi ng−êi ho¹ sÜ cã thÓ lÊp ®Çy mét mÆt ph¼ng trong bè côc cña m×nh b»ng çch liªn tôc thay ®æi çc chi tiÕt nhá th× kiÕn tróc s− th−êng ph¶i t¹o ra nh÷ng quy luËt trong çch ph©n chia bè côc cña m×nh v× sÏ cã nhiÒu nhãm thî cïng lµm viÖc víi nhau ®Ó x©y dùng c«ng tr×nh. Çch thøc ®¬n gi¶n nhÊt, cho c¶ kiÕn tróc s− vµ nh÷ng ng−êi thî lµ sù lÆp l¹i gÇn nh− hoµn toµn cña cïng mét thµnh phÇn, vÝ dô ®Æc, rçng, ®Æc, rçng - gièng nh− khi b¹n ®Õm 1, 2, 1, 2. §ã lµ nhÞp ®iÖu ®¬n gi¶n mµ ai còng cã thÓ n¾m ®−îc. NhiÒu ng−êi cho r»ng nã qu¸ ®¬n gi¶n ®Ó truyÒn t¶i mét ý nghÜa nµo ®ã. §èi víi hä, nã kh«ng nãi lªn ®iÒu g× c¶ vµ còng ch−a ph¶i lµ vÝ dô tiªu biÓu vÒ sù ®ãng gãp ®Æc biÖt cña con ng−êi nh»m t¹o ra sù ng¨n n¾p. Nã ®¹i diÖn cho tÝnh quy luËt vµ tÝnh chÝnh x¸c kh«ng tån t¹i ë bÊt cø ®©u trong thÕ giíi tù nhiªn mµ chØ lµ sù trËt tù do con ng−êi cè g¾ng ®¹t tíi.

Phè Quirinal, Rome

145

146

ë vïng tròng cña Rome, kh¸ch tham quan ngay lËp tøc bÞ g©y Ên t−îng bëi tÝnh ®a d¹ng cña thµnh phè thêi Trung Cæ. ë ®ã cã sù ®a d¹ng vµ khã cã thÓ ®Þnh h−íng ®−îc b¶n th©n gièng nh−t¹i mét khu vùc hoang d· trong tù nhiªn. Tõ ®ã ®i lªn Quirinal, b¹n kh«ng chØ tíi mét khu vùc s¸ng sña vµ trong lµnh h¬n mµ cßn râ rµng h¬n rÊt nhiÒu. Tr¶i dµi tr−íc mÆt lµ phè Quirinal ch¹y theo mét ®−êng th¼ng t¾p. Con ng−êi ®· t¹o nªn mét trËt tù gi÷a nh÷ng sù lén xén; ngän ®åi ®· bÞ chÕ ngù. N»m däc theo mÆt phÝa b¾c cña con phè lµ Cung ®iÖn Quirinal, rÊt Ên t−îng víi kÝch th−íc, sù nguy nga trÇm lÆng vµ sù ®¬n gi¶n ®¸ng kinh ng¹c. Chi tiÕt cña cung ®iÖn nµy còng rÊt lín vµ ®¬n gi¶n. Çc cöa sæ ®−îc t¹o d¸ng thµnh h×nh vu«ng hoÆc hai h×nh vu«ng ghÐp l¹i, n»m th¼ng hµng víi nhau vµ ®−îc bo viÒn b»ng nh÷ng gê chØ lín, thÓ hiÖn ®Æc tr−ng cña nh÷ng lý t−ëng thêi kú ®ã. Kho¶ng çch gi÷a çc cöa sæ, c¶ vÒ chiÒu dµi vµ chiÒu réng, c©n b»ng mét çch chÝnh x¸c. Sù lÆp l¹i liªn tôc nµy thÓ hiÖn sù vui vÎ h¬n lµ tÝnh buån tÎ. Nã nh− lµ gam më ®Çu cña mét b¶n giao h−ëng hïng tr¸ng, gièng nh− ®o¹n nh¹c d¹o ®Çu mang nh÷ng tiÕt tÊu chñ ®¹o, chuÈn bÞ cho thÝnh gi¸c con ng−êi tham gia vµo mét cuéc kh¸m ph¸ phong phó. Quirinal lµ ®iÓm khëi ®Çu thó vÞ cho nh÷ng ai muèn c¶m nhËn Rome nh− mét tæng thÓ kiÕn tróc.

Theo çch t−¬ng tù, phè Rivoli ®−a tû lÖ hoµnh tr¸ng vµo Paris. Nã mang ®Õn cho chóng ta çi ®Ó çc c«ng tr×nh kh¸c cã sù so s¸nh. Vµ trung t©m Rockefeller víi sù ®¬n ®iÖu tét bËc ®· t¹o nªn mét nèt nh¹c chñ ®¹o kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi New York.

NhÞp ®iÖu 1,2,1,2 sÏ kh«ng bao giê trë nªn l¹c hËu. NhÞp ®iÖu nµy tõng ®−îc sö dông rÊt phï hîp tõ nh÷ng ng«i mé b»ng ®¸ ë Ai CËp cho ®Õn nh÷ng c«ng tr×nh cña Aero Saarinen cho h·ng General Motor ë Detroit.

Qòy Canonica, Venice, víi mÆt sau cña Cung ®iÖn cña nh÷ng Gi¸o tr−ëng (Palace of the Patriarch).

NhÞp ®iÖu ®Æc tr−ng Venice cña nh÷ng cöa sæ

ë Venice, b¹n sÏ thÊy nh÷ng nhÞp ®iÖu kh¸c nhau cña çc « cöa sæ ®−îc nh¾c ®i nh¾c l¹i nhiÒu lÇn. §ã lµ do ng−êi d©n Venice thÝch çc c¨n phßng cã çc cöa sæ riªng rÏ, n»m çch xa nhau víi nh÷ng m¶ng t−êng lín ®Èy cöa sæ sang hai bªn. Kh«ng ai râ ®iÒu g× khëi ®Çu cho xu h−íng nµy. Cã lÏ ng−êi ta cÇn cã diÖn t−êng ®Ó bè trÝ lß s−ëi cho c¨n phßng víi mét èng khãi n»m ngoµi nhµ ë gi÷a çc cöa sæ. §iÒu ®ã lµm cho mÆt ®øng cña nhµ cã nh÷ng cöa sæ ®i thµnh ®«i s¸t nhau víi mét cét nhá kÑp ë gi÷a, dï chóng thuéc vÒ nh÷ng c¨n phßng kh¸c nhau. HÇu hÕt mäi ng−êi cã lÏ ®Òu h×nh dung r»ng nh÷ng c¨n phßng ®»ng sau bÒ mÆt t−êng Êy cã hai cöa sæ n»m gÇn nhau, chø kh«ng

147

ph¶i nh− thùc tÕ lµ çc cöa sæ trong mçi phßng l¹i n»m çch nhau rÊt xa.

Nhµ liªn kÕ ë qu¶ng tr−êng Bedford, London,cuèi thÕ kû 18.

NhÞp ®iÖu ®Æc tr−ng cña cöa sæ

Khi mét lo¹t nh÷ng c¨n hé gia ®×nh ®−îc x©y dùng cïng thêi ®iÓm trong mét mÆt b»ng chung, tÝnh nhÞp ®iÖu th−êng lµ phøc t¹p h¬n. Nh÷ng ng«i nhµ liªn kÕ th«ng th−êng ë London cuèi thÕ kû 18 cã 3 gian víi cöa ra vµo chÝnh ë mét gian bªn. Nh÷ng thµnh phÇn Êy ®· t¹o nªn nhÞp ®iÖu cña ®iÖu Valse 1, 2, 3, 1, 2, 3. Sau ®ã, vµo nh÷ng n¨m 1800, b¾t ®Çu xuÊt hiÖn mét thÓ lo¹i phøc t¹p h¬n víi mét nhÞp ®iÖu ë tÇng trÖt vµ mét nhÞp ®iÖu kh¸c cho çc tÇng trªn. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy ®· v−ît xa so víi nh÷ng ng«i nhµ liªn kÕ kiÓu Venice. Ngay tõ thêi Trung Cæ, ng−êi Venice ®· x©y nh÷ng d·y nhµ ®iÓn h×nh dµnh cho nh÷ng

148

ng−êi thuéc tÇng líp d−íi. HiÖn nay vÉn cßn tån t¹i mét d·y nhµ bèn tÇng, lo¹i nhµ ë hai c¨n hé, x©y dùng tõ thÕ kû 15 víi nh÷ng nhÞp ®iÖu kh¸c nhau cña cöa sæ ë mçi tÇng vµ çc èng khãi ngoµi nhµ gièng nh− nh÷ng g¹ch ®øng cña khu«ng nh¹c, gi÷ cho nhÞp ®iÖu æn ®Þnh. C«ng tr×nh n»m ë Calle dei Preti qu¸ nhá nªn kh«ng thÓ thÊy râ nhÞp ®iÖu t¹o bëi çc cöa sæ, cöa ®i vµ çc èng khãi khi ®øng trªn phè. Nh−ng trªn b¶n vÏ ghi mÆt ®øng cña c«ng tr×nh th× chóng hiÖn ra rÊt râ rµng; kiÕn tróc s− khi thiÕt kÕ nh÷ng ng«i nhµ nµy ë thÕ kû 15 ch¾c h¼n còng ®· thiÕt kÕ mÆt ®øng c«ng tr×nh cã h×nh ¶nh t−¬ng tù. NÕu b¹n nh×n mÆt ®øng tõ tr¸i qua ph¶i, b¹n sÏ thÊy ®iÒu g× ®ã nh− nhÞp cña mét ®iÖu nh¶y phøc t¹p; nã cã thÓ ®−îc ch¬i víi bèn çi trèng. Nh÷ng chi tiÕt kiÕn tróc kh¾c ho¹ cã hÖ thèng vµ ch¾c ch¾n trªn bÒ mÆt ng«i nhµ gièng nh− nh÷ng con chim Ðn ®Ëu trªn bèn sîi d©y ®iÖn; so s¸nh víi tiÕng hãt cña nh÷ng chó chim th× ©m nh¹c ë ®©y nh− mét b¶n hoµ ©m gåm bèn thµnh phÇn.

Nhµ liªn kÕ thÕ kû 15 ë Calle dei Preti gÇn Via Garibaldi ë Venice. MÆt ®øng lóc ®Çu cã lÏ ®ång nhÊt h¬n. Mçi tÇng cã nhÞp ®iÖu riªng ®−îc lÆp l¹i theo quy luËt chÆt chÏ trong suèt c¶ hµng. Ng«i nhµ ®−îc chia nhá bëi çc èng khãi ®øng ®Æt çch ®Òu nhau. Mçi c¨n hé cã hai tÇng, mét cöa më trªn phè dÉn vµo nhµ ë tÇng d−íi, mét cöa dÉn lªn c¨n hé phÝa trªn.

149

Aage Rafn: §Ò xuÊt nhµ ë cã s©n trong ë Kolding, §an M¹ch, 1918.

Rafn ch−a bao giê cã ®−îc c¬ héi ®Ó x©y ng«i nhµ víi mét nhÞp ®iÖu thó vÞ nh− vËy.

Vµo n¨m 1918, kiÕn tróc s− ng−êi §an M¹ch Aage Rafn ®· ®Ò xuÊt mét thiÕt kÕ cho trô së tßa ¸n ë mét thÞ trÊn nhá cña §an M¹ch, míi l¹ ®Õn nçi cuèi cïng nã ®· bÞ tõ chèi. Gièng nh− ng«i nhµ kiÓu Venice, b¶n thiÕt kÕ cã nhÞp ®iÖu cöa sæ rÊt sinh ®éng vµ h×nh khèi cña nã còng rÊt cÇn cã sù ph¶n chiÕu qua mÆt n−íc ®Ó t¹o sù c©n b»ng. TÇng mét cã nhÞp ®iÖu ®Òu ®Æn cña cöa sæ h×nh ch÷ nhËt vµ cöa sæ trßn trong khi çc tÇng trªn chØ cã duy nhÊt mét kiÓu cöa sæ víi cét trô n»m gi÷a. C¶ hai tÇng ®Òu cã nhÞp ®iÖu víi kho¶ng nghØ b»ng nhau.

T«i ch¾c ch¾n r»ng phÇn lín mäi ng−êi ®Òu cã thÓ nhËn thÊy nhÞp ®iÖu trong çch ph©n chia cña çc mÆt ®øng nµy. Tuy

150

151

nhiªn, nÕu b¹n thö hái hä nhÞp ®iÖu trong kiÕn tróc nãi lªn ®iÒu g× mµ ch−a cÇn yªu cÇu hä x¸c ®Þnh nã th× hä còng ®· rÊt khã tr¶ lêi. ThuËt ng÷ nhÞp ®iÖu ®−îc vay m−în tõ çc m«n nghÖ thuËt kh¸c cã liªn quan ®Õn tiÕt tÊu thêi gian vµ dùa trªn chuyÓn ®éng, vÝ dô nh− lµ ©m nh¹c hay khiªu vò.

Ai còng biÕt r»ng ho¹t ®éng ch©n tay sÏ dÔ thùc hiÖn h¬n khi ®−îc lÆp l¹i theo quy luËt. Mét c«ng viÖc kh«ng thÓ lµm liªn tôc th× sÏ dÔ hoµn thµnh h¬n khi chia nhá thµnh nh÷ng kho¶ng ng¾n ®Òu nhau, nh− vËy c¬ b¾p sÏ cã thêi gian nghØ gi÷a nh÷ng kho¶ng Êy. §iÒu chóng ta quan t©m ë ®©y kh«ng ph¶i lµ viÖc c¬ b¾p ®−îc nghØ ng¬i mµ lµ sù thay ®æi tõ giai ®o¹n nµy ®Õn giai ®o¹n kh¸c diÔn ra mét çch ®Òu ®Æn vµ kh«ng cÇn thiÕt ph¶i khëi ®éng l¹i. ChuyÓn ®éng ®iÒu chØnh mét çch hµi hoµ nµy lµm tiÒn ®Ò cho b−íc tiÕp theo mét çch hoµn toµn tù nhiªn, gièng nh− chuyÓn ®éng qua l¹i cña con l¾c ®ång hå. Nh÷ng quy luËt lµm c«ng viÖc dÔ dµng vµ râ rµng h¬n ®−îc gäi lµ nhÞp ®iÖu - vµ tõ “c«ng viÖc” ë ®©y lµ ®Ó chØ mäi ho¹t ®éng liªn quan ®Õn c¬ b¾p. Khiªu vò lµ mét vÝ dô rÊt ®iÓn h×nh.

Cã vµi ®iÒu rÊt khã gi¶i thÝch vÒ t¸c ®éng thó vÞ cña nhÞp ®iÖu. B¹n cã thÓ gi¶i thÝch ®−îc ®iÒu g× t¹o nªn nhÞp ®iÖu nh−ng chÝnh b¹n ph¶i tr¶i nghiÖm nã ®Ó biÕt chÝnh x¸c nhÞp ®iÖu ®ã nh− thÕ nµo. Mét ng−êi khi nghe nh¹c sÏ c¶m nhËn ®−îc nhÞp ®iÖu nh− mét thø g× ®ã h¬n mäi sù m« t¶, mét ®iÒu g× ®ã tån t¹i bªn trong b¶n th©n anh ta. Mét ng−êi di chuyÓn theo nhÞp ®iÖu lóc ®Çu tù lµm m×nh chuyÓn ®éng vµ c¶m thÊy nh− ®iÒu khiÓn ®−îc nã. Nh−ng rÊt nhanh chãng nhÞp ®iÖu ®−a anh ta ®i, nã chÕ ngù anh ta, nã kÐo anh ta theo. ChuyÓn ®éng theo nhÞp ®iÖu mang l¹i c¶m gi¸c vÒ mét n¨ng l−îng m¹nh mÏ. NhiÒu khi, nhÞp ®iÖu chÕ ngù hoµn toµn ng−êi biÓu diÔn mét çch tù nhiªn ®Õn møc anh ta kh«ng cßn ý thøc vÒ ®iÒu ®ã, thay vµo ®ã trÝ ãc ®−îc th¶ ®Ó tù do bay bæng. §ã lµ mét tr¹ng th¸i rÊt cã lîi cho s¸ng t¸c nghÖ thuËt

152

Eric Mendelsohn kÓ, «ng th−êng nghe nh¹c cña Bach mçi khi nhËn mét nhiÖm vô thiÕt kÕ míi. Nh÷ng giai ®iÖu cña Bach ®−a «ng vµo mét tr¹ng th¸i rÊt ®Æc biÖt, d−êng nh− tho¸t khái thÕ giíi thùc t¹i vµ cïng lóc th¶ tù do cho nh÷ng t−ëng t−îng s¸ng t¹o cña «ng. Råi sau ®ã, kiÕn tróc sÏ trµn ®Õn víi nh÷ng viÔn c¶nh kú diÖu. Nh÷ng nÐt ph¸c th¶o cña «ng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng c«ng tr×nh th«ng th−êng mµ lµ mét tæ hîp d−êng nh− ®ang lín lªn vµ ph¸t triÓn theo mét nhÞp ®iÖu. Trong mét cuéc gÆp gì víi Frank Lloyd Wright vµo nh÷ng n¨m hai m−¬i, «ng nhËn thÊy r»ng, vÞ ®ång nghiÖp ng−êi Mü l¹i thÊy ®iÒu ng−îc l¹i. Wright nãi víi «ng r»ng, khi nh×n thÊy mét kiÕn tróc lµm «ng lay ®éng, «ng nh− nghe thÊy mét thø ©m nh¹c trong t©m kh¶m cña m×nh.

§èi víi hai ng−êi ®µn «ng nµy, ®−¬ng nhiªn cã mét mèi liªn hÖ gi÷a kiÕn tróc vµ ©m nh¹c. Nh−ng ®iÒu ®ã vÉn ch−a gi¶i thÝch ®−îc nhÞp ®iÖu trong kiÕn tróc cã ý nghÜa g×. B¶n th©n kiÕn tróc kh«ng cã khÝa c¹nh thêi gian, kh«ng cã sù chuyÓn ®éng, vµ v× thÕ kh«ng thÓ lµ nhÞp ®iÖu theo kiÓu cña ©m nh¹c hay khiªu vò ®−îc. Nh−ng ®Ó tr¶i nghiÖm kiÕn tróc cÇn cã thêi gian; nã còng ®ßi hái cÇn cã sù lao ®éng nh−ng lµ b»ng trÝ ãc chø kh«ng ph¶i b»ng ch©n tay. Con ng−êi khi nghe nh¹c hoÆc xem khiªu vò còng kh«ng thùc hiÖn nh÷ng ®éng t¸c h×nh thÓ nh−ng qua viÖc c¶m thô sù biÓu diÔn, anh ta c¶m nhËn nhÞp ®iÖu nh− thÓ nã ë trong chÝnh con ng−êi anh ta. T−¬ng tù nh− vËy, b¹n cã thÓ tr¶i nghiÖm ®−îc nhÞp ®iÖu cña kiÕn tróc - ®ã lµ sù t¸i hiÖn nh− ®· m« t¶ ë trªn. NÕu b¹n thÊy mét ®−êng cã nhÞp ®iÖu cã nghÜa lµ khi b¹n dâi theo ®−êng ®ã, b¹n c¶m thÊy ®iÒu g× ®ã gièng nh− nhÞp ®iÖu cña mét ®−êng tr−ît trªn b¨ng ch¼ng h¹n. Nh÷ng nhµ t¹o h×nh kiÕn tróc còng th−êng lµm viÖc theo nhÞp ®iÖu trong chÝnh qu¸ tr×nh s¸ng t¹o. KÕt qu¶ t¹o ra lµ mét quy luËt rÊt khã diÔn t¶ b»ng tõ ng÷ nh−ng nh÷ng ng−êi cã cïng c¶m nhËn vÒ nhÞp ®iÖu sÏ c¶m thÊy mét çch rÊt tù nhiªn.

D·y bËc T©y Ban Nha, Rome (Spanish Steps). Chi tiÕt tõ b¶n kh¾c cña Piranesi

153

B¶n vÏ ghi cña D·y bËc T©y Ban Nha Spanish Steps, Rome do sinh viªn Tr−êng KiÕn tróc

thuéc ViÖn Hµn l©m Hoµng Gia §an M¹ch thùc hiÖn, 1953. TØ lÖ 1:500

154

155

C¶m nhËn vÒ nhÞp ®iÖu dÔ dµng lan to¶ tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c. Mét ®¸m ®«ng tô tËp ®Ó xem khiªu vò hay thÓ thao hoÆc nghe nh¹c cã thÓ hoµn toµn bÞ nhÞp ®iÖu thu hót.

Nh÷ng ng−êi cïng thêi sèng trong cïng mét n−íc th−êng cã cïng c¶m nhËn vÒ nhÞp ®iÖu. Hä cã cïng çch ®i l¹i, c¶m thÊy thÝch thó víi cïng kiÓu tr¶i nghiÖm. Khi xem nh÷ng trang phôc cæ x−a, chóng ta cã thÓ ng¹c nhiªn lµm sao ng−êi ta l¹i cã thÓ ¨n mÆc nh− vËy ®−îc. Vµo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh trong qu¸ khø, nh÷ng trang phôc ®ã lµ ®iÒu rÊt b×nh th−êng, nh−ng ngµy nay chóng l¹i tr«ng cã vÎ v−íng vÝu vµ cång kÒnh. §iÒu nµy chØ cã thÓ ®−îc lý gi¶i lµ nh÷ng ng−êi mÆc çc trang phôc ®ã cã çch di chuyÓn kh¸c víi chóng ta b©y giê. Cã mét mèi liªn hÖ gi÷a çch øng xö cña hä víi nh÷ng thø hä mÆc vµ sö dông, vµ mét ng−êi nghÖ sÜ khÐo lÐo thêi nay cÇn tèn thêi gian luyÖn tËp ®Ó cã thÓ b¾t ch−íc nh÷ng ®éng t¸c cña con ng−êi thêi ®ã. T−¬ng tù, kiÕn tróc cña çc thêi k× kh¸c nhau cÇn ®−îc nh×n nhËn nh− lµ biÓu hiÖn cña nh÷ng thay ®æi vÒ nhÞp ®iÖu. Mét trong nh÷ng vÝ dô thÝch hîp cho ®iÒu nµy lµ Spanish Steps (Nh÷ng bËc thang T©y Ban Nha) ë Rome cña Piranesi. NhiÖm vô cña kiÕn tróc s− kh¸ ®¬n gi¶n - kÕt nèi qu¶ng tr−êng Piazza di Spagna vµ qu¶ng tr−êng Piazza della Trinitµ. Cao ®é cña hai qu¶ng tr−êng chªnh nhau qu¸ lín ®Ó cã thÓ lµm mét ®−êng dèc, v× vËy cÇn cã nh÷ng bËc thang. MÆc dï Rome ®· cã nhiÒu d·y bËc thang hoµnh tr¸ng - ch¼ng h¹n nh− d·y bËc ch¹y liªn tôc th¼ng suèt lªn ®Õn Santa Maria ë Aracoeli - nh−ng sau khi hoµn thµnh, Spanish Steps lµ c«ng tr×nh ®éc ®¸o nhÊt. Nh÷ng chç nèi vµ uèn cong nh− ®−îc thiÕt kÕ dùa trªn ®iÖu nh¶y cæ trang träng - ®iÖu Polonaise - trong ®ã nh÷ng ng−êi khiªu vò ®i thµnh bèn hµng th¼ng, sau ®ã t¸ch ra, hai sang ph¶i vµ hai sang tr¸i, råi hä rÏ, rÏ lÇn n÷a, khÏ nhón chµo, gÆp l¹i nhau ë mét chiÕu nghØ réng, cïng tiÕn lªn råi l¹i t¸ch ra mét lÇn n÷a sang tr¸i vµ ph¶i, vµ cuèi cïng gÆp nhau trªn ®Ønh ®Ó khi quay l¹i nh×n xuèng th× thÊy Rome ë d−íi ch©n m×nh. Spanish Steps ®−îc x©y dùng vµo

thÕ kû thø 17 khi v¸y phång ®ang lµ mèt thÞnh hµnh. B¶n kh¾c cña Piranesi kh«ng cho thÊy râ rµng l¾m vÒ çch mµ ®µn «ng vµ phô n÷ thêi k× Êy c− xö thÕ nµo. Nh÷ng con ng−êi kh«ng biÕt mÊy ®Õn viÖc ®i d¹o nh−ng l¹i rÊt rµnh khiªu vò lÔ nghi, vµ hä cã thÓ di chuyÓn mét çch kho¸ng ®¹t trªn nh÷ng bËc thang - nh÷ng ng−êi ®µn «ng ®i giµy cao gãt víi nh÷ng ngãn ch©n xße ra theo çch hä ®· ®−îc thÇy d¹y kiÕm chØ b¶o, vµ nh÷ng phô n÷ trong nh÷ng chiÕc v¸y phång bã chÆt phÇn th©n trªn. ë Spanish Steps, ta thÊy nh÷ng nhÞp ®iÖu khiªu vò cña mét thêi k× hµo hoa nh− ®· hãa ®¸; nã cho chóng ta mét ý niÖm m¬ hå vÒ ®iÒu g× ®ã ®· tõng cã, mét ®iÒu g× ®ã mµ thÕ hÖ chóng ta kh«ng bao giê biÕt ®Õn.

NÕu chóng ta tin r»ng nhiÖm vô cña kiÕn tróc lµ t¹o ra m«i tr−êng cho cuéc sèng cña con ng−êi, th× nh÷ng c¨n phßng trong çc ng«i nhµ cña chóng ta vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh theo çch chóng ta sÏ sèng vµ di chuyÓn trong chóng.

Trôc chÝnh cña B¾c Kinh t¹o nªn mét con ®−êng hµnh lÔ cùc lín tõ cung ®iÖn tíi ®Òn thê

156

157

T¹i Trung Quèc thêi cæ x−a, hoµng ®Õ - ng−êi l·nh ®¹o tinh thÇn cao nhÊt - lµ ng−êi ®Ò ra nh÷ng quy ®Þnh ®−îc cho r»ng sÏ mang l¹i phån thÞnh cho ®Êt n−íc. Vai trß cña hoµng ®Õ thÓ hiÖn rÊt râ trong mÆt b»ng vµ toµn bé cÊu tróc cña thñ ®«. B¾c Kinh ®−îc bè trÝ mét çch hoµnh tr¸ng däc theo con ®−êng lín hµnh lÔ ch¹y xuyªn qua thµnh phè tõ cung ®iÖn vÜ ®¹i n¬i ®Æt ngai vµng ®Õn th¼ng Thiªn §µn. Nã lµ mét con ®−êng cùc réng l¸t b»ng nh÷ng phiÕn ®¸ rÊt lín, ®−îc thÓ hiÖn mét çch râ rµng kh¸c h¼n víi ®−êng cao tèc th«ng th−êng. §oµn ng−êi hµnh lÔ ®i bé chËm r·i däc theo con ®−êng nµy mét çch trang nghiªm. Toµn bé hµnh tr×nh ®−îc Ên ®Þnh víi sù ®èi xøng chÝnh t©m tuyÖt ®èi, tõ çc tßa nhµ, çc s©n trong vµ cæng cña cung ®iÖn, ®i qua nh÷ng quÇn thÓ ®èi xøng cña t−îng vµ cét t−ëng niÖm cho ®Õn chÝnh ®Òn thê vÜ ®¹i, tÊt c¶ ®Òu ®−îc bè côc quanh mét trôc thÇn ®¹o.

T−¬ng tù nh− vËy, nhiÒu c«ng tr×nh thê cóng linh thiªng kh¸c còng ®−îc ®Þnh h×nh dùa vµo nghi lÔ vµ çc b−íc hµnh lÔ víi sù ®èi xøng nghiªm ngÆt. Trong nh÷ng nhµ thê lín, trôc t©y ®«ng - tõ cöa chÝnh cho ®Õn bÖ thê, lµ x−¬ng sèng cho toµn bé c«ng tr×nh. Nã ®Þnh h−íng çc cuéc hµnh lÔ t«n gi¸o vµ lßng thµnh kÝnh cña çc tÝn ®å. Tõ cét ®Õn cét, vßm cuèn ®Õn vßm cuèn, m¸i vßm ®Õn m¸i vßm, m¾t ng−êi ®Òu thÊy nh÷ng nhÞp ®iÖu trang träng vµ vÜ ®¹i trong toµn bé nhµ thê. Khi nh×n nhËn ®ã nh− lµ mét phÇn cña mét chuyÓn ®éng liªn tôc th× rÊt tù nhiªn mçi gian cña c«ng tr×nh kh«ng thÓ cã t−¬ng quan tØ lÖ hµi hoµ; khi ®øng ®éc lËp mçi bé phËn kh«ng cã ý nghÜa g×. Gièng nh− çc ©m cña ®µn organ, cã thÓ cã nhiÒu ©m kh¸c nhau nh−ng chóng chØ thùc sù cã nghÜa khi ®−îc kÕt nèi l¹i víi nhau mét çch cã nhÞp ®iÖu. §iÒu k× l¹ ®èi víi nh÷ng c«ng tr×nh vÜ ®¹i ®−îc x©y dùng ®Ó t¹o bèi c¶nh cho çc cuéc hµnh lÔ nµy lµ ngay c¶ khi kh«ng cã ai, c«ng tr×nh vÉn to¸t lªn mét vÎ nghiªm trang cña nghi lÔ t«n gi¸o. Nhµ thê thêi Phôc H−ng cã nh÷ng nhÞp ®iÖu rÊt riªng biÖt. Chóng Ýt cã tÝnh chÕ ngù tinh thÇn h¬n, còng

kh«ng thu hót sù chó ý liªn tôc theo kiÓu ®éng nh− trong nhµ thê Gothic. Môc ®Ých cña çc kiÕn tróc s− Phôc H−ng lµ t¹o ra sù hµi hoµ vµ trong s¸ng mµ kh«ng ph¶i lµ sù c¨ng th¼ng vµ thÇn bÝ. Hä thÝch nh÷ng h×nh khèi th«ng th−êng: h×nh vu«ng, h×nh b¸t gi¸c hoÆc h×nh trßn, víi m¸i vßm b¸n cÇu. Thay v× vßm cuèn nhän hä sö dông nh÷ng vßm h×nh b¸n nguyÖt. Khi nhµ thê kh«ng ph¶i lµ mét c«ng tr×nh h−íng t©m thùc sù, nhÞp ®iÖu cña c«ng tr×nh tõ cöa h−íng t©y ®Õn m¸i vßm t¹i vÞ trÝ giao nhau cña ch÷ thËp diÔn ra theo mét b−íc nhÞp ®Ünh ®¹c tõ mét h×nh d¸ng kiÕn tróc hoµn chØnh sang mét h×nh d¸ng kh¸c. KiÕn tróc Phôc H−ng dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c to¸n häc cña t−¬ng quan tû lÖ vµ, nh− chóng ta ®· thÊy, b»ng trùc gi¸c cã thÓ c¶m nhËn ®−îc sù hµi hoµ mµ ng−êi kiÕn tróc s− ®· chñ ®éng vµ tÝnh to¸n ®Ó t¹o ra.

T−êng bªn cña nhµ thê Beauvais. Mçi nhÞp hÑp vµ cao lµm cho kh«ng thÓ c¶m nhËn t¸ch rêi mµ ph¶i c¶m nhËn nh− mét nhÞp ®iÖu liªn tôc

158

M¸i vßm Nhµ thê th¸nh Giorgio Maggiore ë Venice do Palladio thiÕt kÕ.

C«ng tr×nh ®−îc tæ hîp bëi hai h×nh lÝ t−ëng: vßm b¸n nguyÖt vµ m¸i vßm h×nh cÇu

T¹i çc biÖt thù cña Palladio, ngay lËp tøc ta c¶m thÊy cã mèi quan hÖ tû lÖ gi÷a çc kÝch th−íc cña çc kh«ng gian vµ tØ lÖ ®ã lín dÇn lªn khi tiÕn gÇn c¨n phßng lín ë trung t©m. NÕu trong mét bè côc cã sù g¾n kÕt chÆt chÏ nh− vËy, ta chia nhá kh«ng gian s½n cã thµnh nh÷ng kh«ng gian míi, ta cã thÓ cã ®−îc mét vµi c¨n phßng rÊt tèt. Nh−ng ta cã thÓ c¶m thÊy chóng kh«ng thuéc vÒ chç ®ã. Çch ph¶n chøng ®· chøng tá nh÷ng

159

160

c¨n phßng cña Palladio cã mèi liªn hÖ mang tÝnh nhÞp ®iÖu trong tû lÖ vµ trËt tù. MÆc dï kiÕn tróc cña «ng hoµn toµn ®èi xøng nh−ng c«ng tr×nh kh«ng hÒ cã tÝnh ph« tr−¬ng hay nghi lÔ. Trªn hÕt, ®ã lµ do sù v−ît tréi vµ trän vÑn cña b¶n th©n c¨n phßng lín trung t©m. Khi ®øng trong kh«ng gian ®ã, b¹n sÏ kh«ng hÒ c¶m thÊy cÇn ph¶i chuyÓn ®éng mµ tù cho phÐp m×nh dõng l¹i th−ëng l·m nh÷ng kh«ng gian xung quanh, c¶m nhËn chóng trong mèi quan hÖ cña mét hÖ thèng cã ®Þnh h−íng vµ tû lÖ m¹ch l¹c. Trôc nµy kÐo dµi ra bªn ngoµi nhê gi¶i ph¸p tæ chøc ®èi xøng cho khu v−ên, s©n, con ®−êng lín víi nh÷ng rÆng c©y, vµ sù ph©n chia cã nhÞp ®iÖu cña khu vùc ®iÒn trang b»ng ph¼ng, réng lín.

Víi ®Ønh cao cña kiÕn tróc Baroque, nh÷ng nhÞp ®iÖu s«i ®éng l¹i xuÊt hiÖn trë l¹i. Thay v× sù thèng nhÊt vµ hµi hoµ, çc kiÕn tróc s− cè g¾ng t¹o nªn nh÷ng chuçi kh«ng gian - çc kho¶ng trèng ®an xen nhau. §iÒu nµy cã thÓ thÊy trong çc quy ho¹ch kiÓu Baroque trong ®ã, thay v× mét qu¶ng tr−êng ®¬n lÎ víi h×nh d¸ng th«ng th−êng, ta sÏ gÆp çc qu¶ng tr−êng gièng nh− nh÷ng s©n khÊu víi sù phong phó vÒ h×nh d¹ng vµ th−êng ®−îc më th«ng vµo nhau.

Còng víi çch t−¬ng tù, kiÕn tróc hoµnh tr¸ng cña giai ®o¹n nµy ®−îc thiÕt kÕ trªn nÒn t¶ng tæ chøc kh«ng gian ®éng víi chuçi nhÞp ®iÖu cña çc kh«ng gian, trong ®ã kh«ng cã kh«ng gian nµo ®−îc xem nh− ®¬n vÞ ®éc lËp. §iÒu nµy hoµn toµn ®−îc duy tr× trong toµn bé hÖ thèng Chuyªn chÕ. Nh÷ng chç ë cña Hoµng gia ®−îc t¹o d¸ng tr«ng nh− nh÷ng chiÕc bÉy l−¬n, cã nghÜa lµ mäi chuyÓn ®éng ®Òu chØ ®i vÒ mét h−íng, phßng nµy më th«ng ra phßng kh¸c vµ tÊt c¶ ®Òu dÉn ®Õn biÓu t−îng cña sù thèng trÞ: bøc t−îng Hoµng gia, phßng ®Æt ngai vµng, hoÆc çc phßng ®Ó quan l¹i vµo chÇu do chÝnh ®øc vua ®Çy quyÒn lùc chñ täa. MÆt dï tæ chøc mÆt b»ng kiÓu Baroque kh«ng nh»m phôc vô çc lÔ r−íc t«n gi¸o nh− ë B¾c Kinh, nh−ng çch chóng ®−îc thiÕt kÕ tr«ng l¹i cã vÎ nh− lµ phôc vô môc ®Ých Êy vËy.

Elias David Hausser: B¶n vÏ s©n ®ua ngùa phÝa sau l©u ®µi Christiansborg ë Copenhagen. B¶o tµng quèc gia §an M¹ch

NhÞp ®iÖu ®−îc mét thÕ hÖ sö dông trong héi häa vµ trong ®å trang søc nh×n chung th−êng ®−îc thÕ hÖ tiÕp theo chÊp nhËn réng r·i vµ ®−îc ®iÒu chØnh ®Ó ¸p dông cho toµn bé c«ng tr×nh. S©n c−ìi ngùa vµ çc c«ng tr×nh bao quanh thuéc tæng thÓ l©u ®µi Christiansborg ë Copenhagen (kho¶ng 1730) lµ vÝ dô hoµnh tr¸ng cña nhÞp ®iÖu Baroque ®Æc tr−ng ¸p dông cho çc tæ hîp kiÕn tróc khæng lå. Nh÷ng chuång ngùa ë d−íi s©n cña r¹p h¸t cæ t¹o thµnh phèi c¶nh hÊp dÉn víi çc kh«ng gian cã m¸i vßm ®−îc ng¨n chia b»ng nh÷ng cét ®¸ cÈm th¹ch vuèt theo mét ®−êng cong kho¸ng ®¹t. Nh−ng Ên t−îng h¬n n÷a lµ hµng hiªn víi nh÷ng d·y cét däc bªn trong tßa nhµ. Chóng ®i theo mét tuyÕn cã nhÞp ®iÖu dån dËp.

161

162

Tr−íc n¨m 1700, cöa ®i vµ cöa sæ Baroque ®−îc viÒn khung vµ gê chØ tr«ng gièng nh− ®ang ch¶y theo mét nhÞp ®iÖu lu©n phiªn gi÷a ®−êng cong vµ ®−êng th¼ng, vµ råi víi mét mÆt cong, ®ét ngét trë l¹i nhÞp cong theo h−íng hoµn toµn ng−îc l¹i. Trong cung ®iÖn Christianborg, kiÕn tróc s− ®· chuyÓn t¶i nhÞp ®iÖu nµy vµo hµng hiªn víi çc d·y cét. Ch¾c ch¾n «ng ph¶i rÊt thÝch thó víi viÖc dâi theo sù chuyÓn ®éng cña chóng trªn b¶n vÏ cña m×nh. Mét nhµ thiÕt kÕ cã c¶m nhËn vÒ nhÞp ®iÖu cã thÓ vÏ ®−îc cïng mét lóc hai ®−êng ®èi xøng nhau víi mçi tay mét bót ch×. XuÊt ph¸t tõ cung ®iÖn ë mÐp trªn cïng cña tê giÊy, «ng sÏ b¾t ®Çu b»ng nh÷ng nÐt th¼ng, tiÕp ®Õn lµ ®−êng cong b»ng mét phÇn t− ®−êng trßn h−íng vµo t©m råi dõng l¹i ®ét ngét gièng nh− mét ng−êi ch¬i tr−ît b¨ng khi hä chuyÓn tõ ch©n nä sang ch©n kia. Råi sau ®ã l¹i ngoÆt theo h−íng vu«ng gãc kÐo mét ®−êng th¼ng xuèng, dõng l¹i ®Ó b¾t ®Çu mét nÐt cong míi ®Çy tao nh· theo h−íng ng−îc l¹i víi ®−êng cong tr−íc ®Ó råi l¹i kÐo lªn mét ®o¹n ng¾n theo h−íng kh¸c. Dï kh«ng ®−îc thùc hiÖn nh−ng trªn b¶n vÏ gèc, gi÷a cung ®iÖn vµ s©n c−ìi ngùa cã ng¨n chia b»ng mét hµng rµo gang còng ®−îc thiÕt kÕ theo mét ®−êng cong rÊt lý thó ë ngay phÝa tr−íc s©n.

MÆc dï phÇn ngo¹i thÊt cña nh÷ng tßa nhµ ë §an M¹ch trong thêi Phôc H−ng Hy L¹p ®Çu thÕ kû 19 cã thÓ cã nÐt t−¬ng ®ång víi kiÕn tróc Phôc H−ng thÕ kû 16, nh−ng b¶n th©n çc tßa nhµ hiÕm khi cã ®−îc nhÞp ®iÖu hµi hßa nh− trong çc c«ng tr×nh cña Palladio. Sù kh¸c biÖt nµy cã thÓ thÊy râ trong Tßa ¸n Thµnh phè ë Copenhagen. BÒ ngoµi tßa nhµ nµy cã nÐt hoµnh tr¸ng nghiªm trang rÊt cæ ®iÓn nh− lý t−ëng cña Palladio. Nh−ng kh«ng hÒ cã mét mèi quan hÖ h÷u c¬ nµo gi÷a çc c¨n phßng Èn sau mÆt tiÒn hÕt søc bÖ vÖ oai nghiªm kia. Mçi c¨n phßng d−êng nh− ®−îc thiÕt kÕ riªng rÏ cÈn thËn ®Ó ®¶m b¶o çc cöa ®i vµ cöa sæ cã sù ®èi xøng chÆt chÏ. Nh−ng çch bè côc cña chóng l¹i gîi cho ta c¶m gi¸c gièng nh− mét trß ch¬i ghÐp h×nh tinh x¶o víi çc m¶nh ghÐp ®ñ kÝch th−íc vµ h×nh

d¹ng. §èi xøng trë thµnh mét quy t¾c chung ®¬n thuÇn. Nh÷ng nhÞp ®iÖu bÊt biÕn, nh÷ng nhÞp ph¸ch ®−îc tÝnh to¸n cÈn thËn lµm cho tßa nhµ cã thÓ lµ bÊt cø çi g× trõ tÝnh tù nhiªn. Nh−ng kho¶ng n¨m 1800, ng−êi ta b¾t ®Çu nhËn ra cã ®iÒu g× ®ã sai lÇm vµ çc kiÕn tróc s− ®· t×m ra çch tæ chøc míi víi nhÞp ®iÖu kh¸c so víi nhÞp ®iÖu cña kiÕn tróc chÝnh thèng - kiÓu nhÞp ®iÖu mµ ta cã thÓ gäi lµ nhÞp ®iÖu tù nhiªn. Hä thiÕt kÕ nh÷ng tßa nhµ phi ®èi xøng, ph¶ng phÊt ®−êng nÐt cña nh÷ng ng«i nhµ n«ng th«n ®¬n gi¶n ë Italia vµ mµ hä ®· gÆp vµ ghi l¹i trong nh÷ng ph¸c th¶o.

C.F. Hansen: MÆt b»ng tÇng 1 cña Tßa ¸n Copenhagen. Tû lÖ 1:1000. L−u ý sù bè trÝ tù do cña çc s©n trong trong mèi liªn hÖ víi mÆt ®øng.

163

Ng−êi nguyªn thñy di chuyÓn trong tù nhiªn víi sù m¹nh mÏ hoang d· - mét chuyÓn ®éng liªn tôc vµ ®Ñp ®Ï - còng th−êng cã tÝnh nghÖ thuËt gãc c¹nh vµ ®Çy bÊt ngê. Bëi lÏ khi mét nhÞp ®iÖu mang tÝnh tù nhiªn trë thµnh chñ ý th−êng cã xu h−íng trë nªn cøng nh¾c. NghÖ thuËt cæ x−a cã tÝnh méc m¹c vµ ®èi xøng. Nh− vËy, cïng mét con ng−êi cã thÓ cã hai d¹ng nhÞp ®iÖu kh¸c nhau: mét d¹ng lµ tù do, cßn d¹ng kia l¹i cã vÇn luËt; mét d¹ng tù nhiªn, cßn d¹ng kia l¹i mang tÝnh lÔ nghi trang träng. Mét nhÞp ®iÖu ®−îc nhiÒu ng−êi sö dông cïng mét lóc ®−¬ng nhiªn sÏ ®i theo mét cÊu tróc ®Òu ®Æn, cho dï lµ nghi lÔ nhµ thê hay nh¹c hiÖu cña qu©n ®éi. Nh−ng víi mét tr×nh ®é v¨n hãa nhÊt ®Þnh, ng−êi ta cã thÓ nhËn thøc ®−îc nhÞp ®iÖu mang tÝnh tù nhiªn vµ tu«n ch¶y, kh¸m ph¸ ra vÎ ®Ñp tiÒm Èn trong nã, nghiªn cøu, b¾t ch−íc vµ ¸p dông nã mét çch chñ ý nh− mét h×nh thøc biÓu hiÖn cña nghÖ thuËt.

Cung ®iÖn mïa ®«ng, B¾c Kinh. Chßi nghØ cho ç ¨n.

164

165

ë mét bªn cña con ®−êng lín thiªng liªng cña B¾c Kinh - trôc thÇn ®¹o cña thµnh phè - lµ nh÷ng khu v−ên th−îng uyÓn víi nh÷ng ®−êng d¹o uèn l−în rÊt nghÖ thuËt ven theo ®−êng cong cña nh÷ng hå n−íc víi nh÷ng cµnh liÔu rñ xuèng mÆt hå. Trong mét bøc tranh cæ Trung Quèc, b¹n cã thÓ thÊy toµn c¶nh triÒu thÇn ®ang tr−ît trªn mÆt hå ®ãng b¨ng ë Cung ®iÖn Mïa ®«ng ë B¾c Kinh. T«i h×nh dung r»ng, tr−íc ®ã vµo ®Çu buæi s¸ng còng nh÷ng ng−êi ®µn «ng ®ã tham gia trong lÔ r−íc mõng n¨m míi, b−íc ®i tõ tõ vµ nghiªm trang trong ®¸m r−íc cña Hoµng ®Õ däc theo con ®−êng lín ch¹y th¼ng tíi Thiªn §µn. Tõng çnh cæng lÇn l−ît më ra cho hä cho ®Õn khi hä ®øng tr−íc bÖ thê cña Thiªn §µn. Vµ råi khi buæi lÔ kÕt thóc hä l¹i trë vÒ Tö CÊm Thµnh, thay nh÷ng bé trang phôc tho¶i m¸i h¬n vµ ®i tíi chiÕc hå ®ãng b¨ng ®−îc m« t¶ trong bøc tranh cæ ®Ó tr−ît víi nh÷ng ®−êng xo¾n èc lín.

Nh÷ng khu v−ên Trung Quèc kh«ng ®¬n gi¶n lµ sù gi¶i tho¸t khái tÝnh trang nghiªm nghi lÔ. Chóng ®−îc t− duy mét çch cÈn träng còng gièng nh− sù ®èi xøng cña ng«i ®Òn, ®ã còng lµ mét h×nh thøc mang tÝnh thÇn th¸nh. Trong nh÷ng khu v−ên cña m×nh, ng−êi Trung Quèc trau dåi Tù nhiªn, còng gièng nh− çch hä ca tông Tù nhiªn trong thi ca vµ ph¶n ¸nh Tù nhiªn trong nghÖ thuËt cña hä.

Ng−êi ch©u ¢u còng cã nh÷ng hoa viªn, mét phÇn chÞu ¶nh h−ëng tõ Trung Quèc. Trong thÕ kû 19, nh÷ng ®−êng d¹o uèn l−în ®· trë thµnh mét h×nh thøc x¸c ®Þnh, mang tÝnh phong çch. NÕu kh«ng hiÓu râ, ta cã thÓ cho r»ng ®iÒu ®ã lµ dµnh cho mét nhÞp ®iÖu bay l−ít, kh«ng gß bã chø kh«ng ph¶i lµ chuyÓn ®éng ®iÒm tÜnh cña tæ tiªn Victorian chóng ta. Nh÷ng ®−êng d¹o uèn khóc ®ã cã thÓ lµ nghiªn cøu ban ®Çu cña nh÷ng ®¹i lé hiÖn ®¹i víi giao lé cã vßng xuyÕn vµ ®−êng cong réng cho phÐp xe cé l−u th«ng liªn tôc víi tèc ®é æn ®Þnh. Cã lÏ chØ cã t¸c gi¶ cña nh÷ng con ®−êng uèn l−în nµy lµ ng−êi tËn h−ëng

166

cao nhÊt nhÞp ®iÖu cña chóng khi vÏ chóng trªn giÊy. Nh−ng ngµy nay, hµng ngµn ng−êi l¸i «t« ®−îc tËn h−ëng sù s¶ng kho¸i vµ høng khëi do nhÞp ®iÖu cña nh÷ng ®¹i lé hiÖn ®¹i mang l¹i. §ã lµ khóc nh¹c lµm say mª lßng ng−êi cña thÕ kû 20.

NÕu nhÞp ®iÖu cña B¾c Kinh lµ nhÞp ®iÖu cña nh÷ng lÔ r−íc, cña ng−êi ®i bé, th× New York lµ nhÞp ®iÖu cña xe h¬i. MÆt b»ng khu vùc Mahattan víi nh÷ng ®¹i lé réng lín vµ nh÷ng con phè ®−îc ®¸nh sè c¾t ngang qua còng gi¶n ®¬n vµ ®Çy Ên t−îng nh− thñ ®« cæ kÝnh cña Trung Quèc. NÕu b¹n ch¹y ®óng tèc ®é, vÝ dô däc theo Second Avenue, b¹n sÏ lÇn l−ît bá l¹i nh÷ng con phè sau l−ng khi ®Òu ®Æn v−ît qua nh÷ng cét ®Ìn tÝn hiÖu giao th«ng ë gãc phè. §èi l¹i víi nh÷ng nhÞp ph¸ch cã tÝnh to¸n cña khu vùc ®ã lµ nh÷ng ®−êng cao tèc th«ng suèt ë c¶ hai c¹nh biªn cña thµnh phè - East River Driver vµ Henry Hudson Parkway. T¹i ®©y kh«ng cã giao lé mµ chØ cã nh÷ng ®−êng dÉn ®Ó xe cé nhËp vµo vµ t¸ch ra khái dßng ch¶y liªn tôc cña xa lé. Nh÷ng dßng xe b¨ng qua çc c©y cÇu, xuèng nh÷ng con dèc lín, v−¬n ra xa theo nh÷ng ®−êng cong lín råi tiÕn ra vïng ngo¹i « mét çch liªn tôc kh«ng hÒ cã ®iÓm dõng, liªn tôc lªn hoÆc xuèng ®ång ®iÖu víi sù thay ®æi cña ®Þa h×nh vµ ®Þa m¹o. §ã lµ nhÞp ®iÖu cña New York, nh−ng chØ khi trªn nh÷ng b¸nh xe b¹n míi c¶m nhËn ®−îc nhÞp ®iÖu Êy, c¶m thÊy nã nh− ®ang ch¶y trong dßng m¸u cña c¬ thÓ m×nh. ThËt lµ mét kho¶ng çch lín mµ chóng ta ®· ®¹t ®−îc kÓ tõ ®iÖu nh¶y Polonnaise vµ Minuet cña T©y Ban Nha! Kh«ng chØ lµ viÖc lo¹i bá nh÷ng nhÞp ®iÖu cò ®Ó sö dông nh÷ng nhÞp ®iÖu míi mµ nh÷ng lý t−ëng ngµy nay cßn kh¸c biÖt hoµn toµn. HÇu nh− tÊt c¶ mäi lÜnh vùc ®Òu cã nhÞp ®iÖu míi. Nh÷ng bé phim, vÒ b¶n chÊt lµ hµng lo¹t nh÷ng bøc ¶nh ®¬n lÎ, ®−îc chiÕu liªn tôc kh«ng cßn bÞ ng¾t qu·ng. Nh÷ng tÇng líp quÝ téc x−a häc çch c− xö thanh nh· vµ nhanh nhÑn qua nh÷ng bµi häc ®¸nh kiÕm th× ngµy nay ch¬i tennis hoÆc çc m«n bãng kh¸c. Thay cho ®ßn tÊn c«ng m·nh liÖt th−îng vâ cña ®−êng kiÕm víi nh÷ng miÕng tÊn c«ng bÊt

ngê lao vÒ phÝa tr−íc trong tr¹ng th¸i gång cøng cña toµn bé c¬ thÓ lµ ®−êng vôt rÊt tù do cña chiÕc vît tennis t−¬ng øng víi sù xoay chuyÓn mÒm m¹i cña toµn bé c¬ thÓ. Nh−ng cã lÏ nhÞp ®iÖu míi thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt trong m«n b¬i léi. Hµng thÕ kû, b¬i léi mang dÊu Ên cña nhÞp ®iÖu qu©n ®éi, ng−êi ta dËy b¬i Õch theo nhÞp ®Õm tõ 1 ®Õn 4. Tr¸i víi ®i bé, b¬i léi lµ mét d¹ng chuyÓn ®éng ®èi xøng hoµn toµn, rÊt phï hîp víi nh÷ng ng−êi lÝnh ph¶i ®èi mÆt víi s«ng n−íc khi mang ®Çy ®ñ qu©n trang trªn l−ng. Sau ®ã, ®Õn ®Çu thÕ kû nµy ng−êi ta kh¸m ph¸ ra nh÷ng ng−êi thæ d©n ë nh÷ng quÇn ®¶o cña vïng biÓn phÝa Nam cã çch b¬i hiÖu qu¶ h¬n - mét d¹ng chuyÓn ®éng theo kiÓu tr−ên, kh«ng ®èi xøng vµ liªn tôc. Vµ tõ ®ã, kiÓu b¬i tr−ên sÊp xuÊt hiÖn ë ph−¬ng T©y, b¾t ®Çu cho mét nhÞp ®iÖu míi.

Jacopo Tintoretto: Ariadne (ngåi) víi Bacchus; Venus ®ang xoay ng−êi, bay vµo vµ nhÊc v−¬ng miÖn nh÷ng ng«i sao ra khái ®Çu Ariadne. Cung ®iÖn Doge, Venice.

167

Giulio Minoletti: BÓ b¬i ë Monza, Italy. Tû lÖ 1:1000. Tõ phÇn s©u h¬n cña bÓ, qua mét cöa sæ cã thÓ quan s¸t ng−êi b¬i d−íi mÆt n−íc víi mét h×nh thÓ ®iªu kh¾c trõu t−îng èp mosaic

168

169

Thay ®æi nµy trong lÜnh vùc thÓ thao lµm ta nhí ®Õn Rafael, Michellangelo vµ Tintoretto trong héi ho¹ víi sù thay ®æi tõ mét phong çch cøng nh¾c, ph« tr−¬ng sang phong çch mÒm dÎo h¬n biÓu hiÖn qua nh÷ng chuyÓn ®éng vµ nhÞp ®iÖu. Nh÷ng h×nh thÓ cña Tintoretto d−êng nh− tr«i næi trong kh«ng gian, l−ít ®i mét çch kú l¹. Bèn tr¨m n¨m sau, vµo n¨m 1951 kiÕn tróc s− Italia Giulio Minoletti ®· thiÕt kÕ mét bÓ b¬i víi nhÞp ®iÖu t−¬ng tù nh− trong bøc tranh cña Tintoretto.

Cã mét tßa nhµ víi vÎ ngoµi gièng nh− con tµu, ®−îc thiÕt kÕ hoµn toµn tõ nh÷ng ®−êng cong. Th¸p Einstein cña Eric Mendelsohn ë Potsdam tõ nhiÒu n¨m tr−íc ®· tiªn ®o¸n vÒ h×nh d¹ng khÝ ®éng häc cña xe h¬i. Nh−ng nÕu h×nh thÓ cña tµu vµ ç gióp chóng dÔ dµng di chuyÓn trong n−íc lµ mét ®iÒu rÊt tù nhiªn, th× d¹ng khÝ ®éng häc cña mét vËt thÓ kh«ng chuyÓn ®éng l¹i lµ ®iÒu kh«ng tù nhiªn chót nµo. Nh÷ng c«ng tr×nh vÒ c¬ b¶n ph¶i ®øng yªn, vµ chóng cÇn ®−îc thiÕt kÕ trªn c¬ së nh÷ng chuyÓn ®éng sÏ diÔn ra bªn trong. MÆc dï vÉn cã mét sè Ýt tr−êng hîp nh− nh÷ng khu v−ên kiÓu Anh hay nh÷ng con ®−êng cao tèc cã h×nh thøc mÒm m¹i, n¬i b¹n cã thÓ thÊy nhÞp ®iÖu cña chóng diÔn ra rÊt tù nhiªn, nh−ng ®a phÇn, ®Ó cã thÓ c¶m nhËn ®−îc h×nh th¸i khÝ ®éng häc cña c«ng tr×nh, b¹n ph¶i di chuyÓn bªn trong nã víi tèc ®é nh− trªn ®−êng cao tèc. Trong suèt 50 n¨m qua, nh÷ng tßa nhµ dï lín hay nhá còng ®· ®−îc thiÕt kÕ dùa trªn sù dÞch chuyÓn trong c«ng tr×nh kh¸c víi chuyÓn ®éng ®èi xøng tuyÖt ®èi cña thêi kú tr−íc. §· cã v« sè thö nghiÖm ®Ó cè g¾ng gi¶i phãng kiÕn tróc khái nh÷ng nhÞp ®iÖu cøng nh¾c vµ mang tÝnh nghi thøc.

Hai ng«i nhµ cña Frank Lloyd Wright - Taliesin West vµ Taliesin East, lµ nh÷ng vÝ dô rÊt tèt cho nh÷ng nç lùc ®ã. C¶ hai tßa nhµ ®Òu ®−îc thiÕt kÕ dùa trªn c¶nh quan vµ çch thøc di chuyÓn cña con ng−êi trong c«ng tr×nh. ë San Francisco, «ng ®· thiÕt kÕ mét cöa hµng b¸n ®å cèc chÐn thñy tinh tæ hîp xung

170

quanh mét ®−êng xo¾n n©ng dÇn lªn. Nh÷ng ®−êng cong cña çc mÆt hµng tr−ng bµy ®· truyÒn c¶m høng cho «ng t¹o ra mét c¨n phßng víi mäi thø ®Òu lµ h×nh trßn hoÆc ®−êng cong thay v× h×nh ch÷ nhËt th«ng th−êng. §ång thêi, «ng còng muèn t¹o ra mét lèi ®i hÊp dÉn xuyªn qua toµn bé cöa hµng kh¸c h¼n nh÷ng lèi ®i s©u hun hót th«ng th−êng däc theo nh÷ng kÖ tr−ng bµy bè trÝ th¼ng hµng. Lèi ®i uèn cong vµ n©ng cao dÇn gióp tr−ng ra nh÷ng hµng hãa ®−îc bµy b¸n. Chóng lu«n ®−îc quan s¸t tõ nh÷ng gãc nh×n míi, ®ång thêi kh¸ch hµng cßn cã ®−îc mét tÇm nh×n toµn thÓ tíi tÊt c¶ b¸u vËt trong cöa hµng mµ kh«ng hÒ bÞ c¶n trë. ý t−ëng cña c«ng tr×nh rÊt thó vÞ, nh−ng trong thùc tÕ d−êng nh− c«ng tr×nh thiªn vÒ tÝnh h×nh häc h¬n lµ tÝnh nhÞp ®iÖu. §−¬ng nhiªn viÖc thiÕt kÕ ®−îc thùc hiÖn víi sù trî gióp cña mét cÆp compa vµ mÆc dï çc h×nh thÓ cã mèi liªn hÖ víi nhau nh−ng kh«ng hÒ cã mét nhÞp ®iÖu cã tÝnh tù nhiªn vËn ®éng bªn trong c«ng tr×nh. Nh÷ng tßa nhµ kh¸c mµ Wright thiÕt kÕ còng cã ®Æc ®iÓm t−¬ng tù nh− vËy. ¤ng ®· thiÕt kÕ nhiÒu c«ng tr×nh ®èi xøng mét çch tuyÖt ®èi, vµ trong nhiÒu c«ng tr×nh kh¸c «ng ®· tõ bá c¶ tÝnh ®èi xøng vµ gãc vu«ng ®Ó sö dông nh÷ng h×nh tam gi¸c, lôc gi¸c hoÆc nh÷ng ®−êng cong. §iÒu nµy cã thÓ trë nªn g−îng Ðp, vÝ dô nh− ng«i nhµ Hannah ë Palo Alto, trong ®ã kh«ng chØ cã gara «t«, n¬i dµnh cho mét chiÕc xe h¬i cã h×nh ch÷ nhËt th«ng th−êng, mµ c¶ chiÕc gi−êng c−íi còng ®−îc t¹o h×nh gièng nh− mét h×nh thoi víi hai gãc 600 vµ 1200.

Frank Lloyd Wright ®· më ra mét h−íng ®i míi vµ gióp cho çc kiÕn tróc s− kh¸c lµm viÖc dÔ dµng vµ tho¶i m¸i h¬n trong c«ng viÖc s¸ng t¹o. Tuy nhiªn, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i tõ bá h×nh ch÷ nhËt - mét h×nh d¹ng rÊt tù nhiªn vµ dÔ sö dông; b¹n cã thÓ di chuyÓn dÔ dµng trong nh÷ng c¨n phßng h×nh ch÷ nhËt còng nh− gi÷a çc bøc t−êng vµ b×nh phong th«ng dông.

Frank Lloyd Wright: Cöa hµng cèc chÐn thñy tinh x©y cho V.C. Morris, Sanfrancisco, 1948. MÆt b»ng tû lÖ 1: 1000

171

Alvar Aalto: HÖ thèng vËn chuyÓn cña nhµ m¸y c−a ë Varkaus, PhÇn lan.

KiÕn tróc hiÖn ®¹i ®· t¹o ra nhiÒu c«ng tr×nh hÊp dÉn cã nhÞp ®iÖu tù do. ë Thôy §iÓn, Gunnar Asplund ®· ®Ó l¹i nh÷ng c«ng tr×nh víi nh÷ng nhÞp ®iÖu thó vÞ, bao gåm c¶ nh÷ng thiÕt kÕ ®èi xøng vµ phi ®èi xøng cho mét khu nghÜa trang ë Stockholm. C«ng tr×nh cña «ng cho TriÓn l·m ë Stockholm vµo n¨m 1930 cã vai trß ®Æc biÖt quan träng bëi cho ®Õn nay, nhiÒu c«ng tr×nh triÓn l·m ®· sö dông kh«ng ®óng çch sù ®èi xøng

172

hoµnh tr¸ng. Vµ tÊt c¶ c«ng tr×nh vÒ sau cña «ng ®Òu lµ nh÷ng b¶n nh¹c víi nhÞp ®iÖu hiÖn ®¹i.

ViÖn C«ng nghÖ Massachusetts, Cambridge, Massachusetts. Kh«ng ¶nh.

Toµn bé t¸c phÈm cña Alvar Aalto còng cã nhÞp ®iÖu râ rµng vµ thó vÞ. NÕu chóng ta so s¸nh gi÷a Tßa nhµ PhÇn Lan cña «ng ë Héi chî TriÓn l·m New York víi bøc t−êng néi thÊt uèn l−în nh− sãng vµ cöa hµng cèc chÐn thñy tinh cña Frank Lloyd Wright, t«i ch¾c ch¾n r»ng mäi ng−êi sÏ thÊy t¸c phÈm cña Aalto tr«ng tù nhiªn h¬n nhiÒu. Nh−ng chóng ta cÇn nh×n nhËn «ng qua çc thiÕt kÕ cho nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc th−êng ngµy. Cã thÓ thÊy râ çch thøc kh¸c l¹ cña «ng trong viÖc sö dông hiÖu qu¶ t−¬ng ph¶n vÒ chÊt c¶m vËt liÖu còng nh− tÝnh h÷u c¬ trong çch «ng x©y dùng c«ng tr×nh. Nh−ng quan träng h¬n, kh¶ n¨ng kiÓm so¸t tæng thÓ mét çch chÆt chÏ ®· lµm cho nh÷ng c«ng tr×nh cña «ng sèng ®éng mét çch k× l¹. Chóng nh−

173

174

muèn nãi víi chóng ta ®iÒu g× ®ã. Cã thÓ nãi «ng ®· t¹o nªn mét thÓ thèng nhÊt gi÷a kiÕn tróc vµ cuéc sèng. Nh÷ng ng«i nhµ cña «ng ®−îc t¹o ra ®Ó bao quanh cuéc sèng sÏ diÔn ra bªn trong, cho dï ®ã lµ mét nhµ m¸y víi nh÷ng d©y chuyÒn s¶n xuÊt vµ m¸y mãc hay trung t©m thµnh phè víi v« sè ho¹t ®éng cña con ng−êi. ¤ng lu«n tr¸nh sù kh« khan - ®iÒu cã thÓ dÔ dµng b¾t gÆp trong rÊt nhiÒu c«ng tr×nh kiÕn tróc hiÖn ®¹i. Vµo n¨m 1948, «ng thiÕt kÕ mét khu kÝ tóc x¸ cho Häc viÖn C«ng nghÖ Massachusetts (M.I.T.). C«ng viÖc nµy ®−îc thùc hiÖn víi sù céng t¸c cña mét nhãm kiÕn tróc s− Mü vµ kh«ng ph¶i mäi chi tiÕt ®Òu thµnh c«ng nh− trong çc c«ng tr×nh «ng chÞu tr¸ch nhiÖm mét m×nh. Nh−ng dï cho cã thÓ cã thiÕu sãt ë chç nµy chç kh¸c, th× ®©y vÉn lµ mét trong nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc vÜ ®¹i cña thÕ kû 20. B¶n th©n M.I.T. lµ mét tæ hîp cña nh÷ng c«ng tr×nh vÜ ®¹i víi mét mÆt rÊt lín nh×n ra s«ng Charles. Ta nªn ng¾m nh×n vµo ban ®ªm khi c«ng tr×nh n»m d−íi ¸nh s¸ng chan hßa cña ®Ìn pha, vµ nh÷ng bøc t−êng b»ng ®¸ v«i nÆng nÒ hiÖn lªn mê ¶o trong mµu tr¾ng ma qu¸i cña nã. Tõ phÝa bê bªn Boston cña con s«ng, khu vùc nµy tr«ng nh− mét cung ®iÖn cæ tÝch víi m¸i vßm Pantheon ®Çy uy lùc, nh÷ng hµng hiªn víi d·y cét vµ nh÷ng hµng bËc lín. Vµo buæi tèi, nã bõng s¸ng gi÷a nh÷ng biÓn qu¶ng ço ®Ìn ®iÖn vµ nh÷ng tßa nhµ b×nh th−êng kh¸c xung quanh nh− mét c«ng tr×nh vÜ ®¹i cña qu¸ khø, gièng nh− khi lÔ kh¸nh thµnh hoµnh tr¸ng diÔn ra vµo mét buæi tèi th¸ng 8 n¨m 1916. Tõ phÝa Boston, lÔ diÔu hµnh b¾t ®Çu víi ®oµn thuyÒn ®¸y b»ng kiÓu Venice (ND: gondola) dÉn h−íng bëi vÞ tæng trÊn, di chuyÓn tõ tõ xu«i dßng s«ng. §i sau hä lµ nh÷ng ng−êi ®µn «ng trong nh÷ng chiÕc ¸o choµng dµi kh«ng tay vµ mò trïm ®Çu ®á thÉm mang chiÕc tr¸p b»ng vµng trang trÝ léng lÉy chøa nh÷ng tµi liÖu vµ hiÕn ch−¬ng cña M.I.T. Mét chiÕc gondola cùc lín ®−a hä tíi bê phÝa Cambridge, n¬i hä mét lÇn n÷a tæ chøc diÔu hµnh víi nh÷ng b−íc ®i cã tÝnh to¸n, tiÕn däc theo trôc trung t©m tíi lèi vµo cã hµng cét lín ë d−íi m¸i vßm.

Alvar Aalto: Ký tóc x¸ Baker House t¹i M.I.T. Cambridge, Massachusetts.

Bªn tr¸i: MÆt b»ng tÇng ®iÓn h×nh; Bªn ph¶i: MÆt b»ng tÇng 1. Tû lÖ 1:700

175

Alvar Aalto: Ký tóc x¸ Baker House t¹i M.I.T. Cambridge, Massachusetts. So s¸nh trang

Toµn bé tËp hîp nh÷ng c«ng tr×nh b»ng ®¸, ®ång thau cïng nh÷ng vËt liÖu ®¾t tiÒn kh¸c d−êng nh− ®−îc t¹o ra chØ ®Ó dµnh cho ho¹t ®éng lÞch sö ng¾n ngñi Êy. §iÒu ®ã kh«ng bao giê cã thÓ lÆp l¹i n÷a bëi giê ®©y, Memorial Drive - con ®−êng cao tèc dµnh cho xe cé víi nh÷ng luång xe m¸y vµ «t« kÐo dµi bÊt tËn c¶ ngµy lÉn ®ªm, ®· ng¨n çch çc toµ nhµ víi con s«ng. Kh«ng g× cã thÓ thu hót sù chó ý ®Õn mét lÔ diÔu hµnh nh− vËy n÷a v× çc kiÕn tróc s− ®· quªn kh«ng thiÕt kÕ héi tr−êng trong tßa nhµ chÝnh t−¬ng xøng víi ngo¹i thÊt ®å sé cña c«ng tr×nh. Vµo ban ngµy, mÆt tiÒn c«ng tr×nh tr«ng nh− kh«ng cã sù sèng. Cuéc sèng phÝa sau nã kh«ng hÒ cã liªn hÖ g× tíi sù hoµnh tr¸ng cña c«ng tr×nh d−íi ¸nh ®Ìn pha vµo buæi tèi. Nã diÔn ra theo mét trôc kh¸c h¼n. PhÝa sau tßa nhµ lµ b·i ®ç xe khæng lå dµnh cho

176

177

gi¸o viªn vµ sinh viªn tr−íc khi b−íc vµo trong nhµ theo lèi vµo chÝnh n»m ë phÝa cuèi tßa nhµ, kh«ng trªn trôc ®èi xøng. Chç nµy còng cã mét m¸i vßm, bªn d−íi nã lµ hµnh lang réng vµ dµi kÕt nèi çc phÇn cña tßa nhµ víi nhau vµ víi çc khoa kh¸c. §ã lµ x−¬ng sèng cña M.I.T. Trªn x−¬ng sèng Êy, nh÷ng luång sinh viªn qua l¹i trong nh÷ng bé ®å th«ng th−êng cña giíi trÎ - quÇn v¶i th« vµ s¬-mi tr¾ng - hoµn toµn kh«ng gièng víi nghi lÔ diÔu hµnh cña LÔ kh¸nh thµnh n¨m 1916. Aalto thiÕt kÕ ký tóc x¸ Baker House dµnh cho chÝnh nh÷ng con ng−êi trÎ tuæi nµy. C«ng tr×nh nµy còng cã mét mÆt tr¶i dµi nh×n ra s«ng Charles. Nh−ng h¬n thÕ n÷a, ®Ó duy tr× truyÒn thèng cña Cambridge, c«ng tr×nh ®−îc x©y b»ng g¹ch ®á. Aalto muèn cã cµng nhiÒu phßng cã h−íng nh×n ra s«ng cµng tèt vµ v× vËy «ng thiÕt kÕ mÆt tiÒn ng«i nhµ nh− mét bøc t−êng l−în sãng. §©y kh«ng ph¶i lµ trôc theo kiÓu hoµnh tr¸ng mµ chØ lµ mét nhÞp ®iÖu dµi liªn tôc. Cïng víi cÊu t¹o th« méc, nhÞp ®iÖu nµy lµ ®Æc ®iÓm c¶m nhËn ®Çu tiªn vÒ c«ng tr×nh. Nh−ng quan träng h¬n lµ toµn bé thiÕt kÕ cña c«ng tr×nh ®−îc x©y dùng trªn c¬ së çc chøc n¨ng sö dông, dùa trªn cuéc sèng cña sinh viªn - ®èi t−îng phôc vô cña c«ng tr×nh. Còng gièng nh− toµ nhµ chÝnh, ta cã thÓ tiÕp cËn Baker House tõ mÆt sau. Tõ s¶nh vµo ta cã thÓ ®i th¼ng tíi phßng ¨n n»m v−¬n ra phÝa s«ng nh− mét c«ng tr×nh ®éc lËp trªn nÒn cña bøc t−êng l−în sãng. Tõ s¶nh vµo ta còng cã thÓ lªn tÇng trªn qua cÇu thang n»m s¸t mÆt ngoµi nhµ ch¹y theo nh÷ng ®−êng xiªn dµi, mçi ®Çu nhµ cã mét thang. Chóng ®−îc so s¸nh víi çi c©y trång tõ mét çi chËu trªn mÆt ®Êt ®ang leo lªn vµ v−¬n ra che phñ nh÷ng bøc t−êng.

Ng−êi ta ®· nãi vµ viÕt nhiÒu vÒ sù tu©n thñ nh− lµ mét mèi ®e däa lín ®èi víi giíi trÎ Mü. §iÒu ®ã h¼n kh«ng dÔ nhËn thÊy trong nh÷ng sinh viªn th¼ng th¾n ®Çy tham väng ®Õn tõ mäi n¬i trªn ®Êt n−íc ®Ó theo häc t¹i M.I.T vµo thêi ®iÓm t«i ®ang ë ®ã. Phôc vô cho nh÷ng con ng−êi trÎ tuæi nµy, Aalto ®· t¹o ra mét tßa nhµ hoµn toµn tr¸nh sù lÆp l¹i cña nh÷ng c¨n phßng theo

178

mÉu vµ kh«ng khÝ tæ kiÕn cña nh÷ng ký tóc x¸ lçi thêi, vµ çc sinh viªn rÊt yªu thÝch c«ng tr×nh nµy. ¤ng ®· t×m ra çch ®Ó mäi ng−êi cã c¬ héi ®−îc tån t¹i nh− nh÷ng ç nh©n ®éc lËp còng nh− t¹o ra mét cuéc sèng céng ®ång. T¹i Baker House, çc sinh viªn cã thÓ tËp hîp thµnh nh÷ng nhãm lín t¹i s¶nh tÇng mét vµ nh÷ng nhãm nhá h¬n t¹i çc phßng sinh ho¹t chung trªn çc tÇng. HoÆc hä cã thÓ lui vÒ nghØ ng¬i trong çc c¨n phßng riªng cña m×nh - mét kh«ng gian rÊt cã tÝnh nh©n v¨n gièng nh− tÊt c¶ çc kh«ng gian kh¸c trong c«ng tr×nh, bëi lÏ viÖc thiÕt kÕ ®−îc x©y dùng trªn c¬ së chÝnh cuéc sèng dù kiÕn sÏ diÔn ra bªn trong nã. N»m sau mÆt ®øng l−în sãng nªn çc phßng ë kh«ng thÓ hoµn toµn ®ång nhÊt. Cã phßng h−íng vÒ phÝa th−îng l−u cña con s«ng, cã phßng h−íng vÒ phÝa h¹ l−u; cã phßng n»m ë phÇn lâm, phßng kh¸c l¹i ë phÇn låi. Mçi sinh viªn ®Òu c¶m thÊy phßng cña hä cã vÞ trÝ ®éc ®¸o vµ mçi c¨n phßng l¹i ®−îc bµi trÝ víi quan ®iÓm xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu vµ sù tiÖn lîi cho ng−êi sö dông. Kh«ng gian häc tËp víi bµn häc vµ gi¸ s¸ch ®−îc bè trÝ gÇn cöa sæ, phÝa sau xa h¬n lµ gi−êng ngñ vµ tñ ®Çu gi−êng. TÊt c¶ ®å ®¹c ®Òu cã chÊt liÖu kháe kho¾n, ®Ñp ®Ï vµ mµu s¾c t−¬i t¾n.

Mét ng«i nhµ cÇn ®−îc tr¶i nghiÖm khi nã vËn hµnh. ChØ b»ng çch ¨n tèi víi çc sinh viªn trong phßng ¨n, leo lªn cÇu thang th¨m hä t¹i çc phßng riªng, nh÷ng vÞ kh¸ch sÏ kh¸m ph¸ ra r»ng, còng gièng nh− nhµ thê vµ çc cung ®iÖn cã nhÞp ®iÖu mang tÝnh nghi lÔ th× c«ng tr×nh lín vµ ®Çy søc sèng nµy cã nhÞp ®iÖu riªng cña m×nh, ®ã lµ nhÞp ®iÖu cña mét kh«ng gian ë hiÖn ®¹i.

Alvar Aalto: Ký tóc x¸ Baker House t¹i M.I.T. Cambridge, Massachusetts.

179

180

Ch−¬ng VII. HiÖu qu¶ chÊt c¶m bÒ mÆt

Trªn s−ên nam cña d·y nói Smoky lµ vïng ®Êt Cherokee cña ng−êi da ®á víi nh÷ng ng«i nhµ n»m lÈn khuÊt trong khu rõng rËm. Nh−ng ngay gÇn ®−êng cao tèc ch¹y xuyªn qua vïng thung lòng xanh t−¬i, ng−êi da ®á ®· dùng lªn nh÷ng lÒu qu¸n ®Ó thu hót kh¸ch du lÞch. Bªn c¹nh nh÷ng qu¸n bar vµ quÇy hµng th«ng th−êng b¸n ®å l−u niÖm vµ nh÷ng tÊm b−u ¶nh sÆc sì, cßn cã mét tóp lÒu mang nh÷ng dÊu tÝch cña nÒn v¨n ho¸ cæ x−a - vÝ dô vÒ hiÖu qu¶ chÊt c¶m bÒ mÆt. §ã lµ mét tóp lÒu ®an b»ng nan. B¹n cã thÓ thÊy nh÷ng giá ®an cña ng−êi da ®á t¹i çc cöa hiÖu ë nhiÒu thµnh phè lín, nh−ng d−êng nh− chóng ¨n nhËp h¬n nhiÒu khi bµy trªn gi¸ gç méc m¹c trong çc gian hµng gi¶n dÞ dùng b»ng gç tÊm th« cã l−íi b¶o vÖ thay cho cöa kÝnh.

§an giá lµ mét trong nh÷ng nghÒ truyÒn thèng l©u ®êi nhÊt hiÖn vÉn cßn tån t¹i. Tuy nhiªn, nh− t«i ®−îc biÕt, nh÷ng chiÕc giá bµy b¸n ë Cherokee kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña mét truyÒn thèng liªn tôc. Nh÷ng ng−êi da tr¾ng thiÖn chÝ ®· gióp thæ d©n da ®á kh«i phôc l¹i nghÒ truyÒn thèng cña m×nh vµ t¸i t¹o nh÷ng mÉu hoa v¨n cæ. Nh−ng ®iÒu nµy kh«ng lµm bít ®i phÇn thó vÞ cña nh÷ng chiÕc giá vµ chóng hoµn toµn ®¸ng ®−îc xem xÐt kü.

Ng−êi da ®á vèn kh«ng cã kiÕn thøc vÒ gèm tr−íc khi ng−êi ch©u ¢u ®Õn ch©u Mü. Kü thuËt lµm gèm cña hä gîi nhí vÒ çch thøc ®an giá nguyªn thuû. §Çu tiªn hä dïng tay nÆn ®Êt sÐt thµnh tõng thái dµi. Çc thái ®Êt sÐt nµy ®−îc cuén trßn, råi xÕp lªn nhau t¹o thµnh h×nh cña chiÕc b×nh. Sau ®ã hä dïng tay nÆn chóng cho ®Õn khi ®¹t ®−îc h×nh d¹ng vµ ®é nh½n mong muèn.

Lo¹i gèm nµy cã h×nh d¸ng rÊt ®Ñp vµ trßn trÞa ®Õn nçi rÊt khã biÕt r»ng chóng ®−îc t¹o h×nh hoµn toµn kh«ng sö dông bµn xoay.

Çc giá ®an ë vïng Cherokee cña ng−êi da ®á ë B¾c Carolina

Mét sè bé l¹c da ®á kh«ng chØ dïng ®Êt sÐt lµm çc vËt dông nÊu bÕp mµ cßn lµm c¶ nhµ ë. T−êng cña nh÷ng ng«i nhµ nµy nh½n ch¼ng kh¸c g× ®−îc tr¸t v÷a. Lèi vµo nguyªn b¶n tõ phÝa trªn, qua mét çi n¾p cöa trªn m¸i, vËy lµ ng−êi thæ d©n ®i xuèng ng«i nhµ cña m×nh gièng nh− vµo mét çi b×nh ®Êt sÐt. T¹i mét phÝa cña ng«i nhµ h×nh vu«ng víi çc gãc l−în trßn nµy lµ phßng kho trßn gièng nh− mét çi b×nh. KÕ ®ã lµ n¬i ®Ëu xe con cña gia ®×nh - còng trßn trÞa vµ nh½n nhôi. T¹i ®©y, chóng ta cã hai vÝ dô minh ho¹ çch mµ con ng−êi - t¹i nh÷ng thêi ®¹i rÊt kh¸c nhau - theo ®uæi viÖc s¸ng t¹o ra nh÷ng h×nh thÓ vµ bÒ mÆt

181

mµ kh«ng ®Ó l¹i bÊt cø Ên t−îng nµo vÒ cÊu tróc hay nguån gèc cña chóng. PhÇn th©n xe phun s¬n l−în trßn che giÊu mét mí hçn ®én nh÷ng thiÕt bÞ c¬ khÝ, nh−ng nã l¹i hiÖn ra nh− mét khèi vËt chÊt thuÇn nhÊt. PhÇn vá l¸ng bãng cña nã ®−îc ®Þnh h×nh trªn mét khèi ®Êt sÐt ®Æc mµ nhµ thiÕt kÕ ®· t¹o d¸ng, lµm nh½n vµ l−în trßn ë çc gãc gièng nh− çch ng−êi da ®á hiÖn nay lµm nh½n vµ l−în trßn ng«i nhµ ®Êt sÐt cña hä.

ChÞ Maria Martinez ë San Ildefonso (New Mexico) ®ang lµm gèm

Chóng ta tiÕp tôc t×m thÊy hai xu h−íng t−¬ng tù trong kiÕn tróc: mét lµ h×nh d¹ng th« cña chiÕc giá nhÊn m¹nh cÊu tróc, vµ mét lµ h×nh d¹ng nh½n nhôi cña chiÕc b×nh ®Êt sÐt che giÊu cÊu tróc. NhiÒu c«ng tr×nh cã t−êng tr¸t v÷a kÝn ®Õn møc b¹n chØ cã thÓ nh×n thÊy bÒ mÆt v÷a tr¸t; mét sè c«ng tr×nh kh¸c cã t−êng g¹ch trÇn ph¬i bµy nguyªn t¾c x©y. Trong nh÷ng thêi kú nhÊt

182

®Þnh, xu h−íng nµy cã thÓ chÕ ngù xu h−íng kia vµ ng−îc l¹i. Nh−ng còng cã nh÷ng ng«i nhµ tån t¹i c¶ hai çch x©y nh»m ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ t−¬ng ph¶n. Nh÷ng bøc ¶nh vÒ ng«i nhµ trªn th¸c cña Frank Lloyd Wright cho thÊy vÝ dô mÉu mùc vÒ sù t−¬ng ph¶n nµy. Nh÷ng bøc t−êng b»ng ®¸ v«i ®Ó méc n»m ®èi diÖn víi nh÷ng khèi tr¸t xi m¨ng tr¾ng mÞn mµng vµ khèi kÝnh thÐp bãng lo¸ng.

Nh÷ng ng«i nhµ vµ xe h¬i t¹i Taos, New Mexico

Nh÷ng bÒ mÆt nh½n cÇn tuyÖt ®èi ®ång nhÊt. RÊt khã gi¶i thÝch t¹i sao nh÷ng kh¸c biÖt nhá vÒ ®Æc ®iÓm cÊu t¹o chØ võa ®ñ ®o ®−îc b»ng ph−¬ng tiÖn khoa häc l¹i t¸c ®éng ®Õn c¶m nhËn cña chóng ta lín ®Õn vËy. Nh−ng khi chóng ta xem xÐt kh¸c biÖt rÊt nhá gi÷a ©m thanh cña mét c©y ®µn violin tèt víi mét c©y ®µn violin th«ng th−êng, cã thÓ hiÓu ®−îc viÖc mét con

183

m¾t nh¹y c¶m cã thÓ ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a mét tÊm v¶i quÝ vµ mét tÊm v¶i thø phÈm ngay c¶ khi chóng cïng chÊt liÖu vµ kh«ng cã hoa v¨n bÒ mÆt. B¹n kh«ng thÓ ®−a ra lý do cho nh÷ng ®¸nh gi¸ ®ã, nh−ng sù kh¸c biÖt mµ b¹n nhËn biÕt lµ hoµn toµn cã thùc. Ng«n tõ cã thÓ gióp b¹n x¸c ®Þnh ®óng nh−ng b¶n th©n b¹n cÇn trùc tiÕp c¶m nhËn hiÖu qu¶ cña chÊt c¶m bÒ mÆt ®Ó n¾m b¾t toµn bé vÊn ®Ò.

Dùng m« h×nh « t« b»ng ®Êt sÐt

Nhµ ®iªu kh¾c §an M¹ch Thorvaldsen cã mét c©u nãi rÊt hay ®−îc trÝch dÉn r»ng ®Êt sÐt lµ cuéc sèng, th¹ch cao lµ çi chÕt vµ ®¸ granite lµ sù håi sinh. §ã lµ mét nhËn xÐt rÊt sinh ®éng. B¹n t−ëng t−îng ba b¶n copy cña cïng mét bøc t−îng víi çc vËt liÖu nãi trªn, vµ ph¸t hiÖn ra r»ng chóng hoµn toµn kh¸c nhau. T¹i sao th¹ch cao l¹i Ýt tho¶ m·n h¬n so víi ®Êt sÐt? LiÖu

184

185

cã ph¶i do chóng ta biÕt r»ng th¹ch cao ®−îc s¶n xuÊt trong nhµ m¸y vµ do vËy kh«ng cã hån? Nh÷ng ng−êi yªu nghÖ thuËt nãi r»ng çc t¸c phÈm ®óc th¹ch cao cæ rÊt ®Ñp. B¶n th©n Thorvaldsen lµ nhµ s−u tËp çc t¸c phÈm ®óc th¹ch cao vµ trong tÇng hÇm cña B¶o tµng Thorvaldsen ë Copenhagen cã rÊt nhiÒu b¶n copy ®Ñp cña çc t¸c phÈm ®iªu kh¾c cæ. Ng−êi thµnh th¹o cã thÓ nhËn thÊy kh¸c biÖt râ rÖt gi÷a b¶n th¹ch cao cæ vµ míi. Nh÷ng t¸c phÈm ®óc th¹ch cao míi Ýt ®Æc s¾c h¬n; bÒ mÆt cña chóng cã vÎ Ýt r¾n ch¾c h¬n. Tr«ng chóng gièng côc bét në ®Çy nh÷ng lç rçng. H¬n n÷a, th¹ch cao míi kh«ng chØ ph¶n x¹ ¸nh s¸ng mµ cßn cho phÐp mét chót ¸nh s¸ng th©m nhËp vµo bÒ mÆt lµm cho viÖc x¸c ®Þnh h×nh d¹ng chÝnh x¸c cña nã trë nªn khã kh¨n. Sù kh«ng võa ý nµy cã thÓ thÊy ®−îc khi so s¸nh mét bøc t−îng míi ®óc víi mét bøc t−îng cæ. Bøc t−îng cæ d−êng nh− ®· trë nªn "chÝn muåi", thêi gian lÊp kÝn phÇn lín nh÷ng lç rçng nhá li ti vµ bôi thêi gian bao phñ mét líp mµng máng lªn toµn bé bøc t−îng khiÕn ¸nh s¸ng kh«ng thÓ x©m nhËp. Mét t¸c phÈm th¹ch cao sÏ tèt nhÊt khi nã trë nªn tr¬n nh½n vµ cã bÒ mÆt tr¾ng ngµ.

Nh÷ng vËt lµm b»ng xi m¨ng x¸m thËm chÝ cßn Ýt ®Æc s¾c h¬n so víi th¹ch cao. LiÖu cã g× thÊt väng h¬n khi nh×n thÊy mét x−ëng ®óc víi la liÖt çc h×nh s− tö ngÈng cao ®Çu, nh÷ng hµng lan can thêi Phôc H−ng vµ nh÷ng ®−êng gê ®−îc ghÐp l¹i víi nhau mét çch cÈu th¶? Khi chóng kÕt hîp víi çc vËt liÖu nhiÒu ç tÝnh nh− g¹ch hay ®¸, cã thÓ trë thµnh th¶m ho¹. Nh÷ng vÝ dô lo¹i nµy th−êng b¾t gÆp ë çc villa nhá nh−ng hîm hÜnh vïng ngo¹i «, n¬i nh÷ng bøc t−êng g¹ch ®á ®−îc trang trÝ bëi v« sè çc chi tiÕt b»ng xi m¨ng. Vµ chóng ta còng ®· thÊy sù kÕt hîp gi÷a xi m¨ng vµ ®¸ granite trªn çc lèi ®i bé ë Copenhagen dë nh− thÕ nµo.

Ngay c¶ nh÷ng vËt liÖu quÝ ph¸i nhÊt còng ®¸nh mÊt ®Æc ®iÓm cña m×nh khi bÞ sö dông mét çch thiÕu hiÓu biÕt. Nh÷ng

186

bÒ mÆt nh½n b»ng ®ång kh«ng mÊy dÔ chÞu nÕu chóng kh«ng ®−îc trau chuèt.

T¹i çc c«ng tr×nh kiÕn tróc cò, nh÷ng h×nh trang trÝ ®óc s½n chØ ®−îc lµm b»ng s¾t vµ lu«n lu«n ®−îc s¬n phñ. Nh−ng vµo thÕ kû 18, çc kiÕn tróc s− Anh b¾t ®Çu sö dông chi tiÕt th¹ch cao thay cho ®¸ trªn mÆt ®øng. Chóng rÎ h¬n vµ cã thÓ ®Æt hµng tõ catalogue víi ®Çy ®ñ çc chi tiÕt cæ ®iÓn: kho¸ vßm cã ®Çu thÇn Zeus, mÆt nghiªng ch©n vßm, m¸i ®ua, gê chØ vµ c¶ h×nh ng−êi. Lóc ®Çu vËt ®óc chØ lµ b¶n m« pháng chi tiÕt ®¸, nh−ng vÒ sau thÞ hiÕu ®· trë nªn tinh tÕ h¬n vµ çc chi tiÕt ®óc ®−îc phñ mét líp s¬n nhÑ nhµng. Vµo nöa ®Çu thÕ kû 19, toµn bé mÆt ®øng cña nhiÒu ng«i nhµ ë London ®−îc s¬n mµu s¸ng nhÑ; t−êng, ®¸ vµ çc chi tiÕt trang trÝ th¹ch cao, gç, çc chi tiÕt s¾t rÌn vµ c¶ nh÷ng èng m¸ng b»ng s¾t t©y ®Òu cã hiÖu qu¶ bÒ mÆt nh− nhau. Trªn phè Regent ë London, ng−êi ta qui ®Þnh ph¶i s¬n tÊt c¶ çc mÆt tiÒn nhµ. Chóng ph¶i ®−îc lau chïi mçi n¨m mét lÇn vµ s¬n l¹i 4 n¨m mét lÇn. Dï tèn kÐm nh−ng rÊt trang nh·! (T¹i §an M¹ch kiÕn tróc s− th−êng t«n träng chÊt liÖu ®¸ nªn chóng th−êng ®−îc ®Ó ë tr¹ng th¸i tù nhiªn gi÷a çc mÆt ®øng s¬n mµu, nh−ng hiÖu qu¶ th−êng kh«ng mÊy dÔ chÞu, gièng nh− mét bµn tay bÈn ®Æt trªn mét tÊm kh¨n tr¶i bµn tr¾ng nh− tuyÕt).

Vµo cuèi thÕ kû 19, nh÷ng mÆt tiÒn ph¼ng phiu s¬n nhiÒu mµu ®−îc xem lµ kh«ng trung thùc. S¬n trªn mÆt ®øng ng«i nhµ bÞ chØ trÝch nh− líp phÊn trªn mÆt ®µn bµ. Çc kiÕn tróc s− thêi Victoria muén kh«ng thÓ thÊy ®−îc søc hÊp dÉn cña nã. C¶m nhËn cña hä vÒ chÊt c¶m bÒ mÆt chñ yÕu lµ khÝa c¹nh ®¹o ®øc; chØ nh÷ng vËt liÖu "trung thùc" míi ®−îc phÐp sö dông. VÒ thÈm mü, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ hä quan t©m ®Õn cÊu tróc th« h¬n çc bÒ mÆt l¸ng bãng. Hä chØ râ nh÷ng c«ng tr×nh lÞch sö ®Ñp léng lÉy nhê hiÖu qu¶ bÒ mÆt khoÎ kho¾n mÆc dï hä còng cã thÓ dÔ dµng t×m ra nh÷ng c«ng tr×nh næi tiÕng kh¸c cã mÆt ®øng s¬n nh½n. Môc ®Ých cña viÖc quÐt s¬n bÒ mÆt tr−íc tiªn lµ ®Ó

187

b¶o vÖ nã vµ lµm nã trë nªn dÔ chÞu khi ch¹m vµo. §èi víi kiÕn tróc Trung Quèc vµ NhËt B¶n, s¬n kh«ng ®¬n gi¶n lµ líp phñ ®Ó che giÊu vËt liÖu bªn d−íi mµ b¶n th©n nã cßn lµ mét vËt liÖu ®éc lËp. Hä quÐt s¬n, ®¸nh nh½n, phñ mét líp s¬n míi, råi l¹i ®¸nh nh½n. Th−êng cã nhiÒu líp s¬n cøng ®Õn nçi cã thÓ ch¹m kh¾c trªn ®ã. Vµ hä kh«ng chØ lµm vËy víi nh÷ng vËt thÓ nhá mµ cßn thùc hiÖn trªn ®å ®¹c néi thÊt, thËm chÝ toµn bé ng«i nhµ. Nh÷ng chiÕc cét gç vµ m¸i hiªn cña çc ®Òn thê Trung Hoa, v« sè çc ®Êu cñng d−íi líp m¸i cong cña chóng tr−íc tiªn ®−îc bao phñ bëi mét líp ®Êt sÐt trén sîi c©y råi quÐt s¬n lªn trªn. ë ®©y, kh«ng cã vÊn ®Ò vÒ sù trung thùc hay kh«ng mµ chØ lµ c©u chuyÖn t¹o ra mét líp b¶o vÖ víi mµu s¾c rùc rì theo nghi lÔ trªn bÒ mÆt gç.

Mçi ng−êi chñ thuyÒn ®Òu biÕt r»ng nÕu con thuyÒn cña m×nh kh«ng ®−îc s¬n th−êng xuyªn, nã sÏ bÞ môc. Vµ t¹i nh÷ng thµnh phè biÓn, b¹n th−êng b¾t gÆp nh÷ng ng«i nhµ ®−îc quÐt h¾c Ýn vµ s¬n gièng nh− nh÷ng con tµu, vÝ dô ë nh÷ng thµnh phè cña Hµ Lan (Venice kh«ng ph¶i nh− vËy, nh÷ng con thuyÒn bÞ hoµn toµn l·ng quªn). T¹i Hµ Lan, ng−êi ta kh«ng chØ quÐt h¾c Ýn ë phÇn ®Õ vµ s¬n nh÷ng cÊu kiÖn nhµ b»ng gç mµ cßn phñ mét líp s¬n b¶o vÖ lªn toµn bé mÆt t−êng, bÊt kÓ nã b»ng ®¸ hay g¹ch. Hä sö dông mµu tù nhiªn mÆc ®Þnh: g¹ch s¬n mµu n©u sÉm, ®Õ vµ khung cöa mµu xanh ghi, mµu çt. Bªn c¹nh ®ã lµ mµu cña huy hiÖu m¹ vµng vµ çc ®−êng trang trÝ xo¾n èc. Nh−ng ®Ñp nhÊt lµ nh÷ng cöa ®i mµu xanh l¸ c©y mµ kh«ng n¬i nµo trªn thÕ giíi ®−îc s¬n tèt h¬n. Dï cã nhiÒu chi tiÕt trang trÝ vµ bao gåm nhiÒu m¶nh gç, nh÷ng çnh cöa nµy ®−îc s¬n ®Òu ®Õn nçi tr«ng chóng nh− ®−îc lµm tõ mét khèi nguyªn. Kh«ng hÒ cã dÊu vÕt nhá nhÊt cña chæi quÐt, kh«ng mét khiÕm khuyÕt, ®¬n gi¶n chØ lµ mét bÒ mÆt cøng vµ nh½n bãng. S¬n lµm toµn bé ng«i nhµ trë nªn ®ång nhÊt vÒ chÊt c¶m dï ®−îc x©y bëi nhiÒu vËt liÖu kh¸c nhau víi mµu s¾c kh¸c nhau.

Nh÷ng ng«i nhµ ®−îc quÐt s¬n ë Middelfart, §an M¹ch

Sù tinh x¶o t−¬ng tù còng thÊy ®−îc ë rÊt nhiÒu thµnh phè biÓn cña §an M¹ch. Ngay c¶ nh÷ng cÊu tróc kÖch cìm nh÷ng n¨m 1980 - 1990 víi t−êng x©y g¹ch m¸y vµ çc chi tiÕt th« thiÓn còng trë nªn s¹ch sÏ vµ hÊp dÉn h¬n sau khi s¬n.

London thÕ kû 19, bªn c¹nh nh÷ng ng«i nhµ tr¸t v÷a vµ s¬n phñ lµ nh÷ng ng«i nhµ x©y g¹ch trÇn bÞ ®en xØn bëi bå hãng, khãi vµ c¶ muéi ®Ìn. Nh÷ng bøc t−êng nµy t¹o thµnh mét çi nÒn hiÖu qu¶ cho nh÷ng chi tiÕt ®¸ s¬n mµu s¸ng. L¹i mét lÇn n÷a, ®©y kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò b¾t ch−íc mµ chØ lµ vÊn ®Ò ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ bÒ mÆt nhê kÕt hîp çc thµnh phÇn nh½n vµ th«

188

189

nh¸m. MÆc dï çc chi tiÕt ®Òu ®−îc lµm b»ng ®¸, nh−ng hiÖu qu¶ thÈm mü ®¹t ®−îc còng t−¬ng tù nh− nh÷ng chi tiÕt gç s¬n s¸ng mµu trªn nÒn g¹ch sÉm t¹i nhiÒu ng«i nhµ thêi Queen Ann ë London. Khi Chñ nghÜa ChiÕt trung míi b¾t ®Çu trong kiÕn tróc, çc kiÕn tróc s− ph¸t hiÖn ra r»ng, víi viÖc sö dông chi tiÕt tiÒn chÕ rÎ tiÒn hä cã thÓ b¾t ch−íc bÊt cø phong çch nµo. Nh÷ng hiÖu qu¶ bÒ mÆt tèt vµ h×nh d¸ng kh¸c biÖt kh«ng cßn ®−îc ®¸nh gi¸ cao n÷a. Çc kiÕn tróc s− kh¸ tho¶ m·n khi víi sù trî gióp cña çc chi tiÕt dÔ ®−îc chÊp nhËn, hä cã thÓ thiÕt kÕ c«ng tr×nh gièng víi h×nh mÉu lÞch sö. Vµ lóc nµy, sau vµi chôc n¨m sö dông nh÷ng chi tiÕt trang trÝ vay m−în v« nghÜa nµy, hä quay l¹i ph¶n ®èi chóng, ®ßi hái vËt liÖu trung thùc vµ mèi quan hÖ chÆt chÏ nhÊt gi÷a vËt liÖu vµ h×nh thøc.

Nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, ®ã lµ xu h−íng ®¹o ®øc vµ mang tÝnh ph¸n xÐt. Vµ chóng ta vÉn thÊy ®iÒu ®ã biÓu hiÖn trong lêi khuyªn ®èi víi sinh viªn kiÕn tróc cña kiÕn tróc s− §an M¹ch P.V. Jensen-Klin n¨m 1919.

"H·y ®Ó ý ®Õn g¹ch, mµu ®á hay vµng nh¹t. H·y khai th¸c tÊt c¶ çc kh¶ n¨ng cã thÓ cña nã. Ýt hoÆc kh«ng sö dông g¹ch cã ®Þnh d¹ng. Kh«ng sao chÐp chi tiÕt, bÊt kÓ tõ thêi Hi L¹p cæ ®¹i hay Gothic. H·y tù t¹o ra çc chi tiÕt tõ g¹ch. §õng tin v÷a tr¸t lµ vËt liÖu x©y dùng, vµ h·y mØm c−êi khi gi¸o s− cña b¹n nãi r»ng 's¬n còng lµ mét lo¹i vËt liÖu’. NÕu b¹n cã c¬ héi x©y mét ng«i nhµ b»ng ®¸ granite, h·y nhí ®ã lµ mét lo¹i ®¸ quÝ, vµ nÕu bª t«ng cèt thÐp trë thµnh vËt liÖu x©y dùng, ®õng dõng l¹i cho ®Õn khi t×m ra phong çch míi cho nã".

"Phong çch ®−îc t¹o ra bëi vËt liÖu, chñ ®Ò, thêi gian vµ con ng−êi".

Cöa ra vµo nhµ t¹i Qu¶ng tr−êng Bedford, London. Bøc t−êng s¬n ®en víi çc mèi nèi mµu tr¾ng; khu«n cöa b»ng ®¸; çc gê chØ vµ ®−êng ph©n tÇng s¬n mµu s¸ng.

Bª t«ng cèt thÐp ®· trë thµnh vËt liÖu x©y dùng - tr−íc hÕt cho çc c©y cÇu lín víi nh÷ng nhÞp cÇu cuèn vßm ®å sé. Lóc ®Çu nh÷ng cÊu tróc Ên t−îng nµy chØ ®−îc coi lµ h×nh thÓ buån tÎ gi÷a thiªn nhiªn xanh t−¬i, cïng h¹ng víi ®−êng cao tèc vµ

190

nh÷ng c«ng tr×nh kü thuËt kh¸c. HiÖu qu¶ chÊt c¶m bÒ mÆt cña chóng kh«ng g©y Ên t−îng g× (v× khã c¶m nhËn tõ xa). Theo çch nµy, çc cÇn cÈu v−¬n cao trªn vïng ®ång b»ng cña Nebraska l¹i hÇu nh− ®−îc chÊp nhËn lµ mét phÇn cña c¶nh quan. Nh−ng khi cÊu tróc bª t«ng ®−îc ®Æt c¹nh c«ng tr×nh "thËt sù", ng−êi ta thÊy ngay chÊt liÖu xi m¨ng tr«ng ®¸ng th−¬ng nh− thÕ nµo, vµ trong kho¶ng vµi chôc n¨m qua ng−êi ta ®· rÊt cè g¾ng t¹o ra çc c«ng tr×nh bª t«ng cã chÊt l−îng bÒ mÆt hÊp dÉn h¬n.

Frank Lloyd Wright lµ mét trong nh÷ng kiÕn tróc s− ®Çu tiªn x©y dùng nhµ ë hoµn toµn b»ng cÊu kiÖn bª t«ng cèt thÐp. Thay v× lµm nh½n, «ng l¹i t¹o ra çc bÒ mÆt cã h×nh næi. Cã thÓ lµ do «ng −a chuéng trang trÝ, tuy nhiªn nã gióp c¶i thiÖn ®Æc tÝnh v« ®Þnh h×nh cña bª t«ng cèt thÐp.

Th¸p n−íc, Bronshoj, §an M¹ch. KTS. Ib Lunding VP KTS tr−ëng Copenhagen

Theo nguyªn t¾c chung, cã thÓ nãi r»ng vËt liÖu cã hiÖu qu¶ bÒ mÆt kÐm sÏ ®−îc c¶i thiÖn khi t¹o h×nh næi, trong khi vËt liÖu

191

192

chÊt l−îng cao cã thÓ chÞu ®−îc bÒ mÆt nh½n vµ tèt nhÊt lµ kh«ng nªn trang trÝ hay t¹o bÒ mÆt næi. ThËt bÊt ngê lµ khã lßng ph©n biÖt hoµn toµn gi÷a Ên t−îng vÒ chÊt c¶m hay mµu s¾c. VÝ dô bª t«ng tr¾ng, kh«ng ph¶i lµ kh«ng hÊp dÉn nh− bª t«ng x¸m nh−ng nã tèt nhÊt khi g¾n víi ®Æc ®iÓm kÕt cÊu, kÓ c¶ khi sö dông khu«n næi hay ®−îc ®óc b»ng v¸n khu«n th«. Mét trong nh÷ng cÊu tróc bª t«ng cèt thÐp ®Ñp nhÊt ë §an M¹ch lµ th¸p n−íc ë ngo¹i « Copenhagen, do Ib Lunding thiÕt kÕ n¨m 1928. T−êng bao ®−îc ®óc bëi v¸n khu«n lµm tõ çc tÊm gç th« nh¸m dµi 1m vµ nh÷ng dÊu vÕt mµ chóng ®Ó l¹i t¹o ra bÒ mÆt næi mê trªn toµn bé c«ng tr×nh, trong khi çc ®−êng gê ngang çch nhau 1m che çc mèi nèi. Tõ xa b¹n chØ nh×n thÊy nh÷ng ®−êng g©n låi lín nh−ng khi tiÕn l¹i gÇn h¬n, bÒ mÆt bª t«ng x¸m trë nªn sèng ®éng. Trªn phÇn ®Õ cña th¸p n−íc, çc dÊu vÕt v¸n khu«n bÞ tÈy nh½n - cã lÏ nh»m lµm cho nã trë nªn ®Ñp h¬n. Nh−ng kÕt qu¶ lµ tr«ng nã thiÕu søc sèng h¬n h¼n cÊu tróc bªn trªn.

Nh÷ng ng«i nhµ bª t«ng cèt thÐp ®Çu tiªn cña Le Corbusier cã chÊt c¶m bÒ mÆt kh¸ nghÌo nµn, nhÊt lµ nh÷ng ng«i nhµ rÎ tiÒn. Vµo thêi ®ã, «ng s¬n çc bÒ mÆt bª t«ng, nh−ng nh÷ng c«ng tr×nh vÒ sau cña «ng ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ nhiÒu h¬n nhê ®Æc ®iÓm cña chÊt c¶m bÒ mÆt h¬n lµ nhê mµu s¾c. §iÒu nµy ®Æc biÖt ®óng ®èi víi çc cét trô lín ë phÇn ®Õ cña §¬n vÞ ë Marseille. BÒ mÆt bª t«ng th« cã nh÷ng dÊu vÕt m¹nh mÏ ®−îc t¹o thµnh do v¸n khu«n gç th«. T−¬ng tù, trÇn cña nhµ thê Ronchamp còng ®Ó bª t«ng trÇn th« t−¬ng ph¶n rÊt m¹nh víi çc bÒ mÆt t−êng tr¸t v÷a tr¾ng.

VËy lµ ch©m ng«n cña Thorvaldsen - th¹ch cao lµ çi chÕt - hoµn toµn phï hîp víi nh÷ng tr¶i nghiÖm cã ®−îc trong kiÕn tróc. Çc vËt thÓ ®óc b»ng th¹ch cao cã thÓ trë nªn v« tri v« gi¸c nÕu chóng kh«ng cã ®−îc ®Þnh d¹ng bÒ mÆt thó vÞ hay ®−îc s¬n phñ. ThÕ cßn ®¸ granite? LiÖu nã cã ph¶i lµ sù håi sinh nh− «ng tuyªn bè? §óng lµ mét h×nh thÓ b»ng xi m¨ng th« thiÓn vµ v«

hån cã thÓ trë nªn ®Ñp ®Ï vµ sèng ®éng nÕu lµm b»ng pha lª. Nh−ng nã phô thuéc hoµn toµn vµo viÖc ®¸ ®−îc xö lý nh− thÕ nµo vµ nã cã lo¹i bÒ mÆt nµo.

Nh×n gÇn, th¸p n−íc ë Bronshoj, §an M¹ch cho thÊy ®Æc ®iÓm chÊt c¶m bÒ mÆt cña bª t«ng ®óc sö dông v¸n khu«n th«

Ngay c¶ ®¸ cøng vµ ®Æc còng cã thÓ ®−îc xö lý ®Ó kh«ng cßn c¶m nhËn thÞ gi¸c vÒ h×nh thÓ. §¸ granite cã thÓ ®−îc ®Ïo sao cho cã ®−îc bÒ mÆt sÇn nh− r¾c ®−êng. Çc vËt thÓ pha lª lÊp l¸nh vµ ¸nh s¸ng x©m nhËp mét chót vµo trong lµm Ên t−îng vÒ h×nh thÓ cña chóng thiÕu chÝnh x¸c. Vµ trong kiÕn tróc, thËt ch¼ng mÊy dÔ chÞu khi ®¸ granite ®−îc dïng lµm chi tiÕt phô trî bëi chóng cã vÎ thiÕu an toµn vµ rÊt m¬ hå.

193

§¬n vÞ ë Marseille cña LeCorbusier. H·y chó ý ®Õn bÒ mÆt ®Æc tr−ng cña çc trô bª t«ng mµu x¸m ®−îc t¹o thµnh nhê sö dông v¸n khu«n th« b»ng gç

194

¶nh chôp trªn s©n th−îng §¬n vÞ ë Marseille cña Le Corbusier

§ã kh«ng ph¶i lµ lêi kÕt ¸n çi mµ t«i gäi lµ bÒ mÆt nh− r¾c ®−êng. TÊt c¶ chóng ta ®Òu thÝch phong c¶nh t¹o thµnh bëi nh÷ng khèi b¨ng tr¾ng s¸ng cã bãng mµu xanh ®Ëm t¹o thµnh nh÷ng tinh thÓ lÊp l¸nh, kÕt hîp víi nhau mét çch láng lÎo ®Ó çc tia n¾ng mÆt trêi xuyªn qua vµ t¹o thµnh nh÷ng ¸nh ph¶n x¹ l¹ lïng mµu xanh l¸ c©y ®»ng sau bøc mµn lµm b»ng çc trô b¨ng trong suèt. L©u ®µi cæ tÝch cã thÓ ®−îc dùng b»ng b¨ng, nh−ng ®èi víi c«ng tr×nh trong thÕ giíi trÇn tôc cña chóng ta, cÇn ph¶i cã hiÖu qu¶ bÒ mÆt nhÊt ®Þnh - lo¹i hiÖu qu¶ cã ®−îc do nh÷ng viªn sái d−íi líp b¨ng t¹o thµnh chØ lµ nhÊt thêi.

195

§¸m b¨ng næi ë eo biÓn gi÷a Thuþ §iÓn vµ §an M¹ch. D−íi líp b¨ng lµ nh÷ng viªn ®¸ cuéi ®· trë nªn nh½n vµ trßn h¬n do t¸c ®éng cña n−íc

§−îc cä x¸t víi nhau trong mét thêi gian dµi, sái trë nªn rÊt nh½n. Chóng rÊt r¾n ch¾c vµ t¹o c¶m gi¸c dÔ chÞu khi ch¹m vµo, nh½n vµ cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh, tuyÖt ®èi chÝnh x¸c vÒ hiÖu qu¶ cña chÊt c¶m. §¸ granite l¸t ®−êng nh½n bãng do ch©n cña nhiÒu thÕ hÖ ng−êi qua l¹i còng cã ®Æc ®iÓm t−¬ng tù. §−îc ®¸nh bãng, ®¸ cã thÓ trë nªn bãng bÈy h¬n, nh−ng kÕt qu¶ duy nhÊt lµ bÒ mÆt cña nã trë nªn Ýt râ rµng h¬n. KiÕn tróc s− §an M¹ch Carl Petersen ®· gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña ®iÒu nµy. PhÇn lín ¸nh s¸ng xuyªn qua líp ngoµi bãng nh− g−¬ng cho ®Õn khi chóng dõng l¹i trªn bÒ mÆt çc phÇn tö ®¸ - t¹o thµnh mét bÒ mÆt Ýt b»ng ph¼ng h¬n. Nãi çch kh¸c, 2 bÒ mÆt ®−îc c¶m nhËn ®ång thêi: mÆt ngoµi ph¶n x¹ vµ mÆt trong th«. §iÒu ®ã t¹o ra mét hiÖu øng kÐp lung linh gièng nh− bøc ¶nh chôp

196

197

khi bÞ run tay. HiÖu øng t−¬ng tù cßn ®−îc thÊy trªn bÒ mÆt gç ®¸nh bãng. Chóng ta ®Òu ®· thÊy çc mÆt bµn ®−îc ®¸nh nh½n bãng nh− thÓ chóng bÞ −ít hay cã tÊm kÝnh bªn trªn. Kh«ng ph¶i bÒ mÆt cø nh½n bãng nh− g−¬ng lµ kh«ng dÔ chÞu - kim lo¹i kh«ng t¹o ra hiÖu øng kÐp bÊt kÓ nã ®−îc ®¸nh bãng ®Õn møc nµo.

T¹i nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau vµ trong nh÷ng nÒn v¨n minh kh¸c nhau, con ng−êi mÊt nhiÒu c«ng søc ®Ó t¹o ra bÒ mÆt nh½n mét çch hoµn h¶o. Ng−êi Ai CËp vµ Hi L¹p cæ ®¹i ®· lµm ra nh÷ng bøc t−îng ®−îc ®¸nh bãng nh½n tuyÖt ®Ñp vµ khã theo kÞp. Vµ t¹i nh÷ng ®Êt n−íc xa x«i n¬i truyÒn thèng ®−îc g×n gi÷, b¹n thËm chÝ cã thÓ thÊy nh÷ng ®å gia dông b»ng gèm, sø, gç hay s¬n mµi, còng nh½n vµ cã ®Æc ®iÓm chÊt c¶m râ rµng nh− nh÷ng viªn sái cña biÓn kh¬i. §ã lµ tr¶i nghiÖm mµ t«i ®· thÊy t¹i mét thµnh phè nhá cña Trung Quèc vµi thËp kû tr−íc. Nh−ng khi nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i ®Õn çc n−íc nµy, th× nh÷ng ®å vËt v« gi¸ trÞ vµ nh÷ng thø r¸c r−ëi kh¸c còng nhanh chãng theo ®u«i. B¹n thÊy chóng trong çc cöa hiÖu rÎ tiÒn d−íi ¸nh ®Ìn s¸ng lo¸: nh÷ng chiÕc g−¬ng loÌ loÑt, nh÷ng chiÕc bµn lµm viÖc b»ng gç d¸n, nh÷ng ®å mü nghÖ dÞ th−êng vµ v« sè thø kh¸c. Chóng thËt lµ gi¶ t¹o vµ xÊu xÝ so víi nh÷ng ®å vËt gi¶n dÞ vµ ch©n thËt trong cöa hiÖu bªn c¹nh!

§ã hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ lçi cña m¸y mãc nh− th−êng ®−îc tuyªn bè. Ng−îc l¹i, m¸y mãc ®· gióp con ng−êi t¹o ra çc h×nh thÓ vµ bÒ mÆt gÇn hoµn thiÖn h¬n bÊt cø thø g× t×m thÊy trong tù nhiªn hay do bµn tay con ng−êi lµm ra. VÝ dô nh÷ng viªn bi s¾t trong æ bi. Le Corbusier ®· t¸n d−¬ng nh÷ng s¶n phÈm hoµn h¶o ®ã mÆc dï b¶n th©n «ng kh«ng sö dông chóng. Së tr−êng cña «ng lµ nh÷ng ph¸c th¶o s¸ng t¹o h¬n lµ nh÷ng vËt thÓ ®−îc s¶n xuÊt mét çch chÝnh x¸c.

Nh−ng çc kiÕn tróc s− theo Chñ nghÜa HiÖn ®¹i kh¸c l¹i lµm viÖc víi nh÷ng h×nh thÓ nh½n bãng l¹nh lïng - vÝ dô Mies

198

van der Rohe vµ Marcel Breuer - trong çc kh«ng gian néi thÊt ®«i khi s¹ch bong nh− trong phßng phÉu thuËt. T¹i Berlin gi÷a 2 cuéc chiÕn, kiÕn tróc s− Luckhardt vµ Anker ®· dùng çc ng«i nhµ cã toµn bé mÆt ®øng bäc kÝnh vµ thÐp m¹ cr«m.

Mét c«ng tr×nh cã ®Æc ®iÓm chÊt c¶m bÒ mÆt thó vÞ vµ trang nh· ®−îc kiÕn tróc s− §an M¹ch Arne Jacobsen thiÕt kÕ n¨m 1937 cho mét h·ng s¬n ë Copenhagen. §ã lµ ng«i nhµ bª t«ng cèt thÐp. T−êng ngoµi cña 2 tÇng d−íi ®−îc bäc b»ng çc tÊm kim lo¹i phun çt s¬n mê lµm chóng tr«ng gièng nh− ®−îc t¹o thµnh tõ mét khèi. T−êng cña çc tÇng trªn ®−îc bäc b»ng g¹ch èp tr¸ng men mµu x¸m. VËy lµ, mét mÆt ®øng cã 4 chÊt c¶m bÒ mÆt: tÊm kim lo¹i phñ s¬n, g¹ch tr¸ng men, thÐp m¹ cr«m vµ kÝnh. Dï kh¸c nhau, nh−ng chóng ¨n nhËp víi nhau rÊt tèt. TÊt c¶ ®Òu l¹nh vµ chÝnh x¸c. C«ng tr×nh cña Jacobsen cã ý ®å kiÕn tróc quy ho¹ch t−¬ng tù nh− ng«i nhµ trªn phè Regent ë London víi çc mÆt ®øng s¬n nh½n.

Sau chiÕn tranh thÕ giíi II, çc kiÕn tróc s− Mü b¾t ®Çu ¸p dông hiÖu qu¶ chÊt c¶m bÒ mÆt t−¬ng tù nh− çc ®ång nghiÖp Ch©u ¢u ®· lµm gi÷a 2 cuéc chiÕn. Çc c«ng tr×nh b»ng kÝnh thÐp nèi ®u«i nhau ra ®êi t¹i çc thµnh phè cña n−íc Mü. Vµ tõ ®©y, hiÖu qu¶ chÊt c¶m nµy l¹i quay trë l¹i Ch©u ¢u víi t− çch lµ phong çch míi nhÊt trong kiÕn tróc Mü.

Çc kiÕn tróc s− thùc nghiÖm vèn ham mª vËt liÖu nh½n còng lµm viÖc víi vËt liÖu th« nh− gç tù nhiªn hay ®¸ ®Ïo vµ çc cÊu tróc trung thùc kh¸c. Hä khao kh¸t thö nghiÖm çc kh¶ n¨ng cña hiÖu qu¶ bÒ mÆt tõ nh½n ®Õn th« méc.

T¹i Staatliches Bauhaus n¨m 1919 (sau ®ã ®−îc tiÕp tôc ë Bauhaus Dessau), Walter Gropius ®· ph¸t triÓn mét tr−êng kiÕn tróc hiÖn ®¹i. T¹i ®©y çc ph−¬ng ph¸p míi ®−îc ¸p dông nh»m huÊn luyÖn ®Ó c¶m gi¸c cã ®−îc møc ®é nhËn thøc cao h¬n so víi t¹i çc tr−êng th«ng th−êng. Bauhaus muèn tr¸nh nh÷ng suy nghÜ kiÕn tróc th«ng th−êng vµ gi¶i phãng kh¶ n¨ng s¸ng t¹o

cña sinh viªn. Thay v× nghe gi¶ng theo lèi truyÒn thèng, hä häc tËp th«ng qua nh÷ng tr¶i nghiÖm cña b¶n th©n. Nhê ghi chÐp l¹i nh÷ng Ên t−îng vÒ çc vËt liÖu kh¸c nhau mµ m×nh ®· thö nghiÖm, çc sinh viªn ®· tËp hîp ®−îc mét bé th«ng tin gi¸ trÞ ®Ó dïng trong t−¬ng lai. Träng t©m ®−îc nhÊn m¹nh kh«ng chØ ë h×nh thøc cña bÒ mÆt mµ cßn ë c¶m gi¸c vÒ nã. Xóc gi¸c ®−îc rÌn luyÖn nhê çc thùc nghiÖm vÒ chÊt c¶m ®−îc s¾p xÕp mét çch hÖ thèng theo møc ®é th«. Sau nhiÒu lÇn l−ít tay trªn bÒ mÆt vËt liÖu, cuèi cïng sinh viªn cã thÓ c¶m nhËn ®−îc thang bËc gi¸ trÞ cña chÊt c¶m. VËt liÖu ®−îc dïng lµ gç víi nhiÒu çch xö lý kh¸c nhau, rÊt nhiÒu lo¹i v¶i dÖt vµ giÊy cã ®é nh¸m kh¸c nhau.

Walter Gropius: Toµ nhµ Bauhaus ë Dessau, thiÕt kÕ n¨m 1925. HiÖu qu¶ chÊt c¶m bÒ mÆt ®−îc t¹o thµnh bëi nh÷ng bøc t−êng nh½n mµu s¸ng vµ çc bÒ mÆt kÝnh lín lµ nÐt míi t¹i

thêi ®ã.

199

200

Tr−êng Bauhaus kh¼ng ®Þnh r»ng Ch©u ¢u v¨n minh ®· ®¸nh mÊt kh¶ n¨ng nhËn biÕt nh¹y c¶m vÒ chÊt c¶m bÒ mÆt vèn cã cña con ng−êi tõ thêi nguyªn thñy vµ tin r»ng nhê rÌn luyÖn n¨ng lùc nµy, cã thÓ ®Æt nÒn mãng cho viÖc s¶n xuÊt çc vËt liÖu cã hiÖu qu¶ chÊt c¶m bÒ mÆt cao.

Çc kiÕn tróc s− Bauhaus ®−îc truyÒn c¶m høng tõ nh÷ng thùc nghiÖm cña çc häa sÜ ®−¬ng ®¹i víi çc bè côc t¹o thµnh tõ gç, giÊy vµ v¶i. Nh−ng hä còng cã thÓ cã ®−îc nguån c¶m høng t−¬ng tù ngay trong nghÖ thuËt cña m×nh. Tr−íc Bauhaus, kiÕn tróc th−êng cã ®−îc sù ®æi míi nhê çch tæ hîp thó vÞ cña vËt liÖu, c¶ tù nhiªn vµ nh©n t¹o. Trong kho¶ng thêi gian hµng ngh×n n¨m con ng−êi ®· lµm viÖc víi gç, tõ nh÷ng khóc gç ë tr¹ng th¸i tù nhiªn ®Õn nh÷ng thanh gç ®−îc bµo nh½n vµ ®¸nh bãng, vµ ®· tËn dông ®−îc sù ®a d¹ng vÒ mµu s¾c vµ cÊu tróc h÷u c¬ cña chóng vµ sö dông chóng trong nh÷ng tæ hîp víi sù trî gióp cña çc ph−¬ng ph¸p kü thuËt kh¸c nhau.

Ng−îc l¹i, trong chiÕc ghÕ kiÓu Anh cæ lµm tõ gç ãc chã (kho¶ng n¨m 1700) cÊu tróc h÷u c¬ cña gç theo mét çch thøc l¹ lïng nµo ®ã ®· trë nªn ®ång nhÊt víi chiÕc ghÕ. Ng−êi thî ®· sö dông çc v©n gç mét çch tµi t×nh trong thiÕt kÕ cña m×nh vµ t¹o ra çc hoa v¨n ®èi xøng trong chiÕc ghÕ gièng h×nh yªn ngùa vµ lµm cho çc tay ghÕ cã h×nh d¹ng tuyÖt ®Ñp trë nªn sèng ®éng vµ tù nhiªn h¬n. Çch sö dông gç tµi t×nh nh− vËy ®«i khi cã thÓ thÊy trong kiÕn tróc. Cã nh÷ng ng«i nhµ cæ t−êng lµm b»ng khung gç nhåi g¹ch ®¸, trong ®ã mçi cÊu kiÖn gç cã vÎ nh− ®Òu ®−îc lùa chän kü cµng cho tõng vÞ trÝ cô thÓ; çc thanh gç th¼ng ®−îc bè trÝ theo ph−¬ng th¼ng ®øng, çc thanh cong lµm c«ngxon vµ gi»ng cong. Nh−ng ®ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh ngo¹i lÖ, cßn th× th−êng cã sù t−¬ng ph¶n nhÊt ®Þnh gi÷a v©n gç tù nhiªn vµ d¹ng h×nh häc cña cÊu kiÖn.

Chi tiÕt cña chiÕc ghÕ kiÓu Anh lµm tõ gç ãc chã (kho¶ng n¨m 1700).

201

A.C.Schweinfurth:Nhµ thê Unitarian ë Berkeley(California). Çc chi tiÕt biÓu diÔn nh÷ng hiÖu qu¶ cã tÝnh trang trÝ. H×nh trªn:Nh÷ng bøc t−êng wall shingles sau nh÷ng cµnh c©y.

H×nh d−íi: Mét gãc cét cã th©n c©y Tïng B¸ch/gç ®á vÉn ®−îc bäc bëi líp vá mÒm.

Khi gç bÞ ph¬i ra kh«ng khÝ, v©n gç cña nã cµng râ h¬n. PhÇn xèp cña gç bÞ mßn ®i vµ bay mÊt lµm cho thí gç næi bËt lªn. §ång thêi gç bÞ ®æi mµu. Nh÷ng lo¹i cã nhùa mµu vµng trë nªn x¸m b¹c. Chóng gièng ng−êi giµ - víi g−¬ng mÆt nhiÒu nÕp nh¨n v× s−¬ng giã tr«ng ç tÝnh h¬n çc g−¬ng mÆt trÎ trung. T¹i nh÷ng n−íc cã nhiÒu nhµ gç cæ, vÎ ®Ñp ®Æc biÖt cña gç l©u n¨m trë nªn rÊt râ rµng. Trong nh÷ng ng«i nhµ n«ng th«n Anh thÕ kû 19, gç såi d−íi t¸c ®éng cña m−a n¾ng kÕt hîp hÕt søc hiÖu qu¶ víi ®¸ hay g¹ch ®á. Cïng thêi kú nµy, t¹i Mü H. H. Richardson, trong nghiªn cøu vÒ çc lo¹i vËt liÖu −a thÝch, ®· sö dông v¸n gç

202

203

èp trªn mÆt t−êng còng gièng nh− çch McKim, Meade vµ White ®· lµm trªn t−êng çc ng«i nhµ ®ång quª réng lín vµ l·ng m¹n ë Anh. Mét lÇn n÷a nh÷ng hiÖu qu¶ chÊt c¶m nµy l¹i trë nªn thêi th−îng ®èi víi thÕ hÖ tiÕp theo. B. R. Maybeck ®· dùng nh÷ng ng«i nhµ gç cho §¹i häc Tæng hîp California vµ khu vùc l©n cËn, tr«ng ¨n nhËp mét çch tù nhiªn víi khu v−ên um tïm trªn s−ên dèc xung quanh. Kh«ng xa nh÷ng ng«i nhµ cña Maybeck, mét ng−êi Mü kh¸c - A. C. Schweinfurth - ®· x©y dùng mét nhµ thê, sö dông th©n gç ®á th« lµm çc trô gãc vµ v¸n th« lµm t−êng. Líp vá c©y dµy vµ mÒm t¹o nªn sù t−¬ng ph¶n sèng ®éng víi bÒ mÆt nh½n h¬n cña v¸n gç. C«ng ty kiÕn tróc Greene and Greene còng lµm viÖc víi chÊt liÖu th«. Hä x©y nh÷ng ng«i nhµ ®ång quª cã t−êng bao b»ng g¹ch xo¾n tr¸ng men vµ cã çc c«ngxon vµ tay ®ì b»ng gç méc, gîi nhí mét çch m¬ hå tíi kiÕn tróc NhËt B¶n. H×nh thøc bªn ngoµi çc ng«i nhµ tuy méc m¹c nh−ng néi thÊt l¹i thËt trang nh·. T¹i mét nhµ trong sè ®ã, kiÕn tróc s− ®· sö dông gç d¸i ngùa mµu vµng nguyªn khèi, l−în trßn ë çc mÐp vµ ®¸nh bãng nh−ng kh«ng t¹o h×nh. Çc cÊu kiÖn gç liªn kÕt víi nhau bëi chèt vµ chªm, sao cho qu¸ tr×nh l¾p dùng ®−îc béc lé râ vµ cÊu tróc h÷u c¬ cña mçi chi tiÕt gç ®−îc nh×n thÊy râ. PhÇn méc cña ng«i nhµ nµy gièng nh− mét ®å néi thÊt ®Ñp ®Ï, −a nh×n vµ dÔ chÞu khi ®ông ch¹m.

VËt liÖu ®−îc ®¸nh gi¸ kh«ng chØ bëi h×nh thøc bÒ ngoµi mµ cßn c¶ bëi ®é cøng vµ kh¶ n¨ng dÉn nhiÖt cña chóng. Çc lo¹i vËt liÖu cã thÓ trë nªn rÊt l¹nh hoÆc rÊt nãng ®Òu kh«ng mÊy dÔ chÞu. Gç lµ vËt liÖu ®−îc −a chuéng bëi nã kh«ng bao giê bÞ sèc nhiÖt.

T¹i çc khu v−ên NhËt B¶n, ng−êi ta dïng guèc gç ®Ó b−íc trªn lèi ®i l¸t g¹ch vµ ®¸. Hä bá guèc bªn ngoµi khi b−íc vµo trong nhµ, n¬i cã sµn tr¶i chiÕu vµ mäi thø lµm b»ng gç, giÊy vµ çc vËt liÖu th©n thiÖn kh¸c rÊt dÔ chÞu khi tiÕp xóc. Çc cét trô cã thÓ cã h×nh d¸ng tù nhiªn cña th©n hay cµnh c©y ®· ®−îc bãc

vá vµ tiÖn nh½n, vµ çc tÊm bäc t−êng phï hîp víi mçi ®−êng nÐt cña chóng. So víi ng«i nhµ NhËt B¶n, nhiÒu c«ng tr×nh hiÖn ®¹i cña chóng ta th« thiÓn mét çch ®¸ng kinh ng¹c. Chóng cã thÓ gîi l¹i mét chót NhËt B¶n vµ ®−îc x©y dùng b»ng vËt liÖu t−¬ng tù, nh−ng kh«ng chØ vËt liÖu ngoµi trêi "lÎn" vµo trong nhµ d−íi d¹ng ®¸ ®Ïo th« l¸t sµn, mµ ngay c¶ nh÷ng bøc t−êng trong nhµ còng th−êng cã ®Æc ®iÓm méc m¹c, nh− kiÓu nh÷ng bøc t−êng lín b»ng ®¸ granite trÇn hay g¹ch nung giµ víi çc mèi nèi ®−îc ®¸nh bãng. Trong khi ng−êi NhËt muèn thèng nhÊt çc vËt liÖu h÷u c¬ kh¸c nhau, kiÕn tróc s− ph−¬ng T©y d−êng nh− l¹i muèn ph¸ vì tÝnh thèng nhÊt vµ t¹o ra nh÷ng hiÖu qu¶ t−¬ng ph¶n m¹nh.

Chi tiÕt cÇu thang trong ng«i nhµ t− nh©n, do c«ng ty Greene & Greene x©y dùng trªn ®¹i lé Piedmont ë Berkeley, California. Toµn bé phÇn méc ®−îc lµm víi gç mahony th« cã s¾c

vµng rÊt hÊp dÉn

204

T−êng x©y thêi Trung Cæ víi nh÷ng viªn g¹ch lín

T−êng g¹ch hiÖn ®¹i víi g¹ch mµu vµng, kts Knud Hansen

T−êng x©y thêi Trung Cæ ë nhµ thê lín Roskilde, §an M¹ch

T−êng x©y thÕ kû 18 ë nhµ nguyÖn Frederik V, nhµ thê lín Roskilde

205

Alvar Aalto: Baker House t¹i M.I.T. Chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm cña t−êng g¹ch x©y

206

207

Quay trë l¹i víi phÇn nÒ, chóng t«i thÊy r»ng nã còng cã vÊn ®Ò riªng cña m×nh. Cã thÓ x©y dùng mét ng«i nhµ b»ng nh÷ng viªn ®¸ ®−îc c¾t chÝnh x¸c ®Õn møc kh«ng cÇn vËt liÖu kÕt dÝnh gi÷a chóng mµ chØ ®¬n gi¶n lµ ®Æt chóng chång lªn nhau vµ gi÷ nhau b»ng t¶i träng cña chóng. Qu¶ vËy, nh÷ng chiÕc cét trong ®Òn thê Hi L¹p cæ ®¹i ®· ®−îc x©y dùng b»ng nh÷ng khèi ®¸, khèi nµy chång lªn ®Ønh khèi kia mµ kh«ng hÒ cã v÷a liªn kÕt. Çch x©y nµy vÉn tån t¹i ®Õn tËn ngµy nay do mong muèn ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ chÊt c¶m ®ång nhÊt nh− trong tr−êng hîp nh÷ng chiÕc cét trªn mÆt ®øng cña B¶o tµng NghÖ thuËt Faaborg ë §an M¹ch. Nh−ng phÇn lín nh÷ng bøc t−êng x©y ®−îc tæ hîp bëi 2 lo¹i vËt liÖu rÊt kh¸c nhau, ch¼ng h¹n g¹ch nung vµ v÷a (hçn hîp cña v«i, çt vµ n−íc). Cã rÊt nhiÒu lo¹i g¹ch vµ nhiÒu lo¹i v÷a cã thÓ kÕt hîp víi nhau, vµ khi kÕt qu¶ cuèi cïng còng phô thuéc vµo çc kiÓu m¹ch vµ kiÓu x©y, th× chóng ta thÊy r»ng cã v« sè kh¶ n¨ng kÕt hîp gi÷a chóng. Çc nÒn v¨n minh kh¸c nhau vµ çc thêi kú kh¸c nhau cã nh÷ng d¹ng t−êng g¹ch x©y ®Æc tr−ng kh¸c nhau, nh−ng tÊt c¶ chóng ®Òu ®−îc t¹o thµnh tõ çc thµnh phÇn ®¬n gi¶n: g¹ch vµ v÷a. G¹ch lu«n ®−îc coi lµ vËt liÖu x©y dùng thùc sù, cßn v÷a ®¬n gi¶n chØ lµ chÊt lÊp ®Çy. Do vËy g¹ch kh«ng chØ cÇn cã tØ lÖ lín h¬n trªn mÆt t−êng mµ chÊt liÖu vµ mµu s¾c cña nã còng ph¶i gi÷ vai trß chi phèi; nã cÇn ph¶i khoÎ vµ th« h¬n chÊt kÕt dÝnh. NÕu sö dông g¹ch tèt vµ nh½n, v÷a còng ph¶i lµ lo¹i tèt kh«ng kÐm. Çc kiÕn tróc s− thêi Phôc H−ng cña Hy L¹p ®· nhËn thøc ®−îc ®iÒu nµy. Dï hä −a chuéng t−êng ®¸ h¬n, nh−ng hä còng sö dông t−êng g¹ch lµm tõ nh÷ng viªn g¹ch nhá nh½n nh−ng kh«ng qu¸ cøng x©y víi líp v÷a máng chÊt l−îng cao. §iÒu ®ã ®−îc thÊy rÊt râ khi chóng ta so s¸nh 2 h×nh minh ho¹ vÒ nhµ thê lín Roskilde, n¬i ch«n cÊt çc vÞ vua §an M¹ch, mét cho thÊy mét phÇn cña bøc t−êng gian gi÷a cña gi¸o ®−êng cã tõ thêi Trung Cæ, h×nh kh¸c lµ t−êng g¹ch x©y cña nhµ nguyÖn vua Frederik V tõ cuèi thÕ kû 18. KiÓu g¹ch x©y t−¬ng tù còng ®−îc thÊy trong rÊt nhiÒu c«ng

208

tr×nh cña thÕ kû 18 ë çc n−íc kh¸c. Ch¼ng h¹n t−êng cña çc ng«i nhµ trªn qu¶ng tr−êng Louisburg ë Boston hÇu nh− t−¬ng tù t−êng cña nhµ nguyÖn vua Frederik V.

Khi chi phÝ x©y dùng cho phÐp, kiÕn tróc s− th−êng −a chuéng g¹ch thñ c«ng, bëi trong nh÷ng giíi h¹n kh¾t khe cña kü thuËt ®iÒu ®ã lµm çc bøc t−êng sèng ®éng vµ nhiÒu ç tÝnh h¬n. G¹ch thñ c«ng cã thÓ cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau, tõ g¹ch th« nung giµ víi çc m¹ch v÷a khoÐt lâm mµ Aalto ®· sö dông cho çc bøc t−êng cña Baker House t¹i M.I.T, cho ®Õn nh÷ng viªn g¹ch Ýt cøng s¸ng mµu mµ kiÕn tróc s− §an M¹ch Arne Jacobsen sö dông trong phÇn lín çc c«ng tr×nh vÒ sau cña m×nh.

Ch−¬ng VIII. ¸nh s¸ng tù nhiªn trong kiÕn tróc

Chî ë Cadillac

¸nh s¸ng tù nhiªn liªn tôc thay ®æi. Çc chi tiÕt kiÕn tróc kh¸c mµ chóng ta ®· xem xÐt cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c. KiÕn tróc s− cã thÓ Ên ®Þnh kÝch th−íc cña çc vËt r¾n vµ lç rçng, anh ta cã thÓ chØ râ h−íng cña c«ng tr×nh cña m×nh, cã thÓ x¸c ®Þnh çc vËt liÖu vµ çch øng xö víi chóng; anh ta cã thÓ m« t¶ chÝnh x¸c çc chi tiÕt thiÕt kÕ thi c«ng vµ ®Æc ®iÓm cña c«ng tr×nh tr−íc khi nã khëi c«ng. Nh−ng anh ta kh«ng thÓ

209

210

kiÓm so¸t ®−îc ¸nh s¸ng. Nã thay ®æi tõ s¸ng ®Õn chiÒu, ngµy nµy qua ngµy kh¸c, c¶ vÒ c−êng ®é vµ mµu s¾c. Lµm sao ®Ó lµm viÖc víi nh©n tè thÊt th−êng nh− vËy? Nã cã thÓ ®−îc sö dông mét çch nghÖ thuËt nh− thÕ nµo?

Tr−íc tiªn, cã thÓ bá qua sù ®a d¹ng vÒ c−êng ®é ¸nh s¸ng, bëi chóng ta rÊt khã nhËn biÕt nã mÆc dï nã cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh nhê çc thiÕt bÞ ®o. ¸nh s¸ng chãi cã thÓ cã c−êng ®é cao h¬n 250.000 lÇn so víi ¸nh s¸ng tr¨ng, tuy vËy con ng−êi cã thÓ nh×n thÊy cïng mét h×nh thÓ d−íi ¸nh tr¨ng còng nh− d−íi ¸nh s¸ng ban ngµy. L−îng ¸nh s¸ng ph¶n x¹ tõ mét bÒ mÆt mµu tr¾ng trong mïa ®«ng nhá h¬n so víi l−îng ¸nh s¸ng ph¶n x¹ tõ mét bÒ mÆt mµu ®en cã kÝch th−íc t−¬ng tù trong mïa hÌ, nh−ng chóng ta vÉn ph©n biÖt ®−îc tr¾ng vµ ®en. Vµ chóng ta còng cã thÓ ph©n biÖt râ rµng ch÷ ®en trªn nÒn tr¾ng.

¸nh s¸ng cã tÇm quan träng quyÕt ®Þnh trong viÖc c¶m nhËn kiÕn tróc. Cïng mét c¨n phßng cã thÓ t¹o ra nh÷ng Ên t−îng kh«ng gian hÕt søc kh¸c nhau chØ b»ng çch ®¬n gi¶n lµ thay ®æi vÞ trÝ vµ kÝch th−íc cña çc « cöa. Di chuyÓn cöa sæ tõ vÞ trÝ gi÷a t−êng ra gãc t−êng sÏ lµm thay ®æi hoµn toµn ®Æc ®iÓm cña c¨n phßng.

§Ó tr¸nh bÞ l¹c lèi trong v« sè kh¶ n¨ng, chóng ta sÏ chØ h¹n chÕ trong 3 lo¹i: phßng lín cã ¸nh s¸ng chiÕu tõ mäi phÝa, phßng cã cöa sæ trªn m¸i vµ ®iÓn h×nh nhÊt lµ phßng ®−îc chiÕu s¸ng tõ phÝa bªn.

Chóng ta cã thÓ t×m thÊy çc vÝ dô tõ nhiÒu thêi kú kh¸c nhau vÒ phßng lín cã ¸nh s¸ng chiÕu tõ mäi phÝa, nhÊt lµ t¹i vïng khÝ hËu Êm ¸p. Nã chØ ®¬n gi¶n bao gåm mét m¸i che cã cét ®ì ®Ó b¶o vÖ khái ¸nh n¾ng mÆt trêi thiªu ®èt. VÝ dô chî cã m¸i che t¹i thµnh phè nhá Cadillac gÇn Bordeaux ë miÒn nam n−íc Ph¸p. Nã cã trÇn rÊt cao, cao h¬n nhiÒu so víi çc ng«i nhµ xung quanh. Kh«ng gian trong chî cã thÓ ®−îc tiÕp cËn tõ 4

211

phÝa vµ rÊt s¸ng sña, ®−îc ph¶n chiÕu ¸nh s¸ng tõ vØa hÌ mµu vµng ë bªn ngoµi. Tuy nhiªn ¸nh s¸ng bªn trong chî rÊt kh¸c víi ¸nh s¸ng bªn ngoµi.

Khi hµng ho¸ ®−îc bµy gÇn çc « cöa cuèn vßm, chóng nhËn ®−îc kh¸ nhiÒu ¸nh s¸ng trùc tiÕp tõ mét phÝa. Nh−ng bãng ®æ ë mÆt trong cña chóng kh«ng bao giê qu¸ sÉm, bëi toµn bé kh«ng gian bªn trong chî ®Òu rÊt s¸ng. Nãi chung, ¸nh s¸ng trong nh÷ng ngµy nhiÒu m©y tËp trung nhiÒu vµo kh«ng gian bªn trong h¬n phÝa ngoµi çc « cöa, vµ s¸ng h¬n nhiÒu so víi çc phßng cã t−êng bao. T¹i nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau, çc kiÕn tróc s− ®· thö t¹o ra çc phßng cã t−êng bao víi ®Æc ®iÓm chiÕu s¸ng nãi trªn. Cã nh÷ng l©u ®µi thêi Trung Cæ cã nh÷ng « cöa sæ lín ë c¶ 2 phÝa, vµ trong rÊt nhiÒu ng«i nhµ trang tr¹i, cã mét phßng lín më th«ng tõ tr−íc ra sau víi cöa sæ tõ c¶ 2 phÝa. §i tõ çc phßng nhá chØ cã cöa sæ mét phÝa vµo c¨n phßng lín ngËp trµn ¸nh s¸ng nµy sÏ cã ®−îc c¶m gi¸c thËt nhÑ nhâm bëi nã qu¸ s¸ng sña vµ tho¸ng ®·ng.

Ngµy nay, dï cã nh÷ng ph−¬ng tiÖn tèt h¬n bao giê hÕt ®Ó cã thÓ t¹o ra nh÷ng kh«ng gian lo¹i nµy, nh−ng chóng ta l¹i Ýt khi thÊy chóng. Tuy nhiªn, cã mét vÝ dô mÉu mùc lµ ng«i nhµ mµ Philip C. Johnson tù x©y dùng cho m×nh ë New Canaan, Connecticut. Nã lµ mét phßng lín h×nh ch÷ nhËt chiÒu dµi gÊp ®«i chiÒu réng ®−îc bao kÝnh 4 mÆt vµ cã m¸i ®Æc. Phßng t¾m cã d¹ng h×nh trô ®øng gi÷a phßng vµ ®−îc x©y g¹ch tõ sµn ®Õn trÇn, cßn bÕp chØ gåm vµi chiÕc tñ gç thÊp cè ®Þnh trªn sµn g¹ch. Tõ bøc ¶nh chôp ng«i nhµ, rÊt khã t−ëng t−îng r»ng cã thÓ t¹o ®−îc c¶m gi¸c "ë bªn trong" cho mét çi hép kÝnh trong suèt nh− vËy. Nh−ng hiÖu qu¶ c¶m nhËn ®−îc tõ bªn trong l¹i rÊt kh¸c biÖt. §ã ch¾c ch¾n lµ mét kh«ng gian trong nhµ. Sµn vµ trÇn gióp t¹o ra c¶m gi¸c vÒ néi thÊt, cßn th¶m vµ çc nhãm ®å ®¹c bæ sung cho bÇu kh«ng khÝ trong nhµ. Çc v¸ch kÝnh suèt tõ sµn ®Õn trÇn ®−îc trang bÞ rÌm hay mµn che mµu tr¾ng cã thÓ dÞch chuyÓn ®Ó kiÓm so¸t ¸nh s¸ng vµ tr¸nh nh÷ng ¸nh m¾t tß

mß. Chóng còng gióp t¨ng c−êng c¶m gi¸c ë bªn trong nhµ. HÖ thèng v¸ch tr−ît kiÓu NhËt B¶n ®· ®−îc chuyÓn tõ ng«i nhµ b»ng gç vµ giÊy sang ng«i nhµ b»ng kÝnh vµ thÐp.

Phßng sinh ho¹t chung trong ng«i nhµ riªng cña Philip C. Johnson. New Canaan, Connecticut

Bªn ngoµi ¸nh s¸ng xuyªn qua çc t¸n c©y r¬i r¶i r¸c trªn nÒn ®Êt. B¹n nh×n ra ngoµi qua çc cµnh c©y vµ c¶m thÊy - nh− trong çc villa cña Palladio - r»ng, t¹i ®©y b¹n cã mét c¨n cø ch¾c ch¾n, tõ ®ã cã thÓ quan s¸t khung c¶nh ®ång quª xung quanh qua çc « cöa h×nh ch÷ nhËt b»ng khung thÐp. Nhãm ®å ®¹c chÝnh n»m trªn mét tÊm th¶m dµy, ®−îc bè trÝ rÊt hîp lý trong khu vùc gi÷a trung t©m phßng vµ bøc t−êng phÝa nam. Còng t¹i ®©y, trong mét thø ¸nh s¸ng tuyÖt vêi tr−ng bµy mét t¸c phÈm ®iªu kh¾c lín vµ mét bøc tranh hiÖn ®¹i.

212

213

Tr−íc khi tiÕp tôc, sÏ tèt h¬n nÕu t«i gi¶i thÝch thø mµ t«i gäi lµ "¸nh s¸ng tuyÖt vêi". §iÒu ®ã lµ cÇn thiÕt v× ®èi víi ®a sè ng−êi, ¸nh s¸ng tèt chØ cã nghÜa lµ nhiÒu ¸nh s¸ng. NÕu kh«ng nh×n râ mét vËt nµo ®ã, chóng ta chØ yªu cÇu nhiÒu ¸nh s¸ng h¬n. Vµ th−êng lµ chóng ta vÉn kh«ng tho¶ m·n bëi sè l−îng ¸nh s¸ng kh«ng quan träng b»ng chÊt l−îng cña nã.

H·y t−ëng t−îng r»ng, chóng ta ®ang nh×n vµo mét gãc låi ®−îc t¹o thµnh bëi 2 mÆt ph¼ng mµu tr¾ng. NÕu c¶ 2 mÆt ph¼ng ®Òu ®−îc chiÕu s¸ng tõ çc nguån s¸ng ®−îc kiÓm so¸t, ¸nh s¸ng cã thÓ ®−îc ®iÒu chØnh sao cho c¶ 2 mÆt ®Òu s¸ng nh− nhau. Khi ®iÒu ®ã x¶y ra, c¹nh cña gãc kh«ng cßn nh×n thÊy b»ng m¾t th−êng n÷a. B¹n vÉn cã thÓ nhËn ra nã nhê ®Æc ®iÓm lËp thÓ cña m¾t b¹n hay ®o¸n nhËn qua vÞ trÝ 2 mÆt ph¼ng ®ã giao c¾t víi mÆt ph¼ng kh¸c. Nh−ng b¹n ®· mÊt ®i çch quan träng nhÊt ®Ó nh×n thÊy ®ã lµ mét çi gãc. NÕu ¸nh s¸ng ®−îc t¨ng ®Òu trªn c¶ 2 mÆt còng sÏ kh«ng gióp ®−îc g× h¬n. Nh−ng nÕu ¸nh s¸ng t¹i mét bªn gi¶m ®i ®Õn møc cã sù kh¸c biÖt râ rÖt gi÷a 2 mÆt ph¼ng, çi gãc sÏ næi bËt lªn dï cho tæng c−êng ®é ¸nh s¸ng lóc nµy ®· trë nªn thÊp h¬n.

Tõ ph©n tÝch trªn ®©y chóng ta thÊy râ t¹i sao "¸nh s¸ng trùc diÖn" nh×n chung lµ ¸nh s¸ng tåi. Khi ¸nh s¸ng chiÕu vu«ng gãc trªn bÒ mÆt mét vËt, sÏ cã Ýt bãng ®æ nhÊt vµ do vËy Ýt hiÖu qu¶ t¹o h×nh nhÊt. HiÖu qu¶ chÊt c¶m bÒ mÆt còng sÏ kÐm, ®¬n gi¶n v× viÖc c¶m nhËn chÊt c¶m phô thuéc vµo nh÷ng kh¸c biÖt nhá trªn bÒ mÆt chÊt liÖu. NÕu di chuyÓn vËt thÓ nµy ®Õn vÞ trÝ ®−îc chiÕu s¸ng nghiªng, sÏ cã thÓ t×m thÊy mét ®iÓm mang l¹i Ên t−îng ®Æc biÖt tèt c¶ vÒ ®é låi lâm vµ chÊt c¶m bÒ mÆt. Mét nhµ nhiÕp ¶nh giái sÏ tiÕp tôc thö nghiÖm cho ®Õn khi t×m thÊy chÝnh x¸c ¸nh s¸ng chuÈn cho ®èi t−îng cña m×nh. NÕu phÝa ®−îc chiÕu s¸ng qu¸ s¸ng, h×nh d¹ng ë phÝa ®ã sÏ bÞ mÊt, vµ nÕu phÝa trong bãng tèi qu¸ tèi còng sÏ ch¼ng cã h×nh d¹ng nµo ®−îc nh×n thÊy ë ®ã. Do vËy anh ta chän thø ¸nh s¸ng cã nhiÒu møc ®é thay ®æi kh¸c nhau, tõ lo¹i rùc rì nhÊt cho ®Õn bãng tèi nhÊt,

214

sù thay ®æi mang l¹i tÝnh t¹o h×nh ch©n thËt cho mçi chi tiÕt l−în trßn. Anh ta thu xÕp ®Ó cã ®−îc l−îng ¸nh s¸ng ph¶n x¹ thÝch hîp gi÷a çc bãng tèi còng lµ ®Ó cho ®èi t−îng næi bËt lªn. Cuèi cïng khi bæ sung thªm ¸nh s¸ng ®Ó ®èi t−îng cã ®−îc ®é c¶m nhËn hoµn chØnh, diÔn t¶ chÝnh x¸c chÊt liÖu cña nã mµ kh«ng cßn çc ®iÓm mËp mê, anh ta nãi r»ng bøc ¶nh cña m×nh cã ¸nh s¸ng tèt.

ChÊt l−îng ¸nh s¸ng quan träng h¬n nhiÒu so víi çi mµ nã ®−îc thõa nhËn. Nh÷ng ng−êi lµm c«ng viÖc yªu cÇu sù tØ mØ (vÝ dô nh− may v¸), sÏ nhanh chãng trë nªn mÖt mái nÕu ¸nh s¸ng kÐm, vµ hä th−êng cè g¾ng mét çch v« Ých ®Ó thay ®æi t×nh h×nh b»ng çch t¨ng c−êng ®é thay v× chÊt l−îng ¸nh s¸ng.

Phßng hoµ nh¹c ë Gothenburg, Thuþ §iÓn cã hµnh lang nghØ ch¹y dµi trªn tÇng 2 víi cöa sæ b¨ng suèt chiÒu dµi t−êng. Kh«ng gian nµy ®−îc s¬n mµu s¸ng vµ cã rÊt nhiÒu ¸nh s¸ng ph¶n x¹ tõ t−êng vµ trÇn. Mét ®Çu bøc t−êng ®−îc phñ toµn bé bëi mét tÊm th¶m sÆc sì - vµ nã ®−îc chiÕu s¸ng tõ cöa sæ phÝa bªn tr¸i. §©y lµ vÞ trÝ tuyÖt vêi, hoµn toµn phï hîp víi chñ ®Ò, chÊt c¶m vµ mµu s¾c cña tÊm th¶m rÊt ®Ñp nµy. BÒ mÆt tÊm th¶m kh«ng ®−îc chiÕu s¸ng ®ång ®Òu bëi nã ®−îc c¶m nhËn kh«ng ph¶i víi t− çch lµ mét t¸c phÈm nghÖ thuËt ®éc lËp mµ lµ mét phÇn h÷u c¬ cña c¨n phßng. NÕu treo nã trªn bøc t−êng ®−îc chiÕu s¸ng trùc diÖn, sÏ kh«ng thÓ c¶m nhËn ®−îc ®©y lµ bøc tranh th¶m (®−îc dÖt).

§Ìn chiÕu phÝa tr−íc s©n khÊu kiÓu cò t«n lªn trang phôc vµ ®å trang trÝ s©n khÊu, trong khi ¸nh s¸ng dåi dµo cña s©n khÊu hiÖn ®¹i th−êng lµm lu mê vÎ ®Ñp. Tr−íc ®©y ¸nh s¸ng chiÕu lªn ng−êi diÔn viªn tõ phÝa d−íi thùc tÕ lµ kh«ng tèt bëi chóng ta ®· quen víi ¸nh s¸ng chiÕu tõ phÝa trªn. ThÕ giíi bÞ ®¶o ng−îc nÕu nh÷ng phÇn th−êng n»m trong bãng tèi l¹i ®−îc t¾m trong ¸nh s¸ng vµ nh÷ng phÇn th−êng ®−îc chiÕu s¸ng l¹i ch×m trong bãng tèi. TÊt c¶ chóng ta ®· thÊy hiÖu qu¶ ¸nh s¸ng trong çc

bøc ho¹ cña Degas vµ Toulouse-Lautrec víi ¸nh s¸ng chiÕu vµo mÆt d−íi cña mòi vµ c»m. KiÓu chiÕu s¸ng nµy ®· tõng phæ biÕn trªn s©n khÊu, vµ khi ¸nh s¸ng h¾t lªn tõ phÝa d−íi, ngay lËp tøc chóng t¹o ra mét bÇu kh«ng khÝ mª hoÆc vµ kh«ng cã thùc - ®ã lµ thÕ giíi cña s©n khÊu. §iÒu quan träng ë ®©y lµ chóng t¹o ra bãng ®æ lµm kh¸n gi¶ kh«ng bÞ ®¸nh lõa bëi nh÷ng hiÖu qu¶ cña chÊt c¶m.

Ed. Degas: Çc vò c«ng. ChØ ra ma lùc ®Æc biÖt cña ¸nh s¸ng chiÕu tõ bªn d−íi

Trong s©n khÊu hiÖn ®¹i, çc diÔn viªn chÝnh l¹i th−êng ®−îc t¾m trong sù thõa th·i cña ¸nh s¸ng ®Ìn räi chiÕu ®iÓm khiÕn b¹n sÏ thÊy lµ thö nghiÖm kÓ trªn (víi çc mÆt ph¼ng cña mét gãc låi ®−îc chiÕu s¸ng ®ång ®Òu) ®ang x¶y ra. MÆt diÔn viªn tr«ng gièng nh÷ng khèi ¸nh s¸ng, çc ®Æc ®iÓm riªng bÞ xo¸ s¹ch. Trong ¸nh s¸ng kiÓu nµy, ngay c¶ nh÷ng chÊt liÖu léng lÉy nhÊt còng trë nªn ph¼ng vµ kÐm chÊt l−îng. ¸nh s¸ng cña s©n khÊu hiÖn ®¹i chøng minh mét çch thuyÕt phôc r»ng vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ sè l−îng ¸nh s¸ng mµ quan träng lµ çch chiÕu s¸ng.

215

Sau mét håi d«ng dµi, cÇn ph¶i thÊy râ lµ cã nh÷ng vÞ trÝ trong ng«i nhµ cña Philip Johnson phï hîp víi viÖc tr−ng bµy nghÖ thuËt, vµ nh÷ng chç kh¸c - ®−îc chiÕu s¸ng ®ång ®Òu tõ 2 phÝa - Ýt phï hîp h¬n nhiÒu. Khi trang bÞ ®å ®¹c cho c¨n phßng, cÇn quan t©m ®Õn ®iÒu ®ã ®Ó b¹n cã thÓ ngåi trong ¸nh s¸ng tèt vµ ng¾m nh×n nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt trong ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt. §ång thêi b¹n cã thÓ cã ®−îc tÇm nh×n ra mäi phÝa.

B¶n vÏ mÆt c¾t Pantheon, Rome. Theo Desgodez

T−¬ng ph¶n víi c¨n phßng nµy - ®ãng kÝn ë trªn m¸i vµ më ra xung quanh - lµ c¨n phßng khÐp kÝn 4 phÝa vµ më ra ë trªn m¸i. Trong khi lo¹i trªn cho phÐp cã ®−îc hiÖu qu¶ chiÕu s¸ng ®a d¹ng t¹i çc vÞ trÝ kh¸c nhau trong phßng th× lo¹i sau l¹i cã thÓ thiÕt kÕ sao cho ¸nh s¸ng chiÕu tèt ®Òu t¹i mäi vÞ trÝ trong phßng.

216

217

VÝ dô hay nhÊt cña mét néi thÊt khÐp kÝn vµ chØ ®−îc chiÕu s¸ng tõ phÝa trªn lµ ®Òn Pantheon ë Rome. Kh«ng mét bøc häa nµo cã thÓ m« t¶ ®−îc nã bëi ®ã lµ mét kh«ng gian khÐp kÝn cã kiÕn tróc tuyÖt vêi bao quanh chóng ta vµ g©y Ên t−îng s©u s¾c cho chóng ta. Tõ m¹ng l−íi ®−êng phè phøc t¹p ë bªn ngoµi, vµo Pantheon chóng ta c¶m nhËn nã nh− mét biÓu hiÖn hoµn h¶o cña sù tÜnh lÆng vµ hµi hoµ. TØ lÖ b×nh th−êng cña çc ng«i nhµ võa ®i qua lµm peristyle (ND: kh«ng gian cã hµng cét bao quanh ®Òn thê) cña Pantheon d−êng nh− cao vßi väi víi nh÷ng c©y cét lín mÊt hót trong khung c¶nh tranh tèi tranh s¸ng d−íi m¸i nhµ. Khi b−íc vµo phßng lín h×nh trßn, ngay lËp tøc b¹n c¶m nhËn ®−îc thø ¸nh s¸ng ªm dÞu ®Õn tõ trªn cao - cao gÊp 3 lÇn chiÒu cao cña peristyle. M¸i vßm d−êng nh− kh«ng giíi h¹n kh«ng gian mµ më réng vµ n©ng nã cao lªn.

Phßng lín h×nh trßn cña Pantheon còng lín vµ réng r·i nh− mét qu¶ng tr−êng La M·. Mét khèi l−îng x©y lín t¹o ra mét h×nh trßn hoµn h¶o quanh c¨n phßng lín nµy. M¸i vßm cã d¹ng b¸n cÇu cao ®Õn nçi nÕu nã tiÕp tôc ch¹y xuèng phÝa d−íi ®Ó t¹o ra mét h×nh cÇu trän vÑn, th× sÏ ch¹m sµn. Nãi çch kh¸c, chiÒu cao cña phÇn t−êng h×nh trô b»ng víi b¸n kÝnh cña m¸i vßm, chiÒu cao cña c¨n phßng b»ng víi chiÒu réng vµ chiÒu ngang. Lç hæng h×nh trßn trªn ®Ønh cña vßm m¸i t¹o ra mèi liªn hÖ duy nhÊt víi thÕ giíi bªn ngoµi - kh«ng ph¶i víi thÕ giíi ån µo th−êng nhËt cña phè ph−êng mµ víi mét m¸i vßm lín h¬n vµ tÜnh lÆng lµ bÇu trêi ë phÝa trªn. Khi mÆt trêi kh«ng chiÕu xiªn vµo bªn trong thµnh mét chïm tia h×nh trô, ¸nh s¸ng ®−îc khuÕch t¸n mét çch ®Ñp ®Ï bëi nã ®Õn tõ rÊt cao bªn trªn. Nh−ng nã chiÕu xuèng theo cïng mét h−íng, ®Õn tõ mét nguån duy nhÊt vµ t¹o ra nh÷ng bãng ®æ thùc sù. Sµn nhµ, ®−îc l¸t ®¸ cÈm th¹ch rÊt ®Ñp theo h×nh vu«ng vµ h×nh trßn, nhËn ®−îc phÇn lín ¸nh s¸ng vµ mét phÇn ®−îc ph¶n x¹ ®Ó chiÕu s¸ng ngay c¶ nh÷ng chç tèi nhÊt, do vËy kh«ng hÒ cã mét bãng ®en thËt sù ë bÊt cø ®©u. Çc hèc t−êng vµ n¬i thê cóng, víi çc cét vµ gê

218

kiÓu Corin, nhËn ®−îc ®ñ ¸nh s¸ng khiÕn çc h×nh thÓ kiÕn tróc næi bËt lªn. Phßng lín h×nh trßn tr¸ng lÖ cña Pantheon th−êng bÞ m« pháng ë çc tû lÖ kh¸c. Nh−ng ®iÒu ®ã lµm x¸o trén sù c©n b»ng vµ hµi hoµ cña c¨n phßng, nhÊt lµ khi kÝch th−íc cña « s¸ng bÞ thay ®æi hay khi ng−êi ta më thªm çc « cöa trªn t−êng.

Còng ®¸ng ®Ó xem xÐt hiÖu qu¶ chiÕu s¸ng kh¸c nhau nh− thÕ nµo khi chóng ta thay mÆt b»ng h×nh trßn b»ng mÆt b»ng h×nh ch÷ nhËt cã cïng diÖn tÝch, cßn m¸i vßm th× cã d¹ng tang trèng víi « s¸ng h×nh ch÷ nhËt thay v× h×nh trßn. VÝ dô lo¹i nµy cã thÓ thÊy trong Nhµ thê lín Copenhagen x©y trong thêi Phôc H−ng cña Hy L¹p. Gian gi÷a cña nhµ thê cã m¸i vßm d¹ng tang trèng kÐo dµi víi 3 « s¸ng phÝa trªn. TØ lÖ gi÷a kÝch th−íc cña çc « s¸ng vµ sµn t−¬ng tù nh− ë Pantheon vµ do vËy c−êng ®é ¸nh s¸ng kh«ng m¹nh h¬n. Nh−ng v× mét lý do nµo ®ã, hiÖu qu¶ t¹o bëi 3 « s¸ng lµ mét vÖt s¸ng dµi xuyªn vµo gian gi÷a h¬n lµ 3 luång s¸ng tËp trung. Nh÷ng bøc t−îng t«ng ®å cña Chóa trªn t−êng - t¸c phÈm cña Thorvaldsen - kh«ng chØ nhËn ®−îc ¸nh s¸ng trùc tiÕp mµ c¶ ¸nh s¸ng tõ 2 bªn vµ kÕt qu¶ lµ toµn bé kh«ng gian néi thÊt cã vÎ thõa th·i ¸nh s¸ng vµ thiÕu ç tÝnh.

Nhµ thê nµy cßn ®−îc chiÕu s¸ng bëi « s¸ng thø t− trªn m¸i - bÞ che khuÊt khái tÇm m¾t cña gi¸o ®oµn, vµ do vËy h¬i cã hiÖu qu¶ cña r¹p h¸t. Trong rÊt nhiÒu nhµ thê, nhÊt lµ nhµ thê hiÖn ®¹i, çc kiÕn tróc s− th−êng t×m çch t¹o ra ¸nh s¸ng t¨ng dÇn cho ban thê. T¹i B¶o tµng NghÖ thuËt Faaborg ë §an M¹ch, ®· ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ rÊt phong phó nhê lµm ®iÒu ng−îc l¹i. §Ønh ®iÓm ®−îc t¹o ra b»ng çch bè trÝ mét phßng nhá ®−îc chiÕu s¸ng lê mê tiÕp theo mét phßng ®−îc chiÕu s¸ng rùc rì. Trong b¶o tµng nµy, gian ®Çu tiªn cã ¸nh s¸ng tõ cöa sæ lín trªn m¸i s¸ng rùc nh− ban ngµy. Nh×n tõ ®©y, c¨n phßng cã m¸i vßm h×nh b¸t gi¸c gièng nh− mét ®iÖn thê thÇn bÝ. ¸nh s¸ng mê ¶o r¬i xuèng tõ mét « cöa nhá trªn m¸i, phÝa trªn bøc t−îng b»ng ®¸ ®en cña Mads Rasmussen, ng−êi s¸ng lËp b¶o tµng. Bøc

t−îng rÊt Ên t−îng nµy quay vÒ h−íng ng−êi quan s¸t vµ ¸nh s¸ng chØ võa ®ñ ®Ó kh¸m ph¸ h×nh thÓ tuyÖt vêi mµ t¸c gi¶, nhµ ®iªu kh¾c Kai Nielsan ®· lµm nh½n tÊt c¶ trõ phÇn quan träng nhÊt. Bøc t−îng nµy ®−îc bè trÝ trªn nÒn t−êng mµu xanh c« ban - mµu nµy trë nªn m¹nh h¬n mét çch l¹ lïng trong ®iÒu kiÖn ¸nh s¸ng yÕu (xem minh ho¹ trang 223, chØ ra mét h−íng nh×n ng−îc l¹i - tõ c¨n phßng mµu xanh d−¬ng lê mê tèi ®Õn phßng tranh mµu ®á rùc). NÕu c¨n phßng nµy s¸ng h¬n th× hiÖu qu¶ sÏ kÐm Ên t−îng h¬n rÊt nhiÒu.

Ragnar Ostberg: Phßng Xanh (Blue hall), Toµ thÞ chÝnh Stockholm. Bøc ¶nh cho thÊy çc « cöa bªn trªn cao t¹o ra ¸nh s¸ng mê ¶o nh−ng thó vÞ

219

220

Cã kh¸ nhiÒu vÝ dô vÒ c¨n phßng trong ®ã toµn bé trÇn lµ mét cöa m¸i lín. Luång ¸nh s¸ng tù nhiªn ngËp trµn t¹o ra mét kh«ng gian néi thÊt kh«ng cã bãng ®æ; çc h×nh thÓ trë nªn ph¼ng vµ hiÖu qu¶ chÊt c¶m nh×n chung lµ nghÌo nµn. §iÒu ®ã cã thÓ thÊy trong Toµ ThÞ chÝnh Copenhagen, toµ nhµ cã 2 s©n - mét s©n trêi vµ mét s©n cã m¸i che b»ng kÝnh, còng lµ ®¹i s¶nh cña ng«i nhµ. MÆc dï b¹n cã thÓ cho r»ng ¸nh s¸ng t¹i 2 n¬i sÏ rÊt gièng nhau, nh−ng thùc tÕ chóng l¹i cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kinh ng¹c. §ã lµ kh«ng gian ®¹i s¶nh kh¸ ¶m ®¹m vµ thiÕu søc sèng. Khi thiÕt kÕ Toµ ThÞ chÝnh Stockholm, Ragnar Ostberg ®· th¨m c«ng tr×nh cña Nyrop ë Copenhagen vµ häc ®−îc mét sè ®iÒu tõ nh÷ng ®iÓm hay vµ dë cña nã. C«ng tr×nh cña «ng cã s©n trêi vµ s©n cã m¸i che nh−ng thay v× lµm m¸i kÝnh cho s©n cã m¸i che, «ng ®· dïng trÇn ®Æc vµ bè trÝ çc d¶i cöa sæ ë 3 mÆt. Theo çch nµy, «ng cã ®−îc ¸nh s¸ng chiÕu tõ trªn cao ngay s¸t trÇn, vµ dï cho toµn bé c¨n phßng tèi h¬n so víi cña Nyrop, ¸nh s¸ng ë ®©y thó vÞ h¬n, kh«ng bÞ mÊt bãng ®æ vµ thiÕu søc sèng. T¹i Gothenburg, chóng ta l¹i thÊy toµ thÞ chÝnh còng cã mét s©n trêi vµ mét s©n cã m¸i che. Nh−ng ë ®©y kiÕn tróc s− Asplund ®· liªn kÕt chóng l¹i víi nhau b»ng çch t¹o ra mét bøc t−êng kÝnh cho ®¹i s¶nh nh×n ra s©n trêi. B»ng çch ®ã, ¸nh s¸ng trµn vµo tõ phÝa bªn. Nh−ng do bøc t−êng kÝnh chØ cã thÓ cao 2 tÇng, cßn ®¹i s¶nh l¹i th«ng 3 tÇng vµ kh¸ s©u nªn Asplund ph¶i bæ sung thªm mét « s¸ng trªn m¸i. §ã kh«ng ph¶i lµ mét « cöa m¸i th«ng th−êng mµ ®−îc lµm ®Ó cho ¸nh s¸ng còng ®Õn tõ phÝa bªn, tÊt nhiªn lµ cïng bªn víi bøc t−êng kÝnh. Çch bè trÝ nµy t¹o ra ¸nh s¸ng rÊt tho¶ ®¸ng - lét t¶ ®−îc chÝnh x¸c nh÷ng chÊt liÖu tèt sö dông bªn trong c«ng tr×nh.

Ph−¬ng ph¸p chiÕu s¸ng ¸p dông trong Toµ ThÞ chÝnh Gothenburg rÊt gÇn víi çc kh«ng gian chØ ®−îc chiÕu s¸ng bªn. Cã lÏ vÝ dô mÉu mùc nhÊt vÒ kiÓu chiÕu s¸ng nµy cã thÓ thÊy trong nh÷ng ng«i nhµ cæ cã mét kh«ng hai cña Hµ Lan. §iÒu kiÖn ®Êt ®ai ë ®Êt n−íc nµy ®Æc biÖt ®Õn nçi ng−êi ta ®· ph¶i ¸p

221

dông ph−¬ng ph¸p x©y dùng míi. T¹i nhiÒu thµnh phè, nhµ cöa ®−îc x©y dùng trªn ®Êt m−în. Trong khi ë nh÷ng quèc gia kh¸c ®Êt lµ mét thø ®· cã s½n, th× ng−êi Hµ Lan th−êng ph¶i tù t¹o ra ®Êt. Mçi mÐt vu«ng ®Êt ®Òu lµ kÕt qu¶ cña lao ®éng nÆng nhäc vµ tèn kÐm vµ do vËy cÇn ®−îc sö dông mét çch kinh tÕ nhÊt. Tr−íc khi b¾t ®Çu x©y dùng, ng−êi ta ph¶i ®ãng rÊt nhiÒu cäc t¹i vÞ trÝ ch©n t−êng. KÕt qu¶ lµ ng−êi ta th−êng cã nh÷ng ng«i nhµ san s¸t v−¬n cao lªn kh«ng trung h¬n lµ n»m r¶i r¸c trªn mÆt ®Êt. T¹i mét sè n¬i, sù ®¾t ®á cña ®Êt x©y dùng ®· ®−îc minh ho¹ bëi h×nh ¶nh çc tÇng trªn cña nhiÒu nhµ cao v−¬n kh¸ xa ra phÝa tr−íc chiÕm lÜnh kh«ng gian ®−êng phè. Nh− vËy, ng«i nhµ cæ ®iÓn h×nh cña Hµ Lan lµ c«ng tr×nh s©u, cao, hÑp vµ cã ®Çu håi h−íng ra ®−êng phè. Çc tÇng d−íi ®−îc dïng ®Ó ë, tÇng trªn lµm kho chøa ®å, b»ng çch ®ã cã thÓ tËp trung nhiÒu thø trong ph¹m vi nhá. §Ó lÊy ®−îc ®ñ ¸nh s¸ng cho çc kh«ng gian ë, phÇn d−íi cña ®Çu håi træ nhiÒu « cöa sæ réng. Çc bøc t−êng bªn th−êng chung víi nhµ hµng xãm do vËy kh«ng thÓ træ cöa. Toµn bé ¸nh s¸ng ®−îc lÊy tõ çc « cöa sæ tr−íc vµ sau nhµ. VÒ mÆt cÊu tróc, çch tæ chøc nµy lµ lý t−ëng bëi çc bøc t−êng bªn ®ì dÇm sµn vµ m¸i trong khi t−êng tr−íc vµ sau kh«ng ph¶i ®ì g× ngoµi b¶n th©n chóng. §Çu håi bao gåm mét bøc t−êng g¹ch kh¸ máng ë bªn trªn vµ kÝnh, gç ë bªn d−íi. Tr−íc ®©y kÝnh rÊt ®¾t vµ khã kiÕm ®Õn nçi phÇn thÊp h¬n - vµ còng réng h¬n - cña cöa sæ chØ cã çc çnh cöa chíp, trong khi phÇn trªn lµ çc « kÝnh cè ®Þnh. Khi thêi tiÕt tèt, cöa sæ chíp më ra ®Ó tõ bªn trong cã thÓ nh×n ra ngoµi vµ ®Ó ¸nh s¸ng trµn vµo. Nh−ng khi trêi xÊu, ¸nh s¸ng chiÕu qua çc « kÝnh bªn trªn còng ®ñ ®Ó ®¸p øng nhu cÇu. VÒ sau, nöa d−íi cña cöa sæ còng ®−îc l¾p kÝnh trong khi phÇn cöa chíp ®−îc gi÷ nguyªn vµ phÇn cöa kÝnh míi ®−îc l¾p vµo khu«n gç vµ më vµo trong. §«i khi phÇn trªn còng ®−îc l¾p cöa chíp nh−ng më vµo trong. Khi ®ã ng−êi ta cã 4 bé cöa kÝnh vµ chíp cã thÓ ®ãng më ®éc lËp ®Ó ®iÒu khiÓn ¸nh s¸ng theo nhu cÇu.

E. G. Asplund: Toµ thÞ chÝnh ë Gothenburg, Thuþ §iÓn. ¤ cöa kÝnh lín h−íng ra s©n trêi. §Ó tr¸nh t¹o ra nh÷ng bãng ®æ kh«ng ®Ñp, çc cét thÐp ®−îc bäc vµ t¹o ®−êng viÒn mÒm m¹i

Kh«ng khã ®Ó thÊy mèi quan hÖ gi÷a khã kh¨n vÒ ®Êt, nhµ hÑp, vµ vÞ trÝ cöa sæ trªn t−êng hËu. Còng dÔ hiÓu lµ t¹i ®©y còng cÇn nhiÒu cöa sæ ®Ó lÊy ¸nh s¸ng vµo s©u bªn trong. Nh−ng ®iÒu nµy kh«ng gi¶i thÝch ®−îc t¹i sao ng−êi Hµ Lan quan t©m nhiÒu ®Õn cöa sæ ng«i nhµ m×nh còng nh− viÖc ®iÒu chØnh ¸nh s¸ng h¬n bÊt cø mét d©n téc nµo kh¸c. Sau khi hoµn thiÖn hÖ thèng cöa chíp, hä thËm chÝ cßn ®i xa h¬n b»ng çch bæ sung rÌm. Nh÷ng bøc tranh cæ vÒ néi thÊt cña Hµ Lan cho thÊy ng−êi ta ®· sö dông c¶ nh÷ng bøc mµn rñ vµ nh÷ng tÊm rÌm máng che kÝnh

222

®Ó lµm dÞu ®i sù chuyÓn tiÕp gi÷a çc « cöa sæ s¸ng rùc vµ phÇn t−êng tèi gi÷a chóng.

E. G. Asplund: Toµ thÞ chÝnh ë Gothenburg. Toµn bé ¸nh s¸ng tù nhiªn chiÕu tõ cïng mét phÝa, mét phÇn tõ bªn tr¸i qua « cöa kÝnh lín (xem ¶nh tr−íc), mét phÇn tõ çc cöa sæ trªn

trÇn .

Néi thÊt cña nh÷ng ng«i nhµ Hµ Lan thêi kú nµy ch¾c h¼n rÊt kh¸c víi néi thÊt nhµ ë ý hay ë Ph¸p. Cã thÓ gi¶i thÝch lµ nh÷ng th−¬ng gia Hµ Lan giµu cã sèng trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu kh¾c nghiÖt h¬n nªn ë trong nhµ nhiÒu h¬n so víi ng−êi ph−¬ng nam. Bëi thÕ hä còng quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn trang bÞ ®å ®¹c

223

bªn trong ng«i nhµ cña m×nh h¬n lµ h×nh thøc çc c¨n phßng - lµ ®iÒu rÊt quan träng ®èi víi ng−êi ý. Dï sao ®i n÷a, çc th−¬ng gia Hµ Lan lµ nh÷ng ng−êi am hiÓu viÖc kinh doanh còng nh− çc chÊt liÖu vµ ®· lµm ®Çy ng«i nhµ cña m×nh víi nh÷ng tÊm th¶m ®¾t tiÒn vµ ®å gèm sø Ph−¬ng §«ng, mua nh÷ng ®å ®¹c ®Ñp ®Ï vµ mÆc nh÷ng bé quÇn ¸o lµm tõ lo¹i v¶i ®¾t tiÒn. Vµ nh− chóng ta ®· thÊy, cÇn ph¶i cã ¸nh s¸ng tèt ®Ó th−ëng thøc hiÖu qu¶ chÊt c¶m cña chóng.

Çc ng«i nhµ thÕ kû 16 ë Vere, Hµ Lan cho thÊy çc m¶ng cöa sæ lín; çc « kÝnh cè ®Þnh phÝa trªn, cöa chíp gç bªn d−íi

RÊt khã nãi ng−êi d©n b×nh th−êng sö dông cöa chíp nhiÒu hay Ýt. Nh−ng chóng ta cã ®ñ b»ng chøng cho thÊy çc ho¹ sÜ thÕ kû 17 ®· tËn dông −u thÕ cña rÊt nhiÒu kh¶ n¨ng chiÕu s¸ng mµ ph−¬ng ph¸p x©y dùng ®Æc thï cña ng−êi Hµ Lan t¹o ra. Çc

224

tÇng d−íi trong phÇn lín nhµ cã trÇn rÊt cao. T¹i tÇng trÖt ng«i nhµ cña Rembrandt, chiÒu cao th«ng thuû tõ sµn ®Õn dÇm trÇn lµ 14 feet (ND:~4,3m). Nh÷ng c¨n phßng cã t−êng tr¸t v÷a tr¾ng vµ cöa sæ lín còng cã thÓ ngËp trµn ¸nh s¸ng nh− çc c¨n phßng trong phÇn lín çc ng«i nhµ hiÖn ®¹i. Nh−ng ¸nh s¸ng còng cã thÓ trë nªn mê ¶o. HoÆc chóng cã thÓ tËp trung vµo mét ®iÓm, ®Ó phÇn cßn l¹i cña c¨n phßng ch×m trong c¶nh tranh tèi tranh s¸ng. Kh«ng ai cã kü n¨ng ¸p dông nh÷ng hiÖu qu¶ nµy h¬n Rembrandt nh− çc bøc tranh cña «ng cho thÊy. Chóng còng chØ ra sù phong phó cña çc hiÖu qu¶ chÊt c¶m cã thÓ ®−îc t¹o ra nhê ph−¬ng ph¸p chiÕu s¸ng ®Æc biÖt nµy.

Nhµ cña Rembrandt ë Amsterdam

Nh−ng viÖc chiÕu s¸ng néi thÊt Hµ Lan l¹i ®−îc ghi l¹i tèt nhÊt trong çc bøc tranh cña Jan Vermeer. NhiÒu tranh cña «ng ®−îc vÏ trong phßng cã cöa sæ ch¹y dµi suèt mÆt t−êng. Vermeer thö nghiÖm víi nh÷ng vÊn ®Ò cña ¸nh s¸ng tù nhiªn.

225

226

Gi¸ vÏ cña «ng hÇu nh− lu«n ®øng ë mét chç, ¸nh s¸ng ®Õn tõ bªn tr¸i, vµ phÇn nÒn th−êng lµ bøc t−êng tr¾ng s¹ch sÏ song song víi mÆt ph¼ng tranh. Trong mét sè bøc tranh cña «ng, b¹n kh«ng nh×n thÊy g× h¬n ngoµi mét bøc t−êng, nh−ng b¹n l¹i c¶m nhËn ®−îc toµn bé c¨n phßng bëi v× nã ph¶n chiÕu trong çc ®å vËt ®−îc m« t¶. B¹n nhËn thøc ®−îc luång ¸nh s¸ng m¹nh ®Õn tõ bªn tr¸i vµ ph¶n x¹ tõ nh÷ng bøc t−êng kh¸c mang l¹i ¸nh s¸ng vµ mµu s¾c cho çc bãng ®æ, vèn kh«ng bao giê cã mµu. ThËm chÝ khi nh÷ng bøc tranh chØ vÏ mét ng−êi dùa vµo bøc t−êng s¸ng phÝa sau, b¹n còng c¶m nhËn ®−îc toµn bé c¨n phßng. Trong bøc tranh næi tiÕng cña Vermeer ë §iÖn Buckingham m« t¶ 2 ng−êi ®øng c¹nh mét nh¹c cô, b¹n còng thÊy x−ëng vÏ cña «ng hiÖn ra khi tÊt c¶ çc cöa chíp ®Òu më. Cöa sæ ë ®©y lµ lo¹i ®iÓn h×nh cña Hµ Lan víi çc « kÝnh cè ®Þnh phÝa trªn vµ çnh cöa sæ l¾p kÝnh mµu phÝa d−íi. Cöa sæ cuèi cïng n»m ngay s¸t bøc t−êng vµ ¸nh s¸ng ®i qua ®©y t¹o ra nh÷ng bãng ®æ râ rÖt cña ®å ®¹c vµ çc bøc tranh treo trªn t−êng. Chóng bÞ mÒm ®i bëi ¸nh s¸ng ph¶n x¹ vµ ®Æc biÖt lµ ¸nh s¸ng ®Õn tõ nh÷ng cöa sæ kh¸c. Bøc tranh nµy cho thÊy chÝnh x¸c bãng ®æ gi¶m ®i nh− thÕ nµo, kh«ng ph¶i dÇn dÇn mµ theo tõng giai ®o¹n, nh− thÓ mçi cöa sæ ®Òu t¹o ra bãng ®æ riªng cña m×nh mét çch râ rµng. NÕu ta lÊy bøc tranh nµy lµm c¬ së ®Ó so s¸nh çc bøc tranh kh¸c cña Vermeer, ta cã thÓ thÊy chÝnh x¸c chuyÖn g× x¶y ra khi tÊt c¶ hay mét phÇn cña mét hay nhiÒu cöa sæ bÞ tèi ®i. Nh÷ng bøc vÏ nµy lµ nh÷ng nghiªn cøu chÝnh x¸c ®Õn nçi víi mçi bøc tranh cã thÓ x¸c ®Þnh çc çnh cöa chíp ®ang ë tr¹ng th¸i nµo. VÝ dô trong bøc vÏ c« g¸i c©n ngäc trai cña Vermeer ë Philadelphia, ¸nh s¸ng chØ ®Õn tõ nöa trªn cña cöa sæ ë xa nhÊt vµ sau ®ã trë nªn lê mê do rÌm cöa. Khung tranh trªn t−êng h¾t mét çi bãng s©u - vµ chØ duy nhÊt mét bãng ®æ. Trong mét sè bøc tranh kh¸c cña Vermeer, « cöa sæ xa nhÊt bÞ tèi ®i. B»ng çch ®ã b¹n cã thÓ xem toµn bé tranh cña

«ng vµ x¸c ®Þnh «ng ®· ®¹t ®−îc ¸nh s¸ng thÝch hîp cho mçi bøc tranh nh− thÕ nµo.

Ng«i nhµ ®−îc phôc chÕ ë Delft víi nh÷ng cöa sæ nguyªn gèc; nh÷ng « cöa kÝnh cè ®Þnh phÝa trªn, cöa

kÝnh chíp ë bªn d−íi

Bªn trong mét c¨n phßng cña ng«i nhµ ë Delf nãi trªn. Cöa sæ

më réng ®Õn s¸t t−êng bªn mang l¹i ¸nh s¸ng chãi chiÕu xiªn tõ trªn cao. Cöa chíp phÝa d−íi ®ang

®ãng

227

Jan Vermeer van Delft: Néi thÊt víi mét ng−êi ®µn «ng vµ mét ng−êi ®µn bµ ®øng c¹nh c©y ®µn clavico. §iÖn Buckingham

Jan Vermeer: Ng−êi c©n ngäc trai. Philadelphia

228

Pieter de Hooch - ®−îc coi lµ Vermeer ®−¬ng ®¹i - còng lµm viÖc víi ¸nh s¸ng tù nhiªn nh−ng víi nh÷ng lý do phøc t¹p h¬n. Trong tranh cña «ng, b¹n th−êng nh×n xuyªn tõ phßng nay sang phßng kh¸c vµ tõ ¸nh s¸ng nµy sang ¸nh s¸ng kh¸c. Nh−ng h×nh thøc cña mçi phßng kh¸ s¹ch sÏ, gi¶n dÞ vµ ¸nh s¸ng bªn trong mçi phßng døt kho¸t ®Õn nçi kh«ng cã vïng nhËp nh»ng trong tranh cña «ng.

HiÖn nay cöa sæ kiÓu Hµ Lan víi hÖ thèng cöa chíp ®éc ®¸o chØ cã thÓ thÊy trong çc ng«i nhµ cæ ®· ®−îc phôc chÕ vÒ d¹ng nguyªn gèc. Nh÷ng ng«i nhµ nh− vËy vÉn tån t¹i (xem minh ho¹ trang 199 - 201) vµ b¹n cã thÓ quan s¸t v« sè kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh ¸nh s¸ng kh¸c nhau do hÖ thèng nµy mang l¹i.

Pieter de Hooch: B¶o mÉu. B¶o tµng Rijks, Amsterdam. Chó ý cöa sæ bªn ph¶i cã çc çnh chíp bªn d−íi ®ãng, bªn trªn më lªn s¸t trÇn

Vµi n¨m tr−íc ®©y t¹i Tr−êng §H KiÕn tróc Copenhagen, chóng t«i ®· dùng l¹i hÖ thèng kiÓm so¸t ¸nh s¸ng cæ cña Hµ Lan vµ nghiªn cøu nh÷ng hiÖu qu¶ kh¸c nhau cña nã. Charlottenborg, n¬i tr−êng ®Æt trô së, lµ mét khu nhµ lín ®iÓn h×nh cña Hµ Lan thÕ kû 17. Nh÷ng cöa sæ trªn tÇng 2 cao gÊp

229

230

®«i chiÒu réng vµ ®−îc chia thµnh 4 « s¸ng cã kÝch th−íc b»ng nhau. Nhê viÖc l¾p çc cöa chíp lªn ®ã, chóng t«i cã thÓ ®iÒu khiÓn ¸nh s¸ng ban ngµy nh− ng−êi ta ®· lµm trong çc ng«i nhµ cæ Hµ Lan. Chóng t«i sö dông çc cöa sæ ë mét trong nh÷ng phßng lín h×nh vu«ng ®Ó lµm thùc nghiÖm vµ häc ®−îc nhiÒu ®iÒu tõ ®ã. Khi chØ ®ãng çc cöa chíp bªn d−íi, chóng t«i t¹o ra ¸nh s¸ng ®ång ®Òu h¬n cho toµn bé c¨n phßng; khi ®ãng çc cöa chíp bªn trªn vµ më cöa chíp bªn d−íi, ¸nh s¸ng chØ tËp trung ë gÇn cöa sæ. Chóng t«i ®· cã thÓ t¹o ra sù phèi mµu s¸ng tèi Ên t−îng nhÊt cña Rembrandt vµ t¸i t¹o çc çch s¾p ®Æt ¸nh s¸ng cña Vermeer. Khi tæ chøc líp häc ph¸c häa trong phßng nµy, chóng t«i ®· thö nghiÖm víi çc çnh cöa chíp cho ®Õn khi t×m ra ¸nh s¸ng mang l¹i chÊt l−îng t¹o h×nh vµ çc ®Æc ®iÓm chÊt c¶m tèt nhÊt cho mÉu vËt. Nh×n chung, hÖ thèng cöa chíp cæ cña Hµ Lan d¹y cho chóng ta bµi häc vÒ nh÷ng hiÖu qu¶ mµ kiÕn tróc s− cã thÓ t¹o ra nhê kü n¨ng sö dông ¸nh s¸ng ban ngµy. Trong çc ng«i nhµ ë Venice, nh− ®· nªu trªn, kh«ng ph¶i lµ kh«ng b×nh th−êng khi cã nh÷ng phßng cã 2 cöa sæ n»m çch xa nhau (ë møc xa nhÊt cã thÓ), t¸ch biÖt nhau bëi mét m¶ng t−êng ®Æc. Trong çc cung ®iÖn cæ, th−êng cã mét phßng trung t©m cã ®é s©u lín n»m sau mét loggia më, vµ ë 2 bªn cña c¨n phßng mïa hÌ nµy lµ nh÷ng phßng mïa ®«ng víi çc « cöa sæ n»m çch xa nhau. Theo çch ®ã mçi phßng cã mét lo¹i ¸nh s¸ng ®Æc tr−ng t«n lªn vÎ ®Ñp cña çc bøc tranh vµ t−îng. Ngoµi Venice vµ çc thµnh phè cña Hµ Lan, çc kiÕn tróc s− Ýt khi lµm viÖc víi nh÷ng hiÖu qu¶ ¸nh s¸ng lo¹i nµy. Tuy nhiªn còng cã thÓ b¾t gÆp mét vµi vÝ dô.

N¨m 1910, kiÕn tróc s− Thuþ §iÓn Elis Benckert (1881-1913) ®· x©y dùng mét biÖt thù ë ngo¹i « Stockholm víi nh÷ng cöa sæ ®−îc bè trÝ rÊt kh«ng b×nh th−êng. ThËt kh«ng may lµ hiÖn nay phÇn lín nh÷ng ý t−ëng thiÕt kÕ ®éc ®¸o ®ã ®· bÞ ph¸ huû ®Ó x©y dùng l¹i. Benckert ®· nghiªn cøu ¸nh s¸ng trong çc c«ng tr×nh cæ cña Thuþ §iÓn cã t−êng dµy, cöa sæ n»m s¸t

t−êng bªn vµ bËu cöa s©u. ¤ng ®· sö dông kinh nghiÖm thu thËp ®−îc trong thiÕt kÕ phßng ¨n, trong ®ã bËu cöa ®−îc tiÕp tôc ë t−êng bªn. Nhê vËy ®· t¹o ®−îc ¸nh s¸ng tèt lªn bøc th¶m lín treo trªn bøc t−êng ®ã.

Néi thÊt ng«i nhµ cña Goldoni ë Venice víi cöa sæ ®−îc bè trÝ s¸t t−êng bªn theo kiÓu d¸ng ®iÓn h×nh cña Venice.

Thêi kú ®Çu cña Chñ nghÜa C«ng n¨ng chñ yÕu lµ h« khÈu hiÖu h¬n lµ gi¶i ph¸p cô thÓ cho çc vÊn ®Ò thiÕt kÕ vµ cÊu tróc. Nh÷ng tõ nh− tù do, më vµ ¸nh s¸ng lµ nh÷ng nguyªn t¾c chñ ®¹o cña phong çch míi nµy.

Tuy nhiªn, ng−êi ta chñ yÕu t×m kiÕm sè l−îng mµ kh«ng ph¶i chÊt l−îng ¸nh s¸ng. Nh−ng Le Corbusier, ng−êi võa lµ ho¹ sÜ, nhµ ®iªu kh¾c võa lµ kiÕn tróc s−, ngay tõ lóc ®Çu ®· thiÕt kÕ nh÷ng kh«ng gian trong ®ã ¸nh s¸ng chiÕu tõ mét phÝa qua nh÷ng « cöa sæ chiÕm toµn bé bÒ mÆt t−êng. Çch nµy còng cã

231

thÓ mang l¹i ¸nh s¸ng tèt cho c¨n phßng nh− trong ng«i nhµ cæ Hµ Lan, nh−ng çc cöa sæ cña Le Corbusier th−êng thiÕu çc ph−¬ng tiÖn ®iÒu tiÕt ¸nh s¸ng. ¸nh s¸ng trong phßng lín cña çc c¨n hé t¹i §¬n vÞ ë Marseille cña «ng gîi l¹i çc c¨n phßng cã loggia trong Cung ®iÖn Venice. TrÇn nhµ rÊt cao vµ cöa sæ chiÕm toµn bé mÆt t−êng. NÕu nh÷ng ng«i nhµ cæ cã v« sè chi tiÕt b»ng ®¸ rÊt ®Ñp nh− cét, vßm cuèn vµ nh÷ng ho¹ tiÕt trang trÝ trªn cöa sæ, th× ë c«ng tr×nh cña Le Corbusier lµ mét l−íi bª t«ng. Vµ «ng ®· t×m çch ®iÒu khiÓn ¸nh s¸ng ®Ó chóng cã thÓ th©m nhËp vµo s©u trong phßng. Çc bøc t−êng bªn ®−îc chiÕu s¸ng tèt vµ mäi thø trong c¨n phßng ®Òu trong veo nh− pha lª - tÝnh chÊt mµ «ng rÊt ng−ìng mé.

Néi thÊt l©u ®µi Kronborg, §an M¹ch. VÝ dô vÒ hiÖu qu¶ ¸nh s¸ng trong çc c«ng tr×nh cæ cã t−êng dµy mµ Elis Benckert ®· quan t©m nghiªn cøu

232

Elis Benckert: Néi thÊt biÖt thù Lagerkrantz ë Djursholm gÇn Stockholm. Chó ý çch cöa sæ më réng vµo trong nh− mét tÊm g−¬ng ph¶n x¹ ¸nh s¸ng

Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò mµ çc kiÕn tróc s− hiÖn ®¹i th−êng gÆp lµ lµm sao cã ®−îc ¸nh s¸ng tèt, ®ång ®Òu cho çc vÞ trÝ kh¸c nhau trong mét c¨n phßng lín. ChiÕu s¸ng tõ phÝa trªn kh«ng tèt l¾m bëi kh«ng thÓ t¹o çc bãng ®æ cÇn thiÕt ®Ó dÔ dµng nh×n thÊy çc h×nh thÓ vµ chÊt liÖu mét çch râ rµng. ChØ riªng ¸nh s¸ng phÝa bªn, mÆc dï tèt h¬n rÊt nhiÒu, còng kh«ng tháa m·n bëi nã kh«ng th©m nhËp ®ñ s©u vµo bªn trong. C©u tr¶ lêi ®−îc t×m thÊy trong m¸i nhµ kiÓu saw-tooth, tøc lµ mét d·y ¸nh s¸ng phÝa bªn trªn cao - cã thÓ t¹o ra ¸nh s¸ng tuyÖt vêi cho mäi chç trong phßng. VÊn ®Ò t−¬ng tù n¶y sinh khi thiÕt kÕ phßng häc: lµm thÕ nµo ®Ó chiÕu s¸ng ®ång ®Òu cho tÊt c¶ bµn häc trong líp. Gi¶i ph¸p sai lÇm th−êng hay ®−îc ¸p dông ë ®©y lµ bè trÝ mét d·y cöa sæ chÝnh ë mét bªn vµ mét d·y cöa sæ phô

233

234

trî trªn cao bªn t−êng ®èi diÖn. Çch nµy th−êng thÊy ë Anh, n¬i ng−êi ta chó ý qu¸ nhiÒu ®Õn th«ng giã xuyªn phßng. Tõ gãc nh×n chiÕu s¸ng th× çch nµy kh«ng tèt. Cöa sæ trªn cao kh«ng chiÕu s¸ng cho çc vÞ trÝ n»m s¸t ®ã nªn çc chç ngåi ë ®©y bÞ tèi. MÆt kh¸c, chóng t¹o ra mét vïng trung gian kh«ng mong muèn v× nhËn ¸nh s¸ng kh¸ ®ång ®Òu tõ c¶ 2 phÝa. KÕt qu¶ ®iÒu tra häc sinh trong çc líp häc kiÓu nµy cho thÊy cã mét sè bµn häc nhÊt ®Þnh mµ trÎ em kh«ng thÝch ngåi nh−ng kh«ng gi¶i thÝch ®−îc v× sao.

¸nh s¸ng Ýt nhiÒu tËp trung h¬n - tøc lµ chiÕu s¸ng tõ mét hay nhiÒu nguån theo cïng mét h−íng - lµ tèt nhÊt ®Ó c¶m nhËn h×nh thÓ vµ chÊt liÖu. §ång thêi nã nhÊn m¹nh ®Æc ®iÓm khÐp kÝn cña c¨n phßng. B¶n th©n ¸nh s¸ng cã thÓ t¹o ra hiÖu qu¶ vÒ mét kh«ng gian khÐp kÝn. Ngän löa tr¹i trong ®ªm tèi t¹o ra mét kh«ng gian ¸nh s¸ng giíi h¹n bëi bøc t−êng ®ªm tèi. Nh÷ng ng−êi n»m trong ph¹m vi chiÕu s¸ng cã c¶m gi¸c an toµn vÒ viÖc ë cïng nhau trong cïng mét c¨n phßng. Do vËy, ®iÒu ®ã dÉn tíi viÖc nÕu muèn t¹o ra hiÖu qu¶ kh«ng gian më th× b¹n kh«ng thÓ sö dông ¸nh s¸ng tËp trung. Vµo giai ®o¹n khëi ®Çu sù nghiÖp, Frank Lloyd Wright ®· nhËn ra ®iÒu ®ã. Trong çc ng«i nhµ ®−îc x©y dùng trªn çi gäi lµ mÆt b»ng më cña «ng, ta thÊy nh÷ng bøc t−êng vµ v¸ch ng¨n kh«ng x©y cao lªn s¸t trÇn mµ dµnh chç cho çc « tho¸ng phÝa trªn. §iÒu ®ã kh«ng chØ t¹o ra c¶m gi¸c më cho c¨n phßng mµ cßn nhËn ®−îc thªm ¸nh s¸ng. Tuy vËy, nh×n chung çc néi thÊt cña Wright th−êng kh¸ tèi dï cã nh÷ng cöa sæ lín, v× m¸i hiªn vµ c©y cèi xung quanh ®· nhËn phÇn lín ¸nh s¸ng trùc tiÕp. Vµ ®Æc biÖt çc vËt liÖu «ng sö dông còng lµm chóng trë nªn tèi h¬n. ¤ng rÊt thÝch t¹o ra çc hiÖu qu¶ th« vµ m¹nh mÏ, sö dông ®¸ nh¸m vµ gç ®Ó méc, còng nh− g¹ch trÇn vµ çc tÊm th¶m dµy. Theo thêi gian, tÊt c¶ çc vËt liÖu nµy ®Òu trë nªn thÉm mµu. §èi víi çc gãc nhµ - th−êng n»m hoµn toµn trong bãng tèi vµ kh«ng thÊy ®−îc çc hiÖu qu¶ chÊt c¶m thó vÞ - «ng lÊy ¸nh s¸ng bæ sung qua

mét cöa sæ dµi vµ thÊp, tÊm kÝnh h×nh tam gi¸c, hay mét sè ®å vËt kh¸c th−êng cã kh¶ n¨ng lµm çc gãc khuÊt s¸ng lªn nh− nh÷ng ®Ìn trî s¸ng mµ nhµ nhiÕp ¶nh chuyªn nghiÖp vÉn sö dông. Vµ trong thø ¸nh s¸ng phô nµy, v©n gç vµ çc h×nh ch¹m næi cã thÓ ®−îc nh×n râ. §ã lµ mét nghÖ thuËt cùc kú tinh x¶o, ®−îc ¸p dông rÊt cã chñ ý vµ khÐo lÐo; nh−ng nã còng nguy hiÓm nÕu b¾t ch−íc. HiÖn nay cã qu¸ nhiÒu ng«i nhµ víi ¸nh s¸ng trµn ngËp ®Õn tõ mäi phÝa mµ kh«ng hÒ cã bÊt cø chñ ®Þnh thÈm mü nµo vµ chØ t¹o ra mét thø ¸nh s¸ng lén xén.

Le Corbusier: Nhµ thê ë Ronchamps, Haute Saone, Ph¸p

235

Le Corbusier: Nhµ thê ë Ronchamps. MÆt b»ng vµ h×nh kh«ng gian.

236

Le Corbusier: Nhµ thê ë Ronchamps. MÆt phÝa ®«ng nh×n tõ ®iÓm A trªn mÆt b»ng .

237

Trong nhµ thê ë Ronchamp, Le Corbusier - ng−êi th−êng lµm viÖc víi çc c¨n phßng ngËp trµn ¸nh s¸ng rÊt phï hîp víi çc h×nh thÓ chÝnh x¸c vµ mµu s¾c tinh khiÕt - ®· t¹o ra mét néi thÊt rÊt hÊp dÉn vÒ mÆt biÓu c¶m dùa trªn sù lê mê cña ¸nh s¸ng gi¸n tiÕp, trong ®ã h×nh thÓ ®−îc béc lé mét çch kh«ng râ rµng. §©y lµ mét nhµ thê Thiªn chóa gi¸o dµnh cho §øc mÑ ®ång trinh Maria, vµ thiÕt kÕ cña toµn bé c«ng tr×nh dùa trªn ý t−ëng vµ c¶m xóc hoµn toµn kh¸c biÖt víi phÇn lín thiÕt kÕ mµ «ng ®· t¹o ra trong suèt cuéc ®êi s¸ng t¸c cña m×nh. Nh×n tõ xa, nh÷ng bøc t−êng vµ ngän th¸p mµu tr¾ng cña nhµ thê v−¬n cao h¬n c¶ ®Ønh cao nhÊt cña çc d·y nói trïng ®iÖp vïng Haute Saone. NhÞp ®iÖu nhÊp nh« cña c¶nh quan d−êng nh− ®−îc tiÕp tôc trong thiÕt kÕ cña nhµ thê. Khi ®Õn gÇn h¬n, b¹n kh¸m ph¸ ra r»ng ®ã kh«ng ph¶i lµ mét bÒ mÆt ph¼ng; toµn bé c«ng tr×nh uèn cong vµ c¨ng phång trong mét bè côc thèng nhÊt mét çch l¹ th−êng.

Le Corbusier: Nhµ thê ë Ronchamps. Bøc t−êng víi çc « cöa sæ nh×n tõ ®iÓm B trªn mÆt b»ng .

238

Le Corbusier: Nhµ thê ë Ronchamps. Hèc t−êng nh×n tõ ®iÓm C trªn mÆt b»ng .

Khi b−íc vµo trong nhµ thê, Ên t−îng ®Çu tiªn lµ nã rÊt tèi. Råi b¹n dÇn dÇn nh×n thÊy çc bøc t−êng vµ b¾t ®Çu nhËn thÊy ë bªn trong kh«ng cã çc bÒ mÆt ph¼ng vµ sù ®Òu ®Òu nh− ®· thÊy ë bªn ngoµi. Sµn nhµ gièng nh− mét phong c¶nh nhÊp nh« cña cña çc phiÕn ®¸ ®−îc bè trÝ theo çc h×nh mÉu kh«ng ®Òu. Mét nhãm çc d·y ghÕ tùa cho ng−êi dù lÔ t¹o ra mét h×nh b×nh hµnh t¹i mét phÝa cña c¨n phßng, h−íng vÒ phÝa bÖ thê vµ t−îng §øc mÑ ë trªn cao. Th¸nh tÝch thiªng liªng nµy ®øng trong mét hép kÝnh ®Æt trong bøc t−êng dµy ®Ó cã thÓ nh×n thÊy tõ c¶ bªn trong lÉn bªn ngoµi nhµ thê, n¬i ®«i khi diÔn ra nghi lÔ ngoµi trêi. PhÝa bªn ph¶i lµ bøc t−êng dµy gÇn 2m bè trÝ rÊt nhiÒu « s¸ng cã kÝch cì kh¸c nhau. Tõ bªn ngoµi, chóng tr«ng gièng nh− nh÷ng lç nhá xÝu nh−ng ë bªn trong chóng më ra thµnh « cöa lín mµu tr¾ng chuyÓn phÇn lín ¸nh s¸ng ph¶n x¹ vµo trong kh«ng gian

239

240

®−îc chiÕu s¸ng lê mê. Mét vµi « cöa trong sè ®ã ®−îc l¾p kÝnh cã h×nh trang trÝ hay ch÷ viÕt. Trong gãc t¹o thµnh bëi bøc t−êng phÝa nam vµ bøc t−êng cã t−îng §øc mÑ cã mét khe hÑp ch¹y tõ sµn lªn ®Õn trÇn ®−îc bè trÝ nh− mét tÊm ch¾n lín b»ng bª t«ng ch¾c h¼n lµ ®Ó ng¨n c¶n ¸nh s¸ng trùc tiÕp. Nh−ng tiÕc lµ cã qu¸ nhiÒu ¸nh s¸ng th©m nhËp vµo ®· lµm lo¸ m¾t hoµn toµn nh÷ng ng−êi dù lÔ vèn ®ang cè tËp trung trong lêi cÇu nguyÖn cña m×nh. Vïng nöa tèi nöa s¸ng cña nhµ thê bÞ chia t¸ch bëi çc vÖt s¸ng chãi tõ çc khe hÑp. MÆc dï vËy chØ mét chót ¸nh s¸ng vµo ®−îc bªn trong. Gi÷a t−êng vµ trÇn cã mét khe rÊt hÑp chØ võa ®ñ ¸nh s¸ng ®Ó nh×n thÊy bÒ mÆt trÇn th« b»ng bª t«ng t−¬ng ph¶n víi bÒ mÆt t−êng tr¾ng tr¸t v÷a. Nh÷ng thø nh×n tõ bªn ngoµi lµ th¸p - 2 çi ë phÝa ®«ng vµ mét ë phÝa t©y - nh×n bªn trong tr«ng nh− thÓ lµ phÇn më réng cña c¨n phßng. Vµ çi t−ëng lµ ®Ìn th¸p chu«ng thùc chÊt lµ çc cöa sæ kh«ng nh×n thÊy tõ bªn trong, nh−ng to¶ mét thø ¸nh s¸ng huyÒn ¶o tõ phÝa cao trªn m¸i lªn bøc t−êng cong phÝa sau cã t¸c dông thu hót sù chó ý cña ng−êi dù lÔ vÒ phÝa ®ã, vÒ phÝa bÖ thê vµ lªn phÝa trªn n¬i ¸nh s¸ng rùc rì nhÊt.

Trong c«ng tr×nh t«n gi¸o kiÖt xuÊt nµy, Le Corbusier ®· cã cèng hiÕn míi cho kiÕn tróc vµ chØ ra mét çch hÕt søc Ên t−îng r»ng ¸nh s¸ng lµ mét ph−¬ng tiÖn biÓu c¶m mµ ng−êi nghÖ sÜ cã thÓ lµm chñ mét çch tuyÖt vêi nh− thÕ nµo.

241

Ch−¬ng IX. Mµu s¾c trong kiÕn tróc

Chóng ta biÕt r»ng nh÷ng ®Òn thê cæ Hi L¹p nguyªn gèc vèn cã nhiÒu mµu, nh−ng thêi gian ®· t−íc ®o¹t tÊt c¶ çc dÊu vÕt mµu s¾c cña chóng khiÕn ngµy nay chóng hiÖn ra tr−íc m¾t chóng ta trong h×nh hµi cña nh÷ng khèi ®¸ trÇn. Nh−ng mÆc dï qu¸ tr×nh nµy ch¾c h¼n ®· lµm chóng thay ®æi rÊt nhiÒu th× ta vÉn tiÕp tôc c¶m thÊy chóng lµ nh÷ng kiÖt t¸c kiÕn tróc. Khi mét bøc tranh bÞ mÊt mµu, nã kh«ng cßn lµ t¸c phÈm nghÖ thuËt n÷a, nh−ng ®iÒu ®ã kh«ng ®óng ®èi víi kiÕn tróc, bëi nghÖ thuËt kiÕn tróc ®Çu tiªn vµ tr−íc hÕt quan t©m ®Õn h×nh thÓ, ®Õn viÖc ph©n chia vµ liªn kÕt kh«ng gian. Trong kiÕn tróc, mµu s¾c ®−îc sö dông ®Ó nhÊn m¹nh ®Æc ®iÓm cña c«ng tr×nh, lµm næi bËt h×nh thÓ vµ chÊt liÖu cña nã, vµ chØ râ çc ranh giíi.

NÕu chóng ta quan niÖm "mµu" kh«ng chØ lµ çc mµu c¬ b¶n mµ cßn lµ tÊt c¶ çc s¾c th¸i trung tÝnh tõ tr¾ng qua x¸m ®Õn ®en vµ tÊt c¶ çc hçn hîp mµu, khi ®ã cã thÓ tuyªn bè mäi c«ng tr×nh ®Òu cã mµu. Çi mµ chóng ta quan t©m ë ®©y lµ viÖc sö dông mµu mang ý nghÜa thuÇn tuý kiÕn tróc.

Tr−íc tiªn, mµu s¾c hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò; nã tù ®Õn. Con ng−êi sö dông çc vËt liÖu cã s½n trong tù nhiªn. T−êng nhµ cña hä cã thÓ lµm tõ bïn khai th¸c t¹i chç hay ®¸ nhÆt ë khu vùc l©n cËn. Hä bæ sung thªm cµnh c©y hay r¬m r¹. KÕt qu¶ lµ hä cã ®−îc mét cÊu tróc cã mµu s¾c tù nhiªn, mét ng«i nhµ - còng gièng nh− tæ chim - thèng nhÊt víi c¶nh quan.

Ng−êi nguyªn thuû trang trÝ gi−êng gç hay lÒu g¹ch kh«ng nung cã mµu trung tÝnh b»ng çch kÕt vßng hoa lªn ®ã hay phñ v¶i mµu lªn çc bøc t−êng mµu x¸m. B»ng çch ®ã hä c¶i thiÖn

242

sù th« s¬ cña tù nhiªn, còng chØ gièng nh− çch hä ®eo nh÷ng ®å trang trÝ sÆc sì trªn c¬ thÓ r¸m n¾ng cña m×nh.

VÒ sau, con ng−êi kh¸m ph¸ ra çch kÐo dµi tuæi thä cña vËt liÖu, vµ nh÷ng mµu s¾c míi b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. B»ng çch nung ®Êt sÐt, chóng ta ®· lµm ra g¹ch cã mµu ®á vµ vµng thay v× çc lo¹i g¹ch sèng ph¬i kh« mµu x¸m xØn. Nhê b«i h¾c Ýn lªn gç chóng ta cã ®−îc mµu ®en sÉm. Th«ng qua çc qu¸ tr×nh nh− vËy, chóng ta ®· cã sù lùa chän vÒ mµu s¾c. Tuy nhiªn theo quy luËt, sù lùa chän ®ã lµ kh¸ h¹n chÕ. Ch¼ng h¹n mµu cña g¹ch thay ®æi trong mét ph¹m vi kh¸ hÑp. Vµ thËm chÝ nÕu vËt liÖu x©y dùng ®−îc b¶o vÖ bëi mét líp s¬n, chØ cã mét sè Ýt mµu cã ®é bÒn vµ c−êng ®é ®ñ lín.

Râ rµng lµ cã mét mèi liªn hÖ kh«ng gi¶i thÝch ®−îc gi÷a vËt liÖu vµ mµu s¾c. Chóng ta kh«ng c¶m nhËn mµu s¾c mét çch ®éc lËp mµ víi t− çch lµ mét trong sè vµi ®Æc tÝnh cña mét vËt liÖu nhÊt ®Þnh. Tõ cïng mét lo¹i sîi ®−îc nhuém cïng mét mµu cã thÓ dÖt thµnh çc lo¹i v¶i cã ®Æc ®iÓm rÊt kh¸c nhau vµ mµu s¾c sÏ thay ®æi cïng víi çch dÖt. Ch¼ng h¹n, nÕu v¶i sa tanh bãng vµ v¶i nhung l«ng ®−îc dÖt tõ cïng mét lo¹i lôa, v¶i sa tanh sÏ bãng l¸ng cßn v¶i nhung l«ng th× dµy vµ Êm.

Tõ khi mµu cña vËt liÖu x©y dùng ®−îc con ng−êi kiÓm so¸t thay v× lµ s¶n phÈm cña tù nhiªn, thiÕt kÕ kiÕn tróc ®· ®¹t ®−îc mét b−íc tiÕn míi. Nh−ng trÝ t−ëng t−îng cña con ng−êi d−êng nh− rÊt chËm ch¹p ®Ó cã thÓ n¾m b¾t nh÷ng c¬ héi míi. Nh×n chung, chóng ta sö dông nh÷ng mµu s¾c th−êng thÊy trong m«i tr−êng xung quanh. Ng«i nhµ vÉn lµ mét phÇn cña c¶nh quan. NÕu t¹i ®Þa ®iÓm x©y dùng cã ®¸ vµng, nh÷ng ng«i nhµ nhiÒu kh¶ n¨ng còng sÏ cã mµu vµng cña lo¹i ®¸ ®ã. Vµ nÕu tr¸t t−êng, th× ch¾c ch¾n hä sÏ sö dông lo¹i v÷a vµng lµm tõ çt vµng cña ®Þa ph−¬ng. Tuy nhiªn, khu«n cöa sæ vµ cöa chíp cã thÓ ®−îc s¬n mµu t−¬ng ph¶n nh− xanh l¸ c©y hay xanh d−¬ng. T¹i nhiÒu nÒn v¨n minh, nh÷ng mµu s¸ng th−êng bÞ t¸ch biÖt nhê

243

mét ®−êng viÒn mµu tr¾ng cho phÐp chóng biÓu lé hÕt søc m¹nh cña m×nh.

Khi lùa chän mét mµu kh«ng ph¶i cña b¶n th©n vËt liÖu x©y dùng, chóng ta th−êng chän mµu tù nhiªn cña mét lo¹i vËt liÖu nµo kh¸c mµ chóng ta ®· biÕt. Trong sù t−¬ng ph¶n víi m«i tr−êng c©y xanh xung quanh, nh÷ng ng«i nhµ ghÐp b»ng gç nguyªn ë n«ng th«n Na Uy vµ Thuþ §iÓn th−êng ®−îc s¬n mµu ®á sÉm. HiÖn nay ng−êi ta Ýt ®Ó ý ®Õn ®iÒu ®ã. Nh−ng phong tôc nµy b¾t nguån tõ ®©u? Erik Lundberg, nhµ nghiªn cøu lÞch sö nghÖ thuËt Thuþ §iÓn ®· ph¸t triÓn lý thuyÕt cho r»ng, nã cã nguån gèc tõ sù b¾t ch−íc nh÷ng ng«i nhµ x©y b»ng g¹ch ®á trong çc th¸i Êp vèn bÒn h¬n vµ lín h¬n nhiÒu, khiÕn ng−êi ta quan niÖm ng«i nhµ thËt sù cÇn ph¶i cã mµu ®á.

Nh÷ng thÕ hÖ tiÕp theo b¾t ch−íc çc ng«i nhµ tr¸t v÷a stucco vµ mµu s¾c cña chóng. T¹i vïng n«ng th«n Na Uy, n¬i mäi c«ng tr×nh ®Òu ®−îc phñ mét líp s¬n ®á cæ lç, b¹n còng cã thÓ b¾t gÆp ng«i nhµ kiÓu Classic Revival. Nã còng ®−îc lµm b»ng gç nh−ng ®−îc hoµn thiÖn tèt h¬n nhiÒu: nh÷ng phiÕn gç nh½n s¬n çc t«ng mµu x¸m vµ tr¾ng hay çc s¾c th¸i nhÑ nhµng cña mµu vµng hay hång, gîi nhí l¹i çc ng«i nhµ tr¸t v÷a stucco thêi kú nµy. Nh−ng th−êng mµu cña líp v÷a stucco vµ n−íc v«i còng lµ sù b¾t ch−íc. T¹i çc thµnh phè ë ý, chóng th−êng lµ mµu ®Êt cña ®Þa ph−¬ng, nh− ë Siena n¬i mµu nhµ tr¸t v÷a stucco lµ terre di Siena (®Êt cña Siena). Nh−ng ë nh÷ng n¬i kh¸c, b¹n cã thÓ t×m thÊy nh÷ng bøc t−êng quÐt v«i tr¾ng víi gê chØ tr¸t v÷a vµng t−¬ng ®ång víi, hay chóng ta cã thÓ nãi t−îng tr−ng cho sa th¹ch.

§iÒu ®ã cã thÓ ®· ®¬n gi¶n ho¸ sù thËt cña viÖc gäi çch dïng mµu ®ã lµ "b¾t ch−íc". §ã kh«ng ph¶i lµ mét cè g¾ng ®¸nh lõa mäi ng−êi. §óng h¬n lµ mµu s¾c ®· ®−îc coi lµ biÓu t−îng. Nh×n chung ®èi víi ®a sè mäi ng−êi, mµu s¾c lu«n cã tÝnh biÓu t−îng cao. T¹i B¾c Kinh, nh÷ng mµu rùc rì lu«n lu«n

244

®−îc dµnh cho cung ®iÖn, ®Òn thê vµ çc c«ng tr×nh nghi lÔ kh¸c. Nh÷ng nhµ ë th«ng th−êng ®−îc lµm kh«ng cã mµu; c¶ g¹ch vµ ngãi ®Òu ®−îc xö lý trong qu¸ tr×nh nung ®Ó trë nªn x¸m xØn nh− bôi ®−êng. T¹i khu vùc réng lín xung quanh Thiªn §µn, tÊt c¶ m¸i nhµ ®Òu ®−îc líp ngãi tr¸ng men xanh trong khi çc cung ®iÖn cña hoµng ®Õ lîp ngãi mµu vµng cßn cæng thµnh mµu xanh l¸ c©y. Th−êng ng−êi d©n bÞ cÊm sö dông ngãi mµu.

Mµu s¾c vÉn ®−îc sö dông mét çch biÓu tr−ng theo nhiÒu çch kh¸c nhau. Cã nh÷ng mµu s¾c dïng lµm dÊu hiÖu hay mang tÝnh c¶nh b¸o ®Æc biÖt; mµu ®Æc tr−ng cho quèc gia, tr−êng häc, mµu ®ång phôc; vµ mµu cña çc c©u l¹c bé vµ çc héi. Nh−ng kh¸c h¼n víi çch sö dông mµu lo¹i nµy, cã nh÷ng mµu cã ý nghÜa ®Æc biÖt hoÆc ®Ó dµnh riªng cho nh÷ng môc ®Ých vµ tr−êng hîp nhÊt ®Þnh. Kh«ng chØ x× gµ cã mµu n©u mµ c¶ çc hép x× gµ còng ®−îc lµm tõ gç n©u cña c©y tuyÕt tïng hay d¸i ngùa lµ vËt liÖu tèt nhÊt ®Ó b¶o qu¶n x× gµ vµ h−¬ng vÞ cña nã. Çc hép x× gµ viÒn tr¾ng gîi nhí tíi mét trong nh÷ng ng«i nhµ ®· nãi trªn ®©y, víi çc bøc t−êng cã mµu tù nhiªn ®−îc nhÊn m¹nh bëi vËt trang trÝ mµu tr¾ng. Th−êng hép x× gµ ®−îc t« ®iÓm b»ng çc h×nh trang trÝ lµm tõ vËt liÖu kh¸c vµ cã mµu kh¸c - mµu vµng vµ çc mµu sÆc sì in trªn giÊy bãng. Nh−ng bÊt chÊp viÖc x× gµ ®−îc ®ãng hép nh− thÕ nµo, chóng ta kh«ng thÓ t−ëng t−îng chóng trong çc hép mµu hång hay mµu hoa cµ. Chóng ta nghÜ çc mµu nµy cã mèi liªn hÖ nhiÒu h¬n víi xµ b«ng vµ n−íc hoa, vµ chóng gîi nhí ®Õn thø h−¬ng th¬m t−¬ng ph¶n víi mïi thuèc l¸. Chóng ta liªn t−ëng mét sè mµu nhÊt ®Þnh víi thuéc tÝnh nam hay n÷. Theo ®ã, mµu "thuèc l¸" phï hîp víi phßng lµm viÖc, cßn mµu "n−íc hoa" phï hîp víi phßng the.

Nh×n chung, rÊt khã ®Ó t×m hiÓu b»ng çch nµo chóng ta l¹i liªn t−ëng nh÷ng mµu nhÊt ®Þnh víi nh÷ng thø nhÊt ®Þnh. Thøc ¨n ch¼ng h¹n, lu«n lu«n cÇn cã mµu thËt cña m×nh. NÕu chóng ta nh×n thÊy chóng d−íi ¸nh s¸ng sai l¹c cã thÓ lµm thay ®æi

245

mµu s¾c cña chóng, ®å ¨n trë nªn kÐm ngon. Nh÷ng mµu s¾c nhÊt ®Þnh th−êng mang l¹i hiÖu qu¶ t©m lý nhÊt ®Þnh. VÝ dô mµu ®á lµ mµu kÝch thÝch, ch¸y báng; xanh l¸ c©y ªm dÞu. Nh−ng trong çc nÒn v¨n minh kh¸c nhau cã nhiÒu qui −íc mµu s¾c kh¸c nhau.

Khi ®−îc sö dông ®óng, mµu s¾c cã thÓ biÓu hiÖn ®Æc ®iÓm cña c«ng tr×nh vµ tinh thÇn mµ nã ®Þnh truyÒn ®¹t. Trong khi vÎ ngoµi cña mét c«ng tr×nh cÇn t−¬i s¸ng vµ rùc rì, biÓu thÞ sù vui vÎ vµ tÝnh gi¶i trÝ, mét c«ng tr×nh kh¸c cÇn cã h×nh thøc ch©n ph−¬ng vµ hiÖu qu¶, biÓu thÞ c«ng viÖc vµ sù tËp trung. §èi víi c¶ 2 lo¹i ®Òu cã nh÷ng mµu s¾c d−êng nh− tuyÖt ®èi ®óng vµ nh÷ng mµu hoµn toµn kh«ng phï hîp.

Th«ng qua viÖc sö dông mét mµu ®¬n lÎ hay çch phèi mµu x¸c ®Þnh, cã thÓ gîi ra chøc n¨ng chÝnh cña c«ng tr×nh. Nh−ng trong ph¹m vi cña cïng mét c«ng tr×nh, sù ®a d¹ng mµu s¾c cã thÓ ®−îc dïng ®Ó nhÊn m¹nh h×nh thÓ, ph©n khu vµ çc thµnh phÇn kiÕn tróc kh¸c. Mét sè mµu cã thÓ lµm cho vËt thÓ tr«ng nhÑ h¬n, mét sè kh¸c l¹i lµm nã nÆng h¬n so víi thùc tÕ. VËt thÓ cã thÓ g©y c¶m gi¸c lín h¬n hoÆc nhá h¬n, gÇn h¬n hoÆc xa h¬n, l¹nh hoÆc nãng, tÊt c¶ tuú thuéc vµo mµu s¾c cña nã. Cã v« sè nguyªn t¾c vµ chØ dÉn çch dïng mµu ®Ó che giÊu nh÷ng nh−îc ®iÓm vµ khiÕm khuyÕt. Nh÷ng thµnh phÇn cÊu tróc xÊu cã thÓ ®−îc "trang ®iÓm" hay lµm cho chóng trë nªn Ýt c¶n trë h¬n. Mét c¨n phßng nhá cã thÓ ®−îc lµm cho cã vÎ réng h¬n b»ng çch s¬n mµu nh¹t. HoÆc nÕu ®ã lµ mét phßng l¹nh lÏo quay vÒ h−íng b¾c hay ®«ng b¾c, nã cã thÓ ®−îc "chiÕu s¸ng " bëi ¸nh mÆt trêi nh©n t¹o nhê viÖc s¬n çc t«ng mµu Êm, nh− mµu ngµ, mµu kem hay mµu ®µo. Nh−ng ®«i khi sù nguþ trang nµy kh«ng tho¶ ®¸ng. ThËt ®¸ng buån khi ph¸t hiÖn ra r»ng mäi chuyÖn kh«ng nh− chóng ta mong ®îi. Trong kiÕn tróc tèt ®−îc thiÕt kÕ cã chñ ý, cÇn t¹o ra c¶m gi¸c thùc vÒ kh«ng gian - nÕu c¨n phßng nhá nã ph¶i ®−îc c¶m nhËn lµ nhá vµ ng−îc l¹i. Thay v× nguþ trang, c¨n phßng cÇn ®−îc nhÊn m¹nh b»ng çch

246

sö dông mµu s¾c ®óng ®¾n. C¨n phßng nhá cÇn ®−îc s¬n mµu ®Ëm ®Ó b¹n thùc sù c¶m thÊy sù th©n mËt trong 4 bøc t−êng khÐp kÝn. Vµ mµu sö dông cho phßng lín cÇn nhÑ tho¸ng ®Ó b¹n c¶m nhËn râ h¬n kh«ng gian réng tr¶i dµi tõ bøc t−êng nµy ®Õn bøc t−êng kh¸c.

Mét nhµ lý luËn ng−êi §øc ®· m« t¶ mét çch chi tiÕt mµu s¾c cã thÓ ®−îc sö dông nh− thÕ nµo ®Ó nhÊn m¹nh kh«ng chØ çi lín vµ çi nhá mµ c¶ çi lªn cao vµ çi xuèng thÊp. Sµn nhµ còng nh− mÆt ®Êt mµ chóng ta b−íc lªn - «ng nãi - cÇn mang l¹i Ên t−îng vÒ träng lùc. Do vËy chóng nªn cã t«ng mµu x¸m hay n©u cña g¹ch gèm hay ®¸. T−êng, cÇn cã nhiÒu mµu s¾c h¬n, nh− bôi hoa, c©y cèi vµ mäi thø mäc lªn tõ nÒn ®Êt. Vµ cuèi cïng trÇn nhµ cÇn s¸ng vµ tho¸ng ®·ng trong çc t«ng mµu tr¾ng hay phít hång vµ xanh d−¬ng gièng nh− bÇu trêi trªn ®Çu chóng ta. ¤ng kh¼ng ®Þnh, sÏ c¶m thÊy bÊt an khi b−íc trªn nÒn nhµ mµu hång hay xanh d−¬ng, vµ chóng ta sÏ c¶m thÊy trÇn nhµ trÜu nÆng nÕu nã ®−îc s¬n mµu tèi.

Khi ®äc nh÷ng gi¶i thÝch h¬i lý thuyÕt cña «ng, t«i h−íng m¾t m×nh tõ çc trang s¸ch ra xung quanh. Sµn nhµ cña t«i ®−îc tr¶i th¶m Trung Quèc cã mµu xanh chµm, t«i dÉm lªn nã hµng ngµy mµ kh«ng hÒ cã bÊt cø c¶m gi¸c nhá nµo vÒ sù bÊt an.

T«i nghÜ vÒ nh÷ng c¨n phßng mµ t«i ®· ®Õn trong nh÷ng ng«i nhµ cæ ë ngo¹i « cã sµn l¸t b»ng ®¸ marble hång vµ x¸m, t−êng quÐt v«i tr¾ng vµ trÇn cã nh÷ng thanh xµ mµu ®en sÉm vµ nÆng ®Õn nçi b¹n thùc sù c¶m thÊy sù ®Ì nÐn cña chóng.

BÊt chÊp mäi lý thuyÕt, chóng ta cã thÓ nãi vÒ mµu s¾c còng nh− vÒ tÊt c¶ thµnh phÇn kiÕn tróc kh¸c, r»ng kh«ng cã nh÷ng nguyªn t¾c cô thÓ, kh«ng cã nh÷ng chØ dÉn cã thÓ ®¶m b¶o cho mét kiÕn tróc tèt nÕu chóng ta lµm theo. Mµu s¾c cã thÓ lµ mét ph−¬ng tiÖn biÓu c¶m m¹nh ®èi víi kiÕn tróc s− cã ý t−ëng. §èi víi mét ng−êi nã cã thÓ cã nghÜa lµ trÇn nhµ cÇn s¸ng vµ tho¸ng ®·ng, ®èi víi ng−êi kh¸c nã cã thÓ tèi vµ nÆng.

247

Khi con ng−êi ®¹t tíi giai ®o¹n sö dông mµu s¾c kh«ng chØ ®Ó b¶o qu¶n vËt liÖu x©y dùng vµ nhÊn m¹nh cÊu tróc vµ hiÖu qu¶ chÊt c¶m, mµ ®Ó cho bè côc kiÕn tróc râ rµng h¬n, ®Ó kÕt nèi mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a mét d·y phßng, khi ®ã mét ch©n trêi míi më ra tr−íc m¾t hä. Trong Toµ ThÞ chÝnh ë Copenhagen, tõ kho¶ng n¨m 1900, kiÕn tróc s− ®· quan t©m ®Õn tÊt c¶ çc chi tiÕt c«ng nghÖ ®Õn nçi «ng dïng mµu chØ ®Ó lµm næi bËt vËt liÖu vµ nhÊn m¹nh çc kü thuËt x©y dùng. KÕt qu¶ lµ b¶n th©n çc c¨n phßng tr«ng nh− bÞ t¸ch rêi nhau ra. B¹n kh«ng c¶m nhËn ®−îc chóng nh− mét thÓ thèng nhÊt mµ chØ nh− mét nhãm chi tiÕt thó vÞ. ThÕ hÖ kiÕn tróc s− tiÕp theo ®· quay l−ng l¹i xu thÕ nµy, vµ trong B¶o tµng Faaborg (1912-1914) Carl Petersen cho thÊy cã thÓ ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ hoµn toµn ng−îc l¹i nhê sö dông mµu s¾c chÝnh x¸c. Thay v× nhÊn m¹nh vËt liÖu vµ cÊu tróc, «ng dïng mµu ®Ó m« t¶ b¶n th©n çc c¨n phßng.

C¨n phßng h×nh b¸t gi¸c cã m¸i vßm trong b¶o tµng (nh− ®· ®−îc ®Ò cËp ë trang 194) ®−îc tæ chøc xung quanh bøc t−îng ng−êi s¸ng lËp b¶o tµng Mads Rasmussen mµu ®en (t¸c phÈm cña nhµ ®iªu kh¾c Kai Nielsen). Çc bøc t−êng ®−îc tr¸t v÷a, ®−îc vÏ lªn vµ ®−îc ®¸nh bãng ®Õn nçi cÊu tróc cña chóng bÞ che giÊu hoµn toµn. PhÇn nÒ kh«ng ®−îc phÐp lµm xao l·ng sù chó ý tõ b¶n th©n c¨n phßng. KiÕn tróc s− ®· s¬n çc bøc t−êng b»ng mµu xanh c« ban nguyªn chÊt cã t¸c dông g¾n bã h×nh b¸t gi¸c l¹i víi nhau.

Carl Petersen lín lªn vµo nöa cuèi thÕ kû 19 khi çc mµu dÞu vµ nhît lªn ng«i, cßn çc mµu sÆc sì ®−îc xem lµ th« s¬ vµ thiÕu thÈm mü. ¤ng ®· theo häc tr−êng néi tró trong ®ã cã mét sè phßng ®−îc trang trÝ theo kiÓu Pompei, vµ mét trong nh÷ng ng−êi thµy cña «ng - mét ho¹ sÜ giµ thÕ hÖ tr−íc - cã mét c¨n phßng t−êng s¬n mµu xanh c« ban trong nhµ cña m×nh. Nh÷ng mµu nµy ®· ®Ó l¹i Ên t−îng kh«ng thÓ phai mê cho cËu sinh viªn trÎ tuæi nµy.

248

Trong B¶o tµng Faaborg, cã sù t¸c ®éng lÉn nhau kh¸ may m¾n gi÷a ¸nh s¸ng mê ¶o vµ mµu m¹nh cña c¨n phßng cã m¸i vßm. Nh÷ng mµu nguyªn sÏ trë nªn giµu cã h¬n vµ no h¬n trong c¶nh tranh tèi tranh s¸ng. BÊt cø ai ®· nh×n thÊy nh÷ng bøc kh¶m trong ¸nh s¸ng trang nghiªm cña nhµ thê sÏ c¶m nhËn ®−îc ®iÒu ®ã. Mµu xanh c« ban trong trong b¶o tµng sÏ kh«ng cßn hiÖu qu¶ d−íi ¸nh s¸ng mÆt trêi rùc rì. Nh−ng ë ®©y, n¬i kiÕn tróc s− ®· sö dông mét çch cã chñ ý çc hiÖu qu¶ chiÕu s¸ng t−¬ng ph¶n, mµu xanh c« ban ®· t¹o ra mét çi nÒn quyÕn rò cho bøc t−îng b»ng ®¸ ®en.

Nh×n chung ng−êi ta tin r»ng cã mét sè mµu lµ ®Ñp vµ çc mµu kh¸c lµ xÊu vµ ®iÒu ®ã cã hiÖu lùc bÊt kÓ chóng ®−îc sö dông nh− thÕ nµo. NÕu ®iÒu ®ã ®óng th× kÕt qu¶ mµ Carl Petersen ®¹t ®−îc cÇn ®−îc quy cho viÖc «ng ®· may m¾n t×m ra mét sè l−îng çc mµu ®Ñp vµ sö dông chóng trong b¶o tµng cña m×nh. Nh−ng cËu chuyÖn kh«ng ®¬n gi¶n nh− vËy. Çc nghÖ sÜ biÕt r»ng trong hµng ngh×n mµu mµ m¾t ng−êi cã thÓ ph©n biÖt, hÇu nh− kh«ng cã mµu nµo kh«ng ®−îc coi lµ ®Ñp khi ®−îc phèi mµu ®óng vµ sö dông ®óng. Vµ ng−îc l¹i kh«ng cã mµu nµo l¹i kh«ng trë nªn qu¸ xÊu khi ®−îc dïng phèi hîp víi mét sè mµu nhÊt ®Þnh.

ChuyÖn th−êng x¶y ra lµ mét mµu ®ang ®Ñp trªn bøc t−êng cña mét c¨n phßng cô thÓ l¹i mÊt ®i tÝnh hÊp dÉn cña m×nh khi ®−îc sao chÐp sang mét phßng kh¸c, trong mét bèi c¶nh kh¸c. Qu¶ vËy, cïng mét mµu trªn cïng mét bÒ mÆt cã thÓ tr«ng rÊt kh¸c nhau khi ®−îc nh×n cïng víi çc mµu kh¸c nhau. Mµu x¸m trung tÝnh n»m c¹nh mµu ®á sÏ cã ¸nh xanh lôc nhÑ trong khi n»m c¹nh mµu xanh lôc nã l¹i tr«ng nh− mµu ®á. Vµ trong c¨n phßng cã mét cöa sæ quay vÒ h−íng nam, mét quay vÒ h−íng b¾c, cïng bøc t−êng mµu x¸m sÏ cã t«ng mµu Êm ë gÇn cöa sæ phÝa nam vµ t«ng mµu l¹nh ë gÇn cöa sæ h−íng b¾c.

249

Çc mµu Êm vµ l¹nh ®ãng vai trß quan träng trong cuéc sèng cña chóng ta vµ biÓu hiÖn nh÷ng t©m tr¹ng vµ c¶m xóc rÊt kh¸c nhau. Chóng ta c¶m nhËn ®−îc chóng trong sù ®a d¹ng cña ¸nh s¸ng tù nhiªn tõ s¸ng sím ®Õn tèi mÞt. Sù thËt lµ m¾t ng−êi ®· tù ®iÒu chØnh víi nh÷ng thay ®æi dÇn dÇn, do vËy mµu s¾c cña çc chi tiÕt tr«ng kh«ng ®æi suèt trong ngµy. Nh−ng nÕu chóng ta quan s¸t toµn thÓ - mét phong c¶nh hay ®−êng phè - chóng ta nhËn thÊy nh÷ng thay ®æi trong çch phèi hîp mµu s¾c. Toµn bé t©m tr¹ng thay ®æi khi ¸nh s¸ng thay ®æi. §iÒu ®ã lµ hiÓn nhiªn nhÊt trong çc thµnh phè gÇn mÆt n−íc n¬i kh«ng khÝ Èm −ít. §i bé däc bê s«ng Charles ë Boston, Massachusetts vµo lóc s¸ng sím, b¹n kh«ng chØ c¶m thÊy kh«ng khÝ m¸t mÎ mµ cßn t−ëng t−îng b¹n ®ang nh×n thÊy nã. Çc c«ng tr×nh cæ ë Boston tr«ng cã vÎ rùc rì vµ míi mÎ víi nh÷ng bãng ®æ s¾c nÐt, vµ nh÷ng tia s¸ng nhÊp nh¸y tõ nh÷ng thuyÒn buåm trªn mÆt n−íc lµm m¾t b¹n hÊp h¸y. Nh−ng nÕu b¹n quay trë l¹i ®óng chç ®ã vµo buæi chiÒu tèi, ngay tr−íc lóc hoµng h«n, b¹n sÏ thÊy çc mµu s¸ng chãi buæi s¸ng ®· trë nªn sÉm vµ Êm. Tßa nhµ Hancock cã mµu tr¾ng x¸m vµ s¾c nÐt trªn nÒn trêi buæi s¸ng th× lóc nµy cã mµu vµng vµ ®á. M¸i vßm cña Toµ Trô së bang tr«ng nh− ®ang næi gièng nh− mÆt trêi thø hai. B¹n c¶m thÊy sù Êm ¸p cña ¸nh mÆt trêi chiÒu vµ nh×n thÊy ¸nh s¸ng Êm cña nã.

NÕu chóng ta t−ëng t−îng vÒ mét toµ biÖt thù cã rÊt nhiÒu phßng, theo b¶n n¨ng chóng ta c¶m thÊy çc c¨n phßng nµy cÇn kh¸c nhau vÒ ®Æc ®iÓm vµ mµu s¾c, thËm chÝ nÕu tÊt c¶ chóng ®Òu ®−îc s¬n mµu tr¾ng vµ x¸m trung tÝnh. ë ®ã sÏ cã mét sè phßng m¸t mÎ víi ¸nh s¸ng rùc rì, trong trÎo, vµ mét sè phßng kh¸c Êm ¸p, ªm dÞu vµ Êm cóng. Nh−ng tõ ®ã chóng ta kh«ng thÓ kÕt luËn r»ng nhãm phßng nµy tèt h¬n nhãm phßng kh¸c tõ ®iÓm nh×n thÈm mü. ë ph−¬ng b¾c, çc phßng Êm sÏ ®−îc −a chuéng h¬n trong khi t¹i çc vïng khÝ hËu nãng, ng−êi ta l¹i lùa chän çc phßng m¸t.

250

RÊt nhiÒu ng«i nhµ tr−íc ®©y ®· tËn dông −u thÕ vÒ sù kh¸c biÖt trong ®Æc ®iÓm cña çc c¨n phßng cña chóng. Monticelo - ng«i nhµ m¬ −íc kiÓu Ph¸p ®−îc Jefferson thiÕt kÕ lµ mét vÝ dô tèt. S¶nh vµo cña ng«i nhµ (gîi nhí mét chót ®Õn kiÓu kiÕn tróc ngoµi trêi) nh×n vÒ phÝa ®«ng. Tõ ®©y b¹n ®i qua nh÷ng phßng sinh ho¹t chung Êm ¸p nh×n vÒ h−íng t©y. TruyÒn thèng Virginia ®ßi hái ph¶i cã phßng ch¹y suèt tõ phÝa ®«ng sang phÝa t©y cña ng«i nhµ, víi lèi vµo tõ c¶ 2 phÝa ®Ó t¹o ra luång giã nhÑ xuyªn phßng trong nh÷ng ngµy nãng bøc. George Washington ®· lµm çi mÆt b»ng ®¬n gi¶n trong ng«i nhµ trªn nói Vernon trë nªn phong phó h¬n b»ng çch bæ sung mét "m¸i hiªn" cã hµng cét cao ë phÝa ®«ng. M¸i hiªn nµy t¹o ra mét c¨n phßng ngoµi trêi m¸t mÎ nh×n xuèng phong c¶nh theo h−íng Potomac, t−¬ng ph¶n mét çch thó vÞ víi mÆt tiÒn h−íng t©y. MÆt tiÒn nµy cïng víi bÕp vµ nhµ cña ng−êi lµm v−ên bao quanh mét çi s©n n¬i nh÷ng tia n¾ng mÆt trêi Êm ¸p chiÕu s¸ng vµo buæi chiÒu. Bªn trong ng«i nhµ, «ng còng tËn dông nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ¸nh s¸ng ban ngµy mét çch khÐo lÐo. C¨n phßng n¬i «ng lµm viÖc lµ mét th− viÖn ®Çy s¸ch vµ th©n thiÖn cã çc cöa sæ nh×n vÒ h−íng nam, trong khi phßng tiÖc lín - còng lµ mét trong nh÷ng kh«ng gian mµ «ng bæ sung vµo c«ng tr×nh gèc - lµ mét c¨n phßng cao vµ tho¸ng ®·ng víi cöa sæ lín kiÓu Palladis nh×n vÒ h−íng b¾c.

Khi chóng ta gîi l¹i mét c«ng tr×nh nh− vËy, chóng ta nhí ®Õn nã nh− mét bè côc gåm nhiÒu phßng cã ®Æc ®iÓm kh¸c nhau trong ®ã ¸nh s¸ng ban ngµy vµ mµu s¾c cña nã ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh. Thay v× viÖc lµm cho nh÷ng phßng m¸t trë nªn Êm ¸p h¬n, cã thÓ thö lµm ®iÒu ng−îc l¹i b»ng çch sö dông nh÷ng mµu s¾c nhÊn m¹nh bÇu kh«ng khÝ m¸t mÎ cña chóng. Ngay c¶ khi mÆt trêi Êm nhÊt vµ rùc rì nhÊt, ¸nh s¸ng ban ngµy trong nh÷ng phßng h−íng b¾c sÏ cã s¾c th¸i xanh d−¬ng nh¹t bëi xÐt cho cïng tÊt c¶ ¸nh s¸ng ë ®©y chØ lµ sù ph¶n x¹ tõ bÇu trêi. Mµu xanh d−¬ng vµ çc mµu l¹nh kh¸c hiÖn ra kh¸ rùc rì

251

trong çc phßng phÝa b¾c trong khi çc mµu Êm hiÖn ra kh¸ xÊu, nh− lµ ®−îc nh×n d−íi ¸nh ®Ìn s¸ng xanh. Do vËy, nÕu trong çc phßng h−íng b¾c sö dông mµu l¹nh, cßn çc phßng h−íng nam sö dông mµu Êm, tÊt c¶ çc mµu nµy sÏ to¶ s¸ng mét çch rùc rì.

Nh÷ng tr¹ng th¸i nµy cã thÓ ®−îc minh ho¹ víi sù trî gióp cña çc bøc tranh cña hai ho¹ sÜ Hµ Lan næi tiÕng lµ Jan Vermeer vµ Pieter de Hooch. C¶ hai ®Òu lµm viÖc ë Delft vµ cïng vÏ mét lo¹i néi thÊt cã nh÷ng ng−êi mÆc trang phôc gièng nhau. Hä lµ nh÷ng ng−êi cïng thêi víi nhau vµ sèng kh¸ gÇn nhau. Tuy nhiªn çc bøc tranh cña hä kh¸c nhau nh− s¸ng víi chiÒu. Vermeer biÓu tr−ng cho buæi s¸ng. X−ëng vÏ cña «ng cã h−íng nh×n vÒ phÝa b¾c n¬i mÆt trêi kh«ng xuÊt hiÖn ngoµi nh÷ng buæi chiÒu hÌ muén, vµ bëi vËy kh«ng thÊy bÊt cø mét tia n¾ng nµo trong çc bøc tranh cña «ng. Pieter de Hooch s¸ng t¸c trong mét ng«i nhµ ë Oude Delft víi nh÷ng c¨n phßng h−íng t©y nh×n ra v−ên, vµ «ng −a chuéng ¸nh s¸ng rùc rì buæi chiÒu khi kh«ng gian trµn ngËp ¸nh s¸ng mÆt trêi ®á rùc. Vµ kÕt qu¶ c¶ hai tr−êng hîp hoµn toµn t−¬ng øng víi nh÷ng tr¹ng th¸i mµ hä lùa chän. Mét ng−êi m« t¶ vÎ ®Ñp cña ¸nh s¸ng l¹nh vµ mµu l¹nh, ng−êi kh¸c m« t¶ sù quyÕn rò cña ¸nh s¸ng Êm vµ mµu Êm. B»ng viÖc ®Æt chóng canh nhau b¹n sÏ kh¸m ph¸ ra r»ng b¶ng mµu l¹nh cña Vermeer - mµu xanh nh¹t cña hoa o¶i h−¬ng vµ mµu vµng chanh bªn c¹nh sµn l¸t g¹ch tr¾ng ®en - còng ®Ñp nh− b¶ng mµu Êm vµ hµi h−íc cña Pieter de Hooch víi nh÷ng mµu n©u vµ mµu ®á son.

Ch−¬ng X. L¾ng nghe kiÕn tróc

Mét c¶nh trong phim The Third Man

Cã thÓ nghe thÊy kiÕn tróc kh«ng? Cã lÏ ®a sè mäi ng−êi sÏ nãi r»ng do kiÕn tróc kh«ng t¹o ra ©m thanh nªn kh«ng thÓ nghe thÊy kiÕn tróc. Nh−ng nã còng kh«ng ph¸t ra ¸nh s¸ng vµ nÕu vËy th× còng kh«ng thÓ nh×n thÊy nã. Chóng ta nh×n thÊy ¸nh s¸ng ph¶n x¹ vµ do vËy nhËn biÕt ®−îc h×nh d¹ng vµ chÊt liÖu. T−¬ng tù nh− vËy chóng ta nghe thÊy ©m thanh ph¶n x¹ vµ chóng còng mang l¹i Ên t−îng vÒ h×nh thøc vµ chÊt liÖu. Nh÷ng phßng cã h×nh d¹ng vµ chÊt liÖu kh¸c nhau sÏ ph¶n x¹ ©m kh¸c nhau.

252

253

HiÕm khi chóng ta biÕt ®−îc chóng ta cã thÓ nghe thÊy bao nhiªu. Chóng ta thu ®−îc Ên t−îng toµn phÇn vÒ çi mµ chóng ta nh×n vµ kh«ng hÒ nghÜ ®Õn nh÷ng c¶m gi¸c kh¸c nhau ®· ®ãng gãp cho Ên t−îng ®ã. VÝ dô, khi ta nãi vÒ mét c¨n phßng l¹nh lÏo vµ trang träng, chóng ta Ýt khi muèn nãi nhiÖt ®é trong phßng ®ã thÊp. Ph¶n øng nµy cã lÏ n¶y sinh tõ ¸c c¶m tù nhiªn ®èi víi nh÷ng h×nh thÓ vµ chÊt liÖu trong c¨n phßng ®ã - nãi çch kh¸c, mét çi g× ®ã chóng ta c¶m thÊy. HoÆc cã thÓ lµ çc mµu ë ®©y lµ mµu l¹nh, vµ ®ã lµ mét çi g× ®ã chóng ta nh×n thÊy. HoÆc cuèi cïng, nã cã thÓ lµ ®é vang ©m khã chÞu ®Õn nçi ©m thanh - nhÊt lµ thanh ®iÖu cao - ph¶n x¹ l¹i trong phßng, mét çi g× ®ã chóng ta nghe thÊy. NÕu cïng mét c¨n phßng ®ã ®−îc s¬n mµu Êm hoÆc trang bÞ th¶m tr¶i sµn vµ mµn rñ ®Ó lµm nhÑ ®i ®é vang ©m, chóng ta cã thÓ thÊy nã Êm cóng h¬n ngay c¶ khi nhiÖt ®é vÉn t−¬ng tù nh− lóc tr−íc.

NÕu chóng ta nghÜ vÒ ®iÒu ®ã mét lÇn n÷a chóng ta sÏ thÊy r»ng cã mét nhãm çc cÊu tróc mµ chóng ta c¶m nhËn ®−îc vÒ ©m thanh. Tõ thêi niªn thiÕu, t«i vÉn nhí hµnh lang cã m¸i cuèn vßm dÉn ®Õn thµnh cæ Copenhagen. Khi nh÷ng ng−êi lÝnh diÔu hµnh víi kÌn vµ trèng, Ên t−îng thËt tuyÖt vêi. Mét chiÕc xe ngùa t¹o ra tiÕng ®éng Çm Çm nh− tiÕng sÊm khi ch¹y däc theo hµnh lang. Ngay c¶ mét cËu bÐ nhá tuæi còng cã thÓ g©y ra nh÷ng tiÕng ®éng kÐo dµi quyÕn rò trong ®ã khi lÝnh g¸c kh«ng ®Ó ý.

Nh÷ng ký øc tõ xa x−a nµy lµm t«i nhí ®Õn nh÷ng tiÕng ån µo trong ®−êng hÇm trong bé phim The Third Man (Ng−êi ®µn «ng thø ba). Trong khi phÇn chÝnh cña bé phim ®−îc l¾p ghÐp nh− mét lo¹i nghÖ thuËt c¾t d¸n çc c¶nh phim vµ nh¹c ®Öm (kh«ng liªn quan ®Õn c¶nh diÔn), çc c¶nh cuèi cïng hoµn toµn kh«ng cã nh¹c ®Öm vµ t¹o ra Ên t−îng thÞ gi¸c vµ ©m thanh rÊt hiÖn thùc vÒ mét tay g¨ngxt¬ bÞ r−ît ®uæi trong nh÷ng ®−êng cèng ngÇm dµi bÊt tËn cña thµnh Vienna. Nh÷ng thanh ©m ®Æc

tr−ng mµ ®−êng hÇm t¹o ra ®−îc nghe thÊy rÊt râ trong tiÕng n−íc b¾n tung toÐ vµ tiÕng väng l¹i cña nh÷ng ng−êi s¨n ®uæi ng−êi ®µn «ng thø ba. T¹i ®©y, kh«ng nghi ngê g× n÷a kiÕn tróc ®· ®−îc nghe thÊy. Tai b¹n tiÕp nhËn t¸c ®éng tõ c¶ chiÒu dµi vµ d¹ng h×nh trô trßn cña ®−êng hÇm.

M.G. Bindesboll: TiÒn s¶nh B¶o tµng Thorvaldsen, Copenhagen

254

255

B¶o tµng Thorvaldsen ë Copenhagen cã hiÖu qu¶ ©m thanh rÊt gièng víi hiÖu qu¶ ©m thanh trong hµnh lang vµ ®−êng hÇm. Vµo n¨m 1834 vua §an M¹ch ®· tÆng nhµ ®Ó xe ngùa m¸i cuèn vßm cæ ®Ó g×n gi÷ nh÷ng t¸c phÈm cña mét ®iªu kh¾c gia næi tiÕng. C«ng tr×nh nµy ®· ®−îc chuyÓn thµnh mét b¶o tµng ®Ñp, mçi phßng cã m¸i vßm ®Òu cã mét bøc t−îng. Nh−ng nh÷ng tiÕng vang kÐo dµi cña nhµ ®Ó xe ngùa d−êng nh− vÉn cßn tån t¹i. §ã lµ mét ng«i nhµ cã nh÷ng phï ®iªu b»ng ®¸ vµ kh«ng cã nh÷ng tiÖn nghi nh− mét ng«i nhµ dµnh cho con ng−êi. Sµn nhµ b»ng ®¸, t−êng b»ng ®¸, trÇn b»ng ®¸, thËm chÝ nh÷ng t¸c phÈm tr−ng bµy trong ®ã còng b»ng ®¸. TÊt c¶ nh÷ng bÒ mÆt cøng ph¶n x¹ ©m ®ã mang l¹i cho çc c¨n phßng nh÷ng thanh ©m cøng vµ vang väng kÐo dµi. Khi vµo b¶o tµng nµy, b¹n ë trong mét thÕ giíi kh¸c h¼n thñ phñ tØnh lÎ khi c«ng tr×nh ®−îc x©y dùng thÕ kû 19. Nã cã vÎ gièng nhiÒu h¬n víi Rome - to lín vµ ®−îc ®Ò cao nh− nh÷ng tµn tÝch tõ thêi cæ ®¹i, hay nh− nh÷ng hµnh lang ®¸ cña çc l©u ®µi ®å sé mµ sù thanh th¶n vµ tÝnh tiÖn nghi ®· bÞ t−íc ®o¹t.

VÞ gi¸m ®èc n¨ng ®éng cña b¶o tµng sö dông rÊt nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®Ó thu hót kh¸ch tham quan, kÓ c¶ nh÷ng ch−¬ng tr×nh nh¹c ®éc tÊu gi÷a çc t¸c phÈm nghÖ thuËt. TiÒn s¶nh cña b¶o tµng lµ mét trong nh÷ng kh«ng gian ®Ñp ®Ï nhÊt ë Copenhagen nh−ng râ rµng lµ kh«ng ®−îc thiÕt kÕ ®Ó tr×nh diÔn ©m nh¹c. Ng−êi ta ph¶i biÕn ®æi hoµn toµn ®é vang ©m cho nh÷ng sù kiÖn ©m nh¹c nµy b»ng çch tr¶i th¶m lªn mÆt sµn vµ treo mµn th¶m lªn t−êng. Khi ®ã nÕu l−îng kh¸n gi¶ ®ñ lín ®Ó bï ®¾p sù thiÕu thèn cña ghÕ bäc v¶i, chÊt l−îng ©m cña c¨n phßng nµy sÏ thay ®æi hoµn toµn - kh«ng cßn nh÷ng ©m thanh oang oang vµ cã thÓ ph©n biÖt ®−îc mçi ©m thanh cña tõng lo¹i nh¹c cô.

B¶n vÏ mÆt c¾t nhµ thê cæ S. Peter ë Rome. Theo Alpharani.

TØ lÖ cña nhµ thê cã thÓ xem trªn mÆt b»ng ë trang bªn trong ®ã còng cho thÊy tr−êng ®ua tõ thêi Nero (xa bªn tr¸i), nhµ thê Thiªn chóa thêi k× ®Çu (ë gi÷a, t« g¹ch chÐo) vµ nhµ thê

Phôc H−ng kÕ sau thêi k× ®ã (s¾c ®é nh¹t h¬n)

§iÒu ®ã cã thÓ dÉn ®Õn quan ®iÓm cho r»ng ®é vang ©m cña B¶o tµng Thorvaldsen kh«ng tèt nÕu kh«ng cã nh÷ng biÖn ph¸p c¶i thiÖn chóng - ®iÒu hoµn toµn ®óng khi nã ®−îc dïng lµm phßng hoµ nh¹c. Nh−ng còng cã thÓ nãi r»ng nã cã ®é vang ©m tuyÖt vêi, víi ®iÒu kiÖn ph¶i tr×nh diÔn lo¹i ©m nh¹c phï hîp. Nh÷ng bµi h¸t s¸ng t¸c cho nhµ thê C¬ ®èc gi¸o thêi kú ®Çu ë Rome sÏ nghe rÊt hay nÕu ®−îc biÓu diÔn trong tiÒn s¶nh b»ng ®¸ cña B¶o tµng Thorvaldsen. Nh÷ng nhµ thê cæ cã 2 hµng cét kh«ng ®−îc cuèn vßm nh−ng còng cã ®Æc ®iÓm cøng t−¬ng tù do cã sµn kh¶m, t−êng kh«ng tr¸t vµ cét b»ng ®¸ cÈm th¹ch. Vµ chóng lín vµ trèng tr¶i ®Õn nçi ©m thanh tiÕp tôc déi ®i déi l¹i gi÷a çc bøc t−êng ®å sé phÝa tr−íc vµ phÝa sau. Nhµ thê C¬ ®èc gi¸o thêi kú ®Çu lín nhÊt lµ Nhµ thê S. Peter, nguyªn mÉu cña

256

257

toµ dinh thù Phôc H−ng ë Rome. §ã lµ mét c«ng tr×nh 5 gian khæng lå cã nh÷ng d·y cét ®¸ ph©n chia çc gian. Trong s¸ch Planning for Good Acoustics (ThiÕt kÕ hiÖu qu¶ vÒ ©m thanh) Hope Bagenal gi¶i thÝch t¹i sao tr¹ng th¸i ©m cña mét nhµ thê nh− vËy l¹i dÉn ®Õn mét lo¹i nh¹c t−¬ng øng. Khi cha cè muèn gi¶ng ®¹o, «ng kh«ng thÓ dïng giäng nãi b×nh th−êng cña m×nh. NÕu giäng cña «ng ®ñ lín ®Ó cã thÓ nghe thÊy tõ mäi vÞ trÝ trong nhµ thê, th× mçi ©m tiÕt sÏ bÞ déi ®i déi l¹i ®Õn møc çc tõ bÞ chång chÐo lªn nhau vµ bµi thuyÕt gi¸o trë thµnh mét mí lén xén v« nghÜa. Do vËy cÇn ph¶i sö dông çch nãi cã nhÞp ®iÖu h¬n. Trong çc nhµ thê lín víi sù déi ©m râ rÖt, th−êng cã thuËt ng÷ "giäng ®ång c¶m" - ®ã lµ "mét miÒn ©m trong ®ã giäng nãi ®−îc t¨ng c−êng mét çch râ rµng". NÕu giäng nãi nh− ng©m th¬ cña cha cè n»m trong ph¹m vi "giäng ®ång c¶m" cña nhµ thê - theo Hope Bagenal cã lÏ lµ vÞ trÝ ®©u ®ã gÇn ®iÓm A hay gian A - nh÷ng nguyªn ©m Latin sÏ ®−îc truyÒn râ nhÊt ®Õn toµn bé gi¸o ®oµn. Mét lÔ cÇu nguyÖn La M· hay mét trong nh÷ng bµi th¸nh ca trong Kinh Cùu −íc cã thÓ ®−îc ng©m theo nhÞp ®iÖu chËm vµ khoan thai, cÈn thËn ®iÒu chØnh theo thêi gian vang cña ©m.

Cha cè b¾t ®Çu b»ng giäng nh− ng©m th¬ vµ ®Ó giäng cña m×nh lªn trÇm xuèng bæng theo ng÷ ®iÖu sao cho nh÷ng ©m tiÕt chÝnh ®−îc nghe thÊy mét çch râ rµng vµ sau ®ã t¾t dÇn khi nh÷ng ©m tiÕt tiÕp theo vang lªn. B»ng çch ®ã sù nhiÔu ©m do sù déi ©m g©y ra bÞ lo¹i bá. §o¹n trÝch Th¸nh kinh trë thµnh bµi h¸t trong nhµ thê vµ biÕn nhµ thê thµnh mét kh«ng gian trµn ngËp nh÷ng ©m thanh du d−¬ng. Cïng lo¹i ®ã lµ nh¹c Gregorian (ND: lo¹i nh¹c ®Æt theo tªn cña Gi¸o hoµng Gregory I, 540-604) ®−îc s¸ng t¸c riªng cho Nhµ thê cæ S. Peter ë Rome.

Khi lo¹i nh¹c hîp x−íng nhµ thê ®−îc nghe tõ ®Üa h¸t s¶n xuÊt trong studio cã ®é vang ©m kh¸ nhá, chÊt l−îng cña nã thËt nghÌo nµn. VËy lµ mÆc dï qu¸ nhiÒu ©m chång sÏ g©y nhiÔu ©m, nh−ng l¹i cÇn cã mét l−îng chång ©m nhÊt ®Þnh ®Ó cã ®−îc

258

©m thanh tèt. NÕu kh«ng cã sù déi ©m, nh÷ng bµi Th¸nh ca trë nªn rÊt thiÕu søc sèng. Nh−ng còng ®Üa h¸t ®ã khi ®−îc më trong c¨n phßng cã ®é vang ©m lín, ©m thanh l¹i trë nªn phong phó h¬n nhiÒu. ¢m chñ cña nã ®−îc nghe thÊy hÇu nh− trong suèt thêi gian, dÇn dÇn c¨ng ra vµ rót ®i, vµ cïng víi nã nh÷ng ©m kh¸c ®−îc nghe thÊy nh− nh÷ng qu·ng cña mét qu·ng 3 hay qu·ng 5 t¹o ra sù hoµ ©m nh− trong h¸t bÌ. Do vËy, trong çc nhµ thê cæ, nh÷ng bøc t−êng thùc chÊt lµ nh÷ng nh¹c cô m¹nh mµ ng−êi x−a ®· häc çch tËn dông.

Khi ng−êi ta kh¸m ph¸ ra r»ng gièng nh− mét nh¹c cô, hiÖu qu¶ ©m hîp nhÊt cña nhµ thê lín ®Õn nçi cã thÓ nghe thÊy ®ång thêi h¬n mét qu·ng tr−ëng mét çch tho¶i m¸i, nh÷ng sù hoµ ©m t¹o thµnh do trïng ©m b¾t ®Çu ®−îc ®iÒu chØnh vµ sö dông. Tõ ®ã ng−êi ta ph¸t triÓn h¸t bÌ. "Nh¹c phøc ®iÖu/®èi ©m nh− ®−îc nghe trong Nhµ thê lín Westminister ngµy nay - Hope Bagenal nãi - ®· ®−îc dµn dùng trùc tiÕp bëi h×nh d¹ng c«ng tr×nh vµ bëi nh÷ng nguyªn ©m më trong tiÕng Latin…"

M¸i vßm, nhÊt lµ nh÷ng m¸i vßm trßn rÊt hiÖu qu¶ vÒ ®é vang ©m. Mét m¸i vßm trßn cã thÓ lµ bÒ mÆt ph¶n ©m m¹nh vµ t¹o ra nh÷ng trung t©m ©m thanh riªng biÖt. Nhµ thê S. Mark thêi Byzantine ë Venice ®−îc x©y dùng trªn mét mÆt b»ng h×nh ch÷ thËp Hi L¹p vµ cã 5 m¸i vßm, mét ë gi÷a vµ 4 ë xung quanh theo çc nh¸nh ch÷ thËp. Tæ hîp nµy t¹o ra nh÷ng tr¹ng th¸i ©m rÊt l¹. Nhµ so¹n nh¹c vµ ch¬i ®µn èng Giovani Gabrieli sèng vµo kho¶ng n¨m 1600 ®· tËn dông nh÷ng −u thÕ ®ã trong ©m nh¹c mµ «ng s¸ng t¸c cho nhµ thê nµy. S. Mark cã 2 chç dµnh cho ban ®ång ca, mét ë bªn ph¶i vµ mét bªn tr¸i, çch xa nhau ®Õn møc tèi ®a cã thÓ. Mçi chç ®Òu cã m¸i vßm ®ãng vai trß nh− lµ çi hép céng h−ëng ©m m¹nh. ¢m nh¹c ®−îc nghe thÊy tõ c¶ 2 bªn, bªn nµy tr¶ lêi bªn kia trong b¶n Sonata Pian e Forte. Gi¸o ®oµn kh«ng chØ nghe thÊy 2 dµn nh¹c mµ cßn nghe thÊy c¶ 2 phßng cã m¸i vßm, mét nãi giäng kim vµ mét tr¶ lêi b»ng tiÕng kÌn ®ång vang rÒn.

MÆt b»ng nhµ thê S. Peter cò (ë gi÷a, t« g¹ch chÐo) vµ thêi Phôc H−ng (mµu nh¹t h¬n). Theo Alpharani

DÉu cho ®ã lµ vÝ dô ®éc nhÊt v« nhÞ, néi thÊt cña mçi mét nhµ thê lín ®Òu cã giäng vµ nh÷ng n¨ng lùc riªng biÖt cña

259

260

m×nh. Hope Bagenal ®· chøng minh mét çch thuyÕt phôc ¶nh h−ëng cña çc d¹ng nhµ thê lÞch sö lªn çc tr−êng ph¸i ©m nh¹c vµ ng©m th¬. Sau thêi Reformation (ND: phong trµo c¶i çch ë Ch©u ¢u thÕ kû 16), nh÷ng thay ®æi ®éng ch¹m ®Õn ©m häc nhµ thê ®· ®−îc thùc hiÖn ®Ó nhµ thê thÝch øng víi t«n gi¸o míi trong ®ã viÖc gi¶ng ®¹o b»ng ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng ®ãng vai trß rÊt quan träng. Nh÷ng ph©n tÝch cña Bangenal vÒ nhµ thê S. Thomas ë Leipzig, n¬i Johan Sebastian Bach ®· tõng lµ ng−êi ch¬i ®µn èng lµ ®Æc biÖt thó vÞ. PhÇn lín nh¹c cña Bach ®−îc so¹n riªng cho nhµ thê nµy. §ã lµ mét nhµ thê Gothic 3 gian cã m¸i vßm. Sau phong trµo c¶i çch ng−êi ta ®· èp gç lªn trªn mÆt ®¸ trÇn. Gç ®· hót phÇn lín ©m thanh lµm gi¶m ®¸ng kÓ thêi gian vang cña ©m. Nh÷ng bøc t−êng bªn ®−îc bæ sung nh÷ng gallery b»ng gç vµ rÊt nhiÒu chç ngåi riªng (box) hay "tæ chim nh¹n" nh− çch mµ d©n gian gäi. Sù x©m lÊn cña qu¸ nhiÒu chç ngåi ç nh©n vµ ban c«ng lµ do nhµ thê ®−îc ®iÒu hµnh theo hÖ thèng Luti, trong ®ã nhµ thê ®−îc ®Æt d−íi Héi ®ång Thµnh phè. Mçi thµnh viªn héi ®ång ®Òu cã loge hay chç ngåi riªng cña gia ®×nh m×nh còng gièng nh− trong nhµ h¸t. Nh÷ng thµnh phÇn bæ sung nµy cã phong çch Baroque víi nhiÒu gê chØ vµ pan« trang trÝ, ngoµi ra cßn cã rÌm trªn çc « cöa. HiÖn nay, khi nh÷ng d·y ghÕ cè ®Þnh trªn sµn, trªn ban c«ng vµ nh÷ng chç ngåi ç nh©n ®−îc lÊp ®Çy nh− khi nh÷ng buæi hoµ nh¹c cña Bach diÔn ra th× tæng sè ng−êi lªn tíi 1800. Toµn bé chi tiÕt vµ bÒ mÆt gç ®ã gióp t¹o ra m«i tr−êng ©m thanh thÝch hîp ®Ó so¹n nh¹c phÈm Cantata vµ Passion vµo thÕ kû 17. Hope Bagenal ®· tÝnh to¸n thêi gian vang hiÖn t¹i trong nhµ thê nµy lµ 2,5 gi©y so víi kho¶ng tõ 6 ®Õn 8 gi©y thêi Trung Cæ. ViÖc thiÕu miÒn ph¶n ©m trong nhµ thê lµm Bach cã thÓ so¹n nh÷ng nh¹c phÈm víi nhiÒu ©m ®iÖu kh¸c nhau.

Nh÷ng ®iÒu kiÖn míi nµy gióp cho viÖc s¸ng t¸c nh÷ng nh¹c phÈm phøc t¹p h¬n nhiÒu so nh÷ng nh¹c phÈm trong nhµ thê thêi kú ®Çu. Nh÷ng fuga (ND: h×nh thøc cao nhÊt cña nh¹c ®a

261

®iÖu) cña Bach víi rÊt nhiÒu hoµ ©m ®èi ©m, vèn dÔ dµng bÞ triÖt tiªu trong nh÷ng nhµ thê réng lín l¹i cã thÓ ®−îc tr×nh diÔn mét çch hiÖu qu¶ trong nhµ thê S. Thomas, còng nh− chÊt giäng trong trÎo cña çc cËu bÐ trong ®éi hîp ca næi tiÕng cña nhµ thê nµy.

VÒ mÆt ©m häc, Nhµ thê S. Thomas ®øng gi÷a nhµ thê C¬ ®èc thêi kú ®Çu vµ nhµ h¸t thÕ kû 18. Trong nhµ h¸t thÕ kû 18, n¬i nh÷ng d·y loge hay chç ngåi ç nh©n che hÕt çc bøc t−êng tõ sµn ®Õn trÇn, sù hót ©m thËm chÝ cßn lín h¬n. MÆt tr−íc cña çc chç ngåi ç nh©n (box) ®−îc trang trÝ cÇu kú vµ b¶n th©n nh÷ng chç ngåi nµy còng ®−îc che rÌm. Khi cö hµnh nghi lÔ, tÇng trÖt chËt nÝch ng−êi víi trang phôc ç nh©n. TrÇn nhµ ph¼ng vµ kh¸ thÊp ®Õn møc nã ho¹t ®éng nh− mét mµn h−íng ©m, ph¶n x¹ ©m thanh vÒ phÝa nh÷ng chç ngåi ç nh©n n¬i chóng bÞ hót hoµn toµn bëi çc tÊm rÌm vµ ®å gç. KÕt qu¶ lµ, thêi gian vang cña ©m rÊt ng¾n vµ mçi nèt nh¹c cã thÓ ®−îc nghe thÊy rÊt râ rµng.

T¹i Copenhagen, vµo n¨m 1748 Nicolai Eigtved x©y dùng "Nhµ h¸t hµi kÞch §an M¹ch" víi phßng kh¸n gi¶ h×nh mãng ngùa vµ 3 d·y ngåi ç nh©n. N¨m 1754, «ng thiÕt kÕ mét nhµ thê m¸i b»ng cho thµnh phè Christianshavn, phÝa bªn kia bÕn c¶ng Copenhagen, trong ®ã çc ban c«ng ë ba mÆt ®−îc t¹o h×nh rÊt gièng nh÷ng chç ngåi ç nh©n trong nhµ h¸t nãi trªn. Néi thÊt cña nhµ thê nµy rÊt xa l¹ víi truyÒn thèng nhµ thê tr−íc ®ã. Thay v× ngåi trong gian gi÷a tranh tèi tranh s¸ng, n¬i cã thÓ theo dâi nghi lÔ t¹i bÖ thê ë rÊt xa nh− mét thø rÊt thÇn bÝ vµ t¸ch biÖt, nh÷ng ng−êi mé ®¹o ë ®©y ngåi trong ¸nh s¸ng chãi cña nhµ thê theo Chñ nghÜa Duy lý (Rationalism), gÇn gòi víi bÖ thê vµ bôc gi¶ng. Hä ®−îc liªn kÕt - h¬n lµ t¸ch biÖt khái - nh÷ng nghi lÔ thiªng liªng cña ®øc tin. §ã lµ mét nhµ thê trong ®ã nh÷ng bµi thuyÕt gi¸o cã tÇm quan träng ®Æc biÖt. ë ®©y nÕu nh÷ng thµnh viªn gi¸o ®oµn c¶m thÊy lêi h« hµo cña ng−êi

thuyÕt gi¸o qu¸ dµi dßng - vµo cuèi thÕ kû 18 nh÷ng bµi thuyÕt gi¸o cã thÓ rÊt dµi - hä cã thÓ ®ãng nh÷ng « cöa t¹i chç ngåi cña m×nh l¹i vµ çch ly víi nguån ©m thanh bªn ngoµi. Vµo thêi ®ã lo¹i nhµ thê nµy kh«ng hÒ hiÕm gÆp. ChØ riªng ë Copenhagen ®· cã 4 nhµ thê t−¬ng tù ra ®êi trong thêi kú nµy.

MÆt c¾t nhµ h¸t kiÓu loge ®iÓn h×nh thÕ kû 18

Thêi k× Rococo, vèn s¶n sinh ra lo¹i nhµ thê míi nh»m tho¶ m·n yªu cÇu cña thêi ®¹i míi, còng t¹o ra nh÷ng ng«i nhµ thµnh thÞ tiÖn nghi h¬n nhiÒu so víi nh÷ng ng«i nhµ thêi Baroque. Çc c¨n phßng trong nh÷ng ng«i nhµ míi ®a d¹ng kh«ng chØ vÒ kÝch cì vµ h×nh d¹ng mµ c¶ hiÖu qu¶ ©m häc. Tõ lèi vµo cã m¸i che, kh¸ch b−íc vµo mét phßng lín b»ng ®¸ cÈm th¹ch. Nh÷ng ©m thanh l¸ch çch cña vò khÝ ®eo c¹nh s−ên vµ tiÕng cåm cép cña gãt giµy vang lªn khi anh ta b−íc trªn sµn ®¸ h−íng ®Õn çnh cöa më. Tõ ®©y cã mét d·y phßng cã ©m thanh th©n mËt vµ ªm ¸i h¬n - mét phßng ¨n lín t−¬ng thÝch vÒ mÆt ©m thanh víi viÖc tr×nh diÔn ©m nh¹c ngay t¹i bµn ¨n, mét salon víi çc bøc t−êng pan« bäc lôa hay gÊm Damask cã kh¶ n¨ng hót ©m vµ gi¶m thêi

262

263

gian vang cña ©m, vµ ch©n t−êng gç mang l¹i sù ph¶n ©m thÝch hîp cho nh¹c thÝnh phßng. TiÕp theo lµ mét phßng nhá n¬i cã thÓ th−ëng thøc nh÷ng thanh ©m máng manh cña ®µn spinet, vµ cuèi cïng lµ buång the cña phô n÷, gièng nh− mét hép ®ùng ®å trang søc bäc lôa sa-tanh, n¬i nh÷ng ng−êi b¹n th©n thiÕt cã thÓ trß chuyÖn, thÇm th× vµo tai nhau nh÷ng scandal míi nhÊt.

Sù trë l¹i cña phong çch Cæ ®iÓn vµ Gothic vµo cuèi thÕ kû 18 ®Çu thÕ kû 19 ®· dÉn ®Õn Chñ nghÜa ChiÕt trung trong kiÕn tróc, trong ®ã nh÷ng thiÕt kÕ s¸ng t¹o ®· më ®−êng cho viÖc sao chÐp çc chi tiÕt mét çch chÝnh x¸c. RÊt nhiÒu thø ®¹t ®−îc trong çc thÕ kû tr−íc lóc ®Çu bÞ bá qua råi sau ®ã bÞ l·ng quªn. Kh«ng cßn n÷a nh÷ng ý ®å ç nh©n trong nh÷ng c¨n phßng mµ kiÕn tróc s− thiÕt kÕ vµ do vËy anh ta quan t©m ®Õn chøc n¨ng vµ hiÖu qu¶ ©m häc còng Ýt nh− quan t©m ®Õn chÊt c¶m cña vËt liÖu mµ anh ta sö dông. H×nh thøc bªn ngoµi cña çc nhµ thê míi lµ nh÷ng b¶n sao chÝnh x¸c cña nh÷ng nguyªn mÉu Cæ ®iÓn hay Gothic, nh−ng néi thÊt kh«ng cßn ®−îc thiÕt kÕ cho çc lo¹i ©m nh¹c x¸c ®Þnh. Trong nh÷ng nhµ h¸t míi, bÒ mÆt trÇn ph¼ng cña thêi tr−íc ®ã ®· bÞ lo¹i bá vµ thay b»ng trÇn cã vßm cuèn nhÑ, tõ ®ã t¹o ra nh÷ng tr¹ng th¸i ©m mµ kiÕn tróc s− kh«ng thÓ lµm chñ ®−îc. Sù döng d−ng ®èi víi hiÖu qu¶ chÊt c¶m dÉn ®Õn sù döng d−ng ®èi víi sù hót ©m. ThËm chÝ c¶ phßng hoµ nh¹c còng ®−îc thiÕt kÕ kh¸ thiÕu tr¸ch nhiÖm, nh−ng do ch−¬ng tr×nh biÓu diÔn bao gåm mäi lo¹i nh¹c mµ kh«ng ®Õm xØa ®Õn nh÷ng yªu cÇu ©m thanh ®Æc thï cña chóng, viÖc trang ©m trë nªn Ýt quan träng h¬n tr−íc. Tuy nhiªn, ®Ønh cao cña sù lén xén vÒ ©m thanh ®Õn cïng víi "phim nãi" hiÖn ®¹i, trong ®ã b¹n cã thÓ nh×n thÊy vµ nghe thÊy tiÕng vã ngùa ®ang phi nh− bay trªn th¶o nguyªn bao la, ®ång thêi nghe giµn nh¹c giao h−ëng ch¬i mét b¶n nh¹c l·ng m¹n cña Tschaikowsky.

Nicolai Eigtved: Nhµ thê Christian, Christianshavn, §an M¹ch. MÆt c¾t vµ mÆt b»ng tØ lÖ 1:400

Ph¸t thanh t¹o nªn mèi quan t©m míi ®Õn çc vÊn ®Ò ©m häc. Çc kiÕn tróc s− b¾t ®Çu nghiªn cøu çc nguyªn t¾c ©m häc

264

265

vµ häc ®−îc çch thay ®æi sù déi ©m cña mét c¨n phßng, nhÊt lµ çch hót ©m vµ gi¶m thêi gian vang cña ©m. §· cã qu¸ nhiÒu mèi quan t©m cho nh÷ng hiÖu qu¶ dÔ ®¹t ®−îc nµy. Néi thÊt −a thÝch hiÖn nay d−êng nh− lµ mét çi g× ®ã rÊt kh«ng tù nhiªn nh− mét c¨n phßng cã mét bøc t−êng toµn kÝnh cßn 3 bøc kh¸c tr¬n nh½n, cøng vµ bãng, ®ång thêi sù déi ©m bÞ h¹n chÕ mét çch g−îng g¹o ®Õn nçi, tõ gãc ®é ©m häc th× thµ ë trong néi thÊt bäc v¶i nhung l«ng thêi Victoria cßn h¬n. Kh«ng cßn bÊt kú mèi quan t©m nµo ®Õn viÖc t¹o ra çc c¨n phßng cã hiÖu qu¶ ©m kh¸c nhau mµ tÊt c¶ nghe ®Òu nh− nhau. Tuy nhiªn, con ng−êi b×nh th−êng vÉn thÝch sù ®a d¹ng, kÓ c¶ sù ®a d¹ng ©m thanh. VÝ dô, mét ng−êi hay huýt s¸o hoÆc h¸t khi b−íc vµo nhµ t¾m vµo buæi s¸ng. MÆc dï c¨n phßng nµy cã khèi tÝch nhá, nh−ng sµn vµ t−êng èp g¹ch men kÝnh, chËu röa sø vµ bån t¾m ®Çy n−íc, tÊt c¶ ®Òu ph¶n x¹ ©m vµ t¨ng c−êng nh÷ng ©m thanh nhÊt ®Þnh, do vËy sù hµo høng cña anh ta ®−îc kh¬i dËy nhê sù ph¶n ©m giäng cña anh ta vµ anh ta t−ëng t−îng m×nh lµ mét Caruso míi. C¶m gi¸c thËt nh¹t nhÏo khi b¹n vµo trong mét phßng t¾m ®· ®−îc xö lý ©m nh»m lo¹i bá tÊt c¶ nh÷ng tiÕng ån vui vÎ ®ã. C©u l¹c bé gi¶ng viªn cña Tr−êng §¹i häc M.I.T cã mét trong nh÷ng phßng vÖ sinh ®−îc trang bÞ tèt nhÊt thÕ giíi. B¹n b−íc vµo ®ã mét çch sung s−íng ®Ó röa r¸y tr−íc b÷a ¨n tr−a. Mét ng−êi h¶o t©m ®· tÆng ®¸ marble ®Ñp ®Õn nçi nã s¸ng lªn lÊp l¸nh mét çch tao nh· vµ b¹n tù nhñ: "ë ®©y giäng nãi cña m×nh sÏ vang lªn mét çch tuyÖt diÖu". Nh−ng ©m thanh sung s−íng ®Çu tiªn thèt ra tõ miÖng b¹n l¹i nh¹t nhÏo vµ bÞ nghÑt l¹i nh− thÓ b¹n ®ang ë trong mét phßng sinh ho¹t chung treo rÌm kÝn mÝt. Ho¸ ra ®Ó hoµn thiÖn c¨n phßng èp ®¸ marble hoµn h¶o nµy, kiÕn tróc s− ®· l¾p lªn trÇn lo¹i vËt liÖu cã kh¶ n¨ng hót ©m tèt nhÊt mµ anh ta kiÕm ®−îc.

T«i hi väng lµ t«i ®· thuyÕt phôc ®−îc b¹n ®äc vÒ viÖc cã thÓ nghe thÊy kiÕn tróc. Dï sao ®i n÷a, mÆc dï cã thÓ bÞ ph¶n ®èi, r»ng b¹n kh«ng thÓ nghe thÊy liÖu nã cã ph¶i lµ kiÕn tróc

266

tèt hay kh«ng, t«i chØ cã thÓ nãi r»ng b¹n còng kh«ng thÓ ch¾c ch¾n b¹n cã thÓ nh×n thÊy nã tèt hay kh«ng. B¹n cã thÓ võa nh×n thÊy võa nghe thÊy nÕu mét c«ng tr×nh cã ®Æc ®iÓm. Nh−ng ch−a ai cã thÓ ®−a ra nhËn xÐt - ®−îc chøng minh mét çch logic - vÒ gi¸ trÞ kiÕn tróc cña mét c«ng tr×nh.

KÕt qu¶ duy nhÊt cña viÖc thö nhËn xÐt vÒ kiÕn tróc khi b¹n muèn viÕt mét bµi luËn - ®iÓm A cho c«ng tr×nh nµy, ®iÓm B cho c«ng tr×nh kia vv… - lµ ®Ó t−íc ®o¹t ®i kho¸i c¶m mµ kiÕn tróc mang l¹i. §ã lµ mét c«ng viÖc m¹o hiÓm. ThËt kh«ng kh¶ thi khi thiÕt lËp nh÷ng nguyªn t¾c vµ tiªu chÝ tuyÖt ®èi ®Ó ®¸nh gi¸ kiÕn tróc bëi mçi c«ng tr×nh ®¸ng quan t©m - còng gièng nh− mäi t¸c phÈm nghÖ thuËt - ®Òu cã chuÈn cña riªng m×nh. NÕu chóng ta xem xÐt nã víi tinh thÇn chª bai, tõ vÞ thÕ cña ng−êi tù cho lµ biÕt mäi thø trªn ®êi, nã sÏ tù ®ãng l¹i vµ ch¼ng cã g× ®Ó nãi víi chóng ta. Nh−ng nÕu chóng ta cëi më vµ cã th¸i ®é ®ång c¶m, nã sÏ më réng lßng vµ béc lé b¶n chÊt thùc cña nã. Cã thÓ ®¹t ®−îc kho¸i c¶m tõ kiÕn tróc còng nhiÒu nh− mét ng−êi yªu thiªn nhiªn cã ®−îc niÒm vui thÝch tõ thùc vËt. Anh ta kh«ng thÓ nãi anh ta yªu c©y x−¬ng rång sa m¹c h¬n hay b«ng lily cña vïng ®Çm lÇy h¬n. Mçi loµi ®Òu tuyÖt ®èi ®óng trong ®Þa ®iÓm vµ khÝ hËu cña m×nh. Anh ta thÝch mäi thø ph¸t triÓn, lµm cho m×nh hiÓu biÕt h¬n víi nh÷ng thuéc tÝnh ®Æc thï cña chóng vµ do vËy biÕt ®−îc tr−íc m¾t anh ta cã ph¶i lµ mét vÝ dô vÒ sù ph¸t triÓn hµi hoµ hay bÞ k×m h·m cña mét ph©n loµi nhÊt ®Þnh. Chóng ta còng c¶m nhËn kiÕn tróc theo çch t−¬ng tù nh− vËy.

267

Art & Photos

Trai nghiem kt